| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४०४] ९. कपिजातकवण्णना
[404] 9. Kapijātakavaṇṇanā
यत्थ वेरी निवसतीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो देवदत्तस्स पथविपवेसनं आरब्भ कथेसि। तस्मिञ्हि पथविं पविट्ठे धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, देवदत्तो सह परिसाय नट्ठो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव देवदत्तो सह परिसाय नट्ठो, पुब्बेपि नस्सियेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yattha verī nivasatīti idaṃ satthā jetavane viharanto devadattassa pathavipavesanaṃ ārabbha kathesi. Tasmiñhi pathaviṃ paviṭṭhe dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, devadatto saha parisāya naṭṭho’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva devadatto saha parisāya naṭṭho, pubbepi nassiyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो कपियोनियं निब्बत्तित्वा पञ्चसतकपिपरिवारो राजुय्याने वसि। देवदत्तोपि कपियोनियं निब्बत्तित्वा पञ्चसतकपिपरिवारो तत्थेव वसि। अथेकदिवसं पुरोहिते उय्यानं गन्त्वा न्हत्वा अलङ्करित्वा निक्खमन्ते एको लोलकपि पुरेतरं गन्त्वा राजुय्यानद्वारे तोरणमत्थके निसीदित्वा तस्स मत्थके वच्चपिण्डं पातेत्वा पुन उद्धं ओलोकेन्तस्स मुखे पातेसि। सो निवत्तित्वा ‘‘होतु, जानिस्सामि तुम्हाकं कत्तब्ब’’न्ति मक्कटे सन्तज्जेत्वा पुन न्हत्वा पक्कामि। तेन वेरं गहेत्वा मक्कटानं सन्तज्जितभावं बोधिसत्तस्स आरोचेसुं। सो ‘‘वेरीनं निवसनट्ठाने नाम वसितुं न वट्टति, सब्बोपि कपिगणो पलायित्वा अञ्ञत्थ गच्छतू’’ति कपिसहस्सस्सपि आरोचापेसि। दुब्बचकपि अत्तनो परिवारमक्कटे गहेत्वा ‘‘पच्छा जानिस्सामी’’ति तत्थेव निसीदि। बोधिसत्तो अत्तनो परिवारं गहेत्वा अरञ्ञं पाविसि। अथेकदिवसं एकिस्सा वीहिकोट्टिकाय दासिया आतपे पसारितवीहिं खादन्तो एको एळको उम्मुक्केन पहारं लभित्वा आदित्तसरीरो पलायन्तो एकिस्सा हत्थिसालं निस्साय तिणकुटिया कुट्टे सरीरं घंसि । सो अग्गि तिणकुटिकं गण्हि, ततो उट्ठाय हत्थिसालं गण्हि, हत्थिसालाय हत्थीनं पिट्ठि झायि, हत्थिवेज्जा हत्थीनं पटिजग्गन्ति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kapiyoniyaṃ nibbattitvā pañcasatakapiparivāro rājuyyāne vasi. Devadattopi kapiyoniyaṃ nibbattitvā pañcasatakapiparivāro tattheva vasi. Athekadivasaṃ purohite uyyānaṃ gantvā nhatvā alaṅkaritvā nikkhamante eko lolakapi puretaraṃ gantvā rājuyyānadvāre toraṇamatthake nisīditvā tassa matthake vaccapiṇḍaṃ pātetvā puna uddhaṃ olokentassa mukhe pātesi. So nivattitvā ‘‘hotu, jānissāmi tumhākaṃ kattabba’’nti makkaṭe santajjetvā puna nhatvā pakkāmi. Tena veraṃ gahetvā makkaṭānaṃ santajjitabhāvaṃ bodhisattassa ārocesuṃ. So ‘‘verīnaṃ nivasanaṭṭhāne nāma vasituṃ na vaṭṭati, sabbopi kapigaṇo palāyitvā aññattha gacchatū’’ti kapisahassassapi ārocāpesi. Dubbacakapi attano parivāramakkaṭe gahetvā ‘‘pacchā jānissāmī’’ti tattheva nisīdi. Bodhisatto attano parivāraṃ gahetvā araññaṃ pāvisi. Athekadivasaṃ ekissā vīhikoṭṭikāya dāsiyā ātape pasāritavīhiṃ khādanto eko eḷako ummukkena pahāraṃ labhitvā ādittasarīro palāyanto ekissā hatthisālaṃ nissāya tiṇakuṭiyā kuṭṭe sarīraṃ ghaṃsi . So aggi tiṇakuṭikaṃ gaṇhi, tato uṭṭhāya hatthisālaṃ gaṇhi, hatthisālāya hatthīnaṃ piṭṭhi jhāyi, hatthivejjā hatthīnaṃ paṭijagganti.
पुरोहितोपि मक्कटानं गहणूपायं उपधारेन्तो विचरति। अथ नं राजुपट्ठानं आगन्त्वा निसिन्नं राजा आह ‘‘आचरिय, बहू नो हत्थी वणिता जाता, हत्थिवेज्जा पटिजग्गितुं न जानन्ति, जानासि नु खो किञ्चि भेसज्ज’’न्ति? ‘‘जानामि, महाराजा’’ति। ‘‘किं नामा’’ति? ‘‘मक्कटवसा, महाराजा’’ति। ‘‘कहं लभिस्सामा’’ति? ‘‘ननु उय्याने बहू मक्कटा’’ति? राजा ‘‘उय्याने मक्कटे मारेत्वा वसं आनेथा’’ति आह। धनुग्गहा गन्त्वा पञ्चसतेपि मक्कटे विज्झित्वा मारेसुं। एको पन जेट्ठकमक्कटो पलायन्तो सरपहारं लभित्वापि तत्थेव अपतित्वा बोधिसत्तस्स वसनट्ठानं पत्वा पति। वानरा ‘‘अम्हाकं वसनट्ठानं पत्वा मतो’’ति तस्स पहारं लद्धा मतभावं बोधिसत्तस्स आरोचेसुं। सो गन्त्वा कपिगणमज्झे निसिन्नो ‘‘पण्डितानं ओवादं अकत्वा वेरिट्ठाने वसन्ता नाम एवं विनस्सन्ती’’ति कपिगणस्स ओवादवसेन इमा गाथा अभासि –
Purohitopi makkaṭānaṃ gahaṇūpāyaṃ upadhārento vicarati. Atha naṃ rājupaṭṭhānaṃ āgantvā nisinnaṃ rājā āha ‘‘ācariya, bahū no hatthī vaṇitā jātā, hatthivejjā paṭijaggituṃ na jānanti, jānāsi nu kho kiñci bhesajja’’nti? ‘‘Jānāmi, mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃ nāmā’’ti? ‘‘Makkaṭavasā, mahārājā’’ti. ‘‘Kahaṃ labhissāmā’’ti? ‘‘Nanu uyyāne bahū makkaṭā’’ti? Rājā ‘‘uyyāne makkaṭe māretvā vasaṃ ānethā’’ti āha. Dhanuggahā gantvā pañcasatepi makkaṭe vijjhitvā māresuṃ. Eko pana jeṭṭhakamakkaṭo palāyanto sarapahāraṃ labhitvāpi tattheva apatitvā bodhisattassa vasanaṭṭhānaṃ patvā pati. Vānarā ‘‘amhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ patvā mato’’ti tassa pahāraṃ laddhā matabhāvaṃ bodhisattassa ārocesuṃ. So gantvā kapigaṇamajjhe nisinno ‘‘paṇḍitānaṃ ovādaṃ akatvā veriṭṭhāne vasantā nāma evaṃ vinassantī’’ti kapigaṇassa ovādavasena imā gāthā abhāsi –
६१.
61.
‘‘यत्थ वेरी निवसति, न वसे तत्थ पण्डितो।
‘‘Yattha verī nivasati, na vase tattha paṇḍito;
एकरत्तं द्विरत्तं वा, दुक्खं वसति वेरिसु॥
Ekarattaṃ dvirattaṃ vā, dukkhaṃ vasati verisu.
६२.
62.
‘‘दिसो वे लहुचित्तस्स, पोसस्सानुविधीयतो।
‘‘Diso ve lahucittassa, posassānuvidhīyato;
एकस्स कपिनो हेतु, यूथस्स अनयो कतो॥
Ekassa kapino hetu, yūthassa anayo kato.
६३.
63.
‘‘बालोव पण्डितमानी, यूथस्स परिहारको।
‘‘Bālova paṇḍitamānī, yūthassa parihārako;
सचित्तस्स वसं गन्त्वा, सयेथायं यथा कपि॥
Sacittassa vasaṃ gantvā, sayethāyaṃ yathā kapi.
६४.
64.
‘‘न साधु बलवा बालो, यूथस्स परिहारको।
‘‘Na sādhu balavā bālo, yūthassa parihārako;
अहितो भवति ञातीनं, सकुणानंव चेतको॥
Ahito bhavati ñātīnaṃ, sakuṇānaṃva cetako.
६५.
65.
‘‘धीरोव बलवा साधु, यूथस्स परिहारको।
‘‘Dhīrova balavā sādhu, yūthassa parihārako;
हितो भवति ञातीनं, तिदसानंव वासवो॥
Hito bhavati ñātīnaṃ, tidasānaṃva vāsavo.
६६.
66.
‘‘यो च सीलञ्च पञ्ञञ्च, सुतञ्चत्तनि पस्सति।
‘‘Yo ca sīlañca paññañca, sutañcattani passati;
उभिन्नमत्थं चरति, अत्तनो च परस्स च॥
Ubhinnamatthaṃ carati, attano ca parassa ca.
६७.
67.
‘‘तस्मा तुलेय्य मत्तानं, सीलपञ्ञासुतामिव।
‘‘Tasmā tuleyya mattānaṃ, sīlapaññāsutāmiva;
गणं वा परिहरे धीरो, एको वापि परिब्बजे’’ति॥
Gaṇaṃ vā parihare dhīro, eko vāpi paribbaje’’ti.
तत्थ लहुचित्तस्साति लहुचित्तो अस्स। इदं वुत्तं होति – यो पोसो लहुचित्तस्स मित्तस्स वा ञातिनो वा अनुविधीयति अनुवत्तति, तस्स पोसस्स अनुविधीयतो सो लहुचित्तो दिसो होति, वेरिकिच्चं करोति। एकस्स कपिनोति पस्सथ एकस्स लहुचित्तस्स अन्धबालस्स कपिनो हेतु अयं सकलस्स यूथस्स अनयो अवुड्ढि महाविनासो कतोति। पण्डितमानीति यो सयं बालो हुत्वा ‘‘अहं पण्डितो’’ति अत्तानं मञ्ञमानो पण्डितानं ओवादं अकत्वा सकस्स चित्तस्स वसं गच्छति, सो सचित्तस्स वसं गन्त्वा यथायं दुब्बचकपि मतसयनं सयितो, एवं सयेथाति अत्थो।
Tattha lahucittassāti lahucitto assa. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo poso lahucittassa mittassa vā ñātino vā anuvidhīyati anuvattati, tassa posassa anuvidhīyato so lahucitto diso hoti, verikiccaṃ karoti. Ekassa kapinoti passatha ekassa lahucittassa andhabālassa kapino hetu ayaṃ sakalassa yūthassa anayo avuḍḍhi mahāvināso katoti. Paṇḍitamānīti yo sayaṃ bālo hutvā ‘‘ahaṃ paṇḍito’’ti attānaṃ maññamāno paṇḍitānaṃ ovādaṃ akatvā sakassa cittassa vasaṃ gacchati, so sacittassa vasaṃ gantvā yathāyaṃ dubbacakapi matasayanaṃ sayito, evaṃ sayethāti attho.
न साधूति बालो नाम बलसम्पन्नो यूथस्स परिहारको न साधु न लद्धको। किंकारणा? सो हि अहितो भवति ञातीनं, विनासमेव वहति। सकुणानंव चेतकोति यथा हि तित्तिरसकुणानं दीपकतित्तिरो दिवसम्पि वस्सन्तो अञ्ञे सकुणे न मारेति, ञातकेव मारेति, तेसञ्ञेव अहितो होति, एवन्ति अत्थो। हितो भवतीति कायेनपि वाचायपि मनसापि हितकारकोयेव। उभिन्नमत्थं चरतीति यो इध पुग्गलो एते सीलादयो गुणे अत्तनि पस्सति, सो ‘‘मय्हं आचारसीलम्पि अत्थि, पञ्ञापि सुतपरियत्तिपि अत्थी’’ति तथतो जानित्वा गणं परिहरन्तो अत्तनो च परेसञ्च अत्तानं परिवारेत्वा चरन्तानन्ति उभिन्नम्पि अत्थमेव चरति।
Na sādhūti bālo nāma balasampanno yūthassa parihārako na sādhu na laddhako. Kiṃkāraṇā? So hi ahito bhavati ñātīnaṃ, vināsameva vahati. Sakuṇānaṃva cetakoti yathā hi tittirasakuṇānaṃ dīpakatittiro divasampi vassanto aññe sakuṇe na māreti, ñātakeva māreti, tesaññeva ahito hoti, evanti attho. Hito bhavatīti kāyenapi vācāyapi manasāpi hitakārakoyeva. Ubhinnamatthaṃ caratīti yo idha puggalo ete sīlādayo guṇe attani passati, so ‘‘mayhaṃ ācārasīlampi atthi, paññāpi sutapariyattipi atthī’’ti tathato jānitvā gaṇaṃ pariharanto attano ca paresañca attānaṃ parivāretvā carantānanti ubhinnampi atthameva carati.
तुलेय्य मत्तानन्ति तुलेय्य अत्तानं। तुलेय्याति तुलेत्वा। सीलपञ्ञासुतामिवाति एतानि सीलादीनि विय। इदं वुत्तं होति – यस्मा सीलादीनि अत्तनि समनुपस्सन्तो उभिन्नमत्थं चरति, तस्मा पण्डितो एतानि सीलादीनि विय अत्तानम्पि तेसु तुलेत्वा ‘‘पतिट्ठितो नु खोम्हि सीले पञ्ञाय सुते’’ति तीरेत्वा पतिट्ठितभावं पच्चक्खं कत्वा धीरो गणं वा परिहरेय्य, चतूसु इरियापथेसु एको वा हुत्वा परिब्बजेय्य वत्तेय्य, परिसुपट्ठाकेनपि विवेकचारिनापि इमेहि तीहि धम्मेहि समन्नागतेनेव भवितब्बन्ति। एवं महासत्तो कपिराजा हुत्वापि विनयपरियत्तिकिच्चं कथेसि।
Tuleyya mattānanti tuleyya attānaṃ. Tuleyyāti tuletvā. Sīlapaññāsutāmivāti etāni sīlādīni viya. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā sīlādīni attani samanupassanto ubhinnamatthaṃ carati, tasmā paṇḍito etāni sīlādīni viya attānampi tesu tuletvā ‘‘patiṭṭhito nu khomhi sīle paññāya sute’’ti tīretvā patiṭṭhitabhāvaṃ paccakkhaṃ katvā dhīro gaṇaṃ vā parihareyya, catūsu iriyāpathesu eko vā hutvā paribbajeyya vatteyya, parisupaṭṭhākenapi vivekacārināpi imehi tīhi dhammehi samannāgateneva bhavitabbanti. Evaṃ mahāsatto kapirājā hutvāpi vinayapariyattikiccaṃ kathesi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा दुब्बचकपि देवदत्तो अहोसि, परिसापिस्स देवदत्तपरिसा, पण्डितकपिराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā dubbacakapi devadatto ahosi, parisāpissa devadattaparisā, paṇḍitakapirājā pana ahameva ahosi’’nti.
कपिजातकवण्णना नवमा।
Kapijātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४०४. कपिजातकं • 404. Kapijātakaṃ
