| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
४. कारणपालीसुत्तवण्णना
4. Kāraṇapālīsuttavaṇṇanā
१९४. चतुत्थे कारणपालीति पालोति तस्स नामं, राजकुलानं पन कम्मन्ते कारेतीति कारणपाली नाम जातो। कम्मन्तं कारेतीति पातोव उट्ठाय द्वारट्टालकपाकारे अकते कारेति, जिण्णे पटिजग्गापेति। पिङ्गियानिं ब्राह्मणन्ति एवंनामकं अनागामिफले पतिट्ठितं अरियसावकं ब्राह्मणं। सो किर पातोव उट्ठाय गन्धमालादीनि गाहापेत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा गन्धमालादीहि पूजेत्वा नगरं आगच्छति, इदं ब्राह्मणस्स देवसिकं वत्तन्ति। तं सो एवं वत्तं कत्वा आगच्छन्तं अद्दस। एतदवोचाति ‘‘अयं ब्राह्मणो पञ्ञवा ञाणुत्तरो, कहं नु खो पातोव गन्त्वा आगच्छती’’ति चिन्तेत्वा अनुक्कमेन सन्तिकं आगतं सञ्जानित्वा ‘‘हन्द कुतो नू’’तिआदिवचनं अवोच।
194. Catutthe kāraṇapālīti pāloti tassa nāmaṃ, rājakulānaṃ pana kammante kāretīti kāraṇapālī nāma jāto. Kammantaṃkāretīti pātova uṭṭhāya dvāraṭṭālakapākāre akate kāreti, jiṇṇe paṭijaggāpeti. Piṅgiyāniṃ brāhmaṇanti evaṃnāmakaṃ anāgāmiphale patiṭṭhitaṃ ariyasāvakaṃ brāhmaṇaṃ. So kira pātova uṭṭhāya gandhamālādīni gāhāpetvā satthu santikaṃ gantvā vanditvā gandhamālādīhi pūjetvā nagaraṃ āgacchati, idaṃ brāhmaṇassa devasikaṃ vattanti. Taṃ so evaṃ vattaṃ katvā āgacchantaṃ addasa. Etadavocāti ‘‘ayaṃ brāhmaṇo paññavā ñāṇuttaro, kahaṃ nu kho pātova gantvā āgacchatī’’ti cintetvā anukkamena santikaṃ āgataṃ sañjānitvā ‘‘handa kuto nū’’tiādivacanaṃ avoca.
तत्थ दिवा दिवस्साति दिवसस्सापि दिवा, मज्झन्हिककालेति अत्थो। पण्डितो मञ्ञेति भवं पिङ्गियानी समणं गोतमं पण्डितोति मञ्ञति, उदाहु नोति अयमेत्थ अत्थो। को चाहं, भोति, भो, समणस्स गोतमस्स पञ्ञावेय्यत्तियजानने अहं को नाम? को च समणस्स गोतमस्स पञ्ञावेय्यत्तियं जानिस्सामीति कुतो चाहं समणस्स गोतमस्स पञ्ञावेय्यत्तियं जानिस्सामि, केन नाम कारणेन जानिस्सामीति एवं सब्बथापि अत्तनो अजाननभावं दीपेति। सोपि नूनस्स तादिसोवाति यो समणस्स गोतमस्स पञ्ञावेय्यत्तियं जानेय्य, सोपि नून दस पारमियो पूरेत्वा सब्बञ्ञुतं पत्तो तादिसो बुद्धोयेव भवेय्य। सिनेरुं वा हि पथविं वा आकासं वा पमेतुकामेन तप्पमाणो दण्डो वा रज्जु वा लद्धुं वट्टति, समणस्स गोतमस्स पञ्ञं जानन्तेनपि तस्स ञाणसदिसमेव सब्बञ्ञुतञ्ञाणं लद्धुं वट्टतीति दीपेति। आदरवसेन पनेत्थ आमेडितं कतं। उळारायाति उत्तमाय सेट्ठाय। को चाहं, भोति, भो, अहं समणस्स गोतमस्स पसंसने को नाम। को च समणं गोतमं पसंसिस्सामीति केन कारणेन पसंसिस्सामि।
Tattha divā divassāti divasassāpi divā, majjhanhikakāleti attho. Paṇḍito maññeti bhavaṃ piṅgiyānī samaṇaṃ gotamaṃ paṇḍitoti maññati, udāhu noti ayamettha attho. Ko cāhaṃ, bhoti, bho, samaṇassa gotamassa paññāveyyattiyajānane ahaṃ ko nāma? Ko ca samaṇassa gotamassa paññāveyyattiyaṃ jānissāmīti kuto cāhaṃ samaṇassa gotamassa paññāveyyattiyaṃ jānissāmi, kena nāma kāraṇena jānissāmīti evaṃ sabbathāpi attano ajānanabhāvaṃ dīpeti. Sopi nūnassa tādisovāti yo samaṇassa gotamassa paññāveyyattiyaṃ jāneyya, sopi nūna dasa pāramiyo pūretvā sabbaññutaṃ patto tādiso buddhoyeva bhaveyya. Sineruṃ vā hi pathaviṃ vā ākāsaṃ vā pametukāmena tappamāṇo daṇḍo vā rajju vā laddhuṃ vaṭṭati, samaṇassa gotamassa paññaṃ jānantenapi tassa ñāṇasadisameva sabbaññutaññāṇaṃ laddhuṃ vaṭṭatīti dīpeti. Ādaravasena panettha āmeḍitaṃ kataṃ. Uḷārāyāti uttamāya seṭṭhāya. Ko cāhaṃ, bhoti, bho, ahaṃ samaṇassa gotamassa pasaṃsane ko nāma. Ko ca samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsissāmīti kena kāraṇena pasaṃsissāmi.
पसत्थप्पसत्थोति सब्बगुणानं उपरि चरेहि सब्बलोकपसत्थेहि अत्तनो गुणेहेव पसत्थो, न तस्स अञ्ञेहि पसंसनकिच्चं अत्थि। यथा हि चम्पकपुप्फं वा नीलुप्पलं वा पदुमं वा लोहितचन्दनं वा अत्तनो वण्णगन्धसिरियाव पासादिकञ्चेव सुगन्धञ्च, न तस्स आगन्तुकेहि वण्णगन्धेहि थोमनकिच्चं अत्थि। यथा च मणिरतनं वा चन्दमण्डलं वा अत्तनो आलोकेनेव ओभासति, न तस्स अञ्ञेन ओभासनकिच्चं अत्थि, एवं समणो गोतमो सब्बलोकपसत्थेहि अत्तनो गुणेहेव पसत्थो थोमितो, सब्बलोकस्स सेट्ठतं पापितो। न तस्स अञ्ञेन पसंसनकिच्चं अत्थि।
Pasatthappasatthoti sabbaguṇānaṃ upari carehi sabbalokapasatthehi attano guṇeheva pasattho, na tassa aññehi pasaṃsanakiccaṃ atthi. Yathā hi campakapupphaṃ vā nīluppalaṃ vā padumaṃ vā lohitacandanaṃ vā attano vaṇṇagandhasiriyāva pāsādikañceva sugandhañca, na tassa āgantukehi vaṇṇagandhehi thomanakiccaṃ atthi. Yathā ca maṇiratanaṃ vā candamaṇḍalaṃ vā attano ālokeneva obhāsati, na tassa aññena obhāsanakiccaṃ atthi, evaṃ samaṇo gotamo sabbalokapasatthehi attano guṇeheva pasattho thomito, sabbalokassa seṭṭhataṃ pāpito. Na tassa aññena pasaṃsanakiccaṃ atthi.
पसत्थेहि वा पसत्थोतिपि पसत्थप्पसत्थो। के पन पसत्था नाम? राजा पसेनदि कोसलो कासिकोसलवासिकेहि पसत्थो, बिम्बिसारो अङ्गमगधवासीहि, वेसालिका लिच्छवी वज्जितट्ठवासीहि पसत्था, पावेय्यका मल्ला कोसिनारका मल्ला अञ्ञेपि ते ते खत्तिया तेहि तेहि जानपदेहि पसत्था, चङ्किआदयो ब्राह्मणा ब्राह्मणगणेहि, अनाथपिण्डिकादयो उपासका उपासकगणेहि, विसाखाआदिका उपासिका अनेकसताहि उपासिकाहि, सकुलुदायिआदयो परिब्बाजका अनेकेहि परिब्बाजकसतेहि, उप्पलवण्णत्थेरिआदिका महासाविका अनेकेहि भिक्खुनिसतेहि, सारिपुत्तत्थेरादयो महाथेरा अनेकसतेहि भिक्खूहि, सक्कादयो देवा अनेकसहस्सेहि देवेहि, महाब्रह्मादयो ब्रह्मानो अनेकसहस्सेहि ब्रह्मेहि पसत्था। ते सब्बेपि दसबलं थोमेन्ति वण्णेन्ति पसंसन्तीति भगवा ‘‘पसत्थप्पसत्थो’’ति वुच्चति। अत्थवसन्ति अत्थानिसंसं।
Pasatthehi vā pasatthotipi pasatthappasattho. Ke pana pasatthā nāma? Rājā pasenadi kosalo kāsikosalavāsikehi pasattho, bimbisāro aṅgamagadhavāsīhi, vesālikā licchavī vajjitaṭṭhavāsīhi pasatthā, pāveyyakā mallā kosinārakā mallā aññepi te te khattiyā tehi tehi jānapadehi pasatthā, caṅkiādayo brāhmaṇā brāhmaṇagaṇehi, anāthapiṇḍikādayo upāsakā upāsakagaṇehi, visākhāādikā upāsikā anekasatāhi upāsikāhi, sakuludāyiādayo paribbājakā anekehi paribbājakasatehi, uppalavaṇṇattheriādikā mahāsāvikā anekehi bhikkhunisatehi, sāriputtattherādayo mahātherā anekasatehi bhikkhūhi, sakkādayo devā anekasahassehi devehi, mahābrahmādayo brahmāno anekasahassehi brahmehi pasatthā. Te sabbepi dasabalaṃ thomenti vaṇṇenti pasaṃsantīti bhagavā ‘‘pasatthappasattho’’ti vuccati. Atthavasanti atthānisaṃsaṃ.
अथस्स सो अत्तनो पसादकारणं आचिक्खन्तो सेय्यथापि, भो, पुरिसोतिआदिमाह। तत्थ अग्गरसपरितित्तोति भोजनरसेसु पायासो स्नेहरसेसु गोसप्पि, कसावरसेसु खुद्दकमधु अनेळकं, मधुररसेसु सक्कराति एवमादयो अग्गरसा नाम। तेसु येन केनचि परितित्तो आकण्ठप्पमाणं भुञ्जित्वा ठितो। अञ्ञेसं हीनानन्ति अग्गरसेहि अञ्ञेसं हीनरसानं। सुत्तसोति सुत्ततो, सुत्तभावेनाति अत्थो। सेसुपि एसेव नयो। ततो ततोति सुत्तादीसु ततो ततो। अञ्ञेसं पुथुसमणब्राह्मणाप्पवादानन्ति ये अञ्ञेसं पुथूनं समणब्राह्मणानं लद्धिसङ्खातप्पवादा, तेसं। न पिहेतीति न पत्थेति, ते कथियमाने सोतुम्पि न इच्छति। जिघच्छादुब्बल्यपरेतोति जिघच्छाय चेव दुब्बलभावेन च अनुगतो। मधुपिण्डिकन्ति सालिपिट्ठं भज्जित्वा चतुमधुरेन योजेत्वा कतं बद्धसत्तुपिण्डिकं, मधुरपूवमेव वा। अधिगच्छेय्याति लभेय्य। असेचनकन्ति मधुरभावकरणत्थाय अञ्ञेन रसेन अनासित्तकं ओजवन्तं पणीतरसं।
Athassa so attano pasādakāraṇaṃ ācikkhanto seyyathāpi, bho, purisotiādimāha. Tattha aggarasaparitittoti bhojanarasesu pāyāso sneharasesu gosappi, kasāvarasesu khuddakamadhu aneḷakaṃ, madhurarasesu sakkarāti evamādayo aggarasā nāma. Tesu yena kenaci parititto ākaṇṭhappamāṇaṃ bhuñjitvā ṭhito. Aññesaṃ hīnānanti aggarasehi aññesaṃ hīnarasānaṃ. Suttasoti suttato, suttabhāvenāti attho. Sesupi eseva nayo. Tato tatoti suttādīsu tato tato. Aññesaṃ puthusamaṇabrāhmaṇāppavādānanti ye aññesaṃ puthūnaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ laddhisaṅkhātappavādā, tesaṃ. Na pihetīti na pattheti, te kathiyamāne sotumpi na icchati. Jighacchādubbalyaparetoti jighacchāya ceva dubbalabhāvena ca anugato. Madhupiṇḍikanti sālipiṭṭhaṃ bhajjitvā catumadhurena yojetvā kataṃ baddhasattupiṇḍikaṃ, madhurapūvameva vā. Adhigaccheyyāti labheyya. Asecanakanti madhurabhāvakaraṇatthāya aññena rasena anāsittakaṃ ojavantaṃ paṇītarasaṃ.
हरिचन्दनस्साति सुवण्णवण्णचन्दनस्स। लोहितचन्दनस्साति रत्तवण्णचन्दनस्स। सुरभिगन्धन्ति सुगन्धं। दरथादयो वट्टदरथा, वट्टकिलमथा, वट्टपरिळाहा एव। उदानं उदानेसीति उदाहारं उदाहरि। यथा हि यं तेलं मानं गहेतुं न सक्कोति, विस्सन्दित्वा गच्छति, तं अवसेकोति वुच्चति। यञ्च जलं तळाकं गहेतुं न सक्कोति, अज्झोत्थरित्वा गच्छति, तं ओघोति वुच्चति। एवमेवं यं पीतिवचनं हदयं गहेतुं न सक्कोति, अधिकं हुत्वा अन्तो असण्ठहित्वा बहि निक्खमति, तं उदानन्ति वुच्चति। एवरूपं पीतिमयवचनं निच्छारेसीति अत्थो।
Haricandanassāti suvaṇṇavaṇṇacandanassa. Lohitacandanassāti rattavaṇṇacandanassa. Surabhigandhanti sugandhaṃ. Darathādayo vaṭṭadarathā, vaṭṭakilamathā, vaṭṭapariḷāhā eva. Udānaṃ udānesīti udāhāraṃ udāhari. Yathā hi yaṃ telaṃ mānaṃ gahetuṃ na sakkoti, vissanditvā gacchati, taṃ avasekoti vuccati. Yañca jalaṃ taḷākaṃ gahetuṃ na sakkoti, ajjhottharitvā gacchati, taṃ oghoti vuccati. Evamevaṃ yaṃ pītivacanaṃ hadayaṃ gahetuṃ na sakkoti, adhikaṃ hutvā anto asaṇṭhahitvā bahi nikkhamati, taṃ udānanti vuccati. Evarūpaṃ pītimayavacanaṃ nicchāresīti attho.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ४. कारणपालीसुत्तं • 4. Kāraṇapālīsuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ४. कारणपालीसुत्तवण्णना • 4. Kāraṇapālīsuttavaṇṇanā
