Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā

    ४. कसिभारद्वाजसुत्तवण्णना

    4. Kasibhāradvājasuttavaṇṇanā

    एवं मे सुतन्ति कसिभारद्वाजसुत्तं। का उप्पत्ति? भगवा मगधेसु विहरन्तो दक्खिणागिरिस्मिं एकनालायं ब्राह्मणगामे पुरेभत्तकिच्‍चं पच्छाभत्तकिच्‍चन्ति इमेसु द्वीसु बुद्धकिच्‍चेसु पुरेभत्तकिच्‍चं निट्ठापेत्वा पच्छाभत्तकिच्‍चावसाने बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो कसिभारद्वाजं ब्राह्मणं अरहत्तस्स उपनिस्सयसम्पन्‍नं दिस्वा ‘‘तत्थ मयि गते यथा पवत्तिस्सति, ततो कथावसाने धम्मदेसनं सुत्वा एस ब्राह्मणो पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिस्सती’’ति च ञत्वा, तत्थ गन्त्वा, कथं समुट्ठापेत्वा, इमं सुत्तं अभासि।

    Evaṃme sutanti kasibhāradvājasuttaṃ. Kā uppatti? Bhagavā magadhesu viharanto dakkhiṇāgirismiṃ ekanālāyaṃ brāhmaṇagāme purebhattakiccaṃ pacchābhattakiccanti imesu dvīsu buddhakiccesu purebhattakiccaṃ niṭṭhāpetvā pacchābhattakiccāvasāne buddhacakkhunā lokaṃ volokento kasibhāradvājaṃ brāhmaṇaṃ arahattassa upanissayasampannaṃ disvā ‘‘tattha mayi gate yathā pavattissati, tato kathāvasāne dhammadesanaṃ sutvā esa brāhmaṇo pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇissatī’’ti ca ñatvā, tattha gantvā, kathaṃ samuṭṭhāpetvā, imaṃ suttaṃ abhāsi.

    तत्थ सिया ‘‘कतमं बुद्धानं पुरेभत्तकिच्‍चं, कतमं पच्छाभत्तकिच्‍च’’न्ति? वुच्‍चते – बुद्धो भगवा पातो एव उट्ठाय उपट्ठाकानुग्गहत्थं सरीरफासुकत्थञ्‍च मुखधोवनादिसरीरपरिकम्मं कत्वा याव भिक्खाचारवेला, ताव विवित्तासने वीतिनामेत्वा, भिक्खाचारवेलाय निवासेत्वा, कायबन्धनं बन्धित्वा, चीवरं पारुपित्वा, पत्तमादाय कदाचि एककोव कदाचि भिक्खुसङ्घपरिवुतो गामं वा निगमं वा पिण्डाय पविसति, कदाचि पकतिया, कदाचि अनेकेहि पाटिहारियेहि वत्तमानेहि। सेय्यथिदं – पिण्डाय पविसतो लोकनाथस्स पुरतो पुरतो गन्त्वा मुदुगतियो वाता पथविं सोधेन्ति; वलाहका उदकफुसितानि मुञ्‍चन्ता मग्गे रेणुं वूपसमेत्वा उपरि वितानं हुत्वा तिट्ठन्ति। अपरे वाता पुप्फानि उपसंहरित्वा मग्गे ओकिरन्ति, उन्‍नता भूमिप्पदेसा ओनमन्ति, ओनता उन्‍नमन्ति, पादनिक्खेपसमये समाव भूमि होति, सुखसम्फस्सानि रथचक्‍कमत्तानि पदुमपुप्फानि वा पादे सम्पटिच्छन्ति, इन्दखीलस्स अन्तो ठपितमत्ते दक्खिणपादे सरीरा छब्बण्णरस्मियो निच्छरित्वा सुवण्णरसपिञ्‍जरानि विय चित्रपटपरिक्खित्तानि विय च पासादकूटागारादीनि करोन्तियो इतो चितो च विधावन्ति, हत्थिअस्सविहङ्गादयो सकसकट्ठानेसु ठितायेव मधुरेनाकारेन सद्दं करोन्ति, तथा भेरिवीणादीनि तूरियानि मनुस्सानं कायूपगानि च आभरणानि, तेन सञ्‍ञाणेन मनुस्सा जानन्ति ‘‘अज्‍ज भगवा इध पिण्डाय पविट्ठो’’ति। ते सुनिवत्था सुपारुता गन्धपुप्फादीनि आदाय घरा निक्खमित्वा अन्तरवीथिं पटिपज्‍जित्वा भगवन्तं गन्धपुप्फादीहि सक्‍कच्‍चं पूजेत्वा वन्दित्वा – ‘‘अम्हाकं , भन्ते, दस भिक्खू, अम्हाकं वीसति, अम्हाकं भिक्खुसतं देथा’’ति याचित्वा भगवतोपि पत्तं गहेत्वा, आसनं पञ्‍ञापेत्वा सक्‍कच्‍चं पिण्डपातेन पटिमानेन्ति।

    Tattha siyā ‘‘katamaṃ buddhānaṃ purebhattakiccaṃ, katamaṃ pacchābhattakicca’’nti? Vuccate – buddho bhagavā pāto eva uṭṭhāya upaṭṭhākānuggahatthaṃ sarīraphāsukatthañca mukhadhovanādisarīraparikammaṃ katvā yāva bhikkhācāravelā, tāva vivittāsane vītināmetvā, bhikkhācāravelāya nivāsetvā, kāyabandhanaṃ bandhitvā, cīvaraṃ pārupitvā, pattamādāya kadāci ekakova kadāci bhikkhusaṅghaparivuto gāmaṃ vā nigamaṃ vā piṇḍāya pavisati, kadāci pakatiyā, kadāci anekehi pāṭihāriyehi vattamānehi. Seyyathidaṃ – piṇḍāya pavisato lokanāthassa purato purato gantvā mudugatiyo vātā pathaviṃ sodhenti; valāhakā udakaphusitāni muñcantā magge reṇuṃ vūpasametvā upari vitānaṃ hutvā tiṭṭhanti. Apare vātā pupphāni upasaṃharitvā magge okiranti, unnatā bhūmippadesā onamanti, onatā unnamanti, pādanikkhepasamaye samāva bhūmi hoti, sukhasamphassāni rathacakkamattāni padumapupphāni vā pāde sampaṭicchanti, indakhīlassa anto ṭhapitamatte dakkhiṇapāde sarīrā chabbaṇṇarasmiyo niccharitvā suvaṇṇarasapiñjarāni viya citrapaṭaparikkhittāni viya ca pāsādakūṭāgārādīni karontiyo ito cito ca vidhāvanti, hatthiassavihaṅgādayo sakasakaṭṭhānesu ṭhitāyeva madhurenākārena saddaṃ karonti, tathā bherivīṇādīni tūriyāni manussānaṃ kāyūpagāni ca ābharaṇāni, tena saññāṇena manussā jānanti ‘‘ajja bhagavā idha piṇḍāya paviṭṭho’’ti. Te sunivatthā supārutā gandhapupphādīni ādāya gharā nikkhamitvā antaravīthiṃ paṭipajjitvā bhagavantaṃ gandhapupphādīhi sakkaccaṃ pūjetvā vanditvā – ‘‘amhākaṃ , bhante, dasa bhikkhū, amhākaṃ vīsati, amhākaṃ bhikkhusataṃ dethā’’ti yācitvā bhagavatopi pattaṃ gahetvā, āsanaṃ paññāpetvā sakkaccaṃ piṇḍapātena paṭimānenti.

    भगवा कतभत्तकिच्‍चो तेसं सन्तानानि ओलोकेत्वा तथा धम्मं देसेति, यथा केचि सरणगमने पतिट्ठहन्ति, केचि पञ्‍चसु सीलेसु, केचि सोतापत्तिसकदागामिअनागामिफलानं अञ्‍ञतरस्मिं, केचि पब्बजित्वा अग्गफले अरहत्तेति। एवं तथा तथा जनं अनुग्गहेत्वा उट्ठायासना विहारं गच्छति। तत्थ मण्डलमाळे पञ्‍ञत्तवरबुद्धासने निसीदति भिक्खूनं भत्तकिच्‍चपरियोसानं आगमयमानो। ततो भिक्खूनं भत्तकिच्‍चपरियोसाने उपट्ठाको भगवतो निवेदेति। अथ भगवा गन्धकुटिं पविसति। इदं ताव पुरेभत्तकिच्‍चं। यञ्‍चेत्थ न वुत्तं, तं ब्रह्मायुसुत्ते वुत्तनयेनेव गहेतब्बं।

    Bhagavā katabhattakicco tesaṃ santānāni oloketvā tathā dhammaṃ deseti, yathā keci saraṇagamane patiṭṭhahanti, keci pañcasu sīlesu, keci sotāpattisakadāgāmianāgāmiphalānaṃ aññatarasmiṃ, keci pabbajitvā aggaphale arahatteti. Evaṃ tathā tathā janaṃ anuggahetvā uṭṭhāyāsanā vihāraṃ gacchati. Tattha maṇḍalamāḷe paññattavarabuddhāsane nisīdati bhikkhūnaṃ bhattakiccapariyosānaṃ āgamayamāno. Tato bhikkhūnaṃ bhattakiccapariyosāne upaṭṭhāko bhagavato nivedeti. Atha bhagavā gandhakuṭiṃ pavisati. Idaṃ tāva purebhattakiccaṃ. Yañcettha na vuttaṃ, taṃ brahmāyusutte vuttanayeneva gahetabbaṃ.

    अथ भगवा एवं कतपुरेभत्तकिच्‍चो गन्धकुटिया उपट्ठाने निसीदित्वा, पादे पक्खालेत्वा, पादपीठे ठत्वा, भिक्खुसङ्घं ओवदति – ‘‘भिक्खवे, अप्पमादेन सम्पादेथ, बुद्धुप्पादो दुल्‍लभो लोकस्मिं, मनुस्सपटिलाभो दुल्‍लभो, सद्धासम्पत्ति दुल्‍लभा, पब्बज्‍जा दुल्‍लभा, सद्धम्मस्सवनं दुल्‍लभं लोकस्मि’’न्ति। ततो भिक्खू भगवन्तं वन्दित्वा कम्मट्ठानं पुच्छन्ति। अथ भगवा भिक्खूनं चरियवसेन कम्मट्ठानं देति। ते कम्मट्ठानं उग्गहेत्वा, भगवन्तं अभिवादेत्वा, अत्तनो अत्तनो वसनट्ठानं गच्छन्ति; केचि अरञ्‍ञं, केचि रुक्खमूलं, केचि पब्बतादीनं अञ्‍ञतरं, केचि चातुमहाराजिकभवनं…पे॰… केचि वसवत्तिभवनन्ति। ततो भगवा गन्धकुटिं पविसित्वा सचे आकङ्खति, दक्खिणेन पस्सेन सतो सम्पजानो मुहुत्तं सीहसेय्यं कप्पेति। अथ समस्सासितकायो उट्ठहित्वा दुतियभागे लोकं वोलोकेति। ततियभागे यं गामं वा निगमं वा उपनिस्साय विहरति, तत्थ जनो पुरेभत्तं दानं दत्वा पच्छाभत्तं सुनिवत्थो सुपारुतो गन्धपुप्फादीनि आदाय विहारे सन्‍निपतति। ततो भगवा सम्पत्तपरिसाय अनुरूपेन पाटिहारियेन गन्त्वा धम्मसभायं पञ्‍ञत्तवरबुद्धासने निसज्‍ज धम्मं देसेति कालयुत्तं पमाणयुत्तं। अथ कालं विदित्वा परिसं उय्योजेति।

    Atha bhagavā evaṃ katapurebhattakicco gandhakuṭiyā upaṭṭhāne nisīditvā, pāde pakkhāletvā, pādapīṭhe ṭhatvā, bhikkhusaṅghaṃ ovadati – ‘‘bhikkhave, appamādena sampādetha, buddhuppādo dullabho lokasmiṃ, manussapaṭilābho dullabho, saddhāsampatti dullabhā, pabbajjā dullabhā, saddhammassavanaṃ dullabhaṃ lokasmi’’nti. Tato bhikkhū bhagavantaṃ vanditvā kammaṭṭhānaṃ pucchanti. Atha bhagavā bhikkhūnaṃ cariyavasena kammaṭṭhānaṃ deti. Te kammaṭṭhānaṃ uggahetvā, bhagavantaṃ abhivādetvā, attano attano vasanaṭṭhānaṃ gacchanti; keci araññaṃ, keci rukkhamūlaṃ, keci pabbatādīnaṃ aññataraṃ, keci cātumahārājikabhavanaṃ…pe… keci vasavattibhavananti. Tato bhagavā gandhakuṭiṃ pavisitvā sace ākaṅkhati, dakkhiṇena passena sato sampajāno muhuttaṃ sīhaseyyaṃ kappeti. Atha samassāsitakāyo uṭṭhahitvā dutiyabhāge lokaṃ voloketi. Tatiyabhāge yaṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā upanissāya viharati, tattha jano purebhattaṃ dānaṃ datvā pacchābhattaṃ sunivattho supāruto gandhapupphādīni ādāya vihāre sannipatati. Tato bhagavā sampattaparisāya anurūpena pāṭihāriyena gantvā dhammasabhāyaṃ paññattavarabuddhāsane nisajja dhammaṃ deseti kālayuttaṃ pamāṇayuttaṃ. Atha kālaṃ viditvā parisaṃ uyyojeti.

    ततो सचे गत्तानि ओसिञ्‍चितुकामो होति। अथ बुद्धासना उट्ठाय उपट्ठाकेन उदकपटियादितोकासं गन्त्वा, उपट्ठाकहत्थतो उदकसाटिकं गहेत्वा, न्हानकोट्ठकं पविसति। उपट्ठाकोपि बुद्धासनं आनेत्वा गन्धकुटिपरिवेणे पञ्‍ञापेति। भगवा गत्तानि ओसिञ्‍चित्वा, सुरत्तदुपट्टं निवासेत्वा , कायबन्धनं बन्धित्वा, उत्तरासङ्गं कत्वा, तत्थ आगन्त्वा, निसीदति एककोव मुहुत्तं पटिसल्‍लीनो। अथ भिक्खू ततो ततो आगम्म भगवतो उपट्ठानं गच्छन्ति। तत्थ एकच्‍चे पञ्हं पुच्छन्ति, एकच्‍चे कम्मट्ठानं, एकच्‍चे धम्मस्सवनं याचन्ति। भगवा तेसं अधिप्पायं सम्पादेन्तो पठमं यामं वीतिनामेति।

    Tato sace gattāni osiñcitukāmo hoti. Atha buddhāsanā uṭṭhāya upaṭṭhākena udakapaṭiyāditokāsaṃ gantvā, upaṭṭhākahatthato udakasāṭikaṃ gahetvā, nhānakoṭṭhakaṃ pavisati. Upaṭṭhākopi buddhāsanaṃ ānetvā gandhakuṭipariveṇe paññāpeti. Bhagavā gattāni osiñcitvā, surattadupaṭṭaṃ nivāsetvā , kāyabandhanaṃ bandhitvā, uttarāsaṅgaṃ katvā, tattha āgantvā, nisīdati ekakova muhuttaṃ paṭisallīno. Atha bhikkhū tato tato āgamma bhagavato upaṭṭhānaṃ gacchanti. Tattha ekacce pañhaṃ pucchanti, ekacce kammaṭṭhānaṃ, ekacce dhammassavanaṃ yācanti. Bhagavā tesaṃ adhippāyaṃ sampādento paṭhamaṃ yāmaṃ vītināmeti.

    मज्झिमयामे सकलदससहस्सिलोकधातुदेवतायो ओकासं लभमाना भगवन्तं उपसङ्कमित्वा पञ्हं पुच्छन्ति यथाभिसङ्खतं अन्तमसो चतुरक्खरम्पि। भगवा तासं देवतानं पञ्हं विस्सज्‍जेन्तो मज्झिमयामं वीतिनामेति। ततो पच्छिमयामं चत्तारो भागे कत्वा एकं भागं चङ्कमं अधिट्ठाति, दुतियभागं गन्धकुटिं पविसित्वा दक्खिणेन पस्सेन सतो सम्पजानो सीहसेय्यं कप्पेति, ततियभागं फलसमापत्तिया वीतिनामेति, चतुत्थभागं महाकरुणासमापत्तिं पविसित्वा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेति अप्परजक्खमहारजक्खादिसत्तदस्सनत्थं। इदं पच्छाभत्तकिच्‍चं।

    Majjhimayāme sakaladasasahassilokadhātudevatāyo okāsaṃ labhamānā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchanti yathābhisaṅkhataṃ antamaso caturakkharampi. Bhagavā tāsaṃ devatānaṃ pañhaṃ vissajjento majjhimayāmaṃ vītināmeti. Tato pacchimayāmaṃ cattāro bhāge katvā ekaṃ bhāgaṃ caṅkamaṃ adhiṭṭhāti, dutiyabhāgaṃ gandhakuṭiṃ pavisitvā dakkhiṇena passena sato sampajāno sīhaseyyaṃ kappeti, tatiyabhāgaṃ phalasamāpattiyā vītināmeti, catutthabhāgaṃ mahākaruṇāsamāpattiṃ pavisitvā buddhacakkhunā lokaṃ voloketi apparajakkhamahārajakkhādisattadassanatthaṃ. Idaṃ pacchābhattakiccaṃ.

    एवमिमस्स पच्छाभत्तकिच्‍चस्स लोकवोलोकनसङ्खाते चतुत्थभागावसाने बुद्धधम्मसङ्घेसु दानसीलउपोसथकम्मादीसु च अकताधिकारे कताधिकारे च अनुपनिस्सयसम्पन्‍ने उपनिस्सयसम्पन्‍ने च सत्ते पस्सितुं बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो कसिभारद्वाजं ब्राह्मणं अरहत्तस्स उपनिस्सयसम्पन्‍नं दिस्वा ‘‘तत्थ मयि गते कथा पवत्तिस्सति, ततो कथावसाने धम्मदेसनं सुत्वा एस ब्राह्मणो पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिस्सती’’ति च ञत्वा, तत्थ गन्त्वा, कथं समुट्ठापेत्वा इमं सुत्तमभासि।

    Evamimassa pacchābhattakiccassa lokavolokanasaṅkhāte catutthabhāgāvasāne buddhadhammasaṅghesu dānasīlauposathakammādīsu ca akatādhikāre katādhikāre ca anupanissayasampanne upanissayasampanne ca satte passituṃ buddhacakkhunā lokaṃ volokento kasibhāradvājaṃ brāhmaṇaṃ arahattassa upanissayasampannaṃ disvā ‘‘tattha mayi gate kathā pavattissati, tato kathāvasāne dhammadesanaṃ sutvā esa brāhmaṇo pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇissatī’’ti ca ñatvā, tattha gantvā, kathaṃ samuṭṭhāpetvā imaṃ suttamabhāsi.

    तत्थ एवं मे सुतन्तिआदि आयस्मता आनन्देन पठममहासङ्गीतिकाले धम्मसङ्गीतिं करोन्तेन आयस्मता महाकस्सपत्थेरेन पुट्ठेन पञ्‍चन्‍नं अरहन्तसतानं वुत्तं, ‘‘अहं, खो, समण कसामि च वपामि चा’’ति कसिभारद्वाजेन वुत्तं, ‘‘अहम्पि खो ब्राह्मण कसामि च वपामि चा’’तिआदि भगवता वुत्तं। तदेतं सब्बम्पि समोधानेत्वा ‘‘कसिभारद्वाजसुत्त’’न्ति वुच्‍चति।

    Tattha evaṃ me sutantiādi āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle dhammasaṅgītiṃ karontena āyasmatā mahākassapattherena puṭṭhena pañcannaṃ arahantasatānaṃ vuttaṃ, ‘‘ahaṃ, kho, samaṇa kasāmi ca vapāmi cā’’ti kasibhāradvājena vuttaṃ, ‘‘ahampi kho brāhmaṇa kasāmi ca vapāmi cā’’tiādi bhagavatā vuttaṃ. Tadetaṃ sabbampi samodhānetvā ‘‘kasibhāradvājasutta’’nti vuccati.

    तत्थ एवन्ति अयं आकारनिदस्सनावधारणत्थो एवं-सद्दो। आकारत्थेन हि एतेन एतमत्थं दीपेति – नानानयनिपुणमनेकज्झासयसमुट्ठानं अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नं विविधपाटिहारियं धम्मत्थदेसनापटिवेधगम्भीरं सब्बसत्तेहि सकसकभासानुरूपमुपलक्खणियसभावं तस्स भगवतो वचनं, तं सब्बाकारेन को समत्थो विञ्‍ञातुं; अथ, खो, ‘‘एवं मे सुतं, मयापि एकेनाकारेन सुत’’न्ति। निदस्सनत्थेन ‘‘नाहं सयम्भू, न मया इदं सच्छिकत’’न्ति अत्तानं परिमोचेन्तो ‘‘एवं मे सुतं, मया एवं सुत’’न्ति इदानि वत्तब्बं सकलसुत्तं निदस्सेति। अवधारणत्थेन ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं बहुस्सुतानं यदिदं आनन्दो, गतिमन्तानं, सतिमन्तानं, धितिमन्तानं, उपट्ठाकानं यदिदं आनन्दो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९-२२३) एवं भगवता पसत्थभावानुरूपं अत्तनो धारणबलं दस्सेन्तो सत्तानं सोतुकम्यतं जनेति ‘‘एवं मे सुतं तञ्‍च अत्थतो वा ब्यञ्‍जनतो वा अनूनमनधिकं, एवमेव, न अञ्‍ञथा दट्ठब्ब’’न्ति। मे सुतन्ति एत्थ मयासद्दत्थो मे-सद्दो, सोतद्वारविञ्‍ञाणत्थो सुतसद्दो। तस्मा एवं मे सुतन्ति एवं मया सोतविञ्‍ञाणपुब्बङ्गमाय विञ्‍ञाणवीथिया उपधारितन्ति वुत्तं होति।

    Tattha evanti ayaṃ ākāranidassanāvadhāraṇattho evaṃ-saddo. Ākāratthena hi etena etamatthaṃ dīpeti – nānānayanipuṇamanekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ atthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ sabbasattehi sakasakabhāsānurūpamupalakkhaṇiyasabhāvaṃ tassa bhagavato vacanaṃ, taṃ sabbākārena ko samattho viññātuṃ; atha, kho, ‘‘evaṃ me sutaṃ, mayāpi ekenākārena suta’’nti. Nidassanatthena ‘‘nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikata’’nti attānaṃ parimocento ‘‘evaṃ me sutaṃ, mayā evaṃ suta’’nti idāni vattabbaṃ sakalasuttaṃ nidasseti. Avadhāraṇatthena ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.219-223) evaṃ bhagavatā pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukamyataṃ janeti ‘‘evaṃ me sutaṃ tañca atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva, na aññathā daṭṭhabba’’nti. Me sutanti ettha mayāsaddattho me-saddo, sotadvāraviññāṇattho sutasaddo. Tasmā evaṃ me sutanti evaṃ mayā sotaviññāṇapubbaṅgamāya viññāṇavīthiyā upadhāritanti vuttaṃ hoti.

    एकं समयन्ति एकं कालं। भगवाति भाग्यवा, भग्गवा, भत्तवाति वुत्तं होति। मगधेसु विहरतीति मगधा नाम जनपदिनो राजकुमारा, तेसं निवासो एकोपि जनपदो रुळ्हीसद्देन ‘‘मगधा’’ति वुच्‍चति। तस्मिं मगधेसु जनपदे। केचि पन ‘‘यस्मा चेतियराजा मुसावादं भणित्वा भूमिं पविसन्तो ‘मा गधं पविसा’ति वुत्तो, यस्मा वा तं राजानं मग्गन्ता भूमिं खनन्ता पुरिसा ‘मा गधं करोथा’ति वुत्ता, तस्मा मगधा’’ति एवमादीहि नयेहि बहुधा पपञ्‍चेन्ति। यं रुच्‍चति, तं गहेतब्बन्ति। विहरतीति एकं इरियापथबाधनं अपरेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा अपरिपतन्तं अत्तभावं हरति, पवत्तेतीति वुत्तं होति। दिब्बब्रह्मअरियविहारेहि वा सत्तानं विविधं हितं हरतीति विहरति। हरतीति उपसंहरति, उपनेति, जनेति, उप्पादेतीति वुत्तं होति। तथा हि यदा सत्ता कामेसु विप्पटिपज्‍जन्ति, तदा किर भगवा दिब्बेन विहारेन विहरति तेसं अलोभकुसलमूलुप्पादनत्थं – ‘‘अप्पेव नाम इमं पटिपत्तिं दिस्वा एत्थ रुचिं उप्पादेत्वा कामेसु विरज्‍जेय्यु’’न्ति। यदा पन इस्सरियत्थं सत्तेसु विप्पटिपज्‍जन्ति, तदा ब्रह्मविहारेन विहरति तेसं अदोसकुसलमूलुप्पादनत्थं – ‘‘अप्पेव नाम इमं पटिपत्तिं दिस्वा एत्थ रुचिं उप्पादेत्वा अदोसेन दोसं वूपसमेय्यु’’न्ति। यदा पन पब्बजिता धम्माधिकरणं विवदन्ति, तदा अरियविहारेन विहरति तेसं अमोहकुसलमूलुप्पादनत्थं – ‘‘अप्पेव नाम इमं पटिपत्तिं दिस्वा एत्थ रुचिं उप्पादेत्वा अमोहेन मोहं वूपसमेय्यु’’न्ति। इरियापथविहारेन पन न कदाचि न विहरति तं विना अत्तभावपरिहरणाभावतोति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारं पन मङ्गलसुत्तवण्णनायं वक्खाम।

    Ekaṃsamayanti ekaṃ kālaṃ. Bhagavāti bhāgyavā, bhaggavā, bhattavāti vuttaṃ hoti. Magadhesu viharatīti magadhā nāma janapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhīsaddena ‘‘magadhā’’ti vuccati. Tasmiṃ magadhesu janapade. Keci pana ‘‘yasmā cetiyarājā musāvādaṃ bhaṇitvā bhūmiṃ pavisanto ‘mā gadhaṃ pavisā’ti vutto, yasmā vā taṃ rājānaṃ maggantā bhūmiṃ khanantā purisā ‘mā gadhaṃ karothā’ti vuttā, tasmā magadhā’’ti evamādīhi nayehi bahudhā papañcenti. Yaṃ ruccati, taṃ gahetabbanti. Viharatīti ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aparena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ attabhāvaṃ harati, pavattetīti vuttaṃ hoti. Dibbabrahmaariyavihārehi vā sattānaṃ vividhaṃ hitaṃ haratīti viharati. Haratīti upasaṃharati, upaneti, janeti, uppādetīti vuttaṃ hoti. Tathā hi yadā sattā kāmesu vippaṭipajjanti, tadā kira bhagavā dibbena vihārena viharati tesaṃ alobhakusalamūluppādanatthaṃ – ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā ettha ruciṃ uppādetvā kāmesu virajjeyyu’’nti. Yadā pana issariyatthaṃ sattesu vippaṭipajjanti, tadā brahmavihārena viharati tesaṃ adosakusalamūluppādanatthaṃ – ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā ettha ruciṃ uppādetvā adosena dosaṃ vūpasameyyu’’nti. Yadā pana pabbajitā dhammādhikaraṇaṃ vivadanti, tadā ariyavihārena viharati tesaṃ amohakusalamūluppādanatthaṃ – ‘‘appeva nāma imaṃ paṭipattiṃ disvā ettha ruciṃ uppādetvā amohena mohaṃ vūpasameyyu’’nti. Iriyāpathavihārena pana na kadāci na viharati taṃ vinā attabhāvapariharaṇābhāvatoti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāraṃ pana maṅgalasuttavaṇṇanāyaṃ vakkhāma.

    दक्खिणागिरिस्मिन्ति यो सो राजगहं परिवारेत्वा ठितो गिरि, तस्स दक्खिणपस्से जनपदो ‘‘दक्खिणागिरी’’ति वुच्‍चति, तस्मिं जनपदेति वुत्तं होति। तत्थ विहारस्सापि तदेव नामं। एकनाळायं ब्राह्मणगामेति एकनाळाति तस्स गामस्स नामं। ब्राह्मणा चेत्थ सम्बहुला पटिवसन्ति, ब्राह्मणभोगो वा सो, तस्मा ‘‘ब्राह्मणगामो’’ति वुच्‍चति।

    Dakkhiṇāgirisminti yo so rājagahaṃ parivāretvā ṭhito giri, tassa dakkhiṇapasse janapado ‘‘dakkhiṇāgirī’’ti vuccati, tasmiṃ janapadeti vuttaṃ hoti. Tattha vihārassāpi tadeva nāmaṃ. Ekanāḷāyaṃ brāhmaṇagāmeti ekanāḷāti tassa gāmassa nāmaṃ. Brāhmaṇā cettha sambahulā paṭivasanti, brāhmaṇabhogo vā so, tasmā ‘‘brāhmaṇagāmo’’ti vuccati.

    तेन खो पन समयेनाति यं समयं भगवा अपराजितपल्‍लङ्कं आभुजित्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झित्वा पवत्तितवरधम्मचक्‍को मगधरट्ठे एकनाळं ब्राह्मणगामं उपनिस्साय दक्खिणागिरिमहाविहारे ब्राह्मणस्स इन्द्रियपरिपाकं आगमयमानो विहरति, तेन समयेन करणभूतेनाति वुत्तं होति। खो पनाति इदं पनेत्थ निपातद्वयं पदपूरणमत्तं, अधिकारन्तरदस्सनत्थं वाति दट्ठब्बं। कसिभारद्वाजस्स ब्राह्मणस्साति सो ब्राह्मणो कसिया जीवति, भारद्वाजोति चस्स गोत्तं, तस्मा एवं वुच्‍चति। पञ्‍चमत्तानीति यथा – ‘‘भोजने मत्तञ्‍ञू’’ति एत्थ मत्तसद्दो पमाणे वत्तति, एवमिधापि, तस्मा पञ्‍चपमाणानि अनूनानि अनधिकानि, पञ्‍चनङ्गलसतानीति वुत्तं होति। पयुत्तानीति पयोजितानि, बलिबद्दानं खन्धेसु ठपेत्वा युगे योत्तेहि योजितानि होन्तीति अत्थो।

    Tenakho pana samayenāti yaṃ samayaṃ bhagavā aparājitapallaṅkaṃ ābhujitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhitvā pavattitavaradhammacakko magadharaṭṭhe ekanāḷaṃ brāhmaṇagāmaṃ upanissāya dakkhiṇāgirimahāvihāre brāhmaṇassa indriyaparipākaṃ āgamayamāno viharati, tena samayena karaṇabhūtenāti vuttaṃ hoti. Kho panāti idaṃ panettha nipātadvayaṃ padapūraṇamattaṃ, adhikārantaradassanatthaṃ vāti daṭṭhabbaṃ. Kasibhāradvājassa brāhmaṇassāti so brāhmaṇo kasiyā jīvati, bhāradvājoti cassa gottaṃ, tasmā evaṃ vuccati. Pañcamattānīti yathā – ‘‘bhojane mattaññū’’ti ettha mattasaddo pamāṇe vattati, evamidhāpi, tasmā pañcapamāṇāni anūnāni anadhikāni, pañcanaṅgalasatānīti vuttaṃ hoti. Payuttānīti payojitāni, balibaddānaṃ khandhesu ṭhapetvā yuge yottehi yojitāni hontīti attho.

    वप्पकालेति वपनकाले, बीजनिक्खिपकालेति वुत्तं होति। तत्थ द्वे वप्पानि कललवप्पञ्‍च, पंसुवप्पञ्‍च। पंसुवप्पं इध अधिप्पेतं। तञ्‍च खो पठमदिवसे मङ्गलवप्पं। तत्थायं उपकरणसम्पदा – तीणि बलिबद्दसहस्सानि उपट्ठापितानि होन्ति, सब्बेसं सुवण्णमयानि सिङ्गानि पटिमुक्‍कानि, रजतमया खुरा, सब्बे सेतमालाहि सब्बगन्धसुगन्धेहि पञ्‍चङ्गुलिकेहि च अलङ्कता परिपुण्णङ्गपच्‍चङ्गा सब्बलक्खणसम्पन्‍ना, एकच्‍चे काळा अञ्‍जनवण्णायेव, एकच्‍चे सेता फलिकवण्णा, एकच्‍चे रत्ता पवाळवण्णा, एकच्‍चे कम्मासा मसारगल्‍लवण्णा। पञ्‍चसता कस्सकपुरिसा सब्बे अहतसेतवत्थनिवत्था मालालङ्कता दक्खिणअंसकूटेसु ठपितपुप्फचुम्बटका हरितालमनोसिलालञ्छनुज्‍जलितगत्तभागा दस दस नङ्गला एकेकगुम्बा हुत्वा गच्छन्ति। नङ्गलानं सीसञ्‍च युगञ्‍च पतोदा च सुवण्णविनद्धा। पठमनङ्गले अट्ठ बलिबद्दा युत्ता, सेसेसु चत्तारो चत्तारो, अवसेसा किलन्तपरिवत्तनत्थं आनीता। एकेकगुम्बे एकमेकं बीजसकटं एकेको कसति, एकेको वपति।

    Vappakāleti vapanakāle, bījanikkhipakāleti vuttaṃ hoti. Tattha dve vappāni kalalavappañca, paṃsuvappañca. Paṃsuvappaṃ idha adhippetaṃ. Tañca kho paṭhamadivase maṅgalavappaṃ. Tatthāyaṃ upakaraṇasampadā – tīṇi balibaddasahassāni upaṭṭhāpitāni honti, sabbesaṃ suvaṇṇamayāni siṅgāni paṭimukkāni, rajatamayā khurā, sabbe setamālāhi sabbagandhasugandhehi pañcaṅgulikehi ca alaṅkatā paripuṇṇaṅgapaccaṅgā sabbalakkhaṇasampannā, ekacce kāḷā añjanavaṇṇāyeva, ekacce setā phalikavaṇṇā, ekacce rattā pavāḷavaṇṇā, ekacce kammāsā masāragallavaṇṇā. Pañcasatā kassakapurisā sabbe ahatasetavatthanivatthā mālālaṅkatā dakkhiṇaaṃsakūṭesu ṭhapitapupphacumbaṭakā haritālamanosilālañchanujjalitagattabhāgā dasa dasa naṅgalā ekekagumbā hutvā gacchanti. Naṅgalānaṃ sīsañca yugañca patodā ca suvaṇṇavinaddhā. Paṭhamanaṅgale aṭṭha balibaddā yuttā, sesesu cattāro cattāro, avasesā kilantaparivattanatthaṃ ānītā. Ekekagumbe ekamekaṃ bījasakaṭaṃ ekeko kasati, ekeko vapati.

    ब्राह्मणो पन पगेव मस्सुकम्मं कारापेत्वा न्हत्वा सुगन्धगन्धेहि विलित्तो पञ्‍चसतग्घनकं वत्थं निवासेत्वा सहस्सग्घनकं एकंसं करित्वा एकमेकिस्सा अङ्गुलिया द्वे द्वे कत्वा वीसति अङ्गुलिमुद्दिकायो, कण्णेसु सीहकुण्डलानि, सीसे च ब्रह्मवेठनं पटिमुञ्‍चित्वा सुवण्णमालं कण्ठे कत्वा ब्राह्मणगणपरिवुतो कम्मन्तं वोसासति। अथस्स ब्राह्मणी अनेकसतभाजनेसु पायासं पचापेत्वा महासकटेसु आरोपेत्वा गन्धोदकेन न्हायित्वा सब्बालङ्कारविभूसिता ब्राह्मणीगणपरिवुता कम्मन्तं अगमासि। गेहम्पिस्स सब्बत्थ गन्धेहि सुविलित्तं पुप्फेहि सुकतबलिकम्मं, खेत्तञ्‍च तेसु तेसु ठानेसु समुस्सितपटाकं अहोसि। परिजनकम्मकारेहि सह कम्मन्तं ओसटपरिसा अड्ढतेय्यसहस्सा अहोसि। सब्बे अहतवत्थनिवत्था, सब्बेसञ्‍च पायासभोजनं पटियत्तं अहोसि।

    Brāhmaṇo pana pageva massukammaṃ kārāpetvā nhatvā sugandhagandhehi vilitto pañcasatagghanakaṃ vatthaṃ nivāsetvā sahassagghanakaṃ ekaṃsaṃ karitvā ekamekissā aṅguliyā dve dve katvā vīsati aṅgulimuddikāyo, kaṇṇesu sīhakuṇḍalāni, sīse ca brahmaveṭhanaṃ paṭimuñcitvā suvaṇṇamālaṃ kaṇṭhe katvā brāhmaṇagaṇaparivuto kammantaṃ vosāsati. Athassa brāhmaṇī anekasatabhājanesu pāyāsaṃ pacāpetvā mahāsakaṭesu āropetvā gandhodakena nhāyitvā sabbālaṅkāravibhūsitā brāhmaṇīgaṇaparivutā kammantaṃ agamāsi. Gehampissa sabbattha gandhehi suvilittaṃ pupphehi sukatabalikammaṃ, khettañca tesu tesu ṭhānesu samussitapaṭākaṃ ahosi. Parijanakammakārehi saha kammantaṃ osaṭaparisā aḍḍhateyyasahassā ahosi. Sabbe ahatavatthanivatthā, sabbesañca pāyāsabhojanaṃ paṭiyattaṃ ahosi.

    अथ ब्राह्मणो यत्थ सामं भुञ्‍जति, तं सुवण्णपातिं धोवापेत्वा पायासस्स पूरेत्वा सप्पिमधुफाणितादीनि अभिसङ्खरित्वा नङ्गलबलिकम्मं कारापेसि। ब्राह्मणी पञ्‍च कस्सकसतानि सुवण्णरजतकंसतम्बमयानि भाजनानि गहेत्वा निसिन्‍नानि सुवण्णकटच्छुं गहेत्वा पायासेन परिविसन्ती गच्छति। ब्राह्मणो पन बलिकम्मं कारापेत्वा रत्तसुवण्णबन्धूपाहनायो आरोहित्वा रत्तसुवण्णदण्डं गहेत्वा ‘‘इध पायासं देथ, इध सप्पिं, इध सक्खरं देथा’’ति वोसासमानो विचरति। अथ भगवा गन्धकुटियं निसिन्‍नोव ब्राह्मणस्स परिवेसनं वत्तमानं ञत्वा ‘‘अयं कालो ब्राह्मणं दमेतु’’न्ति निवासेत्वा, कायबन्धनं बन्धित्वा, सङ्घाटिं पारुपित्वा, पत्तं गहेत्वा, गन्धकुटितो निक्खमि यथा तं अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि। तेनाह आयस्मा आनन्दो ‘‘अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा’’ति।

    Atha brāhmaṇo yattha sāmaṃ bhuñjati, taṃ suvaṇṇapātiṃ dhovāpetvā pāyāsassa pūretvā sappimadhuphāṇitādīni abhisaṅkharitvā naṅgalabalikammaṃ kārāpesi. Brāhmaṇī pañca kassakasatāni suvaṇṇarajatakaṃsatambamayāni bhājanāni gahetvā nisinnāni suvaṇṇakaṭacchuṃ gahetvā pāyāsena parivisantī gacchati. Brāhmaṇo pana balikammaṃ kārāpetvā rattasuvaṇṇabandhūpāhanāyo ārohitvā rattasuvaṇṇadaṇḍaṃ gahetvā ‘‘idha pāyāsaṃ detha, idha sappiṃ, idha sakkharaṃ dethā’’ti vosāsamāno vicarati. Atha bhagavā gandhakuṭiyaṃ nisinnova brāhmaṇassa parivesanaṃ vattamānaṃ ñatvā ‘‘ayaṃ kālo brāhmaṇaṃ dametu’’nti nivāsetvā, kāyabandhanaṃ bandhitvā, saṅghāṭiṃ pārupitvā, pattaṃ gahetvā, gandhakuṭito nikkhami yathā taṃ anuttaro purisadammasārathi. Tenāha āyasmā ānando ‘‘atha kho bhagavā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā’’ti.

    तत्थ अथ इति निपातो अञ्‍ञाधिकारवचनारम्भे खोति पदपूरणे। भगवाति वुत्तनयमेव। पुब्बण्हसमयन्ति दिवसस्स पुब्बभागसमयं, पुब्बण्हसमयेति अत्थो, पुब्बण्हे वा समयं पुब्बण्हसमयं, पुब्बण्हे एकं खणन्ति वुत्तं होति। एवं अच्‍चन्तसंयोगे उपयोगवचनं लब्भति। निवासेत्वाति परिदहित्वा, विहारनिवासनपरिवत्तनवसेनेतं वेदितब्बं। न हि भगवा ततो पुब्बे अनिवत्थो आसि। पत्तचीवरमादायाति पत्तं हत्थेहि, चीवरं कायेन आदियित्वा, सम्पटिच्छित्वा धारेत्वाति अत्थो। भगवतो किर पिण्डाय पविसितुकामस्स भमरो विय विकसितपदुमद्वयमज्झं, इन्दनीलमणिवण्णं सेलमयं पत्तं हत्थद्वयमज्झं आगच्छति। तस्मा एवमागतं पत्तं हत्थेहि सम्पटिच्छित्वा चीवरञ्‍च परिमण्डलं पारुतं कायेन धारेत्वाति एवमस्स अत्थो वेदितब्बो। येन वा तेन वा हि पकारेन गण्हन्तो आदाय इच्‍चेव वुच्‍चति यथा ‘‘समादायेव पक्‍कमती’’ति।

    Tattha atha iti nipāto aññādhikāravacanārambhe khoti padapūraṇe. Bhagavāti vuttanayameva. Pubbaṇhasamayanti divasassa pubbabhāgasamayaṃ, pubbaṇhasamayeti attho, pubbaṇhe vā samayaṃ pubbaṇhasamayaṃ, pubbaṇhe ekaṃ khaṇanti vuttaṃ hoti. Evaṃ accantasaṃyoge upayogavacanaṃ labbhati. Nivāsetvāti paridahitvā, vihāranivāsanaparivattanavasenetaṃ veditabbaṃ. Na hi bhagavā tato pubbe anivattho āsi. Pattacīvaramādāyāti pattaṃ hatthehi, cīvaraṃ kāyena ādiyitvā, sampaṭicchitvā dhāretvāti attho. Bhagavato kira piṇḍāya pavisitukāmassa bhamaro viya vikasitapadumadvayamajjhaṃ, indanīlamaṇivaṇṇaṃ selamayaṃ pattaṃ hatthadvayamajjhaṃ āgacchati. Tasmā evamāgataṃ pattaṃ hatthehi sampaṭicchitvā cīvarañca parimaṇḍalaṃ pārutaṃ kāyena dhāretvāti evamassa attho veditabbo. Yena vā tena vā hi pakārena gaṇhanto ādāya icceva vuccati yathā ‘‘samādāyeva pakkamatī’’ti.

    येनाति येन मग्गेन। कम्मन्तोति कम्मकरणोकासो। तेनाति तेन मग्गेन। उपसङ्कमीति गतो, येन मग्गेन कसिभारद्वाजस्स ब्राह्मणस्स कम्मन्तो गम्मति, तेन मग्गेन गतोति वुत्तं होति। अथ कस्मा, भिक्खू, भगवन्तं नानुबन्धिंसूति? वुच्‍चते – यदा भगवा एककोव कत्थचि उपसङ्कमितुकामो होति, भिक्खाचारवेलायं द्वारं पिदहित्वा अन्तोगन्धकुटिं पविसति। ततो भिक्खू ताय सञ्‍ञाय जानन्ति – ‘‘अज्‍ज भगवा एककोव गामं पविसितुकामो, अद्धा कञ्‍चि एव विनेतब्बपुग्गलं अद्दसा’’ति। ते अत्तनो पत्तचीवरं गहेत्वा, गन्धकुटिं पदक्खिणं कत्वा, भिक्खाचारं गच्छन्ति। तदा च भगवा एवमकासि। तस्मा भिक्खू भगवन्तं नानुबन्धिंसूति।

    Yenāti yena maggena. Kammantoti kammakaraṇokāso. Tenāti tena maggena. Upasaṅkamīti gato, yena maggena kasibhāradvājassa brāhmaṇassa kammanto gammati, tena maggena gatoti vuttaṃ hoti. Atha kasmā, bhikkhū, bhagavantaṃ nānubandhiṃsūti? Vuccate – yadā bhagavā ekakova katthaci upasaṅkamitukāmo hoti, bhikkhācāravelāyaṃ dvāraṃ pidahitvā antogandhakuṭiṃ pavisati. Tato bhikkhū tāya saññāya jānanti – ‘‘ajja bhagavā ekakova gāmaṃ pavisitukāmo, addhā kañci eva vinetabbapuggalaṃ addasā’’ti. Te attano pattacīvaraṃ gahetvā, gandhakuṭiṃ padakkhiṇaṃ katvā, bhikkhācāraṃ gacchanti. Tadā ca bhagavā evamakāsi. Tasmā bhikkhū bhagavantaṃ nānubandhiṃsūti.

    तेन खो पन समयेनाति येन समयेन भगवा कम्मन्तं उपसङ्कमि, तेन समयेन तस्स ब्राह्मणस्स परिवेसना वत्तति, भत्तविस्सग्गो वत्ततीति अत्थो। यं पुब्बे अवोचुम्ह – ‘‘ब्राह्मणी पञ्‍च कस्सकसतानि सुवण्णरजतकंसतम्बमयानि भाजनानि गहेत्वा निसिन्‍नानि सुवण्णकटच्छुं गहेत्वा पायासेन परिविसन्ती गच्छती’’ति। अथ खो भगवा येन परिवेसना तेनुपसङ्कमि। किं कारणाति? ब्राह्मणस्स अनुग्गहकरणत्थं। न हि भगवा कपणपुरिसो विय भोत्तुकामताय परिवेसनं उपसङ्कमति। भगवतो हि द्वे असीतिसहस्ससङ्ख्या सक्यकोलियराजानो ञातयो, ते अत्तनो सम्पत्तिया निबद्धभत्तं दातुं उस्सहन्ति। न पन भगवा भत्तत्थाय पब्बजितो, अपिच खो पन ‘‘अनेकानि असङ्ख्येय्यानि पञ्‍च महापरिच्‍चागे परिच्‍चजन्तो पारमियो पूरेत्वा मुत्तो मोचेस्सामि, दन्तो दमेस्सामि; सन्तो समेस्सामि, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेस्सामी’’ति पब्बजितो। तस्मा अत्तनो मुत्तत्ता…पे॰… परिनिब्बुतत्ता च परं मोचेन्तो…पे॰… परिनिब्बापेन्तो च लोके विचरन्तो ब्राह्मणस्स अनुग्गहकरणत्थं येन परिवेसना तेनुपसङ्कमीति वेदितब्बं।

    Tenakho pana samayenāti yena samayena bhagavā kammantaṃ upasaṅkami, tena samayena tassa brāhmaṇassa parivesanā vattati, bhattavissaggo vattatīti attho. Yaṃ pubbe avocumha – ‘‘brāhmaṇī pañca kassakasatāni suvaṇṇarajatakaṃsatambamayāni bhājanāni gahetvā nisinnāni suvaṇṇakaṭacchuṃ gahetvā pāyāsena parivisantī gacchatī’’ti. Atha kho bhagavā yena parivesanā tenupasaṅkami. Kiṃ kāraṇāti? Brāhmaṇassa anuggahakaraṇatthaṃ. Na hi bhagavā kapaṇapuriso viya bhottukāmatāya parivesanaṃ upasaṅkamati. Bhagavato hi dve asītisahassasaṅkhyā sakyakoliyarājāno ñātayo, te attano sampattiyā nibaddhabhattaṃ dātuṃ ussahanti. Na pana bhagavā bhattatthāya pabbajito, apica kho pana ‘‘anekāni asaṅkhyeyyāni pañca mahāpariccāge pariccajanto pāramiyo pūretvā mutto mocessāmi, danto damessāmi; santo samessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmī’’ti pabbajito. Tasmā attano muttattā…pe… parinibbutattā ca paraṃ mocento…pe… parinibbāpento ca loke vicaranto brāhmaṇassa anuggahakaraṇatthaṃ yena parivesanā tenupasaṅkamīti veditabbaṃ.

    उपसङ्कमित्वा एकमन्तं अट्ठासीति एवं उपसङ्कमित्वा च एकमन्तं अट्ठासि। एकमन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, एकोकासं एकपस्सन्ति वुत्तं होति। भुम्मत्थे वा उपयोगवचनं, तस्स दस्सनूपचारे कथासवनट्ठाने, यत्थ ठितं ब्राह्मणो पस्सति, तत्थ उच्‍चट्ठाने अट्ठासि। ठत्वा च सुवण्णरसपिञ्‍जरं सहस्सचन्दसूरियोभासातिभासयमानं सरीराभं मुञ्‍चि समन्ततो असीतिहत्थपरिमाणं, याय अज्झोत्थरितत्ता ब्राह्मणस्स कम्मन्तसालाभित्तिरुक्खकसितमत्तिकापिण्डादयो सुवण्णमया विय अहेसुं। अथ मनुस्सा पायासं भुत्ता असीतिअनुब्यञ्‍जनपरिवारद्वत्तिंसवरलक्खणपटिमण्डितसरीरं ब्यामप्पभापरिक्खेपविभूसितबाहुयुगळं केतुमालासमुज्‍जलितसस्सिरिकदस्सनं जङ्गममिव पदुमस्सरं, रंसिजालुज्‍जलिततारागणमिव गगनतलं, आदित्तमिव च कनकगिरिसिखरं सिरिया जलमानं सम्मासम्बुद्धं एकमन्तं ठितं दिस्वा हत्थपादे धोवित्वा अञ्‍जलिं पग्गय्ह सम्परिवारेत्वा अट्ठंसु। एवं तेहि सम्परिवारितं अद्दस खो कसिभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं पिण्डाय ठितं। दिस्वान भगवन्तं एतदवोच ‘‘अहं खो, समण, कसामि च वपामि चा’’ति।

    Upasaṅkamitvāekamantaṃ aṭṭhāsīti evaṃ upasaṅkamitvā ca ekamantaṃ aṭṭhāsi. Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso, ekokāsaṃ ekapassanti vuttaṃ hoti. Bhummatthe vā upayogavacanaṃ, tassa dassanūpacāre kathāsavanaṭṭhāne, yattha ṭhitaṃ brāhmaṇo passati, tattha uccaṭṭhāne aṭṭhāsi. Ṭhatvā ca suvaṇṇarasapiñjaraṃ sahassacandasūriyobhāsātibhāsayamānaṃ sarīrābhaṃ muñci samantato asītihatthaparimāṇaṃ, yāya ajjhottharitattā brāhmaṇassa kammantasālābhittirukkhakasitamattikāpiṇḍādayo suvaṇṇamayā viya ahesuṃ. Atha manussā pāyāsaṃ bhuttā asītianubyañjanaparivāradvattiṃsavaralakkhaṇapaṭimaṇḍitasarīraṃ byāmappabhāparikkhepavibhūsitabāhuyugaḷaṃ ketumālāsamujjalitasassirikadassanaṃ jaṅgamamiva padumassaraṃ, raṃsijālujjalitatārāgaṇamiva gaganatalaṃ, ādittamiva ca kanakagirisikharaṃ siriyā jalamānaṃ sammāsambuddhaṃ ekamantaṃ ṭhitaṃ disvā hatthapāde dhovitvā añjaliṃ paggayha samparivāretvā aṭṭhaṃsu. Evaṃ tehi samparivāritaṃ addasa kho kasibhāradvājo brāhmaṇo bhagavantaṃ piṇḍāya ṭhitaṃ. Disvāna bhagavantaṃ etadavoca ‘‘ahaṃ kho, samaṇa, kasāmi ca vapāmi cā’’ti.

    कस्मा पनायं एवमाह? किं समन्तपासादिके पसादनीये उत्तमदमथसमथमनुप्पत्तेपि भगवति अप्पसादेन, उदाहु अड्ढतेय्यानं जनसहस्सानं पायासं पटियादेत्वापि कटच्छुभिक्खाय मच्छेरेनाति? उभयथापि नो, अपिच ख्वास्स भगवतो दस्सनेन अतित्तं निक्खित्तकम्मन्तं जनं दिस्वा ‘‘कम्मभङ्गं मे कातुं आगतो’’ति अनत्तमनता अहोसि। तस्मा एवमाह। भगवतो च लक्खणसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘सचायं कम्मन्ते पयोजयिस्स, सकलजम्बुदीपे मनुस्सानं सीसे चूळामणि विय अभविस्स, को नामस्स अत्थो न सम्पज्‍जिस्स, एवमेवं अलसताय कम्मन्ते अप्पयोजेत्वा वप्पमङ्गलादीसु पिण्डाय चरित्वा भुञ्‍जन्तो कायदळ्हीबहुलो विचरती’’तिपिस्स अहोसि। तेनाह – ‘‘अहं खो, समण, कसामि च वपामि च, कसित्वा च वपित्वा च भुञ्‍जामी’’ति। न मे कम्मन्ता ब्यापज्‍जन्ति, न चम्हि यथा त्वं एवं लक्खणसम्पन्‍नोति अधिप्पायो। त्वम्पि समण…पे॰… भुञ्‍जस्सु, को ते अत्थो न सम्पज्‍जेय्य एवं लक्खणसम्पन्‍नस्साति अधिप्पायो।

    Kasmā panāyaṃ evamāha? Kiṃ samantapāsādike pasādanīye uttamadamathasamathamanuppattepi bhagavati appasādena, udāhu aḍḍhateyyānaṃ janasahassānaṃ pāyāsaṃ paṭiyādetvāpi kaṭacchubhikkhāya maccherenāti? Ubhayathāpi no, apica khvāssa bhagavato dassanena atittaṃ nikkhittakammantaṃ janaṃ disvā ‘‘kammabhaṅgaṃ me kātuṃ āgato’’ti anattamanatā ahosi. Tasmā evamāha. Bhagavato ca lakkhaṇasampattiṃ disvā ‘‘sacāyaṃ kammante payojayissa, sakalajambudīpe manussānaṃ sīse cūḷāmaṇi viya abhavissa, ko nāmassa attho na sampajjissa, evamevaṃ alasatāya kammante appayojetvā vappamaṅgalādīsu piṇḍāya caritvā bhuñjanto kāyadaḷhībahulo vicaratī’’tipissa ahosi. Tenāha – ‘‘ahaṃ kho, samaṇa, kasāmi ca vapāmi ca, kasitvā ca vapitvā ca bhuñjāmī’’ti. Na me kammantā byāpajjanti, na camhi yathā tvaṃ evaṃ lakkhaṇasampannoti adhippāyo. Tvampi samaṇa…pe… bhuñjassu, ko te attho na sampajjeyya evaṃ lakkhaṇasampannassāti adhippāyo.

    अपिचायं अस्सोसि – ‘‘सक्यराजकुले किर कुमारो उप्पन्‍नो, सो चक्‍कवत्तिरज्‍जं पहाय पब्बजितो’’ति। तस्मा ‘‘इदानि अयं सो’’ति ञत्वा ‘‘चक्‍कवत्तिरज्‍जं किर पहाय किलन्तोसी’’ति उपारम्भं करोन्तो आह ‘‘अहं खो समणा’’ति। अपिचायं तिक्खपञ्‍ञो ब्राह्मणो, न भगवन्तं अवक्खिपन्तो भणति, भगवतो पन रूपसम्पत्तिं दिस्वा पञ्‍ञासम्पत्तिं सम्भावयमानो कथापवत्तनत्थम्पि एवमाह – ‘‘अहं खो समणा’’ति। ततो भगवा वेनेय्यवसेन सदेवके लोके अग्गकस्सकवप्पकभावं अत्तनो दस्सेन्तो आह ‘‘अहम्पि खो ब्राह्मणा’’ति।

    Apicāyaṃ assosi – ‘‘sakyarājakule kira kumāro uppanno, so cakkavattirajjaṃ pahāya pabbajito’’ti. Tasmā ‘‘idāni ayaṃ so’’ti ñatvā ‘‘cakkavattirajjaṃ kira pahāya kilantosī’’ti upārambhaṃ karonto āha ‘‘ahaṃ kho samaṇā’’ti. Apicāyaṃ tikkhapañño brāhmaṇo, na bhagavantaṃ avakkhipanto bhaṇati, bhagavato pana rūpasampattiṃ disvā paññāsampattiṃ sambhāvayamāno kathāpavattanatthampi evamāha – ‘‘ahaṃ kho samaṇā’’ti. Tato bhagavā veneyyavasena sadevake loke aggakassakavappakabhāvaṃ attano dassento āha ‘‘ahampi kho brāhmaṇā’’ti.

    अथ ब्राह्मणस्स चिन्ता उदपादि – ‘‘अयं समणो ‘कसामि च वपामि चा’ति आह। न चस्स ओळारिकानि युगनङ्गलादीनि कसिभण्डानि पस्सामि, सो मुसा नु खो भणति, नो’’ति भगवन्तं पादतला पट्ठाय याव उपरि केसन्ता सम्मालोकयमानो अङ्गविज्‍जाय कताधिकारत्ता द्वत्तिंसवरलक्खणसम्पत्तिमस्स ञत्वा ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो, यं एवरूपो मुसा भणेय्या’’ति तावदेव सञ्‍जातबहुमानो भगवति समणवादं पहाय गोत्तेन भगवन्तं समुदाचरमानो आह ‘‘न खो पन मयं पस्साम भोतो गोतमस्सा’’ति।

    Atha brāhmaṇassa cintā udapādi – ‘‘ayaṃ samaṇo ‘kasāmi ca vapāmi cā’ti āha. Na cassa oḷārikāni yuganaṅgalādīni kasibhaṇḍāni passāmi, so musā nu kho bhaṇati, no’’ti bhagavantaṃ pādatalā paṭṭhāya yāva upari kesantā sammālokayamāno aṅgavijjāya katādhikārattā dvattiṃsavaralakkhaṇasampattimassa ñatvā ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ evarūpo musā bhaṇeyyā’’ti tāvadeva sañjātabahumāno bhagavati samaṇavādaṃ pahāya gottena bhagavantaṃ samudācaramāno āha ‘‘na kho pana mayaṃ passāma bhoto gotamassā’’ti.

    एवञ्‍च पन वत्वा तिक्खपञ्‍ञो ब्राह्मणो ‘‘गम्भीरत्थं सन्धाय इमिना एतं वुत्त’’न्ति ञत्वा पुच्छित्वा तमत्थं ञातुकामो भगवन्तं गाथाय अज्झभासि। तेनाह आयस्मा आनन्दो ‘‘अथ खो कसिभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं गाथाय अज्झभासी’’ति। तत्थ गाथायाति अक्खरपदनियमितेन वचनेन। अज्झभासीति अभासि।

    Evañca pana vatvā tikkhapañño brāhmaṇo ‘‘gambhīratthaṃ sandhāya iminā etaṃ vutta’’nti ñatvā pucchitvā tamatthaṃ ñātukāmo bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsi. Tenāha āyasmā ānando ‘‘atha kho kasibhāradvājo brāhmaṇo bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsī’’ti. Tattha gāthāyāti akkharapadaniyamitena vacanena. Ajjhabhāsīti abhāsi.

    ७६-७७. तत्थ ब्राह्मणो ‘‘कसि’’न्ति युगनङ्गलादिकसिसम्भारसमायोगं वदति। भगवा पन यस्मा पुब्बधम्मसभागेन रोपेत्वा कथनं नाम बुद्धानं आनुभावो, तस्मा बुद्धानुभावं दीपेन्तो पुब्बधम्मसभागेन रोपेन्तो आह – ‘‘सद्धा बीज’’न्ति। को पनेत्थ पुब्बधम्मसभागो, ननु ब्राह्मणेन भगवा युगनङ्गलादिकसिसम्भारसमायोगं पुच्छितो अथ च पन अपुच्छितस्स बीजस्स सभागेन रोपेन्तो आह – ‘‘सद्धा बीज’’न्ति, एवञ्‍च सति अननुसन्धिकाव अयं कथा होतीति? वुच्‍चते – न बुद्धानं अननुसन्धिका नाम कथा अत्थि, नापि बुद्धा पुब्बधम्मसभागं अनारोपेत्वा कथेन्ति। एवञ्‍चेत्थ अनुसन्धि वेदितब्बा – अनेन हि ब्राह्मणेन भगवा युगनङ्गलादिकसिसम्भारवसेन कसिं पुच्छितो। सो तस्स अनुकम्पाय ‘‘इदं अपुच्छित’’न्ति अपरिहापेत्वा समूलं सउपकारं ससम्भारं सफलं कसिं ञापेतुं मूलतो पट्ठाय कसिं दस्सेन्तो आह – ‘‘सद्धा बीज’’न्ति। बीजञ्हि कसिया मूलं तस्मिं सति कत्तब्बतो, असति अकत्तब्बतो, तप्पमाणेन च कत्तब्बतो। बीजे हि सति कसिं करोन्ति, असति न करोन्ति। बीजप्पमाणेन च कुसला कस्सका खेत्तं कसन्ति, न ऊनं ‘‘मा नो सस्सं परिहायी’’ति, न अधिकं ‘‘मा नो मोघो वायामो अहोसी’’ति। यस्मा च बीजमेव मूलं, तस्मा भगवा मूलतो पट्ठाय कसिं दस्सेन्तो तस्स ब्राह्मणस्स कसिया पुब्बधम्मस्स बीजस्स सभागेन अत्तनो कसिया पुब्बधम्मं रोपेन्तो आह – ‘‘सद्धा बीज’’न्ति। एवमेत्थ पुब्बधम्मसभागो वेदितब्बो।

    76-77. Tattha brāhmaṇo ‘‘kasi’’nti yuganaṅgalādikasisambhārasamāyogaṃ vadati. Bhagavā pana yasmā pubbadhammasabhāgena ropetvā kathanaṃ nāma buddhānaṃ ānubhāvo, tasmā buddhānubhāvaṃ dīpento pubbadhammasabhāgena ropento āha – ‘‘saddhā bīja’’nti. Ko panettha pubbadhammasabhāgo, nanu brāhmaṇena bhagavā yuganaṅgalādikasisambhārasamāyogaṃ pucchito atha ca pana apucchitassa bījassa sabhāgena ropento āha – ‘‘saddhā bīja’’nti, evañca sati ananusandhikāva ayaṃ kathā hotīti? Vuccate – na buddhānaṃ ananusandhikā nāma kathā atthi, nāpi buddhā pubbadhammasabhāgaṃ anāropetvā kathenti. Evañcettha anusandhi veditabbā – anena hi brāhmaṇena bhagavā yuganaṅgalādikasisambhāravasena kasiṃ pucchito. So tassa anukampāya ‘‘idaṃ apucchita’’nti aparihāpetvā samūlaṃ saupakāraṃ sasambhāraṃ saphalaṃ kasiṃ ñāpetuṃ mūlato paṭṭhāya kasiṃ dassento āha – ‘‘saddhā bīja’’nti. Bījañhi kasiyā mūlaṃ tasmiṃ sati kattabbato, asati akattabbato, tappamāṇena ca kattabbato. Bīje hi sati kasiṃ karonti, asati na karonti. Bījappamāṇena ca kusalā kassakā khettaṃ kasanti, na ūnaṃ ‘‘mā no sassaṃ parihāyī’’ti, na adhikaṃ ‘‘mā no mogho vāyāmo ahosī’’ti. Yasmā ca bījameva mūlaṃ, tasmā bhagavā mūlato paṭṭhāya kasiṃ dassento tassa brāhmaṇassa kasiyā pubbadhammassa bījassa sabhāgena attano kasiyā pubbadhammaṃ ropento āha – ‘‘saddhā bīja’’nti. Evamettha pubbadhammasabhāgo veditabbo.

    पुच्छितंयेव वत्वा अपुच्छितं पच्छा किं न वुत्तन्ति चे? तस्स उपकारभावतो धम्मसम्बन्धसमत्थभावतो च। अयञ्हि ब्राह्मणो पञ्‍ञवा, मिच्छादिट्ठिकुले पन जातत्ता सद्धाविरहितो। सद्धाविरहितो च पञ्‍ञवा परेसं सद्धाय अत्तनो विसये अपटिपज्‍जमानो विसेसं नाधिगच्छति, किलेसकालुस्सियभावापगमप्पसादमत्तलक्खणापि चस्स दुब्बला सद्धा बलवतिया पञ्‍ञाय सह वत्तमाना अत्थसिद्धिं न करोति, हत्थिना सह एकधुरे युत्तगोणो विय। तस्मा तस्स सद्धा उपकारिका। एवं तस्स ब्राह्मणस्स सउपकारभावतो तं ब्राह्मणं सद्धाय पतिट्ठापेन्तेन पच्छापि वत्तब्बो अयमत्थो पुब्बे वुत्तो देसनाकुसलताय यथा अञ्‍ञत्रापि ‘‘सद्धा बन्धति पाथेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ १.७९) च, ‘‘सद्धा दुतिया पुरिसस्स होती’’ति (सं॰ नि॰ १.५९) च, ‘‘सद्धीध वित्तं पुरिसस्स सेट्ठ’’न्ति (सं॰ नि॰ १.७३, २४६; सु॰ नि॰ १८४) च, ‘‘सद्धाय तरति ओघ’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२४६) च, ‘‘सद्धाहत्थो महानागो’’ति (अ॰ नि॰ ६.४३; थेरगा॰ ६९४) च, ‘‘सद्धेसिको खो, भिक्खवे, अरियसावकोति चा’’ति (अ॰ नि॰ ७.६७)। बीजस्स च उपकारिका वुट्ठि, सा तदनन्तरञ्‍ञेव वुच्‍चमाना समत्था होति । एवं धम्मसम्बन्धसमत्थभावतो पच्छापि वत्तब्बो अयमत्थो पुब्बे वुत्तो, अञ्‍ञो च एवंविधो ईसायोत्तादि।

    Pucchitaṃyeva vatvā apucchitaṃ pacchā kiṃ na vuttanti ce? Tassa upakārabhāvato dhammasambandhasamatthabhāvato ca. Ayañhi brāhmaṇo paññavā, micchādiṭṭhikule pana jātattā saddhāvirahito. Saddhāvirahito ca paññavā paresaṃ saddhāya attano visaye apaṭipajjamāno visesaṃ nādhigacchati, kilesakālussiyabhāvāpagamappasādamattalakkhaṇāpi cassa dubbalā saddhā balavatiyā paññāya saha vattamānā atthasiddhiṃ na karoti, hatthinā saha ekadhure yuttagoṇo viya. Tasmā tassa saddhā upakārikā. Evaṃ tassa brāhmaṇassa saupakārabhāvato taṃ brāhmaṇaṃ saddhāya patiṭṭhāpentena pacchāpi vattabbo ayamattho pubbe vutto desanākusalatāya yathā aññatrāpi ‘‘saddhā bandhati pātheyya’’nti (saṃ. ni. 1.79) ca, ‘‘saddhā dutiyā purisassa hotī’’ti (saṃ. ni. 1.59) ca, ‘‘saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭha’’nti (saṃ. ni. 1.73, 246; su. ni. 184) ca, ‘‘saddhāya tarati ogha’’nti (saṃ. ni. 1.246) ca, ‘‘saddhāhattho mahānāgo’’ti (a. ni. 6.43; theragā. 694) ca, ‘‘saddhesiko kho, bhikkhave, ariyasāvakoti cā’’ti (a. ni. 7.67). Bījassa ca upakārikā vuṭṭhi, sā tadanantaraññeva vuccamānā samatthā hoti . Evaṃ dhammasambandhasamatthabhāvato pacchāpi vattabbo ayamattho pubbe vutto, añño ca evaṃvidho īsāyottādi.

    तत्थ सम्पसादनलक्खणा सद्धा, ओकप्पनलक्खणा वा, पक्खन्दनरसा, अधिमुत्तिपच्‍चुपट्ठाना, अकालुस्सियपच्‍चुपट्ठाना वा, सोतापत्तियङ्गपदट्ठाना, सद्दहितब्बधम्मपदट्ठाना वा, आदासजलतलादीनं पसादो विय चेतसो पसादभूता, उदकप्पसादकमणि विय उदकस्स, सम्पयुत्तधम्मानं पसादिका। बीजन्ति पञ्‍चविधं – मूलबीजं, खन्धबीजं, फलुबीजं, अग्गबीजं, बीजबीजमेव पञ्‍चमन्ति। तं सब्बम्पि विरुहनट्ठेन बीजंत्वेव सङ्खं गच्छति। यथाह – ‘‘बीजञ्‍चेतं विरुहनट्ठेना’’ति।

    Tattha sampasādanalakkhaṇā saddhā, okappanalakkhaṇā vā, pakkhandanarasā, adhimuttipaccupaṭṭhānā, akālussiyapaccupaṭṭhānā vā, sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā, saddahitabbadhammapadaṭṭhānā vā, ādāsajalatalādīnaṃ pasādo viya cetaso pasādabhūtā, udakappasādakamaṇi viya udakassa, sampayuttadhammānaṃ pasādikā. Bījanti pañcavidhaṃ – mūlabījaṃ, khandhabījaṃ, phalubījaṃ, aggabījaṃ, bījabījameva pañcamanti. Taṃ sabbampi viruhanaṭṭhena bījaṃtveva saṅkhaṃ gacchati. Yathāha – ‘‘bījañcetaṃ viruhanaṭṭhenā’’ti.

    तत्थ यथा ब्राह्मणस्स कसिया मूलभूतं बीजं द्वे किच्‍चानि करोति, हेट्ठा मूलेन पतिट्ठाति, उपरि अङ्कुरं उट्ठापेति; एवं भगवतो कसिया मूलभूता सद्धा हेट्ठा सीलमूलेन पतिट्ठाति, उपरि समथविपस्सनङ्कुरं उट्ठापेति। यथा च तं मूलेन पथविरसं आपोरसं गहेत्वा नाळेन धञ्‍ञपरिपाकगहणत्थं वड्ढति; एवमयं सीलमूलेन समथविपस्सनारसं गहेत्वा अरियमग्गनाळेन अरियफलधञ्‍ञपरिपाकगहणत्थं वड्ढति। यथा च तं सुभूमियं पतिट्ठहित्वा मूलङ्कुरपण्णनाळकण्डप्पसवेहि वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लं पत्वा, खीरं जनेत्वा, अनेकसालिफलभरितं सालिसीसं निप्फादेति; एवमयं चित्तसन्ताने पतिट्ठहित्वा सीलचित्तदिट्ठिकङ्खावितरणमग्गामग्गञाणदस्सनपटिपदाञाणदस्सनविसुद्धीहि वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्‍लं पत्वा ञाणदस्सनविसुद्धिखीरं जनेत्वा अनेकपटिसम्भिदाभिञ्‍ञाभरितं अरहत्तफलं निप्फादेति। तेनाह भगवा – ‘‘सद्धा बीज’’न्ति।

    Tattha yathā brāhmaṇassa kasiyā mūlabhūtaṃ bījaṃ dve kiccāni karoti, heṭṭhā mūlena patiṭṭhāti, upari aṅkuraṃ uṭṭhāpeti; evaṃ bhagavato kasiyā mūlabhūtā saddhā heṭṭhā sīlamūlena patiṭṭhāti, upari samathavipassanaṅkuraṃ uṭṭhāpeti. Yathā ca taṃ mūlena pathavirasaṃ āporasaṃ gahetvā nāḷena dhaññaparipākagahaṇatthaṃ vaḍḍhati; evamayaṃ sīlamūlena samathavipassanārasaṃ gahetvā ariyamagganāḷena ariyaphaladhaññaparipākagahaṇatthaṃ vaḍḍhati. Yathā ca taṃ subhūmiyaṃ patiṭṭhahitvā mūlaṅkurapaṇṇanāḷakaṇḍappasavehi vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ patvā, khīraṃ janetvā, anekasāliphalabharitaṃ sālisīsaṃ nipphādeti; evamayaṃ cittasantāne patiṭṭhahitvā sīlacittadiṭṭhikaṅkhāvitaraṇamaggāmaggañāṇadassanapaṭipadāñāṇadassanavisuddhīhi vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ patvā ñāṇadassanavisuddhikhīraṃ janetvā anekapaṭisambhidābhiññābharitaṃ arahattaphalaṃ nipphādeti. Tenāha bhagavā – ‘‘saddhā bīja’’nti.

    तत्थ सिया ‘‘परोपञ्‍ञासकुसलधम्मेसु एकतो उप्पज्‍जमानेसु कस्मा सद्धाव बीजन्ति वुत्ता’’ति? वुच्‍चते – बीजकिच्‍चकरणतो। यथा हि तेसु विञ्‍ञाणंयेव विजाननकिच्‍चं करोति, एवं सद्धा बीजकिच्‍चं, सा च सब्बकुसलानं मूलभूता। यथाह –

    Tattha siyā ‘‘paropaññāsakusaladhammesu ekato uppajjamānesu kasmā saddhāva bījanti vuttā’’ti? Vuccate – bījakiccakaraṇato. Yathā hi tesu viññāṇaṃyeva vijānanakiccaṃ karoti, evaṃ saddhā bījakiccaṃ, sā ca sabbakusalānaṃ mūlabhūtā. Yathāha –

    ‘‘सद्धाजातो उपसङ्कमति, उपसङ्कमन्तो पयिरुपासति, पयिरुपासन्तो सोतं ओदहति , ओहितसोतो धम्मं सुणाति, सुत्वा धम्मं धारेति, धतानं धम्मानं अत्थं उपपरिक्खति , अत्थं उपपरिक्खतो धम्मा निज्झानं खमन्ति, धम्मनिज्झानक्खन्तिया सति छन्दो जायति, छन्दजातो उस्सहति, उस्साहेत्वा तुलयति, तुलयित्वा पदहति, पहितत्तो समानो कायेन चेव परमसच्‍चं सच्छिकरोति, पञ्‍ञाय च नं अतिविज्झपस्सती’’ति (म॰ नि॰ २.१८३, ४३२)।

    ‘‘Saddhājāto upasaṅkamati, upasaṅkamanto payirupāsati, payirupāsanto sotaṃ odahati , ohitasoto dhammaṃ suṇāti, sutvā dhammaṃ dhāreti, dhatānaṃ dhammānaṃ atthaṃ upaparikkhati , atthaṃ upaparikkhato dhammā nijjhānaṃ khamanti, dhammanijjhānakkhantiyā sati chando jāyati, chandajāto ussahati, ussāhetvā tulayati, tulayitvā padahati, pahitatto samāno kāyena ceva paramasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ ativijjhapassatī’’ti (ma. ni. 2.183, 432).

    तपति अकुसले धम्मे कायञ्‍चाति तपो; इन्द्रियसंवरवीरियधुतङ्गदुक्‍करकारिकानं एतं अधिवचनं। इध पन इन्द्रियसंवरो अधिप्पेतो। वुट्ठीति वस्सवुट्ठिवातवुट्ठीतिआदिना अनेकविधा। इध वस्सवुट्ठि अधिप्पेता। यथा हि ब्राह्मणस्स वस्सवुट्ठिसमनुग्गहितं बीजं बीजमूलकञ्‍च सस्सं विरुहति न मिलायति निप्फत्तिं गच्छति, एवं भगवतो इन्द्रियसंवरसमनुग्गहिता सद्धा सद्धामूला च सीलादयो धम्मा विरुहन्ति न मिलायन्ति निप्फत्तिं गच्छन्ति। तेनाह – ‘‘तपो वुट्ठी’’ति। ‘‘पञ्‍ञा मे’’ति एत्थ च वुत्तो मे-सद्दो इमेसुपि पदेसु योजेतब्बो ‘‘सद्धा मे बीजं, तपो मे वुट्ठी’’ति। तेन किं दीपेति? यथा, ब्राह्मण, तया वपिते बीजे सचे वुट्ठि अत्थि, साधु, नो चे अत्थि, उदकम्पि दातब्बं होति, तथा मया हिरि-ईसे पञ्‍ञायुगनङ्गले मनोयोत्तेन एकाबद्धे कते वीरियबलिबद्दे योजेत्वा सतिपाचनेन विज्झित्वा अत्तनो चित्तसन्तानखेत्ते सद्धाबीजे वपिते वुट्ठि-अभावो नाम नत्थि। अयं पन मे सततं समितं तपो वुट्ठीति।

    Tapati akusale dhamme kāyañcāti tapo; indriyasaṃvaravīriyadhutaṅgadukkarakārikānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Idha pana indriyasaṃvaro adhippeto. Vuṭṭhīti vassavuṭṭhivātavuṭṭhītiādinā anekavidhā. Idha vassavuṭṭhi adhippetā. Yathā hi brāhmaṇassa vassavuṭṭhisamanuggahitaṃ bījaṃ bījamūlakañca sassaṃ viruhati na milāyati nipphattiṃ gacchati, evaṃ bhagavato indriyasaṃvarasamanuggahitā saddhā saddhāmūlā ca sīlādayo dhammā viruhanti na milāyanti nipphattiṃ gacchanti. Tenāha – ‘‘tapo vuṭṭhī’’ti. ‘‘Paññā me’’ti ettha ca vutto me-saddo imesupi padesu yojetabbo ‘‘saddhā me bījaṃ, tapo me vuṭṭhī’’ti. Tena kiṃ dīpeti? Yathā, brāhmaṇa, tayā vapite bīje sace vuṭṭhi atthi, sādhu, no ce atthi, udakampi dātabbaṃ hoti, tathā mayā hiri-īse paññāyuganaṅgale manoyottena ekābaddhe kate vīriyabalibadde yojetvā satipācanena vijjhitvā attano cittasantānakhette saddhābīje vapite vuṭṭhi-abhāvo nāma natthi. Ayaṃ pana me satataṃ samitaṃ tapo vuṭṭhīti.

    पजानाति एताय पुग्गलो, सयं वा पजानातीति पञ्‍ञा, सा कामावचरादिभेदतो अनेकविधा। इध पन सह विपस्सनाय मग्गपञ्‍ञा अधिप्पेता। युगनङ्गलन्ति युगञ्‍च नङ्गलञ्‍च। यथा हि ब्राह्मणस्स युगनङ्गलं, एवं भगवतो दुविधापि पञ्‍ञा। तत्थ यथा युगं ईसाय उपनिस्सयं होति, पुरतो होति, ईसाबद्धं होति, योत्तानं निस्सयं होति, बलिबद्दानं एकतो गमनं धारेति, एवं पञ्‍ञा हिरिपमुखानं धम्मानं उपनिस्सया होति। यथाह – ‘‘पञ्‍ञुत्तरा सब्बे कुसला धम्मा’’ति (अ॰ नि॰ ८.८३) च, ‘‘पञ्‍ञा हि सेट्ठा कुसला वदन्ति, नक्खत्तराजारिव तारकान’’न्ति (जा॰ २.१७.८१) च। कुसलानं धम्मानं पुब्बङ्गमट्ठेन पुरतो च होति। यथाह – ‘‘सीलं हिरी चापि सतञ्‍च धम्मो, अन्वायिका पञ्‍ञवतो भवन्ती’’ति। हिरिविप्पयोगेन अनुप्पत्तितो ईसाबद्धा होति, मनोसङ्खातस्स समाधियोत्तस्स निस्सयपच्‍चयतो योत्तानं निस्सयो होति, अच्‍चारद्धातिलीनभावपटिसेधनतो वीरियबलिबद्दानं एकतो गमनं धारेति। यथा च नङ्गलं फालयुत्तं कसनकाले पथविघनं भिन्दति, मूलसन्तानकानि पदालेति, एवं सतियुत्ता पञ्‍ञा विपस्सनाकाले धम्मानं सन्ततिसमूहकिच्‍चारम्मणघनं भिन्दति, सब्बकिलेसमूलसन्तानकानि पदालेति। सा च खो लोकुत्तराव इतरा पन लोकियापि सिया। तेनाह – ‘‘पञ्‍ञा मे युगनङ्गल’’न्ति।

    Pajānāti etāya puggalo, sayaṃ vā pajānātīti paññā, sā kāmāvacarādibhedato anekavidhā. Idha pana saha vipassanāya maggapaññā adhippetā. Yuganaṅgalanti yugañca naṅgalañca. Yathā hi brāhmaṇassa yuganaṅgalaṃ, evaṃ bhagavato duvidhāpi paññā. Tattha yathā yugaṃ īsāya upanissayaṃ hoti, purato hoti, īsābaddhaṃ hoti, yottānaṃ nissayaṃ hoti, balibaddānaṃ ekato gamanaṃ dhāreti, evaṃ paññā hiripamukhānaṃ dhammānaṃ upanissayā hoti. Yathāha – ‘‘paññuttarā sabbe kusalā dhammā’’ti (a. ni. 8.83) ca, ‘‘paññā hi seṭṭhā kusalā vadanti, nakkhattarājāriva tārakāna’’nti (jā. 2.17.81) ca. Kusalānaṃ dhammānaṃ pubbaṅgamaṭṭhena purato ca hoti. Yathāha – ‘‘sīlaṃ hirī cāpi satañca dhammo, anvāyikā paññavato bhavantī’’ti. Hirivippayogena anuppattito īsābaddhā hoti, manosaṅkhātassa samādhiyottassa nissayapaccayato yottānaṃ nissayo hoti, accāraddhātilīnabhāvapaṭisedhanato vīriyabalibaddānaṃ ekato gamanaṃ dhāreti. Yathā ca naṅgalaṃ phālayuttaṃ kasanakāle pathavighanaṃ bhindati, mūlasantānakāni padāleti, evaṃ satiyuttā paññā vipassanākāle dhammānaṃ santatisamūhakiccārammaṇaghanaṃ bhindati, sabbakilesamūlasantānakāni padāleti. Sā ca kho lokuttarāva itarā pana lokiyāpi siyā. Tenāha – ‘‘paññā me yuganaṅgala’’nti.

    हिरीयति एताय पुग्गलो, सयं वा हिरीयति अकुसलप्पवत्तिं जिगुच्छतीति हिरी। तग्गहणेन सहचरणभावतो ओत्तप्पं गहितंयेव होति। ईसाति युगनङ्गलसन्धारिका दारुयट्ठि। यथा हि ब्राह्मणस्स ईसा युगनङ्गलं सन्धारेति, एवं भगवतोपि हिरी लोकियलोकुत्तरपञ्‍ञासङ्खातं युगनङ्गलं सन्धारेति हिरिया असति पञ्‍ञाय अभावतो। यथा च ईसापटिबद्धं युगनङ्गलं किच्‍चकरं होति अचलं असिथिलं, एवं हिरिपटिबद्धा च पञ्‍ञा किच्‍चकारी होति अचला असिथिला अब्बोकिण्णा अहिरिकेन। तेनाह ‘‘हिरी ईसा’’ति।

    Hirīyati etāya puggalo, sayaṃ vā hirīyati akusalappavattiṃ jigucchatīti hirī. Taggahaṇena sahacaraṇabhāvato ottappaṃ gahitaṃyeva hoti. Īsāti yuganaṅgalasandhārikā dāruyaṭṭhi. Yathā hi brāhmaṇassa īsā yuganaṅgalaṃ sandhāreti, evaṃ bhagavatopi hirī lokiyalokuttarapaññāsaṅkhātaṃ yuganaṅgalaṃ sandhāreti hiriyā asati paññāya abhāvato. Yathā ca īsāpaṭibaddhaṃ yuganaṅgalaṃ kiccakaraṃ hoti acalaṃ asithilaṃ, evaṃ hiripaṭibaddhā ca paññā kiccakārī hoti acalā asithilā abbokiṇṇā ahirikena. Tenāha ‘‘hirī īsā’’ti.

    मुनातीति मनो, चित्तस्सेतं अधिवचनं। इध पन मनोसीसेन तंसम्पयुत्तो समाधि अधिप्पेतो। योत्तन्ति रज्‍जुबन्धनं। तं तिविधं ईसाय सह युगस्स बन्धनं, युगेन सह बलिबद्दानं बन्धनं, सारथिना सह बलिबद्दानं बन्धनन्ति। तत्थ यथा ब्राह्मणस्स योत्तं ईसायुगबलिबद्दे एकाबद्धे कत्वा सककिच्‍चे पटिपादेति, एवं भगवतो समाधि सब्बेव ते हिरिपञ्‍ञावीरियधम्मे एकारम्मणे अविक्खेपभावेन बन्धित्वा सककिच्‍चे पटिपादेति। तेनाह – ‘‘मनो योत्त’’न्ति।

    Munātīti mano, cittassetaṃ adhivacanaṃ. Idha pana manosīsena taṃsampayutto samādhi adhippeto. Yottanti rajjubandhanaṃ. Taṃ tividhaṃ īsāya saha yugassa bandhanaṃ, yugena saha balibaddānaṃ bandhanaṃ, sārathinā saha balibaddānaṃ bandhananti. Tattha yathā brāhmaṇassa yottaṃ īsāyugabalibadde ekābaddhe katvā sakakicce paṭipādeti, evaṃ bhagavato samādhi sabbeva te hiripaññāvīriyadhamme ekārammaṇe avikkhepabhāvena bandhitvā sakakicce paṭipādeti. Tenāha – ‘‘mano yotta’’nti.

    सरति एताय चिरकतादिमत्थं पुग्गलो, सयं वा सरतीति सति, सा असम्मुस्सनलक्खणा। फालेतीति फालो। पाजेति एतेनाति पाजनं। तं इध ‘‘पाचन’’न्ति वुच्‍चति, पतोदस्सेतं अधिवचनं। फालो च पाचनञ्‍च फालपाचनं। यथा हि ब्राह्मणस्स फालपाचनं, एवं भगवतो विपस्सनायुत्ता मग्गयुत्ता च सति। तत्थ यथा फालो नङ्गलमनुरक्खति, पुरतो चस्स गच्छति, एवं सति कुसलानं धम्मानं गतियो समन्वेसमाना आरम्मणे वा उपट्ठापयमाना पञ्‍ञानङ्गलं रक्खति, तथा हि ‘‘सतारक्खेन चेतसा विहरती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ १०.२०) ‘‘आरक्खा’’ति वुत्ता। असम्मुस्सनवसेन चस्स पुरतो होति। सतिपरिचिते हि धम्मे पञ्‍ञा पजानाति, नो सम्मुट्ठे। यथा च पाचनं बलिबद्दानं विज्झनभयं दस्सेन्तं संसीदनं न देति, उप्पथगमनञ्‍च वारेति, एवं सति वीरियबलिबद्दानं अपायभयं दस्सेन्ती कोसज्‍जसंसीदनं न देति, कामगुणसङ्खाते अगोचरे चारं निवारेत्वा कम्मट्ठाने नियोजेन्ती उप्पथगमनञ्‍च वारेति। तेनाह – ‘‘सति मे फालपाचन’’न्ति।

    Sarati etāya cirakatādimatthaṃ puggalo, sayaṃ vā saratīti sati, sā asammussanalakkhaṇā. Phāletīti phālo. Pājeti etenāti pājanaṃ. Taṃ idha ‘‘pācana’’nti vuccati, patodassetaṃ adhivacanaṃ. Phālo ca pācanañca phālapācanaṃ. Yathā hi brāhmaṇassa phālapācanaṃ, evaṃ bhagavato vipassanāyuttā maggayuttā ca sati. Tattha yathā phālo naṅgalamanurakkhati, purato cassa gacchati, evaṃ sati kusalānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesamānā ārammaṇe vā upaṭṭhāpayamānā paññānaṅgalaṃ rakkhati, tathā hi ‘‘satārakkhena cetasā viharatī’’tiādīsu (a. ni. 10.20) ‘‘ārakkhā’’ti vuttā. Asammussanavasena cassa purato hoti. Satiparicite hi dhamme paññā pajānāti, no sammuṭṭhe. Yathā ca pācanaṃ balibaddānaṃ vijjhanabhayaṃ dassentaṃ saṃsīdanaṃ na deti, uppathagamanañca vāreti, evaṃ sati vīriyabalibaddānaṃ apāyabhayaṃ dassentī kosajjasaṃsīdanaṃ na deti, kāmaguṇasaṅkhāte agocare cāraṃ nivāretvā kammaṭṭhāne niyojentī uppathagamanañca vāreti. Tenāha – ‘‘sati me phālapācana’’nti.

    ७८. कायगुत्तोति तिविधेन कायसुचरितेन गुत्तो। वचीगुत्तोति चतुब्बिधेन वचीसुचरितेन गुत्तो। एत्तावता पातिमोक्खसंवरसीलं वुत्तं। आहारे उदरे यतोति एत्थ आहारमुखेन सब्बपच्‍चयानं सङ्गहितत्ता चतुब्बिधेपि पच्‍चये यतो संयतो निरुपक्‍किलेसोति अत्थो। इमिना आजीवपारिसुद्धिसीलं वुत्तं। उदरे यतोति उदरे यतो संयतो मितभोजी, आहारे मत्तञ्‍ञूति वुत्तं होति। इमिना भोजने मत्तञ्‍ञुतामुखेन पच्‍चयपटिसेवनसीलं वुत्तं। तेन किं दीपेति? यथा त्वं, ब्राह्मण, बीजं वपित्वा सस्सपरिपालनत्थं कण्टकवतिं वा रुक्खवतिं वा पाकारपरिक्खेपं वा करोसि, तेन ते गोमहिंसमिगगणा पवेसं अलभन्ता सस्सं न विलुम्पन्ति, एवमहम्पि सद्धाबीजं वपित्वा नानप्पकारकुसलसस्सपरिपालनत्थं कायवचीआहारगुत्तिमयं तिविधपरिक्खेपं करोमि। तेन मे रागादिअकुसलधम्मगोमहिंसमिगगणा पवेसं अलभन्ता नानप्पकारकुसलसस्सं न विलुम्पन्तीति।

    78.Kāyaguttoti tividhena kāyasucaritena gutto. Vacīguttoti catubbidhena vacīsucaritena gutto. Ettāvatā pātimokkhasaṃvarasīlaṃ vuttaṃ. Āhāre udare yatoti ettha āhāramukhena sabbapaccayānaṃ saṅgahitattā catubbidhepi paccaye yato saṃyato nirupakkilesoti attho. Iminā ājīvapārisuddhisīlaṃ vuttaṃ. Udare yatoti udare yato saṃyato mitabhojī, āhāre mattaññūti vuttaṃ hoti. Iminā bhojane mattaññutāmukhena paccayapaṭisevanasīlaṃ vuttaṃ. Tena kiṃ dīpeti? Yathā tvaṃ, brāhmaṇa, bījaṃ vapitvā sassaparipālanatthaṃ kaṇṭakavatiṃ vā rukkhavatiṃ vā pākāraparikkhepaṃ vā karosi, tena te gomahiṃsamigagaṇā pavesaṃ alabhantā sassaṃ na vilumpanti, evamahampi saddhābījaṃ vapitvā nānappakārakusalasassaparipālanatthaṃ kāyavacīāhāraguttimayaṃ tividhaparikkhepaṃ karomi. Tena me rāgādiakusaladhammagomahiṃsamigagaṇā pavesaṃ alabhantā nānappakārakusalasassaṃ na vilumpantīti.

    सच्‍चं करोमि निद्दानन्ति एत्थ द्वीहि द्वारेहि अविसंवादनं सच्‍चं। निद्दानन्ति छेदनं लुननं उप्पाटनं, करणत्थे चेतं उपयोगवचनं वेदितब्बं। अयञ्हि एत्थ अत्थो ‘‘सच्‍चेन करोमि निद्दान’’न्ति। किं वुत्तं होति? यथा त्वं बाहिरं कसिं कसित्वा सस्सदूसकानं तिणानं हत्थेन वा असितेन वा निद्दानं करोसि; एवमहम्पि अज्झत्तिकं कसिं कसित्वा कुसलसस्सदूसकानं विसंवादनतिणानं सच्‍चेन निद्दानं करोमि। ञाणसच्‍चं वा एत्थ सच्‍चन्ति वेदितब्बं, यं तं यथाभूतञाणन्ति वुच्‍चति। तेन अत्तसञ्‍ञादीनं तिणानं निद्दानं करोमीति एवं योजेतब्बं। अथ वा निद्दानन्ति छेदकं लावकं, उप्पाटकन्ति अत्थो। एवं सन्ते यथा त्वं दासं वा कम्मकरं वा निद्दानं करोसि, ‘‘निद्देहि तिणानी’’ति तिणानं छेदकं लावकं उप्पाटकं करोसि; एवमहं सच्‍चं करोमीति उपयोगवचनेनेव वत्तुं युज्‍जति। अथ वा सच्‍चन्ति दिट्ठिसच्‍चं। तमहं निद्दानं करोमि, छिन्दितब्बं लुनितब्बं उप्पाटेतब्बं करोमीति एवम्पि उपयोगवचनेनेव वत्तुं युज्‍जति।

    Saccaṃ karomi niddānanti ettha dvīhi dvārehi avisaṃvādanaṃ saccaṃ. Niddānanti chedanaṃ lunanaṃ uppāṭanaṃ, karaṇatthe cetaṃ upayogavacanaṃ veditabbaṃ. Ayañhi ettha attho ‘‘saccena karomi niddāna’’nti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā tvaṃ bāhiraṃ kasiṃ kasitvā sassadūsakānaṃ tiṇānaṃ hatthena vā asitena vā niddānaṃ karosi; evamahampi ajjhattikaṃ kasiṃ kasitvā kusalasassadūsakānaṃ visaṃvādanatiṇānaṃ saccena niddānaṃ karomi. Ñāṇasaccaṃ vā ettha saccanti veditabbaṃ, yaṃ taṃ yathābhūtañāṇanti vuccati. Tena attasaññādīnaṃ tiṇānaṃ niddānaṃ karomīti evaṃ yojetabbaṃ. Atha vā niddānanti chedakaṃ lāvakaṃ, uppāṭakanti attho. Evaṃ sante yathā tvaṃ dāsaṃ vā kammakaraṃ vā niddānaṃ karosi, ‘‘niddehi tiṇānī’’ti tiṇānaṃ chedakaṃ lāvakaṃ uppāṭakaṃ karosi; evamahaṃ saccaṃ karomīti upayogavacaneneva vattuṃ yujjati. Atha vā saccanti diṭṭhisaccaṃ. Tamahaṃ niddānaṃ karomi, chinditabbaṃ lunitabbaṃ uppāṭetabbaṃ karomīti evampi upayogavacaneneva vattuṃ yujjati.

    सोरच्‍चं मे पमोचनन्ति एत्थ यं तं ‘‘कायिको अवीतिक्‍कमो, वाचसिको अवीतिक्‍कमो’’ति, एवं सीलमेव ‘‘सोरच्‍च’’न्ति वुत्तं, न तं इध अधिप्पेतं, वुत्तमेव एतं ‘‘कायगुत्तो’’तिआदिना नयेन, अरहत्तफलं पन अधिप्पेतं। तम्पि हि सुन्दरे निब्बाने रतभावतो ‘‘सोरच्‍च’’न्ति वुच्‍चति। पमोचनन्ति योग्गविस्सज्‍जनं। किं वुत्तं होति? यथा तव पमोचनं पुनपि सायन्हे वा दुतियदिवसे वा अनागतसंवच्छरे वा योजेतब्बतो अप्पमोचनमेव होति, न मम एवं। न हि मम अन्तरा मोचनं नाम अत्थि। अहञ्हि दीपङ्करदसबलकालतो पभुति पञ्‍ञानङ्गले वीरियबलिबद्दे योजेत्वा चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्‍च महाकसिं कसन्तो ताव न मुञ्‍चिं, याव न सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झि। यदा च मे सब्बं तं कालं खेपेत्वा बोधिरुक्खमूले अपराजितपल्‍लङ्के निसिन्‍नस्स सब्बगुणपरिवारं अरहत्तफलं उदपादि, तदा मया तं सब्बुस्सुक्‍कपटिप्पस्सद्धिप्पत्तिया पमुत्तं, न दानि पुन योजेतब्बं भविस्सतीति। एतमत्थं सन्धायाह भगवा – ‘‘सोरच्‍चं मे पमोचन’’न्ति।

    Soraccaṃ me pamocananti ettha yaṃ taṃ ‘‘kāyiko avītikkamo, vācasiko avītikkamo’’ti, evaṃ sīlameva ‘‘soracca’’nti vuttaṃ, na taṃ idha adhippetaṃ, vuttameva etaṃ ‘‘kāyagutto’’tiādinā nayena, arahattaphalaṃ pana adhippetaṃ. Tampi hi sundare nibbāne ratabhāvato ‘‘soracca’’nti vuccati. Pamocananti yoggavissajjanaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā tava pamocanaṃ punapi sāyanhe vā dutiyadivase vā anāgatasaṃvacchare vā yojetabbato appamocanameva hoti, na mama evaṃ. Na hi mama antarā mocanaṃ nāma atthi. Ahañhi dīpaṅkaradasabalakālato pabhuti paññānaṅgale vīriyabalibadde yojetvā cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca mahākasiṃ kasanto tāva na muñciṃ, yāva na sammāsambodhiṃ abhisambujjhi. Yadā ca me sabbaṃ taṃ kālaṃ khepetvā bodhirukkhamūle aparājitapallaṅke nisinnassa sabbaguṇaparivāraṃ arahattaphalaṃ udapādi, tadā mayā taṃ sabbussukkapaṭippassaddhippattiyā pamuttaṃ, na dāni puna yojetabbaṃ bhavissatīti. Etamatthaṃ sandhāyāha bhagavā – ‘‘soraccaṃ me pamocana’’nti.

    ७९. वीरियं मे धुरधोरय्हन्ति एत्थ वीरियन्ति ‘‘कायिको वा, चेतसिको वा वीरियारम्भो’’तिआदिना नयेन वुत्तपधानं। धुरायं धोरय्हं धुरधोरय्हं, धुरं वहतीति अत्थो। यथा हि ब्राह्मणस्स धुरायं धोरय्हाकड्ढितं नङ्गलं भूमिघनं भिन्दति, मूलसन्तानकानि च पदालेति, एवं भगवतो वीरियाकड्ढितं पञ्‍ञानङ्गलं यथावुत्तं घनं भिन्दति, किलेससन्तानकानि च पदालेति। तेनाह – ‘‘वीरियं मे धुरधोरय्ह’’न्ति। अथ वा पुरिमधुरं वहन्ता धुरा, मूलधुरं वहन्ता धोरय्हा; धुरा च धोरय्हा च धुरधोरय्हा। तत्थ यथा ब्राह्मणस्स एकमेकस्मिं नङ्गले चतुबलिबद्दप्पभेदं धुरधोरय्हं वहन्तं उप्पन्‍नानुप्पन्‍नतिणमूलघातं सस्ससम्पत्तिञ्‍च साधेति, एवं भगवतो चतुसम्मप्पधानवीरियप्पभेदं धुरधोरय्हं वहन्तं उप्पन्‍नानुप्पन्‍नाकुसलमूलघातं कुसलसम्पत्तिञ्‍च साधेति। तेनाह – ‘‘वीरियं मे धुरधोरय्ह’’न्ति।

    79.Vīriyaṃ me dhuradhorayhanti ettha vīriyanti ‘‘kāyiko vā, cetasiko vā vīriyārambho’’tiādinā nayena vuttapadhānaṃ. Dhurāyaṃ dhorayhaṃ dhuradhorayhaṃ, dhuraṃ vahatīti attho. Yathā hi brāhmaṇassa dhurāyaṃ dhorayhākaḍḍhitaṃ naṅgalaṃ bhūmighanaṃ bhindati, mūlasantānakāni ca padāleti, evaṃ bhagavato vīriyākaḍḍhitaṃ paññānaṅgalaṃ yathāvuttaṃ ghanaṃ bhindati, kilesasantānakāni ca padāleti. Tenāha – ‘‘vīriyaṃ me dhuradhorayha’’nti. Atha vā purimadhuraṃ vahantā dhurā, mūladhuraṃ vahantā dhorayhā; dhurā ca dhorayhā ca dhuradhorayhā. Tattha yathā brāhmaṇassa ekamekasmiṃ naṅgale catubalibaddappabhedaṃ dhuradhorayhaṃ vahantaṃ uppannānuppannatiṇamūlaghātaṃ sassasampattiñca sādheti, evaṃ bhagavato catusammappadhānavīriyappabhedaṃ dhuradhorayhaṃ vahantaṃ uppannānuppannākusalamūlaghātaṃ kusalasampattiñca sādheti. Tenāha – ‘‘vīriyaṃ me dhuradhorayha’’nti.

    योगक्खेमाधिवाहनन्ति एत्थ योगेहि खेमत्ता ‘‘योगक्खेम’’न्ति निब्बानं वुच्‍चति, तं अधिकत्वा वाहीयति, अभिमुखं वा वाहीयतीति अधिवाहनं। योगक्खेमस्स अधिवाहनं योगक्खेमाधिवाहनं। तेन किं दीपेति? यथा तव धुरधोरय्हं पुरत्थिमं दिसं पच्छिमादीसु वा अञ्‍ञतरं अभिमुखं वाहीयति, तथा मम धुरधोरय्हं निब्बानाभिमुखं वाहीयति।

    Yogakkhemādhivāhananti ettha yogehi khemattā ‘‘yogakkhema’’nti nibbānaṃ vuccati, taṃ adhikatvā vāhīyati, abhimukhaṃ vā vāhīyatīti adhivāhanaṃ. Yogakkhemassa adhivāhanaṃ yogakkhemādhivāhanaṃ. Tena kiṃ dīpeti? Yathā tava dhuradhorayhaṃ puratthimaṃ disaṃ pacchimādīsu vā aññataraṃ abhimukhaṃ vāhīyati, tathā mama dhuradhorayhaṃ nibbānābhimukhaṃ vāhīyati.

    एवं वाहियमानञ्‍च गच्छति अनिवत्तन्तं। यथा तव नङ्गलं वहन्तं धुरधोरय्हं खेत्तकोटिं पत्वा पुन निवत्तति, एवं अनिवत्तन्तं दीपङ्करकालतो पभुति गच्छतेव। यस्मा वा तेन तेन मग्गेन पहीना किलेसा पुनप्पुनं पहातब्बा न होन्ति, यथा तव नङ्गलेन छिन्‍नानि तिणानि पुनपि अपरस्मिं समये छिन्दितब्बानि होन्ति, तस्मापि एतं पठममग्गवसेन दिट्ठेकट्ठे किलेसे, दुतियवसेन ओळारिके, ततियवसेन अनुसहगते किलेसे, चतुत्थवसेन सब्बकिलेसे पजहन्तं गच्छति अनिवत्तन्तं। अथ वा गच्छति अनिवत्तन्ति निवत्तनरहितं हुत्वा गच्छतीति अत्थो। न्ति तं धुरधोरय्हं। एवम्पेत्थ पदच्छेदो वेदितब्बो। एवं गच्छन्तञ्‍च यथा तव धुरधोरय्हं न तं ठानं गच्छति, यत्थ गन्त्वा कस्सको असोको निस्सोको विरजो हुत्वा न सोचति, एतं पन तं ठानं गच्छति, यत्थ गन्त्वा न सोचति। यत्थ सतिपाचनेन एतं वीरियधुरधोरय्हं चोदेन्तो गन्त्वा मादिसो कस्सको असोको निस्सोको विरजो हुत्वा न सोचति, तं सब्बसोकसल्‍लसमुग्घातभूतं निब्बानामतसङ्खातं ठानं गच्छतीति।

    Evaṃ vāhiyamānañca gacchati anivattantaṃ. Yathā tava naṅgalaṃ vahantaṃ dhuradhorayhaṃ khettakoṭiṃ patvā puna nivattati, evaṃ anivattantaṃ dīpaṅkarakālato pabhuti gacchateva. Yasmā vā tena tena maggena pahīnā kilesā punappunaṃ pahātabbā na honti, yathā tava naṅgalena chinnāni tiṇāni punapi aparasmiṃ samaye chinditabbāni honti, tasmāpi etaṃ paṭhamamaggavasena diṭṭhekaṭṭhe kilese, dutiyavasena oḷārike, tatiyavasena anusahagate kilese, catutthavasena sabbakilese pajahantaṃ gacchati anivattantaṃ. Atha vā gacchati anivattanti nivattanarahitaṃ hutvā gacchatīti attho. Nti taṃ dhuradhorayhaṃ. Evampettha padacchedo veditabbo. Evaṃ gacchantañca yathā tava dhuradhorayhaṃ na taṃ ṭhānaṃ gacchati, yattha gantvā kassako asoko nissoko virajo hutvā na socati, etaṃ pana taṃ ṭhānaṃ gacchati, yattha gantvā na socati. Yattha satipācanena etaṃ vīriyadhuradhorayhaṃ codento gantvā mādiso kassako asoko nissoko virajo hutvā na socati, taṃ sabbasokasallasamugghātabhūtaṃ nibbānāmatasaṅkhātaṃ ṭhānaṃ gacchatīti.

    ८०. इदानि निगमनं करोन्तो भगवा इमं गाथमाह –

    80. Idāni nigamanaṃ karonto bhagavā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘एवमेसा कसी कट्ठा, सा होति अमतप्फला।

    ‘‘Evamesā kasī kaṭṭhā, sā hoti amatapphalā;

    एतं कसिं कसित्वान, सब्बदुक्खा पमुच्‍चती’’ति॥

    Etaṃ kasiṃ kasitvāna, sabbadukkhā pamuccatī’’ti.

    तस्सायं सङ्खेपत्थो – मया ब्राह्मण एसा सद्धाबीजा तपोवुट्ठिया अनुग्गहिता कसि, पञ्‍ञामयं युगनङ्गलं, हिरिमयञ्‍च ईसं, मनोमयेन योत्तेन, एकाबद्धं कत्वा, पञ्‍ञानङ्गले सतिफालं आकोटेत्वा, सतिपाचनं गहेत्वा, कायवचीआहारगुत्तिया गोपेत्वा, सच्‍चं निद्दानं कत्वा, सोरच्‍चं पमोचनं वीरियं धुरधोरय्हं योगक्खेमाभिमुखं अनिवत्तन्तं वाहेन्तेन कट्ठा, कसिकम्मपरियोसानं चतुब्बिधं सामञ्‍ञफलं पापिता, सा होति अमतप्फला, सा एसा कसि अमतप्फला होति। अमतं वुच्‍चति निब्बानं, निब्बानानिसंसा होतीति अत्थो। सा खो पनेसा कसि न ममेवेकस्स अमतप्फला होति, अपिच, खो, पन यो कोचि खत्तियो वा ब्राह्मणो वा वेस्सो वा सुद्दो वा गहट्ठो वा पब्बजितो वा एतं कसिं कसति, सो सब्बोपि एतं कसिं कसित्वान, सब्बदुक्खा पमुच्‍चति, सब्बस्मा वट्टदुक्खदुक्खदुक्खसङ्खारदुक्खविपरिणामदुक्खा पमुच्‍चतीति। एवं भगवा ब्राह्मणस्स अरहत्तनिकूटेन निब्बानपरियोसानं कत्वा देसनं निट्ठापेसि।

    Tassāyaṃ saṅkhepattho – mayā brāhmaṇa esā saddhābījā tapovuṭṭhiyā anuggahitā kasi, paññāmayaṃ yuganaṅgalaṃ, hirimayañca īsaṃ, manomayena yottena, ekābaddhaṃ katvā, paññānaṅgale satiphālaṃ ākoṭetvā, satipācanaṃ gahetvā, kāyavacīāhāraguttiyā gopetvā, saccaṃ niddānaṃ katvā, soraccaṃ pamocanaṃ vīriyaṃ dhuradhorayhaṃ yogakkhemābhimukhaṃ anivattantaṃ vāhentena kaṭṭhā, kasikammapariyosānaṃ catubbidhaṃ sāmaññaphalaṃ pāpitā, sāhoti amatapphalā, sā esā kasi amatapphalā hoti. Amataṃ vuccati nibbānaṃ, nibbānānisaṃsā hotīti attho. Sā kho panesā kasi na mamevekassa amatapphalā hoti, apica, kho, pana yo koci khattiyo vā brāhmaṇo vā vesso vā suddo vā gahaṭṭho vā pabbajito vā etaṃ kasiṃ kasati, so sabbopi etaṃ kasiṃ kasitvāna, sabbadukkhā pamuccati, sabbasmā vaṭṭadukkhadukkhadukkhasaṅkhāradukkhavipariṇāmadukkhā pamuccatīti. Evaṃ bhagavā brāhmaṇassa arahattanikūṭena nibbānapariyosānaṃ katvā desanaṃ niṭṭhāpesi.

    ततो ब्राह्मणो गम्भीरत्थं देसनं सुत्वा ‘‘मम कसिफलं भुञ्‍जित्वा अपरज्‍जु एव छातो होति, इमस्स पन कसि अमतप्फला, तस्सा फलं भुञ्‍जित्वा सब्बदुक्खा पमुच्‍चती’’ति च विदित्वा पसन्‍नो पसन्‍नाकारं कातुं पायासं दातुमारद्धो। तेनाह ‘‘अथ खो कसिभारद्वाजो’’ति। तत्थ महतियाति महतियन्ति अत्थो। कंसपातियाति सुवण्णपातियं, सतसहस्सग्घनके अत्तनो सुवण्णथाले। वड्ढेत्वाति छुपित्वा, आकिरित्वाति वुत्तं होति। भगवतो उपनामेसीति सप्पिमधुफाणितादीहि विचित्रं कत्वा, दुकूलवितानेन पटिच्छादेत्वा, उक्खिपित्वा, सक्‍कच्‍चं तथागतस्स अभिहरि। किन्ति? ‘‘भुञ्‍जतु भवं गोतमो पायासं, कस्सको भव’’न्ति। ततो कस्सकभावसाधकं कारणमाह ‘‘यञ्हि…पे॰… कसती’’ति, यस्मा भवं…पे॰… कसतीति वुत्तं होति। अथ भगवा ‘‘गाथाभिगीतं मे’’ति आह।

    Tato brāhmaṇo gambhīratthaṃ desanaṃ sutvā ‘‘mama kasiphalaṃ bhuñjitvā aparajju eva chāto hoti, imassa pana kasi amatapphalā, tassā phalaṃ bhuñjitvā sabbadukkhā pamuccatī’’ti ca viditvā pasanno pasannākāraṃ kātuṃ pāyāsaṃ dātumāraddho. Tenāha ‘‘atha kho kasibhāradvājo’’ti. Tattha mahatiyāti mahatiyanti attho. Kaṃsapātiyāti suvaṇṇapātiyaṃ, satasahassagghanake attano suvaṇṇathāle. Vaḍḍhetvāti chupitvā, ākiritvāti vuttaṃ hoti. Bhagavato upanāmesīti sappimadhuphāṇitādīhi vicitraṃ katvā, dukūlavitānena paṭicchādetvā, ukkhipitvā, sakkaccaṃ tathāgatassa abhihari. Kinti? ‘‘Bhuñjatu bhavaṃ gotamo pāyāsaṃ, kassako bhava’’nti. Tato kassakabhāvasādhakaṃ kāraṇamāha ‘‘yañhi…pe… kasatī’’ti, yasmā bhavaṃ…pe… kasatīti vuttaṃ hoti. Atha bhagavā ‘‘gāthābhigītaṃ me’’ti āha.

    ८१. तत्थ गाथाभिगीतन्ति गाथाहि अभिगीतं, गाथायो भासित्वा लद्धन्ति वुत्तं होति। मेति मया। अभोजनेय्यन्ति भुञ्‍जनारहं न होति। सम्पस्सतन्ति सम्मा आजीवसुद्धिं पस्सतं , समन्ता वा पस्सतं सम्पस्सतं, बुद्धानन्ति वुत्तं होति। नेस धम्मोति ‘‘गाथाभिगीतं भुञ्‍जितब्ब’’न्ति एस धम्मो एतं चारित्तं न होति, तस्मा गाथाभिगीतं पनुदन्ति बुद्धा पटिक्खिपन्ति न भुञ्‍जन्तीति। किं पन भगवता पायासत्थं गाथा अभिगीता, येन एवमाहाति? न एतदत्थं अभिगीता, अपिच, खो, पन पातो पट्ठाय खेत्तसमीपे ठत्वा कटच्छुभिक्खम्पि अलभित्वा पुन सकलबुद्धगुणे पकासेत्वा लद्धं तदेतं नटनच्‍चकादीहि नच्‍चित्वा गायित्वा च लद्धसदिसं होति, तेन ‘‘गाथाभिगीत’’न्ति वुत्तं। तादिसञ्‍च यस्मा बुद्धानं न कप्पति, तस्मा ‘‘अभोजनेय्य’’न्ति वुत्तं। अप्पिच्छतानुरूपञ्‍चेतं न होति, तस्मापि पच्छिमं जनतं अनुकम्पमानेन च एवं वुत्तं। यत्र च नाम परप्पकासितेनापि अत्तनो गुणेन उप्पन्‍नं लाभं पटिक्खिपन्ति सेय्यथापि अप्पिच्छो घटिकारो कुम्भकारो, तत्र कथं कोटिप्पत्ताय अप्पिच्छताय समन्‍नागतो भगवा अत्तनाव अत्तनो गुणप्पकासनेन उप्पन्‍नं लाभं सादियिस्सति, यतो युत्तमेव एतं भगवतो वत्तुन्ति।

    81. Tattha gāthābhigītanti gāthāhi abhigītaṃ, gāthāyo bhāsitvā laddhanti vuttaṃ hoti. Meti mayā. Abhojaneyyanti bhuñjanārahaṃ na hoti. Sampassatanti sammā ājīvasuddhiṃ passataṃ , samantā vā passataṃ sampassataṃ, buddhānanti vuttaṃ hoti. Nesa dhammoti ‘‘gāthābhigītaṃ bhuñjitabba’’nti esa dhammo etaṃ cārittaṃ na hoti, tasmā gāthābhigītaṃ panudanti buddhā paṭikkhipanti na bhuñjantīti. Kiṃ pana bhagavatā pāyāsatthaṃ gāthā abhigītā, yena evamāhāti? Na etadatthaṃ abhigītā, apica, kho, pana pāto paṭṭhāya khettasamīpe ṭhatvā kaṭacchubhikkhampi alabhitvā puna sakalabuddhaguṇe pakāsetvā laddhaṃ tadetaṃ naṭanaccakādīhi naccitvā gāyitvā ca laddhasadisaṃ hoti, tena ‘‘gāthābhigīta’’nti vuttaṃ. Tādisañca yasmā buddhānaṃ na kappati, tasmā ‘‘abhojaneyya’’nti vuttaṃ. Appicchatānurūpañcetaṃ na hoti, tasmāpi pacchimaṃ janataṃ anukampamānena ca evaṃ vuttaṃ. Yatra ca nāma parappakāsitenāpi attano guṇena uppannaṃ lābhaṃ paṭikkhipanti seyyathāpi appiccho ghaṭikāro kumbhakāro, tatra kathaṃ koṭippattāya appicchatāya samannāgato bhagavā attanāva attano guṇappakāsanena uppannaṃ lābhaṃ sādiyissati, yato yuttameva etaṃ bhagavato vattunti.

    एत्तावता ‘‘अप्पसन्‍नं अदातुकामं ब्राह्मणं गाथागायनेन दातुकामं कत्वा, समणो गोतमो भोजनं पटिग्गहेसि, आमिसकारणा इमस्स देसना’’ति इमम्हा लोकापवादा अत्तानं मोचेन्तो देसनापारिसुद्धिं दीपेत्वा, इदानि आजीवपारिसुद्धिं दीपेन्तो आह ‘‘धम्मे सती ब्राह्मण वुत्तिरेसा’’ति तस्सत्थो – आजीवपारिसुद्धिधम्मे वा दसविधसुचरितधम्मे वा बुद्धानं चारित्तधम्मे वा सति संविज्‍जमाने अनुपहते वत्तमाने वुत्तिरेसा एकन्तवोदाता आकासे पाणिप्पसारणकप्पा एसना परियेसना जीवितवुत्ति बुद्धानं ब्राह्मणाति।

    Ettāvatā ‘‘appasannaṃ adātukāmaṃ brāhmaṇaṃ gāthāgāyanena dātukāmaṃ katvā, samaṇo gotamo bhojanaṃ paṭiggahesi, āmisakāraṇā imassa desanā’’ti imamhā lokāpavādā attānaṃ mocento desanāpārisuddhiṃ dīpetvā, idāni ājīvapārisuddhiṃ dīpento āha ‘‘dhamme satī brāhmaṇa vuttiresā’’ti tassattho – ājīvapārisuddhidhamme vā dasavidhasucaritadhamme vā buddhānaṃ cārittadhamme vā sati saṃvijjamāne anupahate vattamāne vuttiresā ekantavodātā ākāse pāṇippasāraṇakappā esanā pariyesanā jīvitavutti buddhānaṃ brāhmaṇāti.

    ८२. एवं वुत्ते ब्राह्मणो ‘‘पायासं मे पटिक्खिपति, अकप्पियं किरेतं भोजनं, अधञ्‍ञो वतस्मिं, दानं दातुं न लभामी’’ति दोमनस्सं उप्पादेत्वा ‘‘अप्पेव नाम अञ्‍ञं पटिग्गण्हेय्या’’ति च चिन्तेसि। तं ञत्वा भगवा ‘‘अहं भिक्खाचारवेलं परिच्छिन्दित्वा आगतो – ‘एत्तकेन कालेन इमं ब्राह्मणं पसादेस्सामी’ति, ब्राह्मणो च दोमनस्सं अकासि। इदानि तेन दोमनस्सेन मयि चित्तं पकोपेत्वा अमतवरधम्मं पटिविज्झितुं न सक्खिस्सती’’ति ब्राह्मणस्स पसादजननत्थं तेन पत्थितमनोरथं पूरेन्तो आह ‘‘अञ्‍ञेन च केवलिन’’न्ति। तत्थ केवलिनन्ति सब्बगुणपरिपुण्णं, सब्बयोगविसंयुत्तं वाति अत्थो। महन्तानं सीलक्खन्धादीनं गुणानं एसनतो महेसिं। परिक्खीणसब्बासवत्ता खीणासवं। हत्थपादकुक्‍कुच्‍चमादिं कत्वा वूपसन्तसब्बकुक्‍कुच्‍चत्ता कुक्‍कुच्‍चवूपसन्तं। उपट्ठहस्सूति परिविसस्सु पटिमानयस्सु। एवं ब्राह्मणेन चित्ते उप्पादितेपि परियायमेव भणति, न तु भणति ‘‘देहि, आहराही’’ति। सेसमेत्थ उत्तानमेव।

    82. Evaṃ vutte brāhmaṇo ‘‘pāyāsaṃ me paṭikkhipati, akappiyaṃ kiretaṃ bhojanaṃ, adhañño vatasmiṃ, dānaṃ dātuṃ na labhāmī’’ti domanassaṃ uppādetvā ‘‘appeva nāma aññaṃ paṭiggaṇheyyā’’ti ca cintesi. Taṃ ñatvā bhagavā ‘‘ahaṃ bhikkhācāravelaṃ paricchinditvā āgato – ‘ettakena kālena imaṃ brāhmaṇaṃ pasādessāmī’ti, brāhmaṇo ca domanassaṃ akāsi. Idāni tena domanassena mayi cittaṃ pakopetvā amatavaradhammaṃ paṭivijjhituṃ na sakkhissatī’’ti brāhmaṇassa pasādajananatthaṃ tena patthitamanorathaṃ pūrento āha ‘‘aññena ca kevalina’’nti. Tattha kevalinanti sabbaguṇaparipuṇṇaṃ, sabbayogavisaṃyuttaṃ vāti attho. Mahantānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ guṇānaṃ esanato mahesiṃ. Parikkhīṇasabbāsavattā khīṇāsavaṃ. Hatthapādakukkuccamādiṃ katvā vūpasantasabbakukkuccattā kukkuccavūpasantaṃ. Upaṭṭhahassūti parivisassu paṭimānayassu. Evaṃ brāhmaṇena citte uppāditepi pariyāyameva bhaṇati, na tu bhaṇati ‘‘dehi, āharāhī’’ti. Sesamettha uttānameva.

    अथ ब्राह्मणो ‘‘अयं पायासो भगवतो आनीतो नाहं अरहामि तं अत्तनो छन्देन कस्सचि दातु’’न्ति चिन्तेत्वा आह ‘‘अथ कस्स चाह’’न्ति। ततो भगवा ‘‘तं पायासं ठपेत्वा तथागतं तथागतसावकञ्‍च अञ्‍ञस्स अजीरणधम्मो’’ति ञत्वा आह – ‘‘न ख्वाहं त’’न्ति। तत्थ सदेवकवचनेन पञ्‍चकामावचरदेवग्गहणं, समारकवचनेन छट्ठकामावचरदेवग्गहणं, सब्रह्मकवचनेन रूपावचरब्रह्मग्गहणं अरूपावचरा पन भुञ्‍जेय्युन्ति असम्भावनेय्या। सस्समणब्राह्मणिवचनेन सासनपच्‍चत्थिकपच्‍चामित्तसमणब्राह्मणग्गहणं समितपापबाहितपापसमणब्राह्मणग्गहणञ्‍च। पजावचनेन सत्तलोकग्गहणं, सदेवमनुस्सवचनेन सम्मुतिदेवअवसेसमनुस्सग्गहणं। एवमेत्थ तीहि वचनेहि ओकासलोको, द्वीहि पजावसेन सत्तलोको गहितोति वेदितब्बो। एस सङ्खेपो, वित्थारं पन आळवकसुत्ते वण्णयिस्साम।

    Atha brāhmaṇo ‘‘ayaṃ pāyāso bhagavato ānīto nāhaṃ arahāmi taṃ attano chandena kassaci dātu’’nti cintetvā āha ‘‘atha kassa cāha’’nti. Tato bhagavā ‘‘taṃ pāyāsaṃ ṭhapetvā tathāgataṃ tathāgatasāvakañca aññassa ajīraṇadhammo’’ti ñatvā āha – ‘‘na khvāhaṃ ta’’nti. Tattha sadevakavacanena pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, samārakavacanena chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ, sabrahmakavacanena rūpāvacarabrahmaggahaṇaṃ arūpāvacarā pana bhuñjeyyunti asambhāvaneyyā. Sassamaṇabrāhmaṇivacanena sāsanapaccatthikapaccāmittasamaṇabrāhmaṇaggahaṇaṃ samitapāpabāhitapāpasamaṇabrāhmaṇaggahaṇañca. Pajāvacanena sattalokaggahaṇaṃ, sadevamanussavacanena sammutidevaavasesamanussaggahaṇaṃ. Evamettha tīhi vacanehi okāsaloko, dvīhi pajāvasena sattaloko gahitoti veditabbo. Esa saṅkhepo, vitthāraṃ pana āḷavakasutte vaṇṇayissāma.

    कस्मा पन सदेवकादीसु कस्सचि न सम्मा परिणामं गच्छेय्याति? ओळारिके सुखुमोजापक्खिपनतो। इमस्मिञ्हि पायासे भगवन्तं उद्दिस्स गहितमत्तेयेव देवताहि ओजा पक्खित्ता यथा सुजाताय पायासे, चुन्दस्स च सूकरमद्दवे पच्‍चमाने, वेरञ्‍जायञ्‍च भगवता गहितगहितालोपे, भेसज्‍जक्खन्धके च कच्‍चानस्स गुळ्हकुम्भस्मिं अवसिट्ठगुळ्हे। सो ओळारिके सुखुमोजापक्खिपनतो देवानं न परिणमति। देवा हि सुखुमसरीरा, तेसं ओळारिको मनुस्साहारो न सम्मा परिणमति। मनुस्सानम्पि न परिणमति। मनुस्सा हि ओळारिकसरीरा, तेसं सुखुमा दिब्बोजा न सम्मा परिणमति। तथागतस्स पन पकतिअग्गिनाव परिणमति, सम्मा जीरति। कायबलञाणबलप्पभावेनाति एके तथागतसावकस्स खीणासवस्सेतं समाधिबलेन मत्तञ्‍ञुताय च परिणमति, इतरेसं इद्धिमन्तानम्पि न परिणमति। अचिन्तनीयं वा एत्थ कारणं, बुद्धविसयो एसोति।

    Kasmā pana sadevakādīsu kassaci na sammā pariṇāmaṃ gaccheyyāti? Oḷārike sukhumojāpakkhipanato. Imasmiñhi pāyāse bhagavantaṃ uddissa gahitamatteyeva devatāhi ojā pakkhittā yathā sujātāya pāyāse, cundassa ca sūkaramaddave paccamāne, verañjāyañca bhagavatā gahitagahitālope, bhesajjakkhandhake ca kaccānassa guḷhakumbhasmiṃ avasiṭṭhaguḷhe. So oḷārike sukhumojāpakkhipanato devānaṃ na pariṇamati. Devā hi sukhumasarīrā, tesaṃ oḷāriko manussāhāro na sammā pariṇamati. Manussānampi na pariṇamati. Manussā hi oḷārikasarīrā, tesaṃ sukhumā dibbojā na sammā pariṇamati. Tathāgatassa pana pakatiaggināva pariṇamati, sammā jīrati. Kāyabalañāṇabalappabhāvenāti eke tathāgatasāvakassa khīṇāsavassetaṃ samādhibalena mattaññutāya ca pariṇamati, itaresaṃ iddhimantānampi na pariṇamati. Acintanīyaṃ vā ettha kāraṇaṃ, buddhavisayo esoti.

    तेन हि त्वन्ति यस्मा अञ्‍ञं न पस्सामि, मम न कप्पति, मम अकप्पन्तं सावकस्सापि मे न कप्पति, तस्मा त्वं ब्राह्मणाति वुत्तं होति। अप्पहरितेति परित्तहरिततिणे, अप्परुळ्हरिततिणे वा पासाणपिट्ठिसदिसे। अप्पाणकेति निप्पाणके, पायासज्झोत्थरणकारणेन मरितब्बपाणरहिते वा महाउदकक्खन्धे। सह तिणनिस्सितेहि पाणेहि तिणानं पाणकानञ्‍च अनुरक्खणत्थाय एतं वुत्तं। चिच्‍चिटायति चिटिचिटायतीति एवं सद्दं करोति। संधूपायतीति समन्ता धूपायति। सम्पधूपायतीति तथेव अधिमत्तं धूपायति। कस्मा एवं अहोसीति? भगवतो आनुभावेन, न उदकस्स, न पायासस्स, न ब्राह्मणस्स, न अञ्‍ञेसं देवयक्खादीनं। भगवा हि ब्राह्मणस्स धम्मसंवेगत्थं तथा अधिट्ठासि। सेय्यथापि नामाति ओपम्मनिदस्सनमत्तमेतं, यथा फालोति एत्तकमेव वुत्तं होति। संविग्गो चित्तेन, लोमहट्ठजातो सरीरेन। सरीरे किरस्स नवनवुतिलोमकूपसहस्सानि सुवण्णभित्तिया आहतमणिनागदन्ता विय उद्धग्गा अहेसुं। सेसं पाकटमेव।

    Tena hi tvanti yasmā aññaṃ na passāmi, mama na kappati, mama akappantaṃ sāvakassāpi me na kappati, tasmā tvaṃ brāhmaṇāti vuttaṃ hoti. Appahariteti parittaharitatiṇe, apparuḷharitatiṇe vā pāsāṇapiṭṭhisadise. Appāṇaketi nippāṇake, pāyāsajjhottharaṇakāraṇena maritabbapāṇarahite vā mahāudakakkhandhe. Saha tiṇanissitehi pāṇehi tiṇānaṃ pāṇakānañca anurakkhaṇatthāya etaṃ vuttaṃ. Cicciṭāyati ciṭiciṭāyatīti evaṃ saddaṃ karoti. Saṃdhūpāyatīti samantā dhūpāyati. Sampadhūpāyatīti tatheva adhimattaṃ dhūpāyati. Kasmā evaṃ ahosīti? Bhagavato ānubhāvena, na udakassa, na pāyāsassa, na brāhmaṇassa, na aññesaṃ devayakkhādīnaṃ. Bhagavā hi brāhmaṇassa dhammasaṃvegatthaṃ tathā adhiṭṭhāsi. Seyyathāpi nāmāti opammanidassanamattametaṃ, yathā phāloti ettakameva vuttaṃ hoti. Saṃviggo cittena, lomahaṭṭhajāto sarīrena. Sarīre kirassa navanavutilomakūpasahassāni suvaṇṇabhittiyā āhatamaṇināgadantā viya uddhaggā ahesuṃ. Sesaṃ pākaṭameva.

    पादेसु पन निपतित्वा भगवतो धम्मदेसनं अब्भनुमोदमानो भगवन्तं एतदवोच ‘‘अभिक्‍कन्तं, भो गोतम, अभिक्‍कन्तं, भो गोतमा’’ति। अब्भनुमोदने हि अयमिध अभिक्‍कन्त सद्दो। वित्थारतो पनस्स मङ्गलसुत्तवण्णनायं अत्थवण्णना आवि भविस्सति। यस्मा च अब्भनुमोदनत्थे, तस्मा साधु साधु भो गोतमाति वुत्तं होतीति वेदितब्बं।

    Pādesu pana nipatitvā bhagavato dhammadesanaṃ abbhanumodamāno bhagavantaṃ etadavoca ‘‘abhikkantaṃ, bho gotama, abhikkantaṃ, bho gotamā’’ti. Abbhanumodane hi ayamidha abhikkanta saddo. Vitthārato panassa maṅgalasuttavaṇṇanāyaṃ atthavaṇṇanā āvi bhavissati. Yasmā ca abbhanumodanatthe, tasmā sādhu sādhu bho gotamāti vuttaṃ hotīti veditabbaṃ.

    ‘‘भये कोधे पसंसायं, तुरिते कोतूहलच्छरे।

    ‘‘Bhaye kodhe pasaṃsāyaṃ, turite kotūhalacchare;

    हासे सोके पसादे च, करे आमेडितं बुधो’’ति॥ –

    Hāse soke pasāde ca, kare āmeḍitaṃ budho’’ti. –

    इमिना च लक्खणेन इध पसादवसेन पसंसावसेन चायं द्विक्खत्तुं वुत्तोति वेदितब्बो। अथ वा अभिक्‍कन्तन्ति अभिकन्तं अतिइट्ठं, अतिमनापं, अतिसुन्दरन्ति वुत्तं होति।

    Iminā ca lakkhaṇena idha pasādavasena pasaṃsāvasena cāyaṃ dvikkhattuṃ vuttoti veditabbo. Atha vā abhikkantanti abhikantaṃ atiiṭṭhaṃ, atimanāpaṃ, atisundaranti vuttaṃ hoti.

    तत्थ एकेन अभिक्‍कन्तसद्देन देसनं थोमेति, एकेन अत्तनो पसादं। अयञ्हि एत्थ अधिप्पायो – अभिक्‍कन्तं, भो गोतम, यदिदं भोतो गोतमस्स धम्मदेसना, अभिक्‍कन्तं यदिदं भोतो गोतमस्स धम्मदेसनं आगम्म मम पसादोति। भगवतो एव वा वचनं द्वे द्वे अत्थे सन्धाय थोमेति – भोतो गोतमस्स वचनं अभिक्‍कन्तं दोसनासनतो, अभिक्‍कन्तं गुणाधिगमनतो, तथा सद्धाजननतो, पञ्‍ञाजननतो, सात्थतो, सब्यञ्‍जनतो, उत्तानपदतो, गम्भीरत्थतो, कण्णसुखतो, हदयङ्गमतो, अनत्तुक्‍कंसनतो, अपरवम्भनतो, करुणासीतलतो, पञ्‍ञावदाततो, आपाथरमणीयतो, विमद्दक्खमतो, सुय्यमानसुखतो, वीमंसियमानहिततोति एवमादीहि योजेतब्बं।

    Tattha ekena abhikkantasaddena desanaṃ thometi, ekena attano pasādaṃ. Ayañhi ettha adhippāyo – abhikkantaṃ, bho gotama, yadidaṃ bhoto gotamassa dhammadesanā, abhikkantaṃ yadidaṃ bhoto gotamassa dhammadesanaṃ āgamma mama pasādoti. Bhagavato eva vā vacanaṃ dve dve atthe sandhāya thometi – bhoto gotamassa vacanaṃ abhikkantaṃ dosanāsanato, abhikkantaṃ guṇādhigamanato, tathā saddhājananato, paññājananato, sātthato, sabyañjanato, uttānapadato, gambhīratthato, kaṇṇasukhato, hadayaṅgamato, anattukkaṃsanato, aparavambhanato, karuṇāsītalato, paññāvadātato, āpātharamaṇīyato, vimaddakkhamato, suyyamānasukhato, vīmaṃsiyamānahitatoti evamādīhi yojetabbaṃ.

    ततो परम्पि चतूहि उपमाहि देसनंयेव थोमेति। तत्थ निक्‍कुज्‍जितन्ति अधोमुखट्ठपितं, हेट्ठा मुखजातं वा। उक्‍कुज्‍जेय्याति उपरिमुखं करेय्य। पटिच्छन्‍नन्ति तिणपण्णादिच्छादितं। विवरेय्याति उग्घाटेय्य। मूळ्हस्साति दिसामूळ्हस्स। मग्गं आचिक्खेय्याति हत्थे गहेत्वा ‘‘एस मग्गो’’ति वदेय्य। अन्धकारेति काळपक्खचातुद्दसीअड्ढरत्तघनवनसण्डमेघपटलेहि चतुरङ्गे तमसि। अयं ताव पदत्थो।

    Tato parampi catūhi upamāhi desanaṃyeva thometi. Tattha nikkujjitanti adhomukhaṭṭhapitaṃ, heṭṭhā mukhajātaṃ vā. Ukkujjeyyāti uparimukhaṃ kareyya. Paṭicchannanti tiṇapaṇṇādicchāditaṃ. Vivareyyāti ugghāṭeyya. Mūḷhassāti disāmūḷhassa. Maggaṃ ācikkheyyāti hatthe gahetvā ‘‘esa maggo’’ti vadeyya. Andhakāreti kāḷapakkhacātuddasīaḍḍharattaghanavanasaṇḍameghapaṭalehi caturaṅge tamasi. Ayaṃ tāva padattho.

    अयं पन अधिप्पाययोजना – यथा कोचि निक्‍कुज्‍जितं उक्‍कुज्‍जेय्य, एवं सद्धम्मविमुखं असद्धम्मपतितं मं असद्धम्मा वुट्ठापेन्तेन, यथा पटिच्छन्‍नं विवरेय्य; एवं कस्सपस्स भगवतो सासनन्तरधाना पभुति मिच्छादिट्ठिगहनपटिच्छन्‍नं सासनं विवरन्तेन, यथा मूळ्हस्स मग्गं आचिक्खेय्य, एवं कुम्मग्गमिच्छामग्गपटिपन्‍नस्स मे सग्गमोक्खमग्गं आचिक्खन्तेन, यथा अन्धकारे तेलपज्‍जोतं धारेय्य, एवं मोहन्धकारनिमुग्गस्स मे बुद्धादिरतनरूपानि अपस्सतो तप्पटिच्छादकमोहन्धकारविद्धंसकदेसनापज्‍जोतधारणेन मय्हं भोता गोतमेन एतेहि परियायेहि देसितत्ता अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो।

    Ayaṃ pana adhippāyayojanā – yathā koci nikkujjitaṃ ukkujjeyya, evaṃ saddhammavimukhaṃ asaddhammapatitaṃ maṃ asaddhammā vuṭṭhāpentena, yathā paṭicchannaṃ vivareyya; evaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānā pabhuti micchādiṭṭhigahanapaṭicchannaṃ sāsanaṃ vivarantena, yathā mūḷhassa maggaṃ ācikkheyya, evaṃ kummaggamicchāmaggapaṭipannassa me saggamokkhamaggaṃ ācikkhantena, yathā andhakāre telapajjotaṃ dhāreyya, evaṃ mohandhakāranimuggassa me buddhādiratanarūpāni apassato tappaṭicchādakamohandhakāraviddhaṃsakadesanāpajjotadhāraṇena mayhaṃ bhotā gotamena etehi pariyāyehi desitattā anekapariyāyena dhammo pakāsito.

    अथ वा एकच्‍चियेन मत्तेन यस्मा अयं धम्मो दुक्खदस्सनेन असुभे ‘‘सुभ’’न्ति विपल्‍लासप्पहानेन च निक्‍कुज्‍जितुक्‍कुज्‍जितसदिसो, समुदयदस्सनेन दुक्खे ‘‘सुख’’न्ति विपल्‍लासप्पहानेन च पटिच्छन्‍नविवरणसदिसो, निरोधदस्सनेन अनिच्‍चे ‘‘निच्‍च’’न्ति विपल्‍लासप्पहानेन च मूळ्हस्स मग्गाचिक्खणसदिसो, मग्गदस्सनेन अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति विपल्‍लासप्पहानेन च अन्धकारे पज्‍जोतसदिसो, तस्मा सेय्यथापि नाम निक्‍कुज्‍जितं वा उक्‍कुज्‍जेय्य…पे॰… पज्‍जोतं धारेय्य ‘‘चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्ती’’ति, एवं पकासितो होति।

    Atha vā ekacciyena mattena yasmā ayaṃ dhammo dukkhadassanena asubhe ‘‘subha’’nti vipallāsappahānena ca nikkujjitukkujjitasadiso, samudayadassanena dukkhe ‘‘sukha’’nti vipallāsappahānena ca paṭicchannavivaraṇasadiso, nirodhadassanena anicce ‘‘nicca’’nti vipallāsappahānena ca mūḷhassa maggācikkhaṇasadiso, maggadassanena anattani ‘‘attā’’ti vipallāsappahānena ca andhakāre pajjotasadiso, tasmā seyyathāpi nāma nikkujjitaṃ vā ukkujjeyya…pe… pajjotaṃ dhāreyya ‘‘cakkhumanto rūpāni dakkhantī’’ti, evaṃ pakāsito hoti.

    यस्मा पनेत्थ सद्धातपकायगुत्ततादीहि सीलक्खन्धो पकासितो होति, पञ्‍ञाय पञ्‍ञाक्खन्धो, हिरिमनादीहि समाधिक्खन्धो, योगक्खेमेन निरोधोति एवं तिक्खन्धो अरियमग्गो निरोधो चाति सरूपेनेव द्वे अरियसच्‍चानि पकासितानि। तत्थ मग्गो पटिपक्खो समुदयस्स, निरोधो दुक्खस्साति पटिपक्खेन द्वे। इति इमिना परियायेन चत्तारि सच्‍चानि पकासितानि। तस्मा अनेकपरियायेन पकासितो होतीति वेदितब्बो ।

    Yasmā panettha saddhātapakāyaguttatādīhi sīlakkhandho pakāsito hoti, paññāya paññākkhandho, hirimanādīhi samādhikkhandho, yogakkhemena nirodhoti evaṃ tikkhandho ariyamaggo nirodho cāti sarūpeneva dve ariyasaccāni pakāsitāni. Tattha maggo paṭipakkho samudayassa, nirodho dukkhassāti paṭipakkhena dve. Iti iminā pariyāyena cattāri saccāni pakāsitāni. Tasmā anekapariyāyena pakāsito hotīti veditabbo .

    एसाहन्तिआदीसु एसो अहन्ति एसाहं। सरणं गच्छामीति पादेसु निपतित्वा पणिपातेन सरणगमनेन गतोपि इदानि वाचाय समादियन्तो आह। अथ वा पणिपातेन बुद्धंयेव सरणं गतोति इदानि तं आदिं कत्वा सेसे धम्मसङ्घेपि गन्तुं आह। अज्‍जतग्गेति अज्‍जतं आदिं कत्वा, अज्‍जदग्गेति वा पाठो, द-कारो पदसन्धिकरो, अज्‍ज अग्गं कत्वाति वुत्तं होति। पाणेहि उपेतं पाणुपेतं, याव मे जीवितं पवत्तति, ताव उपेतं, अनञ्‍ञसत्थुकं तीहि सरणगमनेहि सरणं गतं मं भवं गोतमो धारेतु जानातूति वुत्तं होति। एत्तावता अनेन सुतानुरूपा पटिपत्ति दस्सिता होति। निक्‍कुज्‍जितादीहि वा सत्थुसम्पत्तिं दस्सेत्वा इमिना ‘‘एसाह’’न्तिआदिना सिस्ससम्पत्ति दस्सिता। तेन वा पञ्‍ञापटिलाभं दस्सेत्वा इमिना सद्धापटिलाभो दस्सितो। इदानि एवं पटिलद्धसद्धेन पञ्‍ञवता यं कत्तब्बं, तं कत्तुकामो भगवन्तं याचति ‘‘लभेय्याह’’न्ति। तत्थ भगवतो इद्धियादीहि अभिप्पसादितचित्तो ‘‘भगवापि चक्‍कवत्तिरज्‍जं पहाय पब्बजितो, किमङ्गं पनाह’’न्ति सद्धाय पब्बज्‍जं याचति, तत्थ परिपूरकारितं पत्थेन्तो पञ्‍ञाय उपसम्पदं। सेसं पाकटमेव।

    Esāhantiādīsu eso ahanti esāhaṃ. Saraṇaṃ gacchāmīti pādesu nipatitvā paṇipātena saraṇagamanena gatopi idāni vācāya samādiyanto āha. Atha vā paṇipātena buddhaṃyeva saraṇaṃ gatoti idāni taṃ ādiṃ katvā sese dhammasaṅghepi gantuṃ āha. Ajjataggeti ajjataṃ ādiṃ katvā, ajjadaggeti vā pāṭho, da-kāro padasandhikaro, ajja aggaṃ katvāti vuttaṃ hoti. Pāṇehi upetaṃ pāṇupetaṃ, yāva me jīvitaṃ pavattati, tāva upetaṃ, anaññasatthukaṃ tīhi saraṇagamanehi saraṇaṃ gataṃ maṃ bhavaṃ gotamo dhāretu jānātūti vuttaṃ hoti. Ettāvatā anena sutānurūpā paṭipatti dassitā hoti. Nikkujjitādīhi vā satthusampattiṃ dassetvā iminā ‘‘esāha’’ntiādinā sissasampatti dassitā. Tena vā paññāpaṭilābhaṃ dassetvā iminā saddhāpaṭilābho dassito. Idāni evaṃ paṭiladdhasaddhena paññavatā yaṃ kattabbaṃ, taṃ kattukāmo bhagavantaṃ yācati ‘‘labheyyāha’’nti. Tattha bhagavato iddhiyādīhi abhippasāditacitto ‘‘bhagavāpi cakkavattirajjaṃ pahāya pabbajito, kimaṅgaṃ panāha’’nti saddhāya pabbajjaṃ yācati, tattha paripūrakāritaṃ patthento paññāya upasampadaṃ. Sesaṃ pākaṭameva.

    एको वूपकट्ठोतिआदीसु पन एको कायविवेकेन, वूपकट्ठो चित्तविवेकेन, अप्पमत्तो कम्मट्ठाने सतिअविजहनेन, आतापी कायिकचेतसिकवीरियसङ्खातेन आतापेन, पहितत्तो काये च जीविते च अनपेक्खताय विहरन्तो अञ्‍ञतरइरियापथविहारेन। न चिरस्सेवाति पब्बज्‍जं उपादाय वुच्‍चति। कुलपुत्ताति दुविधा कुलपुत्ता, जातिकुलपुत्ता, आचारकुलपुत्ता च। अयं पन उभयथापि कुलपुत्तो। अगारस्माति घरा। अगारानं हितं अगारियं कसिगोरक्खादिकुटुम्बपोसनकम्मं वुच्‍चति। नत्थि एत्थ अगारियन्ति अनगारियं, पब्बज्‍जायेतं अधिवचनं पब्बजन्तीति उपगच्छन्ति उपसङ्कमन्ति। तदनुत्तरन्ति तं अनुत्तरं। ब्रह्मचरियपरियोसानन्ति मग्गब्रह्मचरियस्स परियोसानं, अरहत्तफलन्ति वुत्तं होति। तस्स हि अत्थाय कुलपुत्ता पब्बजन्ति। दिट्ठेव धम्मेति तस्मिंयेव अत्तभावे। सयं अभिञ्‍ञा सच्छिकत्वाति अत्तनायेव पञ्‍ञाय पच्‍चक्खं कत्वा, अपरप्पच्‍चयं ञत्वाति अत्थो। उपसम्पज्‍ज विहासीति पापुणित्वा सम्पादेत्वा वा विहासि। एवं विहरन्तो च खीणा जाति…पे॰… अब्भञ्‍ञासि। एतेनस्स पच्‍चवेक्खणभूमिं दस्सेति।

    Eko vūpakaṭṭhotiādīsu pana eko kāyavivekena, vūpakaṭṭho cittavivekena, appamatto kammaṭṭhāne satiavijahanena, ātāpī kāyikacetasikavīriyasaṅkhātena ātāpena, pahitatto kāye ca jīvite ca anapekkhatāya viharanto aññatarairiyāpathavihārena. Na cirassevāti pabbajjaṃ upādāya vuccati. Kulaputtāti duvidhā kulaputtā, jātikulaputtā, ācārakulaputtā ca. Ayaṃ pana ubhayathāpi kulaputto. Agārasmāti gharā. Agārānaṃ hitaṃ agāriyaṃ kasigorakkhādikuṭumbaposanakammaṃ vuccati. Natthi ettha agāriyanti anagāriyaṃ, pabbajjāyetaṃ adhivacanaṃ pabbajantīti upagacchanti upasaṅkamanti. Tadanuttaranti taṃ anuttaraṃ. Brahmacariyapariyosānanti maggabrahmacariyassa pariyosānaṃ, arahattaphalanti vuttaṃ hoti. Tassa hi atthāya kulaputtā pabbajanti. Diṭṭheva dhammeti tasmiṃyeva attabhāve. Sayaṃ abhiññā sacchikatvāti attanāyeva paññāya paccakkhaṃ katvā, aparappaccayaṃ ñatvāti attho. Upasampajja vihāsīti pāpuṇitvā sampādetvā vā vihāsi. Evaṃ viharanto ca khīṇā jāti…pe… abbhaññāsi. Etenassa paccavekkhaṇabhūmiṃ dasseti.

    कतमा पनस्स जाति खीणा, कथञ्‍च नं अब्भञ्‍ञासीति? वुच्‍चते – न तावस्स अतीता जाति खीणा पुब्बेव खीणत्ता, न अनागता अनागते वायामाभावतो, न पच्‍चुप्पन्‍ना विज्‍जमानत्ता। या पन मग्गस्स अभावितत्ता उप्पज्‍जेय्य एकचतुपञ्‍चवोकारभवेसु एकचतुपञ्‍चक्खन्धप्पभेदा जाति, सा मग्गस्स भावितत्ता अनुप्पादधम्मतं आपज्‍जनेन खीणा। तं सो मग्गभावनाय पहीनकिलेसे पच्‍चवेक्खित्वा किलेसाभावे विज्‍जमानम्पि कम्मं आयतिं अपटिसन्धिकं होतीति जानन्तो जानाति।

    Katamā panassa jāti khīṇā, kathañca naṃ abbhaññāsīti? Vuccate – na tāvassa atītā jāti khīṇā pubbeva khīṇattā, na anāgatā anāgate vāyāmābhāvato, na paccuppannā vijjamānattā. Yā pana maggassa abhāvitattā uppajjeyya ekacatupañcavokārabhavesu ekacatupañcakkhandhappabhedā jāti, sā maggassa bhāvitattā anuppādadhammataṃ āpajjanena khīṇā. Taṃ so maggabhāvanāya pahīnakilese paccavekkhitvā kilesābhāve vijjamānampi kammaṃ āyatiṃ apaṭisandhikaṃ hotīti jānanto jānāti.

    वुसितन्ति वुत्थं परिवुत्थं, कतं चरितं निट्ठापितन्ति अत्थो। ब्रह्मचरियन्ति मग्गब्रह्मचरियं। कतं करणीयन्ति चतूसु सच्‍चेसु चतूहि मग्गेहि परिञ्‍ञापहानसच्छिकिरियभावनावसेन सोळसविधम्पि किच्‍चं निट्ठापितन्ति अत्थो। नापरं इत्थत्तायाति इदानि पुन इत्थभावाय एवं सोळसकिच्‍चभावाय किलेसक्खयाय वा मग्गभावना नत्थीति। अथ वा इत्थत्तायाति इत्थभावतो, इमस्मा एवंपकारा इदानि वत्तमानक्खन्धसन्ताना अपरं खन्धसन्तानं नत्थि। इमे पन पञ्‍चक्खन्धा परिञ्‍ञाता तिट्ठन्ति छिन्‍नमूलको रुक्खो वियाति अब्भञ्‍ञासि। अञ्‍ञतरोति एको। अरहतन्ति अरहन्तानं। महासावकानं अब्भन्तरो आयस्मा भारद्वाजो अहोसीति अयं किरेत्थ अधिप्पायोति।

    Vusitanti vutthaṃ parivutthaṃ, kataṃ caritaṃ niṭṭhāpitanti attho. Brahmacariyanti maggabrahmacariyaṃ. Kataṃ karaṇīyanti catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyabhāvanāvasena soḷasavidhampi kiccaṃ niṭṭhāpitanti attho. Nāparaṃ itthattāyāti idāni puna itthabhāvāya evaṃ soḷasakiccabhāvāya kilesakkhayāya vā maggabhāvanā natthīti. Atha vā itthattāyāti itthabhāvato, imasmā evaṃpakārā idāni vattamānakkhandhasantānā aparaṃ khandhasantānaṃ natthi. Ime pana pañcakkhandhā pariññātā tiṭṭhanti chinnamūlako rukkho viyāti abbhaññāsi. Aññataroti eko. Arahatanti arahantānaṃ. Mahāsāvakānaṃ abbhantaro āyasmā bhāradvājo ahosīti ayaṃ kirettha adhippāyoti.

    परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय

    Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya

    सुत्तनिपात-अट्ठकथाय कसिभारद्वाजसुत्तवण्णना निट्ठिता।

    Suttanipāta-aṭṭhakathāya kasibhāradvājasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ५. चुन्दसुत्तवण्णना • 5. Cundasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / ४. कसिभारद्वाजसुत्तं • 4. Kasibhāradvājasuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact