| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
२. उपासकवग्गो
2. Upāsakavaggo
१. कसिभारद्वाजसुत्तवण्णना
1. Kasibhāradvājasuttavaṇṇanā
१९७. दक्खिणागिरिस्मिन्ति दक्खिणागिरिजनपदे, तस्मिं दक्खिणागिरिजनपदे दक्खिणागिरिविहारे। खन्धेसु ठपेत्वा युगे योत्तेहीति योत्तरज्जूहि युत्तानि पयोजितानि इच्चेव अत्थो।
197.Dakkhiṇāgirisminti dakkhiṇāgirijanapade, tasmiṃ dakkhiṇāgirijanapade dakkhiṇāgirivihāre. Khandhesu ṭhapetvā yuge yottehīti yottarajjūhi yuttāni payojitāni icceva attho.
पठमदिवसेति वपनदिवसेसु पठमदिवसे आरद्धदिवसे। पञ्चङ्गानिपि परिपुण्णानि, पगेव इतरङ्गानीति दस्सेतुं ‘‘परिपुण्णपञ्चङ्गा’’इच्चेव वुत्तं। हरितालमनोसिलाअञ्जनेहि उरत्थनादीसु ठपितत्ता आभाय उज्जलगत्ता। अवसेसा बलीबद्दा। किलन्तगोणं मोचेत्वा अकिलन्तस्स योजनं किलन्तपरिवत्तनं।
Paṭhamadivaseti vapanadivasesu paṭhamadivase āraddhadivase. Pañcaṅgānipi paripuṇṇāni, pageva itaraṅgānīti dassetuṃ ‘‘paripuṇṇapañcaṅgā’’icceva vuttaṃ. Haritālamanosilāañjanehi uratthanādīsu ṭhapitattā ābhāya ujjalagattā. Avasesā balībaddā. Kilantagoṇaṃ mocetvā akilantassa yojanaṃ kilantaparivattanaṃ.
सीहकुण्डलानीति सीहमुखकुण्डलानि। ब्रह्मवेठनन्ति ब्रह्मुनो वेठनसदिसं, अस्सनखवेठनसदिसन्ति अत्थो।
Sīhakuṇḍalānīti sīhamukhakuṇḍalāni. Brahmaveṭhananti brahmuno veṭhanasadisaṃ, assanakhaveṭhanasadisanti attho.
बुद्धानं किच्चानि कालवसेन विभत्तानि पञ्च किच्चानि भवन्ति। पुरेभत्तकिच्चन्ति भत्ततो पुब्बे बुद्धेन कातब्बकिच्चं। वीतिनामेत्वाति फलसमापत्तिया कालं वीतिनामेत्वा। कदाचि एकोतिआदि तेसं तेसं विनेय्यानं विनयनानुरूपपटिपत्तिदस्सनं। पकतियाति पकतिबुद्धवेसेन। बुद्धानं हि रूपकायस्स असीतिअनुब्यञ्जनपटिमण्डित-बात्तिंसमहापुरिस- लक्खण-कायप्पभा-ब्यामप्पभा-केतुमालाविचित्तता बुद्धवेसो। कदाचि अनेकेहि पाटिहारियेहि वत्तमानेहीति इमिना पारमीनं निस्सन्दभूतानि पाटिहारियानि रुचिवसेनेव पकासनकानि भवन्ति, न सब्बदाति दस्सेति। एवञ्च कत्वा ‘‘इन्दखीलस्स अन्तो ठपितमत्ते दक्खिणपादे’’तिआदिवचनं समत्थितं होति। भगवतो काये पीतरस्मीनं येभुय्यताय ‘‘सुवण्णरससिञ्चनानि विया’’ति वत्वा कायम्हि नीलादिरस्मीहि तहं तहं पीतमिस्सितं सन्धाय ‘‘विचित्रपटपरिक्खित्तानि विय चा’’ति वुत्तं। मधुरेनाकारेन सद्दं करोन्ति तुट्ठरवरवनतो।
Buddhānaṃ kiccāni kālavasena vibhattāni pañca kiccāni bhavanti. Purebhattakiccanti bhattato pubbe buddhena kātabbakiccaṃ. Vītināmetvāti phalasamāpattiyā kālaṃ vītināmetvā. Kadāci ekotiādi tesaṃ tesaṃ vineyyānaṃ vinayanānurūpapaṭipattidassanaṃ. Pakatiyāti pakatibuddhavesena. Buddhānaṃ hi rūpakāyassa asītianubyañjanapaṭimaṇḍita-bāttiṃsamahāpurisa- lakkhaṇa-kāyappabhā-byāmappabhā-ketumālāvicittatā buddhaveso. Kadāci anekehi pāṭihāriyehi vattamānehīti iminā pāramīnaṃ nissandabhūtāni pāṭihāriyāni rucivaseneva pakāsanakāni bhavanti, na sabbadāti dasseti. Evañca katvā ‘‘indakhīlassa anto ṭhapitamatte dakkhiṇapāde’’tiādivacanaṃ samatthitaṃ hoti. Bhagavato kāye pītarasmīnaṃ yebhuyyatāya ‘‘suvaṇṇarasasiñcanāni viyā’’ti vatvā kāyamhi nīlādirasmīhi tahaṃ tahaṃ pītamissitaṃ sandhāya ‘‘vicitrapaṭaparikkhittāni viya cā’’ti vuttaṃ. Madhurenākārena saddaṃ karonti tuṭṭharavaravanato.
तत्थाति विहारे। गन्धमण्डलमाळेति हत्थेन कतपरिभण्डे समोसरितगन्धपुप्फदामे मण्डलमाळे।
Tatthāti vihāre. Gandhamaṇḍalamāḷeti hatthena kataparibhaṇḍe samosaritagandhapupphadāme maṇḍalamāḷe.
उपट्ठानेति पमुखे। ‘‘ओवदती’’ति वत्वा तत्थोवादं सामञ्ञतो दस्सेतुं, ‘‘भिक्खवे’’तिआदि वुत्तं। सम्पत्तीति चक्खादिइन्द्रियपारिपूरि चेव हत्थादिसम्पदा च। समस्सासितकायो किलमथविनोदनेन। ‘‘तञ्च खो समापज्जनेना’’ति वदन्ति। दुतियभागेति इमिना अपरभागं तयो भागे कत्वा तत्थ पुरिमभागं सेय्यनिसज्जावसेन समापत्तीहि वीतिनामेतीति दस्सेति। लोकन्ति राजगहादीसु यं तदा उपनिस्साय विहरति, तत्थ अञ्ञत्थ वा बुज्झनकं विनेय्यसत्तलोकं बुद्धचक्खुना वोलोकेति। कालयुत्तन्ति तेसं इन्द्रियपरिपाककालानुरूपं। समययुत्तन्ति तस्सेव वेवचनं। समययुत्तन्ति वा तेहि आजानितब्बविसेसपटिलाभानुरूपं।
Upaṭṭhāneti pamukhe. ‘‘Ovadatī’’ti vatvā tatthovādaṃ sāmaññato dassetuṃ, ‘‘bhikkhave’’tiādi vuttaṃ. Sampattīti cakkhādiindriyapāripūri ceva hatthādisampadā ca. Samassāsitakāyo kilamathavinodanena. ‘‘Tañca kho samāpajjanenā’’ti vadanti. Dutiyabhāgeti iminā aparabhāgaṃ tayo bhāge katvā tattha purimabhāgaṃ seyyanisajjāvasena samāpattīhi vītināmetīti dasseti. Lokanti rājagahādīsu yaṃ tadā upanissāya viharati, tattha aññattha vā bujjhanakaṃ vineyyasattalokaṃ buddhacakkhunā voloketi. Kālayuttanti tesaṃ indriyaparipākakālānurūpaṃ. Samayayuttanti tasseva vevacanaṃ. Samayayuttanti vā tehi ājānitabbavisesapaṭilābhānurūpaṃ.
पटिसल्लीनोति कालपरिच्छेदं कत्वा समापत्तिं समापन्नो। अधिप्पायं सम्पादेन्तो तं अविराधेन्तो, अज्झासयानुरूपन्ति अत्थो।
Paṭisallīnoti kālaparicchedaṃ katvā samāpattiṃ samāpanno. Adhippāyaṃ sampādento taṃ avirādhento, ajjhāsayānurūpanti attho.
सकल…पे॰… देवतायोति एत्थ लोकधातुसाकल्यं दट्ठब्बं, न देवतासाकल्यं। न हि महासमये विय सब्बदा मज्झिमयामे दससहस्सचक्कवाळे सब्बत्थ सब्बा देवता सत्थु समीपं उपगच्छन्ति। किलासुभावो किलमथो।
Sakala…pe… devatāyoti ettha lokadhātusākalyaṃ daṭṭhabbaṃ, na devatāsākalyaṃ. Na hi mahāsamaye viya sabbadā majjhimayāme dasasahassacakkavāḷe sabbattha sabbā devatā satthu samīpaṃ upagacchanti. Kilāsubhāvo kilamatho.
विहारचीवरपरिवत्तनवसेनाति विहारे निवत्थनिवासनपरिवत्तनवसेन। आदियित्वाति पारुपनवसेन गहेत्वा। तेनाह ‘‘धारेत्वा’’ति। भिक्खाचारन्ति भिक्खत्थं चरितब्बट्ठानं।
Vihāracīvaraparivattanavasenāti vihāre nivatthanivāsanaparivattanavasena. Ādiyitvāti pārupanavasena gahetvā. Tenāha ‘‘dhāretvā’’ti. Bhikkhācāranti bhikkhatthaṃ caritabbaṭṭhānaṃ.
अतिरोचमानन्ति तं तं अतिक्कमित्वा समन्ततो सब्बदिसासु विरोचमानं। सरीरप्पभन्ति अत्तनो सरीरप्पभं। जङ्गमं विय पदुमसरन्ति रतनमयकिञ्जक्खं रजतमयकण्णिकं समन्ततो सम्फुल्लितकञ्चनपदुमं सञ्चारिमसरं विय। गगनतलन्ति अब्भमहिकादिउपक्किलेसविगमेन सुविसुद्धआकासतलं विय। तम्पि हि तारागणकिरणजालसमुज्जलताय समन्ततो विरोचति। कनकसिखरन्ति कनकगिरिसिखरं। सिरिया जलमानन्ति सब्बसो अनवज्जाय सब्बाकारेन परिपुण्णकायताय अनञ्ञसाधारणाय रूपकायसिरिया समुज्जलं, यस्सा रुचिरभावो विद्धे विगतवलाहके पुण्णमासियं परिपुण्णकलमनोममण्डलं चन्दमण्डलं अतिरोचति, पभस्सरभावो सहस्सरंसिकिरणतेजोजालसमुज्जलं सूरियमण्डलं अभिभवति, हेमसमुज्जलभावो तदुभये अभिभुय्य पवत्तमानं एकक्खणे दससहस्सिलोकधातुविज्जोतनसमत्थ-महाब्रह्मुनो पभासमुदयं अभिविहच्च भासति तपति विरोचति।
Atirocamānanti taṃ taṃ atikkamitvā samantato sabbadisāsu virocamānaṃ. Sarīrappabhanti attano sarīrappabhaṃ. Jaṅgamaṃ viya padumasaranti ratanamayakiñjakkhaṃ rajatamayakaṇṇikaṃ samantato samphullitakañcanapadumaṃ sañcārimasaraṃ viya. Gaganatalanti abbhamahikādiupakkilesavigamena suvisuddhaākāsatalaṃ viya. Tampi hi tārāgaṇakiraṇajālasamujjalatāya samantato virocati. Kanakasikharanti kanakagirisikharaṃ. Siriyā jalamānanti sabbaso anavajjāya sabbākārena paripuṇṇakāyatāya anaññasādhāraṇāya rūpakāyasiriyā samujjalaṃ, yassā rucirabhāvo viddhe vigatavalāhake puṇṇamāsiyaṃ paripuṇṇakalamanomamaṇḍalaṃ candamaṇḍalaṃ atirocati, pabhassarabhāvo sahassaraṃsikiraṇatejojālasamujjalaṃ sūriyamaṇḍalaṃ abhibhavati, hemasamujjalabhāvo tadubhaye abhibhuyya pavattamānaṃ ekakkhaṇe dasasahassilokadhātuvijjotanasamattha-mahābrahmuno pabhāsamudayaṃ abhivihacca bhāsati tapati virocati.
समन्तपासादिकेति समन्ततो पसादावहे। तञ्च खो सब्बसो सरितब्बतायाति आह ‘‘पसादनीये’’ति। उत्तमदमथसमथमनुप्पत्तेति कायवाचाहि अनुत्तरं दन्तभावञ्चेव अनुत्तरं चित्तवूपसमञ्च सम्पत्ते। अप्पसादेनाति पसादाभावेन, पसादपटिक्खेपेन वा अस्सद्धियेन। उभयथापि नोति अप्पसादो मच्छरियन्ति उभयथापि नो एव, अथ खो अनत्तमनताय उपारम्भाधिप्पायेन अपसादेन्तो, भगवतो मुखतो किञ्चि देसेतुकामो वा एवमाह। तत्थ कारणं दस्सेन्तो ‘‘भगवतो पना’’तिआदिमाह। अतित्तन्ति तित्तिं अगच्छन्तं। कम्मभङ्गन्ति कम्महानिं।
Samantapāsādiketi samantato pasādāvahe. Tañca kho sabbaso saritabbatāyāti āha ‘‘pasādanīye’’ti. Uttamadamathasamathamanuppatteti kāyavācāhi anuttaraṃ dantabhāvañceva anuttaraṃ cittavūpasamañca sampatte. Appasādenāti pasādābhāvena, pasādapaṭikkhepena vā assaddhiyena. Ubhayathāpi noti appasādo macchariyanti ubhayathāpi no eva, atha kho anattamanatāya upārambhādhippāyena apasādento, bhagavato mukhato kiñci desetukāmo vā evamāha. Tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘bhagavato panā’’tiādimāha. Atittanti tittiṃ agacchantaṃ. Kammabhaṅganti kammahāniṃ.
तिक्खपञ्ञो एस ब्राह्मणो, तथा हि न चिरस्सेव अरहत्तं सच्छिकरिस्सति। कथापवत्तनत्थम्पि एवमाह – ‘‘एवं अहं इमस्स कञ्चि धम्मं सोतुं लभिस्सामी’’ति। वेनेय्यवसेनाति अत्तनो कसनकारिभावकित्तनमुखेन विनेतब्बपुग्गलवसेन।
Tikkhapañño esa brāhmaṇo, tathā hi na cirasseva arahattaṃ sacchikarissati. Kathāpavattanatthampi evamāha – ‘‘evaṃ ahaṃ imassa kañci dhammaṃ sotuṃ labhissāmī’’ti. Veneyyavasenāti attano kasanakāribhāvakittanamukhena vinetabbapuggalavasena.
ओळारिकानीति पाकतिकानि। ‘‘एस उत्तमदक्खिणेय्यो’’ति सञ्जातबहुमानो। पाळियं ‘‘युगं वा नङ्गलं वा’’ति वा-सद्दो अवुत्तविकप्पत्थो। तेन बीजादिं सङ्गण्हाति, तस्मा बीजं वा ईसं वा परिग्गहयोत्तानि वाति अयमत्थो दस्सितो होति। तथा हि भगवा ब्राह्मणस्स पटिवचनं देन्तो ‘‘सद्धा बीज’’न्तिआदिमाह। पुब्बधम्मसभागतायाति पठमं गहितधम्मसभागताय। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं अट्ठकथारुळ्हमेव गहेतब्बञ्च सद्दतो अत्थापत्तितो वा इध दट्ठब्बं। बुद्धानं आनुभावो अयं, यदिदं पसङ्गागतधम्ममुखेन देसनं आरभित्वा वेनेय्यविनयनं।
Oḷārikānīti pākatikāni. ‘‘Esa uttamadakkhiṇeyyo’’ti sañjātabahumāno. Pāḷiyaṃ ‘‘yugaṃ vā naṅgalaṃ vā’’ti vā-saddo avuttavikappattho. Tena bījādiṃ saṅgaṇhāti, tasmā bījaṃ vā īsaṃ vā pariggahayottāni vāti ayamattho dassito hoti. Tathā hi bhagavā brāhmaṇassa paṭivacanaṃ dento ‘‘saddhā bīja’’ntiādimāha. Pubbadhammasabhāgatāyāti paṭhamaṃ gahitadhammasabhāgatāya. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ aṭṭhakathāruḷhameva gahetabbañca saddato atthāpattito vā idha daṭṭhabbaṃ. Buddhānaṃ ānubhāvo ayaṃ, yadidaṃ pasaṅgāgatadhammamukhena desanaṃ ārabhitvā veneyyavinayanaṃ.
अननुसन्धिकाति पुच्छानुसन्धिवसेन अननुसन्धिका। एवन्ति इदानि वुच्चमानाकारेन। एत्थाति एतिस्सा देसनाय। सोति भगवा। तस्साति ब्राह्मणस्स। अनुकम्पायाति असब्बञ्ञू हि सतिपि अनुकम्पाय पुच्छितमत्ते तिट्ठेय्य, तथा जानन्तोपि अननुकम्पको, भगवा पन उभयधम्मपारिपूरिया ‘‘इदं अपुच्छित’’न्ति अपरिहापेत्वा कथेति। समूलन्तिआदिना सङ्खेपेन वुत्तमत्थं विवरन्तो ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। तत्थ बीजस्स कसिया मूलभावो नानन्तरियतो तप्पमाणविधानतो चाति आह ‘‘तस्मिं…पे॰… कत्तब्बतो’’ति। तेन अन्वयतो ब्यतिरेकतो च बीजस्स कसिया मूलभावं विभावेति। कुसलाति इमिना अकुसला ततो अञ्ञथापि करोन्ति, तं पन अप्पमाणन्ति दस्सेति।
Ananusandhikāti pucchānusandhivasena ananusandhikā. Evanti idāni vuccamānākārena. Etthāti etissā desanāya. Soti bhagavā. Tassāti brāhmaṇassa. Anukampāyāti asabbaññū hi satipi anukampāya pucchitamatte tiṭṭheyya, tathā jānantopi ananukampako, bhagavā pana ubhayadhammapāripūriyā ‘‘idaṃ apucchita’’nti aparihāpetvā katheti. Samūlantiādinā saṅkhepena vuttamatthaṃ vivaranto ‘‘tatthā’’tiādimāha. Tattha bījassa kasiyā mūlabhāvo nānantariyato tappamāṇavidhānato cāti āha ‘‘tasmiṃ…pe… kattabbato’’ti. Tena anvayato byatirekato ca bījassa kasiyā mūlabhāvaṃ vibhāveti. Kusalāti iminā akusalā tato aññathāpi karonti, taṃ pana appamāṇanti dasseti.
तस्साति ब्राह्मणस्स बीजट्ठानियस्स धम्मस्स च उपकारभावतो। धम्मसम्बन्धसमत्थभावतोति तथा वुत्तधम्मस्स फलेन सम्बन्धितुं योजेतुं समत्थभावतो। तपो वुट्ठीति वुत्तवचनं सन्धाय वुत्तं। सङ्खेपतो वुत्तमत्थं पाकटं कातुं ‘‘अयं ही’’तिआदि वुत्तं। कस्सकस्स उपकारस्स बीजस्स अनन्तरं वुट्ठि वुच्चमाना अट्ठाने वुत्ता नाम न होति। कस्मा? बीजस्स वप्पकाले अनुरूपाय वुट्ठिया इच्छितब्बतो, तस्मा अवसाने मज्झे वा वुच्चमानाय धम्मसम्बन्धसमत्थता तस्सा विभाविता न सिया। अत्तनो अविसयेति झानादिउत्तरिमनुस्सधम्मे। पच्छापीति कसिसम्भारकथनतो पच्छापि। वत्तब्बोति एकन्तेन वत्तब्बो। तदनन्तरंयेवाति बीजानन्तरंयेव। वुच्चमाना वुट्ठि समत्था होति , बीजस्स फलेन सम्बन्धने समत्थाति दीपिता होति अनन्तरवचनेनेव तस्सा आसन्नउपकारत्तदीपनतो।
Tassāti brāhmaṇassa bījaṭṭhāniyassa dhammassa ca upakārabhāvato. Dhammasambandhasamatthabhāvatoti tathā vuttadhammassa phalena sambandhituṃ yojetuṃ samatthabhāvato. Tapo vuṭṭhīti vuttavacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Saṅkhepato vuttamatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘ayaṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Kassakassa upakārassa bījassa anantaraṃ vuṭṭhi vuccamānā aṭṭhāne vuttā nāma na hoti. Kasmā? Bījassa vappakāle anurūpāya vuṭṭhiyā icchitabbato, tasmā avasāne majjhe vā vuccamānāya dhammasambandhasamatthatā tassā vibhāvitā na siyā. Attano avisayeti jhānādiuttarimanussadhamme. Pacchāpīti kasisambhārakathanato pacchāpi. Vattabboti ekantena vattabbo. Tadanantaraṃyevāti bījānantaraṃyeva. Vuccamānā vuṭṭhi samatthā hoti, bījassa phalena sambandhane samatthāti dīpitā hoti anantaravacaneneva tassā āsannaupakārattadīpanato.
सम्पसादलक्खणाति पसीदितब्बे वत्थुस्मिं सम्मदेव पसीदनलक्खणा। ओकप्पनलक्खणाति सद्धेय्यवत्थुनो एवमेतन्ति पक्खन्दनलक्खणा। मूलबीजन्तिआदीसु मूलमेव बीजं मूलबीजं। एस नयो सेसेसुपि बीजगामस्स अधिप्पेतत्ता। भूतगामो पन मूलं बीजं एतस्साति मूलबीजन्तिआदिना वेदितब्बो। बीजबीजन्ति पञ्चमं पन पच्चयन्तरसमवाये सदिसफलुप्पत्तिया विसेसकारणभावतो विरूहनसमत्थे सारफले निरुळ्हो बीजसद्दो तदत्थसिद्धिया मूलादीसुपि केसुचि पवत्ततीति ततो निवत्तनत्थं एकेन बीज-सद्देन विसेसेत्वा वुत्तं ‘‘बीजबीज’’न्ति ‘‘दुक्खदुक्खं रूपरूप’’न्ति च यथा। एवम्पि इमिना अत्थेन इमस्सपि निप्परियायोव बीजभावोति दस्सेन्तो आह ‘‘तं सब्बम्पि…पे॰… गच्छती’’ति।
Sampasādalakkhaṇāti pasīditabbe vatthusmiṃ sammadeva pasīdanalakkhaṇā. Okappanalakkhaṇāti saddheyyavatthuno evametanti pakkhandanalakkhaṇā. Mūlabījantiādīsu mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ. Esa nayo sesesupi bījagāmassa adhippetattā. Bhūtagāmo pana mūlaṃ bījaṃ etassāti mūlabījantiādinā veditabbo. Bījabījanti pañcamaṃ pana paccayantarasamavāye sadisaphaluppattiyā visesakāraṇabhāvato virūhanasamatthe sāraphale niruḷho bījasaddo tadatthasiddhiyā mūlādīsupi kesuci pavattatīti tato nivattanatthaṃ ekena bīja-saddena visesetvā vuttaṃ ‘‘bījabīja’’nti ‘‘dukkhadukkhaṃ rūparūpa’’nti ca yathā. Evampi iminā atthena imassapi nippariyāyova bījabhāvoti dassento āha ‘‘taṃ sabbampi…pe… gacchatī’’ti.
इदानि कथञ्चि वत्तब्बे सद्धाय ओपम्मत्ते बीजे सद्धाय बीजभावं विभावेतुं ‘‘तत्थ यथा’’तिआदि आरद्धं। कामं सद्धूपनिसं सीलं, तथापि समाधिस्स विय सब्बेसम्पि अनवज्जधम्मानं आदिमूलभावतो सद्धायपि पतिट्ठा होतीति आह ‘‘हेट्ठा सीलमूलेन पतिट्ठाती’’ति। यस्मा सब्बस्सेव पुग्गलस्स सद्धावसेन समथविपस्सनारम्भो, तस्मा सा ‘‘उपरि समथविपस्सनङ्कुरं उट्ठापेती’’ति वुत्ता। तन्ति धञ्ञबीजं। पथविरसं आपोरसन्ति ससम्भारपथवीआपेसु लब्भमानं रसं। गहेत्वाति पच्चयपरम्पराय गहेत्वा। धञ्ञपरिपाकगहणत्थन्ति धञ्ञपरिपाकनिब्बत्तिअत्थं। रसन्ति सद्धासीलमूलहेतुसमथविपस्सनाभावनारसं आदियित्वा। अरियमग्गनाळेनाति अरियमग्गसोतेन अरियफलधञ्ञपरिपाकगहणत्थन्ति अरियफलमेव धनायितब्बतो धञ्ञं तस्स निब्बत्तिअत्थं। धञ्ञनाळं नाम कण्डस्स निस्सयभूतो पच्छिमदेसो, कण्डो तब्भन्तरो तंनिस्सयोयेव दण्डो। पसवो नाम पुप्फं। वुद्धिन्ति अवयवपारिपूरिवसेन वुद्धिं। विरूळ्हिन्ति मूलसन्तानदळ्हताय विरुळ्हतं। वेपुल्लन्ति पत्तनाळादीहि विपुलभावं। खीरं जनेत्वाति तरुणसलाटुकभावप्पत्तिया तण्डुलस्स बीजस्स बीजभूतं खीरं उप्पादेत्वा। एसाति सद्धा। पतिट्ठहित्वाति कम्मपथाकम्मपथसम्मादिट्ठिसहितेन आदितो पवत्तसीलमत्तेन पतिट्ठहित्वा। वुद्धिन्तिआदीसु सुपरिसुद्धाहि सीलचित्तविसुद्धीहि वुद्धिं, दिट्ठिकङ्खावितरणविसुद्धीहि विरूळ्हिं। मग्गामग्गपटिपदाञाणदस्सनविसुद्धीहि वेपुल्लं पत्वा। ञाणदस्सनविसुद्धिखीरन्ति सादुरससुविसुद्धिभावतो ञाणदस्सनविसुद्धिसङ्खातं खीरं जनेत्वा। अनेक…पे॰… फलन्ति अनेकपटिसम्भिदा-अनेकाभिञ्ञाणपरिपुण्णं अरहत्तफलसीसं निप्फादेति।
Idāni kathañci vattabbe saddhāya opammatte bīje saddhāya bījabhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘tattha yathā’’tiādi āraddhaṃ. Kāmaṃ saddhūpanisaṃ sīlaṃ, tathāpi samādhissa viya sabbesampi anavajjadhammānaṃ ādimūlabhāvato saddhāyapi patiṭṭhā hotīti āha ‘‘heṭṭhā sīlamūlena patiṭṭhātī’’ti. Yasmā sabbasseva puggalassa saddhāvasena samathavipassanārambho, tasmā sā ‘‘upari samathavipassanaṅkuraṃ uṭṭhāpetī’’ti vuttā. Tanti dhaññabījaṃ. Pathavirasaṃ āporasanti sasambhārapathavīāpesu labbhamānaṃ rasaṃ. Gahetvāti paccayaparamparāya gahetvā. Dhaññaparipākagahaṇatthanti dhaññaparipākanibbattiatthaṃ. Rasanti saddhāsīlamūlahetusamathavipassanābhāvanārasaṃ ādiyitvā. Ariyamagganāḷenāti ariyamaggasotena ariyaphaladhaññaparipākagahaṇatthanti ariyaphalameva dhanāyitabbato dhaññaṃ tassa nibbattiatthaṃ. Dhaññanāḷaṃ nāma kaṇḍassa nissayabhūto pacchimadeso, kaṇḍo tabbhantaro taṃnissayoyeva daṇḍo. Pasavo nāma pupphaṃ. Vuddhinti avayavapāripūrivasena vuddhiṃ. Virūḷhinti mūlasantānadaḷhatāya viruḷhataṃ. Vepullanti pattanāḷādīhi vipulabhāvaṃ. Khīraṃ janetvāti taruṇasalāṭukabhāvappattiyā taṇḍulassa bījassa bījabhūtaṃ khīraṃ uppādetvā. Esāti saddhā. Patiṭṭhahitvāti kammapathākammapathasammādiṭṭhisahitena ādito pavattasīlamattena patiṭṭhahitvā. Vuddhintiādīsu suparisuddhāhi sīlacittavisuddhīhi vuddhiṃ, diṭṭhikaṅkhāvitaraṇavisuddhīhi virūḷhiṃ. Maggāmaggapaṭipadāñāṇadassanavisuddhīhi vepullaṃ patvā. Ñāṇadassanavisuddhikhīranti sādurasasuvisuddhibhāvato ñāṇadassanavisuddhisaṅkhātaṃ khīraṃ janetvā. Aneka…pe… phalanti anekapaṭisambhidā-anekābhiññāṇaparipuṇṇaṃ arahattaphalasīsaṃ nipphādeti.
बीजकिच्चकरणतोति बीजकिच्चस्स करणतो। यञ्हि तंसदिसस्स विसदिसस्स च अत्तनो फलस्स पतिट्ठापनसम्बन्धननिप्फादनसङ्खातं बीजस्स किच्चं, तस्स करणतो निब्बत्तनतो ‘‘एवं सद्धा बीजकिच्च’’न्ति वुत्तं। इमिना अनञ्ञसाधारणं सद्धाय कुसलधम्मानं बीजभावं दस्सेति। सा चातिआदिना तमेवत्थं समत्थेति। इदानि तत्थ आगमं दस्सेन्तो ‘‘सद्धाजातो’’तिआदिमाह। तेन यथा सप्पुरिसूपनिस्सयस्स सद्धम्मस्सवनस्स च, एवं अनवसेसाय सम्मापटिपत्तिया सद्धा मूलकारणन्ति दस्सेति।
Bījakiccakaraṇatoti bījakiccassa karaṇato. Yañhi taṃsadisassa visadisassa ca attano phalassa patiṭṭhāpanasambandhananipphādanasaṅkhātaṃ bījassa kiccaṃ, tassa karaṇato nibbattanato ‘‘evaṃ saddhā bījakicca’’nti vuttaṃ. Iminā anaññasādhāraṇaṃ saddhāya kusaladhammānaṃ bījabhāvaṃ dasseti. Sā cātiādinā tamevatthaṃ samattheti. Idāni tattha āgamaṃ dassento ‘‘saddhājāto’’tiādimāha. Tena yathā sappurisūpanissayassa saddhammassavanassa ca, evaṃ anavasesāya sammāpaṭipattiyā saddhā mūlakāraṇanti dasseti.
इन्द्रियसंवरो वीरियञ्च अकुसलधम्मे, दुक्करकारिका धुतङ्गञ्च अकुसलधम्मे चेव कायञ्च तपति विबाधतीति तपोति वुच्चति। इन्द्रियसंवरो अधिप्पेतो वीरियस्स धोरय्हभावेन गय्हमानत्ता, इतरेसं वुट्ठिभावस्स अनुयुञ्जमानत्ता। आदि-सद्देन कललङ्गारवुट्ठिआदीनं सङ्गहो। समनुग्गहितन्ति उपगतं। विरुहनामिलायननिप्फत्तिवचनेहि धञ्ञबीजसन्तानस्स विय तेसं वुद्धिया सद्धाबीजसन्तानस्स तपोवुट्ठिया आदिमज्झपरियोसानेसु उपकारतं दस्सेति।
Indriyasaṃvaro vīriyañca akusaladhamme, dukkarakārikā dhutaṅgañca akusaladhamme ceva kāyañca tapati vibādhatīti tapoti vuccati. Indriyasaṃvaro adhippeto vīriyassa dhorayhabhāvena gayhamānattā, itaresaṃ vuṭṭhibhāvassa anuyuñjamānattā. Ādi-saddena kalalaṅgāravuṭṭhiādīnaṃ saṅgaho. Samanuggahitanti upagataṃ. Viruhanāmilāyananipphattivacanehi dhaññabījasantānassa viya tesaṃ vuddhiyā saddhābījasantānassa tapovuṭṭhiyā ādimajjhapariyosānesu upakārataṃ dasseti.
पुरिमपदेसुपीति अपि-सद्देन परपदेसुपीति अत्थो दट्ठब्बो ‘‘हिरी मे ईसा, मनो मे योत्त’’न्ति इच्छितत्ता, ‘‘सति मे’’ति एत्थ मे-सद्दो आनेत्वा योजेतब्बो। उदकम्पि ताव दातब्बं होति नदीतळाकादितो आनेत्वा। वीरियबलीबद्दे चतुब्बिधे योजेत्वा। निच्चकालं अत्थीति वचनसेसो।
Purimapadesupīti api-saddena parapadesupīti attho daṭṭhabbo ‘‘hirī me īsā, mano me yotta’’nti icchitattā, ‘‘sati me’’ti ettha me-saddo ānetvā yojetabbo. Udakampi tāva dātabbaṃ hoti nadītaḷākādito ānetvā. Vīriyabalībadde catubbidhe yojetvā. Niccakālaṃ atthīti vacanaseso.
सह विपस्सनाय मग्गपञ्ञा अधिप्पेता अमतप्फलाय कसिया अधिप्पेतत्ता। विपस्सना पञ्ञा चाति दुविधापि पञ्ञा उपनिस्सया होति विसिट्ठभावतो। तेनाह ‘‘यथा ही’’तिआदि। पञ्ञाति पकारेहि जानातीति पञ्ञा। पञ्ञवतं पञ्ञा पुरतो होति योनिसोमनसिकारस्स विसेसपच्चयभावतो, सहजाताधिपतीसु च उक्कट्ठभावतो। सिरीति सोभग्गं। सतं धम्मा सद्धादयो, अन्वायिकाति अनुगामिनो। ईसाबद्धा होतीति हिरिसङ्खातईसाय बद्धा होति , पञ्ञाय कदाचि अप्पयोगतो मनोसीसेन समाधि इध वुत्तोति आह ‘‘मनोसङ्खातस्स समाधियोत्तस्सा’’ति। समं उपनेत्वा बन्धित्वा बद्धरज्जुकत्ता समाधियोत्तं। एकतो गमनन्ति लीनच्चारद्धसङ्खातं एकपस्सतो गमनं वारेति। मज्झिमाय विपस्सनावीथिया पटिपादनतो कायादीसु सुभसुखनिच्चत्तभावविगमने पञ्ञाय विसेसपच्चया सतीति वुत्तं – ‘‘सतियुत्ता पञ्ञा’’ति तस्सा सतिविप्पयोगासब्भावतो। सन्ततिघनादीनं अयं विसेसो – पुरिमपच्छिमानं धम्मानं निरन्तरताय एकीभूतानं विय पवत्ति सन्ततिघनता, एकसमूहवसेन एकीभूतानमिव पवत्ति समूहघनता, दुब्बिञ्ञेय्यकिच्चभेदवसेन एकीभूतानमिव पवत्ति। किच्चघनता, एकारम्मणवसेन एकीभूतानमिव पवत्ति आरम्मणघनता। सब्बेसं, सब्बानि वा किलेसानं मूलसन्तानकानि सब्ब…पे॰… सन्तानकानि। अनुप्पयोगो हि अत्थो। पदालेतीति भिन्दति समुच्छिन्दति। सा च खो ‘‘पदालेती’’ति वुत्ता लोकुत्तराव पञ्ञा अनुसयप्पहानस्स अधिप्पेतत्ता। सन्ततिघनादिभेदना पन लोकियापि होति विपस्सनावसेन घनविनिब्भोगस्स निप्फादनतो। तेनाह ‘‘इतरा पन लोकिकापि सिया’’ति।
Saha vipassanāya maggapaññā adhippetā amatapphalāya kasiyā adhippetattā. Vipassanā paññācāti duvidhāpi paññā upanissayā hoti visiṭṭhabhāvato. Tenāha ‘‘yathā hī’’tiādi. Paññāti pakārehi jānātīti paññā. Paññavataṃ paññā purato hoti yonisomanasikārassa visesapaccayabhāvato, sahajātādhipatīsu ca ukkaṭṭhabhāvato. Sirīti sobhaggaṃ. Sataṃ dhammā saddhādayo, anvāyikāti anugāmino. Īsābaddhā hotīti hirisaṅkhātaīsāya baddhā hoti , paññāya kadāci appayogato manosīsena samādhi idha vuttoti āha ‘‘manosaṅkhātassa samādhiyottassā’’ti. Samaṃ upanetvā bandhitvā baddharajjukattā samādhiyottaṃ. Ekato gamananti līnaccāraddhasaṅkhātaṃ ekapassato gamanaṃ vāreti. Majjhimāya vipassanāvīthiyā paṭipādanato kāyādīsu subhasukhaniccattabhāvavigamane paññāya visesapaccayā satīti vuttaṃ – ‘‘satiyuttā paññā’’ti tassā sativippayogāsabbhāvato. Santatighanādīnaṃ ayaṃ viseso – purimapacchimānaṃ dhammānaṃ nirantaratāya ekībhūtānaṃ viya pavatti santatighanatā, ekasamūhavasena ekībhūtānamiva pavatti samūhaghanatā, dubbiññeyyakiccabhedavasena ekībhūtānamiva pavatti. Kiccaghanatā, ekārammaṇavasena ekībhūtānamiva pavatti ārammaṇaghanatā. Sabbesaṃ, sabbāni vā kilesānaṃ mūlasantānakāni sabba…pe… santānakāni. Anuppayogo hi attho. Padāletīti bhindati samucchindati. Sā ca kho ‘‘padāletī’’ti vuttā lokuttarāva paññā anusayappahānassa adhippetattā. Santatighanādibhedanā pana lokiyāpi hoti vipassanāvasena ghanavinibbhogassa nipphādanato. Tenāha ‘‘itarā pana lokikāpi siyā’’ti.
हिरीयतीति लज्जति, जिगुच्छतीति अत्थो। तस्मा ‘‘पापकेहि धम्मेही’’ति निस्सक्कवचनं दट्ठब्बं, हेतुम्हि वा करणवचनं। ओत्तप्पम्पि गहितमेव, न हि लज्जनं निब्भयं पापभयं वा अलज्जनं अत्थीति। रुक्खलट्ठीति रुक्खदण्डो। तेन पदेसेन कसनतो विसेसतो नङ्गलन्ति वुच्चतीति आह ‘‘ईसा युगनङ्गलं धारेती’’ति। कामं पञ्ञारहिता हिरी अत्थि, हिरिरहिता पन पञ्ञा नत्थेवाति आह ‘‘हिरि…पे॰… अभावतो’’ति। सन्धिट्ठाने कम्पनाभावतो अचलं। थिरभावेन असिथिलं। हिरिपटिबद्धपञ्ञा पटिपक्खवसेन च असिथिलभावेन च अचला असिथिलाति आह ‘‘अब्बोकिण्णा अहिरिकेना’’ति। नाळिया मिनमानपुरिसो विय आरम्मणं मुनाति परिच्छेदतो जानातीति मनो। मनोसीसेनाति मनसो अपदेसेन। तंसम्पयुत्तोति इमिना कुन्तसहचरणतो पुरिसो कुन्तो विय मनसहचरणसमाधि ‘‘मनो’’ति वुत्तोति दस्सेति। सारथिनाति कस्सकेन। सो हि इध बलीबद्दानं सारणतो पाचनतो ‘‘सारथी’’ति अधिप्पेतो। एकाबन्धनन्ति एकाबद्धकरणं। सककिच्चेति सककिच्चेन युत्ते। तेन हि ईसादीसु यथारहं बन्धित्वा एकाबद्धेसु कतेसु नङ्गलेसु किच्चं इज्झति, नो अञ्ञथाति तं ‘‘सककिच्चे पटिपादेती’’ति वुत्तं। अविक्खेपसभावेनाति अत्तनो अविक्खेपसभावेन । बन्धित्वाति सहजातादिपच्चयभावेन अत्तना सम्बन्धित्वा। सककिच्चेति हिरीआदीहि यथासकं कत्तब्बे किच्चे।
Hirīyatīti lajjati, jigucchatīti attho. Tasmā ‘‘pāpakehi dhammehī’’ti nissakkavacanaṃ daṭṭhabbaṃ, hetumhi vā karaṇavacanaṃ. Ottappampi gahitameva, na hi lajjanaṃ nibbhayaṃ pāpabhayaṃ vā alajjanaṃ atthīti. Rukkhalaṭṭhīti rukkhadaṇḍo. Tena padesena kasanato visesato naṅgalanti vuccatīti āha ‘‘īsā yuganaṅgalaṃ dhāretī’’ti. Kāmaṃ paññārahitā hirī atthi, hirirahitā pana paññā natthevāti āha ‘‘hiri…pe… abhāvato’’ti. Sandhiṭṭhāne kampanābhāvato acalaṃ. Thirabhāvena asithilaṃ. Hiripaṭibaddhapaññā paṭipakkhavasena ca asithilabhāvena ca acalā asithilāti āha ‘‘abbokiṇṇā ahirikenā’’ti. Nāḷiyā minamānapuriso viya ārammaṇaṃ munāti paricchedato jānātīti mano. Manosīsenāti manaso apadesena. Taṃsampayuttoti iminā kuntasahacaraṇato puriso kunto viya manasahacaraṇasamādhi ‘‘mano’’ti vuttoti dasseti. Sārathināti kassakena. So hi idha balībaddānaṃ sāraṇato pācanato ‘‘sārathī’’ti adhippeto. Ekābandhananti ekābaddhakaraṇaṃ. Sakakicceti sakakiccena yutte. Tena hi īsādīsu yathārahaṃ bandhitvā ekābaddhesu katesu naṅgalesu kiccaṃ ijjhati, no aññathāti taṃ ‘‘sakakicce paṭipādetī’’ti vuttaṃ. Avikkhepasabhāvenāti attano avikkhepasabhāvena . Bandhitvāti sahajātādipaccayabhāvena attanā sambandhitvā. Sakakicceti hirīādīhi yathāsakaṃ kattabbe kicce.
चिरकतादिमत्थन्ति चिरभासितम्पि अत्थं। सरति अनुस्सरति कायादिं असुभादितो निज्झायति। फालेतीति पदालेति। पाजेन्ति गमेन्तीति तं पाजनं। इध इमस्मिं सुत्ते ‘‘पाचन’’न्ति वुत्तं ज-कारस्स च-कारं कत्वा। फालपाचनन्ति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘यथा हि ब्राह्मण…पे॰… सती’’ति वुत्तं। इदानि तमत्थं वित्थारतो दस्सेन्तो ‘‘तत्थ यथा’’तिआदिमाह। नङ्गलं अनुरक्खति भिज्जनफालनतो। पुरतो चस्स गच्छतीति अस्स नङ्गलस्स कस्सने भूमिया विलिखने पुरतो गच्छति पुब्बङ्गमा होति। गतियोति पवत्तियो। समन्वेसमानाति सरणवसेन गवेसमाना। आरम्मणे वा कायादिके उपट्ठापयमाना असुभादिवसेन पञ्ञानङ्गलं रक्खति। सभावासभावूपगमे फालो विय नङ्गलस्स ‘‘आरक्खा’’ति वुत्ता ‘‘सब्बानत्थतो सति रक्खती’’ति कत्वा। तथा हेसा आरक्खपच्चुपट्ठाना। चिरकतचिरभासितानं असम्मुस्सनवसेन सति पञ्ञानङ्गलस्स पुरतो होतीति वत्वा तस्स पुरतोभावं दस्सेतुं ‘‘सति…पे॰… नो पमुट्ठे’’ति आह। सतिपरिचितेति सतिया पट्ठापिते। ‘‘उपट्ठापिते’’तिपि पाठो, अयमेवत्थो। संसीदितुं न देतीति सकिच्चकिरियाय संसीदनं कातुं न देति। कोसज्जसङ्खातं संसीदनं कोसज्जसंसीदनं।
Cirakatādimatthanti cirabhāsitampi atthaṃ. Sarati anussarati kāyādiṃ asubhādito nijjhāyati. Phāletīti padāleti. Pājenti gamentīti taṃ pājanaṃ. Idha imasmiṃ sutte ‘‘pācana’’nti vuttaṃ ja-kārassa ca-kāraṃ katvā. Phālapācananti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘yathā hi brāhmaṇa…pe… satī’’ti vuttaṃ. Idāni tamatthaṃ vitthārato dassento ‘‘tattha yathā’’tiādimāha. Naṅgalaṃ anurakkhati bhijjanaphālanato. Purato cassa gacchatīti assa naṅgalassa kassane bhūmiyā vilikhane purato gacchati pubbaṅgamā hoti. Gatiyoti pavattiyo. Samanvesamānāti saraṇavasena gavesamānā. Ārammaṇe vā kāyādike upaṭṭhāpayamānā asubhādivasena paññānaṅgalaṃ rakkhati. Sabhāvāsabhāvūpagame phālo viya naṅgalassa ‘‘ārakkhā’’ti vuttā ‘‘sabbānatthato sati rakkhatī’’ti katvā. Tathā hesā ārakkhapaccupaṭṭhānā. Cirakatacirabhāsitānaṃ asammussanavasena sati paññānaṅgalassa purato hotīti vatvā tassa puratobhāvaṃ dassetuṃ ‘‘sati…pe… no pamuṭṭhe’’ti āha. Satipariciteti satiyā paṭṭhāpite. ‘‘Upaṭṭhāpite’’tipi pāṭho, ayamevattho. Saṃsīdituṃ na detīti sakiccakiriyāya saṃsīdanaṃ kātuṃ na deti. Kosajjasaṅkhātaṃ saṃsīdanaṃ kosajjasaṃsīdanaṃ.
पातिमोक्खसंवरसीलं वुत्तं कायिकवाचसिकसंयमस्स कथितत्ता। आहारे उदरे यतोति परिभुञ्जितब्बआहारे संयतभावदस्सनेन परिभुञ्जितब्बताय चतूसुपि पच्चयेसु संयतभावो दीपितोति आह ‘‘आहारमुखेना’’तिआदि। संयतभावो चेत्थ पच्चयहेतु अनेसनाभावोति वुत्तं ‘‘निरुपक्किलेसोति अत्थो’’ति। भोजनसद्दो आहारपरिभोगे निरुळ्होति कत्वा वुत्तं ‘‘भोजने मत्तञ्ञुतामुखेना’’ति। परिभुञ्जनट्ठेन पन भोजनसद्दमुखेनाति वुत्ते अधिप्पेतत्थो लब्भतेव। तेनाति कायगुत्तातिआदिवचनेन। न विलुम्पन्तीति ‘‘दीपेती’’ति पदं आनेत्वा सम्बन्धो।
Pātimokkhasaṃvarasīlaṃ vuttaṃ kāyikavācasikasaṃyamassa kathitattā. Āhāre udare yatoti paribhuñjitabbaāhāre saṃyatabhāvadassanena paribhuñjitabbatāya catūsupi paccayesu saṃyatabhāvo dīpitoti āha ‘‘āhāramukhenā’’tiādi. Saṃyatabhāvo cettha paccayahetu anesanābhāvoti vuttaṃ ‘‘nirupakkilesoti attho’’ti. Bhojanasaddo āhāraparibhoge niruḷhoti katvā vuttaṃ ‘‘bhojane mattaññutāmukhenā’’ti. Paribhuñjanaṭṭhena pana bhojanasaddamukhenāti vutte adhippetattho labbhateva. Tenāti kāyaguttātiādivacanena. Na vilumpantīti ‘‘dīpetī’’ti padaṃ ānetvā sambandho.
द्वीहाकारेहीति अदिट्ठादीनं अदिट्ठादिवसेन दिट्ठादीनञ्च दिट्ठादिवसेनाति एवं द्विप्पकारेहि। अविसंवादनं अवितथकथनं। छेदनं मूलप्पदेसे निकन्तनं। लुननं यत्थ कत्थचि छेदनं। उप्पाटनं उम्मूलनं। असितेनाति दत्तेन, लायितेनाति अत्थो। विसंवादनसङ्खातानं तिणानं, अट्ठन्नं अनरियवोहारानन्ति अत्थो। यथाभूतञाणन्ति नाम रूपपरिच्छेदकञाणं। सच्चन्ति वेदितब्बं अविपरीतवुत्तिकत्ता ‘‘छेदकं’’ छिन्दनकं। निद्दानन्ति निद्दायकं। इदमेव सच्चं मोघमञ्ञन्ति दिट्ठि ‘‘दिट्ठिसच्च’’न्ति वुच्चति। द्वीसु विकप्पेसूति भावकत्तुसाधनवसेन द्वीसु विकप्पेसु। ‘‘निद्दान’’न्ति उपयोगवसेनेव अत्थो।
Dvīhākārehīti adiṭṭhādīnaṃ adiṭṭhādivasena diṭṭhādīnañca diṭṭhādivasenāti evaṃ dvippakārehi. Avisaṃvādanaṃ avitathakathanaṃ. Chedanaṃ mūlappadese nikantanaṃ. Lunanaṃ yattha katthaci chedanaṃ. Uppāṭanaṃ ummūlanaṃ. Asitenāti dattena, lāyitenāti attho. Visaṃvādanasaṅkhātānaṃ tiṇānaṃ, aṭṭhannaṃ anariyavohārānanti attho. Yathābhūtañāṇanti nāma rūpaparicchedakañāṇaṃ. Saccanti veditabbaṃ aviparītavuttikattā ‘‘chedakaṃ’’ chindanakaṃ. Niddānanti niddāyakaṃ. Idameva saccaṃ moghamaññanti diṭṭhi ‘‘diṭṭhisacca’’nti vuccati. Dvīsu vikappesūti bhāvakattusādhanavasena dvīsu vikappesu. ‘‘Niddāna’’nti upayogavaseneva attho.
सीलमेव ‘‘सोरच्च’’न्ति वुत्तं ‘‘पाणातिपातादीहि सुट्ठु ओरतस्स कम्म’’न्ति कत्वा। सङ्खारदुक्खादीनं अभावतो सुन्दरभावतो सुन्दरे निब्बाने आरम्मणकरणवसेन रतत्ता सुरतो, अरहा। तस्स भावो सोरच्चं, अरहत्तं। अप्पमोचनमेव अच्चन्ताय पमोचनं न होति।
Sīlameva ‘‘soracca’’nti vuttaṃ ‘‘pāṇātipātādīhi suṭṭhu oratassa kamma’’nti katvā. Saṅkhāradukkhādīnaṃ abhāvato sundarabhāvato sundare nibbāne ārammaṇakaraṇavasena ratattā surato, arahā. Tassa bhāvo soraccaṃ, arahattaṃ. Appamocanameva accantāya pamocanaṃ na hoti.
यदग्गेन विपस्सनाय पञ्ञाय तंसहगतवीरियस्स च नङ्गलधोरय्हता, तथापवत्तकुसलभावनाय च कसिभावो च, तदग्गेन ततो पुरेतरं पवत्तपञ्ञावीरियपारमीनं नङ्गलधोरय्हता, तथापवत्तकुसलभावनाय च कसिभावो वेदितब्बोति दस्सेन्तो ‘‘यथा ही’’तिआदिमाह। धुरं वहतीति धोरय्हं। यथावुत्तं घनन्ति अस्मिमानादिभेदं घनं। वहितब्बा आदिभूता धुरा एतेसं अत्थीति धुरा, पुरिमधुरवाहका। तंमूलका अपरं धुरं वहन्ता धोरय्हा। धुरा च धोरय्हा च धुरधोरय्हं एकत्तवसेन। वहन्तन्ति कसनेन पवत्तन्तं।
Yadaggena vipassanāya paññāya taṃsahagatavīriyassa ca naṅgaladhorayhatā, tathāpavattakusalabhāvanāya ca kasibhāvo ca, tadaggena tato puretaraṃ pavattapaññāvīriyapāramīnaṃ naṅgaladhorayhatā, tathāpavattakusalabhāvanāya ca kasibhāvo veditabboti dassento ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Dhuraṃ vahatīti dhorayhaṃ. Yathāvuttaṃ ghananti asmimānādibhedaṃ ghanaṃ. Vahitabbā ādibhūtā dhurā etesaṃ atthīti dhurā, purimadhuravāhakā. Taṃmūlakā aparaṃ dhuraṃ vahantā dhorayhā. Dhurā ca dhorayhā ca dhuradhorayhaṃ ekattavasena. Vahantanti kasanena pavattantaṃ.
कामयोगादीहि योगेहि खेमत्ता अनुपद्दवत्ता। तं निब्बानं अधिकिच्च उद्दिस्स। वाहीयति विपस्सनाय सहगतं। अभिमुखं वाहीयति मग्गपरियापन्नं। खेत्तकोटिन्ति खेत्तमरियादं। दिट्ठेकट्ठेति दिट्ठिया सहजातेकट्ठे पहानेकट्ठे च। ओळारिकेति उपरिमग्गवज्झे उपादाय वुत्तं, अञ्ञथा दस्सनपहातब्बापि दुतियमग्गवज्झेहि ओळारिकाति। अणुसहगतेति अणुभूते। इदं हेट्ठिममग्गवज्झे उपादाय वुत्तं। सब्बकिलेसे अवसिट्ठसब्बकिलेसे पजहन्तं अनिवत्तन्तं गच्छति पुन पहातब्बताय अभावतो। अनिवत्तन्तन्ति न निवत्तन्तं, यथा निवत्तनं न होति, एवं गच्छतीति अत्थो। तेनाह ‘‘निवत्तनरहित’’न्तिआदि। एतं पन तव धुरधोरय्हं।
Kāmayogādīhi yogehi khemattā anupaddavattā. Taṃ nibbānaṃ adhikicca uddissa. Vāhīyati vipassanāya sahagataṃ. Abhimukhaṃ vāhīyati maggapariyāpannaṃ. Khettakoṭinti khettamariyādaṃ. Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhiyā sahajātekaṭṭhe pahānekaṭṭhe ca. Oḷāriketi uparimaggavajjhe upādāya vuttaṃ, aññathā dassanapahātabbāpi dutiyamaggavajjhehi oḷārikāti. Aṇusahagateti aṇubhūte. Idaṃ heṭṭhimamaggavajjhe upādāya vuttaṃ. Sabbakilese avasiṭṭhasabbakilese pajahantaṃ anivattantaṃ gacchati puna pahātabbatāya abhāvato. Anivattantanti na nivattantaṃ, yathā nivattanaṃ na hoti, evaṃ gacchatīti attho. Tenāha ‘‘nivattanarahita’’ntiādi. Etaṃ pana tava dhuradhorayhaṃ.
एवमेसा कसीति यथावुत्तस्स पच्चामसनं। तेनाह ‘‘निगमनं करोन्तो’’ति। वुत्तस्सेव हि अत्थस्स पुन वचनं। पञ्ञानङ्गलेन सतिफालं आकोटेत्वाति पञ्ञासङ्खातेन नङ्गलेन सद्धिं सतिफालस्स एकाबद्धभावकरणेन आकोटेत्वा। कट्ठाति एत्थ ‘‘कसी’’ति पदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं ‘‘कट्ठा कसी’’ति। कम्मपरियोसानन्ति यथावुत्तकसिकम्मस्स परियोसानभूतं। यदिपि पुब्बे ‘‘पञ्ञा मे युगनङ्गल’’न्तिआदिना अत्तुद्देसिकवसेनायं अमतप्फला कसि दस्सिता, महाकारुणिकस्स पन भगवतो देसना सब्बस्सपि सत्तनिकायस्स साधारणा एवाति दस्सेन्तो ‘‘सा खो पनेसा’’तिआदिमाह।
Evamesā kasīti yathāvuttassa paccāmasanaṃ. Tenāha ‘‘nigamanaṃ karonto’’ti. Vuttasseva hi atthassa puna vacanaṃ. Paññānaṅgalena satiphālaṃ ākoṭetvāti paññāsaṅkhātena naṅgalena saddhiṃ satiphālassa ekābaddhabhāvakaraṇena ākoṭetvā. Kaṭṭhāti ettha ‘‘kasī’’ti padaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ ‘‘kaṭṭhā kasī’’ti. Kammapariyosānanti yathāvuttakasikammassa pariyosānabhūtaṃ. Yadipi pubbe ‘‘paññā me yuganaṅgala’’ntiādinā attuddesikavasenāyaṃ amatapphalā kasi dassitā, mahākāruṇikassa pana bhagavato desanā sabbassapi sattanikāyassa sādhāraṇā evāti dassento ‘‘sā kho panesā’’tiādimāha.
दिवसेयेवाति तंदिवसे एव। आदिमाहाति एत्थ आदि-सद्देन कथापरियोसाने पाठपदेसो गहितोति तदञ्ञं ‘‘एवं वुत्ते’’तिआदिपाठं सन्धाय ‘‘ततो परञ्चा’’ति आह।
Divaseyevāti taṃdivase eva. Ādimāhāti ettha ādi-saddena kathāpariyosāne pāṭhapadeso gahitoti tadaññaṃ ‘‘evaṃ vutte’’tiādipāṭhaṃ sandhāya ‘‘tato parañcā’’ti āha.
कसिभारद्वाजसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Kasibhāradvājasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. कसिभारद्वाजसुत्तं • 1. Kasibhāradvājasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १. कसिभारद्वाजसुत्तवण्णना • 1. Kasibhāradvājasuttavaṇṇanā
