Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    [१२५] ५. कटाहकजातकवण्णना

    [125] 5. Kaṭāhakajātakavaṇṇanā

    बहुम्पि सो विकत्थेय्याति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं विकत्थकभिक्खुं आरब्भ कथेसि। तस्स वत्थु हेट्ठा कथितसदिसमेव।

    Bahumpiso vikattheyyāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ vikatthakabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Tassa vatthu heṭṭhā kathitasadisameva.

    अतीते पन बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्‍जं कारेन्ते बोधिसत्तो महाविभवो सेट्ठि अहोसि। तस्स भरिया पुत्तं विजायि, दासीपिस्स तं दिवसञ्‍ञेव पुत्तं विजायि। ते एकतोव वड्ढिंसु। सेट्ठिपुत्ते लेखं सिक्खन्ते दासोपिस्स फलकं वहमानो गन्त्वा तेनेव सद्धिं लेखं सिक्खि, गणनं सिक्खि, द्वे तयो वोहारे अकासि। सो अनुक्‍कमेन वचनकुसलो वोहारकुसलो युवा अभिरूपो अहोसि, नामेन कटाहेको नाम। सो सेट्ठिघरे भण्डागारिककम्मं करोन्तो चिन्तेसि ‘‘न मं इमे सब्बकालं भण्डागारिककम्मं कारेस्सन्ति, किञ्‍चिदेव दोसं दिस्वा ताळेत्वा बन्धित्वा लक्खणेन अङ्केत्वा दासपरिभोगेनपि परिभुञ्‍जिस्सन्ति। पच्‍चन्ते खो पन सेट्ठिस्स सहायको सेट्ठि अत्थि, यंनूनाहं सेट्ठिस्स वचनेन लेखं आदाय तत्थ गन्त्वा ‘अहं सेट्ठिपुत्तो’ति वत्वा तं सेट्ठिं वञ्‍चेत्वा तस्स धीतरं गहेत्वा सुखं वसेय्य’’न्ति। सो सयमेव पण्णं गहेत्वा ‘‘अहं असुकं नाम मम पुत्तं तव सन्तिकं पहिणिं, आवाहविवाहसम्बन्धो नाम मय्हञ्‍च तया, तुय्हञ्‍च मया सद्धिं पतिरूपो, तस्मा त्वं इमस्स दारकस्स अत्तनो धीतरं दत्वा एतं तत्थेव वसापेहि, अहम्पि ओकासं लभित्वा आगमिस्सामी’’ति लिखित्वा सेट्ठिस्सेव मुद्दिकाय लञ्‍जेत्वा यथारुचितं परिब्बयञ्‍चेव गन्धवत्थादीनि च गहेत्वा पच्‍चन्तं गन्त्वा सेट्ठिं दिस्वा वन्दित्वा अट्ठासि।

    Atīte pana bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto mahāvibhavo seṭṭhi ahosi. Tassa bhariyā puttaṃ vijāyi, dāsīpissa taṃ divasaññeva puttaṃ vijāyi. Te ekatova vaḍḍhiṃsu. Seṭṭhiputte lekhaṃ sikkhante dāsopissa phalakaṃ vahamāno gantvā teneva saddhiṃ lekhaṃ sikkhi, gaṇanaṃ sikkhi, dve tayo vohāre akāsi. So anukkamena vacanakusalo vohārakusalo yuvā abhirūpo ahosi, nāmena kaṭāheko nāma. So seṭṭhighare bhaṇḍāgārikakammaṃ karonto cintesi ‘‘na maṃ ime sabbakālaṃ bhaṇḍāgārikakammaṃ kāressanti, kiñcideva dosaṃ disvā tāḷetvā bandhitvā lakkhaṇena aṅketvā dāsaparibhogenapi paribhuñjissanti. Paccante kho pana seṭṭhissa sahāyako seṭṭhi atthi, yaṃnūnāhaṃ seṭṭhissa vacanena lekhaṃ ādāya tattha gantvā ‘ahaṃ seṭṭhiputto’ti vatvā taṃ seṭṭhiṃ vañcetvā tassa dhītaraṃ gahetvā sukhaṃ vaseyya’’nti. So sayameva paṇṇaṃ gahetvā ‘‘ahaṃ asukaṃ nāma mama puttaṃ tava santikaṃ pahiṇiṃ, āvāhavivāhasambandho nāma mayhañca tayā, tuyhañca mayā saddhiṃ patirūpo, tasmā tvaṃ imassa dārakassa attano dhītaraṃ datvā etaṃ tattheva vasāpehi, ahampi okāsaṃ labhitvā āgamissāmī’’ti likhitvā seṭṭhisseva muddikāya lañjetvā yathārucitaṃ paribbayañceva gandhavatthādīni ca gahetvā paccantaṃ gantvā seṭṭhiṃ disvā vanditvā aṭṭhāsi.

    अथ नं सेट्ठि ‘‘कुतो आगतोसि, ताता’’ति पुच्छि। ‘‘बाराणसितो’’ति। ‘‘कस्स पुत्तोसी’’ति? ‘‘बाराणसिसेट्ठिस्सा’’ति। ‘‘केनत्थेनागतोसी’’ति? तस्मिं खणे कटाहको ‘‘इदं दिस्वा जानिस्सथा’’ति पण्णं अदासि। सेट्ठि पण्णं वाचेत्वा ‘‘इदानाहं जीवामि नामा’’ति तुट्ठचित्तो धीतरं दत्वा पतिट्ठापेसि। तस्स परिवारो महन्तो अहोसि। सो यागुखज्‍जकादीसु वा वत्थगन्धादीसु वा उपनीतेसु ‘‘एवम्पि नाम यागुं पचन्ति, एवं खज्‍जकं, एवं भत्तं, अहो पच्‍चन्तवासिका नामा’’ति यागुआदीनि गरहति। ‘‘इमे पच्‍चन्तवासिभावेनेव अहतसाटके वळञ्‍जितुं न जानन्ति, गन्धे पिसितुं, पुप्फानि गन्थितुं न जानन्ती’’ति वत्थकम्मन्तिकादयो गरहति।

    Atha naṃ seṭṭhi ‘‘kuto āgatosi, tātā’’ti pucchi. ‘‘Bārāṇasito’’ti. ‘‘Kassa puttosī’’ti? ‘‘Bārāṇasiseṭṭhissā’’ti. ‘‘Kenatthenāgatosī’’ti? Tasmiṃ khaṇe kaṭāhako ‘‘idaṃ disvā jānissathā’’ti paṇṇaṃ adāsi. Seṭṭhi paṇṇaṃ vācetvā ‘‘idānāhaṃ jīvāmi nāmā’’ti tuṭṭhacitto dhītaraṃ datvā patiṭṭhāpesi. Tassa parivāro mahanto ahosi. So yāgukhajjakādīsu vā vatthagandhādīsu vā upanītesu ‘‘evampi nāma yāguṃ pacanti, evaṃ khajjakaṃ, evaṃ bhattaṃ, aho paccantavāsikā nāmā’’ti yāguādīni garahati. ‘‘Ime paccantavāsibhāveneva ahatasāṭake vaḷañjituṃ na jānanti, gandhe pisituṃ, pupphāni ganthituṃ na jānantī’’ti vatthakammantikādayo garahati.

    बोधिसत्तोपि दासं अपस्सन्तो ‘‘कटाहको न दिस्सति, कहं गतो, परियेसथ न’’न्ति समन्ता मनुस्से पयोजेसि। तेसु एको तत्थ गन्त्वा तं दिस्वा सञ्‍जानित्वा अत्तानं अजानापेत्वा आगन्त्वा बोधिसत्तस्स आरोचेसि। बोधिसत्तो तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘अयुत्तं तेन कतं, गन्त्वा नं गहेत्वा आगच्छिस्सामी’’ति राजानं आपुच्छित्वा महन्तेन परिवारेन निक्खमि। ‘‘सेट्ठि किर पच्‍चन्तं गच्छती’’ति सब्बत्थ पाकटो जातो। कटाहको ‘‘सेट्ठि किर आगच्छती’’ति सुत्वा चिन्तेसि ‘‘न सो अञ्‍ञेन कारणेन आगच्छिस्सति, मं निस्सायेवस्स आगमनेन भवितब्बं। सचे पनाहं पलायिस्सामि, पुन आगन्तुं न सक्‍का भविस्सति। अत्थि पनेस उपायो। मम सामिकस्स पटिपथं गन्त्वा दासकम्मं कत्वा तमेव आराधेस्सामी’’ति। सो ततो पट्ठाय परिसमज्झे एवं भासति ‘‘अञ्‍ञे बालमनुस्सा अत्तनो बालभावेन मातापितूनं गुणं अजानन्ता तेसं भोजनवेलाय अपचितिकम्मं अकत्वा तेहि सद्धिंयेव भुञ्‍जन्ति, मयं पन मातापितूनं भोजनकाले पटिग्गहं उपनेम, खेळमल्‍लकं उपनेम, भाजनानि उपनेम, पानीयम्पि बीजनिम्पि गहेत्वा उपतिट्ठामा’’ति याव सरीरवळञ्‍जनकाले उदककलसं आदाय पटिच्छन्‍नट्ठानगमना सब्बं दासेहि सामिकानं कत्तब्बकिच्‍चं पकासेसि।

    Bodhisattopi dāsaṃ apassanto ‘‘kaṭāhako na dissati, kahaṃ gato, pariyesatha na’’nti samantā manusse payojesi. Tesu eko tattha gantvā taṃ disvā sañjānitvā attānaṃ ajānāpetvā āgantvā bodhisattassa ārocesi. Bodhisatto taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘ayuttaṃ tena kataṃ, gantvā naṃ gahetvā āgacchissāmī’’ti rājānaṃ āpucchitvā mahantena parivārena nikkhami. ‘‘Seṭṭhi kira paccantaṃ gacchatī’’ti sabbattha pākaṭo jāto. Kaṭāhako ‘‘seṭṭhi kira āgacchatī’’ti sutvā cintesi ‘‘na so aññena kāraṇena āgacchissati, maṃ nissāyevassa āgamanena bhavitabbaṃ. Sace panāhaṃ palāyissāmi, puna āgantuṃ na sakkā bhavissati. Atthi panesa upāyo. Mama sāmikassa paṭipathaṃ gantvā dāsakammaṃ katvā tameva ārādhessāmī’’ti. So tato paṭṭhāya parisamajjhe evaṃ bhāsati ‘‘aññe bālamanussā attano bālabhāvena mātāpitūnaṃ guṇaṃ ajānantā tesaṃ bhojanavelāya apacitikammaṃ akatvā tehi saddhiṃyeva bhuñjanti, mayaṃ pana mātāpitūnaṃ bhojanakāle paṭiggahaṃ upanema, kheḷamallakaṃ upanema, bhājanāni upanema, pānīyampi bījanimpi gahetvā upatiṭṭhāmā’’ti yāva sarīravaḷañjanakāle udakakalasaṃ ādāya paṭicchannaṭṭhānagamanā sabbaṃ dāsehi sāmikānaṃ kattabbakiccaṃ pakāsesi.

    सो एवं परिसं उग्गण्हापेत्वा बोधिसत्तस्स पच्‍चन्तसमीपं आगतकाले ससुरं अवोच ‘‘तात, मम किर पिता तुम्हाकं दस्सनत्थाय आगच्छति, तुम्हे खादनीयभोजनीयं पटियादापेथ, अहं पण्णाकारं गहेत्वा पटिपथं गमिस्सामी’’ति। सो ‘‘साधु, ताता’’ति सम्पटिच्छि। कटाहको बहुं पण्णाकारमादाय महन्तेन परिवारेन गन्त्वा बोधिसत्तं वन्दित्वा पण्णाकारं अदासि। बोधिसत्तोपि पण्णाकारं गहेत्वा तेन सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा पातरासकाले खन्धावारं निवासेत्वा सरीरवळञ्‍जनत्थाय पटिच्छन्‍नट्ठानं पाविसि। कटाहको अत्तनो परिवारं निवत्तेत्वा कलसं आदाय बोधिसत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा उदककिच्‍चपरियोसाने पादेसु पतित्वा ‘‘सामि, अहं तुम्हाकं यत्तकं इच्छथ, तत्तकं धनं दस्सामि, मा मे यसं अन्तरधापयित्था’’ति आह। बोधिसत्तो तस्स वत्तसम्पदाय पसीदित्वा ‘‘मा भायि, नत्थि ते मम सन्तिका अन्तरायो’’ति समस्सासेत्वा पच्‍चन्तनगरं पाविसि। महन्तो सक्‍कारो अहोसि, कटाहकोपिस्स निरन्तरं दासेन कत्तब्बकिच्‍चं करोति। अथ नं एकाय वेलाय सुखनिसिन्‍नं पच्‍चन्तसेट्ठि आह ‘‘महासेट्ठि, मया तुम्हाकं पण्णं दिस्वाव तुम्हाकं पुत्तस्स दारिका दिन्‍ना’’ति बोधिसत्तो कटाहकं पुत्तमेव कत्वा तदनुच्छविकं पियवचनं वत्वा सेट्ठिं तोसेसि। ततो पट्ठाय कटाहकस्स मुखं उल्‍लोकेतुं समत्थो नाम नाहोसि।

    So evaṃ parisaṃ uggaṇhāpetvā bodhisattassa paccantasamīpaṃ āgatakāle sasuraṃ avoca ‘‘tāta, mama kira pitā tumhākaṃ dassanatthāya āgacchati, tumhe khādanīyabhojanīyaṃ paṭiyādāpetha, ahaṃ paṇṇākāraṃ gahetvā paṭipathaṃ gamissāmī’’ti. So ‘‘sādhu, tātā’’ti sampaṭicchi. Kaṭāhako bahuṃ paṇṇākāramādāya mahantena parivārena gantvā bodhisattaṃ vanditvā paṇṇākāraṃ adāsi. Bodhisattopi paṇṇākāraṃ gahetvā tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā pātarāsakāle khandhāvāraṃ nivāsetvā sarīravaḷañjanatthāya paṭicchannaṭṭhānaṃ pāvisi. Kaṭāhako attano parivāraṃ nivattetvā kalasaṃ ādāya bodhisattassa santikaṃ gantvā udakakiccapariyosāne pādesu patitvā ‘‘sāmi, ahaṃ tumhākaṃ yattakaṃ icchatha, tattakaṃ dhanaṃ dassāmi, mā me yasaṃ antaradhāpayitthā’’ti āha. Bodhisatto tassa vattasampadāya pasīditvā ‘‘mā bhāyi, natthi te mama santikā antarāyo’’ti samassāsetvā paccantanagaraṃ pāvisi. Mahanto sakkāro ahosi, kaṭāhakopissa nirantaraṃ dāsena kattabbakiccaṃ karoti. Atha naṃ ekāya velāya sukhanisinnaṃ paccantaseṭṭhi āha ‘‘mahāseṭṭhi, mayā tumhākaṃ paṇṇaṃ disvāva tumhākaṃ puttassa dārikā dinnā’’ti bodhisatto kaṭāhakaṃ puttameva katvā tadanucchavikaṃ piyavacanaṃ vatvā seṭṭhiṃ tosesi. Tato paṭṭhāya kaṭāhakassa mukhaṃ ulloketuṃ samattho nāma nāhosi.

    अथेकदिवसं महासत्तो सेट्ठिधीतरं पक्‍कोसित्वा ‘‘एहि, अम्म, सीसे मे ऊका विचिनाही’’ति वत्वा तं आगन्त्वा ऊका गहेत्वा ठितं पियवचनं वत्वा ‘‘कथेहि, अम्म, कच्‍चि ते मम पुत्तो सुखदुक्खेसु अप्पमत्तो , उभो जना सम्मोदमाना समग्गवासं वसथा’’ति पुच्छि। ‘‘तात, महासेट्ठि तुम्हाकं पुत्तस्स अञ्‍ञो दोसो नत्थि, केवलं आहारं गरहती’’ति। ‘‘अम्म, निच्‍चकालमेस दुक्खसीलोव, अपिच ते अहं तस्स मुखबन्धनमन्तं दस्सामि, तं त्वं साधुकं उग्गण्हित्वा मम पुत्तस्स भोजनकाले गरहन्तस्स उग्गहितनियामेनेव पुरतो ठत्वा वदेय्यासी’’ति गाथं उग्गण्हापेत्वा कतिपाहं वसित्वा बाराणसिमेव अगमासि। कटाहकोपि बहुं खादनीयभोजनीयं आदाय अनुमग्गं गन्त्वा बहुधनं दत्वा वन्दित्वा निवत्ति। सो बोधिसत्तस्स गतकालतो पट्ठाय अतिरेकमानी अहोसि। सो एकदिवसं सेट्ठिधीताय नानग्गरसभोजनं उपनेत्वा कटच्छुं आदाय परिविसन्तिया भत्तं गरहितुं आरभि। सेट्ठिधीता बोधिसत्तस्स सन्तिके उग्गहितनियामेनेव इमं गाथमाह –

    Athekadivasaṃ mahāsatto seṭṭhidhītaraṃ pakkositvā ‘‘ehi, amma, sīse me ūkā vicināhī’’ti vatvā taṃ āgantvā ūkā gahetvā ṭhitaṃ piyavacanaṃ vatvā ‘‘kathehi, amma, kacci te mama putto sukhadukkhesu appamatto , ubho janā sammodamānā samaggavāsaṃ vasathā’’ti pucchi. ‘‘Tāta, mahāseṭṭhi tumhākaṃ puttassa añño doso natthi, kevalaṃ āhāraṃ garahatī’’ti. ‘‘Amma, niccakālamesa dukkhasīlova, apica te ahaṃ tassa mukhabandhanamantaṃ dassāmi, taṃ tvaṃ sādhukaṃ uggaṇhitvā mama puttassa bhojanakāle garahantassa uggahitaniyāmeneva purato ṭhatvā vadeyyāsī’’ti gāthaṃ uggaṇhāpetvā katipāhaṃ vasitvā bārāṇasimeva agamāsi. Kaṭāhakopi bahuṃ khādanīyabhojanīyaṃ ādāya anumaggaṃ gantvā bahudhanaṃ datvā vanditvā nivatti. So bodhisattassa gatakālato paṭṭhāya atirekamānī ahosi. So ekadivasaṃ seṭṭhidhītāya nānaggarasabhojanaṃ upanetvā kaṭacchuṃ ādāya parivisantiyā bhattaṃ garahituṃ ārabhi. Seṭṭhidhītā bodhisattassa santike uggahitaniyāmeneva imaṃ gāthamāha –

    १२५.

    125.

    ‘‘बहुम्पि सो विकत्थेय्य, अञ्‍ञं जनपदं गतो।

    ‘‘Bahumpi so vikattheyya, aññaṃ janapadaṃ gato;

    अन्वागन्त्वान दूसेय्य, भुञ्‍ज भोगे कटाहका’’ति॥

    Anvāgantvāna dūseyya, bhuñja bhoge kaṭāhakā’’ti.

    तत्थ बहुम्पि सो विकत्थेय्य, अञ्‍ञं जनपदं गतोति यो अत्तनो जातिभूमितो अञ्‍ञं जनपदं गतो होति, यत्थस्स जातिं न जानन्ति, सो बहुम्पि विकत्थेय्य, वम्भनवचनं वञ्‍चनवचनं वदेय्य। अन्वागन्त्वान दूसेय्याति इमं ताव वारं सामिकस्स पटिपथं गन्त्वा दासकिच्‍चस्स कतत्ता कसाहि पहरित्वा पिट्ठिचम्मुप्पाटनतो च लक्खणाहननतो च मुत्तोसि। सचे अनाचारं करोसि, पुन अञ्‍ञस्मिं आगमनवारे तव सामिको अन्वागन्त्वान दूसेय्य, इमं गेहं अनुआगन्त्वा कसाभिघातेहि चेव लक्खणाहननेन च जातिप्पकासनेन च तं दूसेय्य उपहनेय्य। तस्मा इमं अनाचारं पहाय भुञ्‍ज भोगे कटाहक, मा पच्छा अत्तनो दासभावं पाकटं कारेत्वा विप्पटिसारी अहोसीति अयमेत्थ सेट्ठिनो अधिप्पायो।

    Tattha bahumpi so vikattheyya, aññaṃ janapadaṃ gatoti yo attano jātibhūmito aññaṃ janapadaṃ gato hoti, yatthassa jātiṃ na jānanti, so bahumpi vikattheyya, vambhanavacanaṃ vañcanavacanaṃ vadeyya. Anvāgantvāna dūseyyāti imaṃ tāva vāraṃ sāmikassa paṭipathaṃ gantvā dāsakiccassa katattā kasāhi paharitvā piṭṭhicammuppāṭanato ca lakkhaṇāhananato ca muttosi. Sace anācāraṃ karosi, puna aññasmiṃ āgamanavāre tava sāmiko anvāgantvāna dūseyya, imaṃ gehaṃ anuāgantvā kasābhighātehi ceva lakkhaṇāhananena ca jātippakāsanena ca taṃ dūseyya upahaneyya. Tasmā imaṃ anācāraṃ pahāya bhuñja bhoge kaṭāhaka, mā pacchā attano dāsabhāvaṃ pākaṭaṃ kāretvā vippaṭisārī ahosīti ayamettha seṭṭhino adhippāyo.

    सेट्ठिधीता पन एतमत्थं अजानन्ती उग्गहितनियामेन ब्यञ्‍जनमेव पयिरुदाहासि। कटाहको ‘‘अद्धा सेट्ठिना मम कुलं आचिक्खित्वा एतिस्सा सब्बं कथितं भविस्सती’’ति ततो पट्ठाय पुन भत्तं गरहितुं न विसहि, निहतमानो यथालद्धं भुञ्‍जित्वा यथाकम्मं गतो।

    Seṭṭhidhītā pana etamatthaṃ ajānantī uggahitaniyāmena byañjanameva payirudāhāsi. Kaṭāhako ‘‘addhā seṭṭhinā mama kulaṃ ācikkhitvā etissā sabbaṃ kathitaṃ bhavissatī’’ti tato paṭṭhāya puna bhattaṃ garahituṃ na visahi, nihatamāno yathāladdhaṃ bhuñjitvā yathākammaṃ gato.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि ‘‘तदा कटाहको विकत्थकभिक्खु अहोसि, बाराणसिसेट्ठि पन अहमेव अहोसि’’न्ति।

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā kaṭāhako vikatthakabhikkhu ahosi, bārāṇasiseṭṭhi pana ahameva ahosi’’nti.

    कटाहकजातकवण्णना पञ्‍चमा।

    Kaṭāhakajātakavaṇṇanā pañcamā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १२५. कटाहकजातकं • 125. Kaṭāhakajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact