| Upanishads |
Katharudra (Kathashruti) Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
॥ कठरुद्रोपनिषत् ॥
॥ kaṭharudropaniṣat ॥
परिव्रज्याधर्मपूगालंकारा यत्पदं ययुः ।
तदहं कठविद्यार्थं रामचन्द्रपदं भजे ॥
parivrajyādharmapūgālaṃkārā yatpadaṃ yayuḥ ।
tadahaṃ kaṭhavidyārthaṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥
ॐ सहनाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ॥
oṃ sahanāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ॥
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ ॥
hariḥ oṃ ॥
देवा ह वै भगवन्तमब्रुवन्नधीहि भगवन्ब्रह्मविद्याम् ।
devā ha vai bhagavantamabruvannadhīhi bhagavanbrahmavidyām ।
स प्रजापतिरब्रवीत्सशिखान्केशान्निष्कृत्य विसृज्य यज्ञोपवीतं
निष्कृत्य पुत्रं दृष्ट्वा त्वं ब्रह्मा त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कार-
स्त्वमोङ्कारस्त्वं स्वाहा त्वं स्वधा त्वं धाता त्वं विधाता त्वं
प्रतिष्ठाऽसीति वदेत् ।
sa prajāpatirabravītsaśikhānkeśānniṣkṛtya visṛjya yajñopavītaṃ
niṣkṛtya putraṃ dṛṣṭvā tvaṃ brahmā tvaṃ yajñastvaṃ vaṣaṭkāra-
stvamoṅkārastvaṃ svāhā tvaṃ svadhā tvaṃ dhātā tvaṃ vidhātā tvaṃ
pratiṣṭhā'sīti vadet ।
अथ पुत्रो वदत्यहं ब्रह्माहं यज्ञोऽहं
वषट्कारोऽहमोंकारोऽहं स्वाहाहं स्वधाहं धाताहं
विधाताहं त्वष्टाहं प्रतिष्ठास्मीति ।
atha putro vadatyahaṃ brahmāhaṃ yajño'haṃ
vaṣaṭkāro'hamoṃkāro'haṃ svāhāhaṃ svadhāhaṃ dhātāhaṃ
vidhātāhaṃ tvaṣṭāhaṃ pratiṣṭhāsmīti ।
तान्येतान्यनुव्रजन्नाश्रुमापातयेत् ।
tānyetānyanuvrajannāśrumāpātayet ।
यदश्रुमापातयेत्प्रजां विच्छिन्द्यात् ।
yadaśrumāpātayetprajāṃ vicchindyāt ।
प्रदक्षिणमावृत्त्यैतच्चैतच्चानवेक्षमाणाः प्रत्यायन्ति ।
pradakṣiṇamāvṛttyaitaccaitaccānavekṣamāṇāḥ pratyāyanti ।
स स्वर्ग्यो भवति ब्रह्मचारी वेदमधीत्य वेदोक्ताचरितब्रह्मचर्यो
दारानाहृत्य पुत्रानुत्पाद्य ताननुपादिभिर्वितत्येष्ट्वा च
शक्तितो यज्ञैः ।
sa svargyo bhavati brahmacārī vedamadhītya vedoktācaritabrahmacaryo
dārānāhṛtya putrānutpādya tānanupādibhirvitatyeṣṭvā ca
śaktito yajñaiḥ ।
तस्य संन्यासो गुरुभिरनुज्ञातस्य बान्धवैश्च ।
tasya saṃnyāso gurubhiranujñātasya bāndhavaiśca ।
सोऽरण्यं परेत्य द्वादशरात्रं पयसाग्निहोत्रं जुहुयात् ।
so'raṇyaṃ paretya dvādaśarātraṃ payasāgnihotraṃ juhuyāt ।
द्वादशरात्रं पयोभक्षा स्यात् ।
dvādaśarātraṃ payobhakṣā syāt ।
द्वादशरात्रस्यान्ते अग्नये वैश्वानराय
प्रजापतये च प्राजापत्यं चरुं
वैष्णवं त्रिकपालमग्निं संस्थितानि
पूर्वाणि दारुपात्राण्याग्नौ जुहुयात् ।
dvādaśarātrasyānte agnaye vaiśvānarāya
prajāpataye ca prājāpatyaṃ caruṃ
vaiṣṇavaṃ trikapālamagniṃ saṃsthitāni
pūrvāṇi dārupātrāṇyāgnau juhuyāt ।
मृण्मयान्यप्सु जुहुयात् ।
mṛṇmayānyapsu juhuyāt ।
तैजसानि गुरवे दद्यात् ।
taijasāni gurave dadyāt ।
मा त्वं मामपहाय परागाः ।
mā tvaṃ māmapahāya parāgāḥ ।
नाहं त्वामपहाय परागामिति ।
nāhaṃ tvāmapahāya parāgāmiti ।
गार्हपत्यदक्षिणाग्न्याहवनीयेष्वरणिदेशाद्भस्ममुष्टिं
पिबेदित्येके ।
gārhapatyadakṣiṇāgnyāhavanīyeṣvaraṇideśādbhasmamuṣṭiṃ
pibedityeke ।
सशिखान्केशान्निष्कृत्य विसृज्य
यज्ञोपवीतं भूःस्वाहेत्यप्सु जुहुयात् ।
saśikhānkeśānniṣkṛtya visṛjya
yajñopavītaṃ bhūḥsvāhetyapsu juhuyāt ।
अत ऊर्ध्वमनशनमपां प्रवेश-
मग्निप्रवेशं वीराध्वानं महाप्रस्थानं
वृद्धाश्रमं वा गच्छेत् ।
ata ūrdhvamanaśanamapāṃ praveśa-
magnipraveśaṃ vīrādhvānaṃ mahāprasthānaṃ
vṛddhāśramaṃ vā gacchet ।
पयसा यं प्राश्नीयात्सोऽस्य सायंहोमः ।
payasā yaṃ prāśnīyātso'sya sāyaṃhomaḥ ।
यत्प्रातः सोऽयं प्रातः ।
yatprātaḥ so'yaṃ prātaḥ ।
यद्दर्शे तद्दर्शनम् ।
yaddarśe taddarśanam ।
यत्पौर्णमास्ये तत्पौर्णमास्यम् ।
yatpaurṇamāsye tatpaurṇamāsyam ।
यद्वसन्ते केशश्मश्रुलोमनखानि वापयेत्सोऽस्याग्निष्टोमः ।
yadvasante keśaśmaśrulomanakhāni vāpayetso'syāgniṣṭomaḥ ।
संन्यस्याग्निं न पुनरावर्तयेन्मृत्युर्जयमावहमित्यध्यात्म-
मन्त्रान्पठेत् ।
saṃnyasyāgniṃ na punarāvartayenmṛtyurjayamāvahamityadhyātma-
mantrānpaṭhet ।
स्वस्ति सर्वजीवेभ्य इत्युक्त्वात्मानमनन्यं ध्यायन् तदूर्ध्वबाहुर्विमुक्तमार्गो भवेत् ।
svasti sarvajīvebhya ityuktvātmānamananyaṃ dhyāyan tadūrdhvabāhurvimuktamārgo bhavet ।
अनिकेतश्चरेत् ।
aniketaścaret ।
भिक्षाशी यत्किंचिन्नाद्यात् ।
bhikṣāśī yatkiṃcinnādyāt ।
लवैकं न धावयेज्जन्तुसंरक्षणार्थं वर्षवर्जमिति ।
lavaikaṃ na dhāvayejjantusaṃrakṣaṇārthaṃ varṣavarjamiti ।
तदपि श्लोका भवन्ति ।
tadapi ślokā bhavanti ।
कुण्डिकां चमसं शिक्यं त्रिविष्टमुपानहौ ।
kuṇḍikāṃ camasaṃ śikyaṃ triviṣṭamupānahau ।
शीतोपघातिनीं कन्थां कौपीनाच्छादनं तथा ॥ १॥
śītopaghātinīṃ kanthāṃ kaupīnācchādanaṃ tathā ॥ 1॥
पवित्रं ज्ञानशाटीं च उत्तरासङ्गमेव च ।
यज्ञोपवीतं वेदांश्च सर्वं तद्वर्जयेद्यतिः ॥ २॥
pavitraṃ jñānaśāṭīṃ ca uttarāsaṅgameva ca ।
yajñopavītaṃ vedāṃśca sarvaṃ tadvarjayedyatiḥ ॥ 2॥
स्नानं पानं तथा शौचमद्भिः पूताभिराचरेत् ।
नदीपुलिनशायी स्याद्देवागारेषु वा स्वपेत् ॥ ३॥
snānaṃ pānaṃ tathā śaucamadbhiḥ pūtābhirācaret ।
nadīpulinaśāyī syāddevāgāreṣu vā svapet ॥ 3॥
नात्यर्थं सुखदुःखाभ्यां शरीरमुपतायेत् ।
स्तूयमानो न तुषेत निन्दितो न शपेत्परान् ॥ ४॥
nātyarthaṃ sukhaduḥkhābhyāṃ śarīramupatāyet ।
stūyamāno na tuṣeta nindito na śapetparān ॥ 4॥
ब्रह्मचर्येण संतिष्ठेदप्रमादेन मस्करी ।
दर्शनं स्पर्शनं केलिः कीर्तनं गुह्यभाषणम् ॥ ५॥
brahmacaryeṇa saṃtiṣṭhedapramādena maskarī ।
darśanaṃ sparśanaṃ keliḥ kīrtanaṃ guhyabhāṣaṇam ॥ 5॥
संकल्पोऽध्यवसायश्च क्रियान्निर्वृत्तिरेव च ।
एतन्मैथुनमष्टाङ्गं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ६॥
saṃkalpo'dhyavasāyaśca kriyānnirvṛttireva ca ।
etanmaithunamaṣṭāṅgaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ ॥ 6॥
विपरीतं ब्रह्मचर्यमनुष्ठेयं मुमुक्षुभिः ।
यज्जगद्भासकं भानं नित्यं भाति स्वतः स्फुरत् ॥ ७॥
viparītaṃ brahmacaryamanuṣṭheyaṃ mumukṣubhiḥ ।
yajjagadbhāsakaṃ bhānaṃ nityaṃ bhāti svataḥ sphurat ॥ 7॥
स एव जगतः साक्षी सर्वात्मा विमलाकृतिः ।
प्रतिष्ठा सर्वभूतानां प्रज्ञानघनलक्षणः ॥ ८॥
sa eva jagataḥ sākṣī sarvātmā vimalākṛtiḥ ।
pratiṣṭhā sarvabhūtānāṃ prajñānaghanalakṣaṇaḥ ॥ 8॥
न कर्मणा न प्रजया न चान्येनापि केचित् ।
ब्रह्मवेदनमात्रेण ब्रह्माप्नोत्येव मानवः ॥ ९॥
na karmaṇā na prajayā na cānyenāpi kecit ।
brahmavedanamātreṇa brahmāpnotyeva mānavaḥ ॥ 9॥
तद्विद्या विषयं ब्रह्म सत्यज्ञानसुखाद्वयम् ।
संसारे च गुहावाच्ये मायाज्ञानादिसंज्ञके ॥ १०॥
tadvidyā viṣayaṃ brahma satyajñānasukhādvayam ।
saṃsāre ca guhāvācye māyājñānādisaṃjñake ॥ 10॥
निहितं ब्रह्म यो वेद परमे व्योम्नि संज्ञिते ।
सोऽश्नुते सकलान्कामान्क्रमेणैव द्विजोत्तमः ॥ ११॥
nihitaṃ brahma yo veda parame vyomni saṃjñite ।
so'śnute sakalānkāmānkrameṇaiva dvijottamaḥ ॥ 11॥
प्रत्यगात्मानमज्ञानमायाशक्तेश्च साक्षिणम् ।
एकं ब्रह्माहमस्मीति ब्रह्मैव भवति स्वयम् ॥ १२॥
pratyagātmānamajñānamāyāśakteśca sākṣiṇam ।
ekaṃ brahmāhamasmīti brahmaiva bhavati svayam ॥ 12॥
ब्रह्मभूतात्मनस्तस्मादेतस्माच्छ्क्तिमिश्रितात् ।
अपञ्चीकृत आकाशसंभूतो रज्जुसर्पवत् ॥ १३॥
brahmabhūtātmanastasmādetasmācchktimiśritāt ।
apañcīkṛta ākāśasaṃbhūto rajjusarpavat ॥ 13॥
आकाशाद्वायुसंज्ञस्तु स्पर्शोऽपञ्चीकृतः पुनः ।
वायोरग्निस्तथा चाग्नेराप अद्भ्यो वसुन्धरा ॥ १४॥
ākāśādvāyusaṃjñastu sparśo'pañcīkṛtaḥ punaḥ ।
vāyoragnistathā cāgnerāpa adbhyo vasundharā ॥ 14॥
तानि भूतानि सूक्ष्माणि पञ्चीकृत्येश्वरस्तदा ।
तेभ्य एव विसृष्टं तद्ब्रह्माण्डादि शिवेन ह ॥ १५॥
tāni bhūtāni sūkṣmāṇi pañcīkṛtyeśvarastadā ।
tebhya eva visṛṣṭaṃ tadbrahmāṇḍādi śivena ha ॥ 15॥
ब्रह्माण्डस्योदरे देवा दानवा यक्षकिन्नराः ।
मनुष्याः पशुपक्ष्याद्यास्तत्तत्कर्मानुसारतः ॥ १६॥
brahmāṇḍasyodare devā dānavā yakṣakinnarāḥ ।
manuṣyāḥ paśupakṣyādyāstattatkarmānusārataḥ ॥ 16॥
अस्थिस्नाय्वादिरूपोऽयं शरीरं भाति देहिनाम् ।
योऽयमन्नमयो ह्यात्मा भाति सर्वशरीरिणः ॥ १७॥
asthisnāyvādirūpo'yaṃ śarīraṃ bhāti dehinām ।
yo'yamannamayo hyātmā bhāti sarvaśarīriṇaḥ ॥ 17॥
ततः प्राणमयो ह्यात्मा विभिन्नश्चान्तरः स्थितः ।
ततो विज्ञान आत्मा तु ततोऽन्यश्चान्तरः स्वतः ॥ १८॥
tataḥ prāṇamayo hyātmā vibhinnaścāntaraḥ sthitaḥ ।
tato vijñāna ātmā tu tato'nyaścāntaraḥ svataḥ ॥ 18॥
आनन्दमय आत्मा तु ततोऽन्यश्चान्तरस्थितः ।
योऽयमन्नमयः सोऽयं पूर्णः प्राणमयेन तु ॥ १९॥
ānandamaya ātmā tu tato'nyaścāntarasthitaḥ ।
yo'yamannamayaḥ so'yaṃ pūrṇaḥ prāṇamayena tu ॥ 19॥
मनोमयेन प्राणोऽपि तथा पूर्णः स्वभावतः ।
तथा मनोमयो ह्यात्मा पूर्णो ज्ञानमयेन तु ॥ २०॥
manomayena prāṇo'pi tathā pūrṇaḥ svabhāvataḥ ।
tathā manomayo hyātmā pūrṇo jñānamayena tu ॥ 20॥
आनन्देन सदा पूर्णः सदा ज्ञानमयः सुखम् ।
तथानन्दमयश्चापि ब्रह्मणोऽन्येन साक्षिणा ॥ २१॥
ānandena sadā pūrṇaḥ sadā jñānamayaḥ sukham ।
tathānandamayaścāpi brahmaṇo'nyena sākṣiṇā ॥ 21॥
सर्वान्तरेण पूर्णश्च ब्रह्म नान्येन केनचित् ।
यदिदं ब्रह्मपुच्छाख्यं सत्यज्ञानद्वयात्मकम् ॥ २२॥
sarvāntareṇa pūrṇaśca brahma nānyena kenacit ।
yadidaṃ brahmapucchākhyaṃ satyajñānadvayātmakam ॥ 22॥
सारमेव रसं लब्ध्वा साक्षाद्देही सनातनम् ।
सुखी भवति सर्वत्र अन्यथा सुखता कुतः ॥ २३॥
sārameva rasaṃ labdhvā sākṣāddehī sanātanam ।
sukhī bhavati sarvatra anyathā sukhatā kutaḥ ॥ 23॥
असत्यस्मिन्परानन्दे स्वात्मभूतेऽखिलात्मनाम् ।
को जीवति नरो जन्तुः को वा नित्यं विचेष्टते ॥ २४॥
asatyasminparānande svātmabhūte'khilātmanām ।
ko jīvati naro jantuḥ ko vā nityaṃ viceṣṭate ॥ 24॥
तस्मात्सर्वात्मना चित्ते भासमानो ह्यसौ नरः ।
आनन्दयति दुःखाढ्यं जीवात्मानं सदा जनः ॥ २५॥
tasmātsarvātmanā citte bhāsamāno hyasau naraḥ ।
ānandayati duḥkhāḍhyaṃ jīvātmānaṃ sadā janaḥ ॥ 25॥
यदा ह्येवैष एतस्मिन्नदृश्यत्वादिलक्षणे ।
निर्भेदं परमाद्वैतं विन्दते च महायतिः ॥ २६॥
yadā hyevaiṣa etasminnadṛśyatvādilakṣaṇe ।
nirbhedaṃ paramādvaitaṃ vindate ca mahāyatiḥ ॥ 26॥
तदेवाभयमत्यन्तकल्याणं परमामृतम् ।
सद्रूपं परमं ब्रह्म त्रिपरिच्छेदवर्जितम् ॥ २७॥
tadevābhayamatyantakalyāṇaṃ paramāmṛtam ।
sadrūpaṃ paramaṃ brahma triparicchedavarjitam ॥ 27॥
यदा ह्येवैष एतस्मिन्नल्पमप्यन्तरं नरः ।
विजानाति तदा तस्य भयं स्यान्नात्र संशयः ॥ २८॥
yadā hyevaiṣa etasminnalpamapyantaraṃ naraḥ ।
vijānāti tadā tasya bhayaṃ syānnātra saṃśayaḥ ॥ 28॥
अस्यैवानन्दकोशेन स्तम्बान्ता विष्णुपूर्वकाः ।
भवन्ति सुखिनो नित्यं तारतम्यक्रमेण तु ॥ २९॥
asyaivānandakośena stambāntā viṣṇupūrvakāḥ ।
bhavanti sukhino nityaṃ tāratamyakrameṇa tu ॥ 29॥
तत्तत्पदविरक्तस्य श्रोत्रियस्य प्रसादिनः ।
स्वरूपभूत आनन्दः स्वयं भाति परे यथा ॥ ३०॥
tattatpadaviraktasya śrotriyasya prasādinaḥ ।
svarūpabhūta ānandaḥ svayaṃ bhāti pare yathā ॥ 30॥
निमित्तं किंचिदाश्रित्य खलु शब्दः प्रवर्तते ।
यतो वाचो निवर्तन्ते निमित्तानामभवतः ॥ ३१॥
nimittaṃ kiṃcidāśritya khalu śabdaḥ pravartate ।
yato vāco nivartante nimittānāmabhavataḥ ॥ 31॥
निर्विशेषे परानन्दे कथं शब्दः प्रवर्तते ।
तस्मादेतन्मनः सूक्ष्मं व्यावृतं सर्वगोचरम् ॥ ३२॥
nirviśeṣe parānande kathaṃ śabdaḥ pravartate ।
tasmādetanmanaḥ sūkṣmaṃ vyāvṛtaṃ sarvagocaram ॥ 32॥
यस्माच्छ्रोत्रत्वगक्ष्यादिखादिकर्मेन्द्रियाणि च ।
व्यावृत्तानि परं प्राप्तुं न समर्थानि तानि तु ॥ ३३॥
yasmācchrotratvagakṣyādikhādikarmendriyāṇi ca ।
vyāvṛttāni paraṃ prāptuṃ na samarthāni tāni tu ॥ 33॥
तद्ब्रह्मानन्दमद्वन्द्वं निर्गुणं सत्यचिद्घनम् ।
विदित्वा स्वात्मरूपेण न बिभेति कुतश्चन ॥ ३४॥
tadbrahmānandamadvandvaṃ nirguṇaṃ satyacidghanam ।
viditvā svātmarūpeṇa na bibheti kutaścana ॥ 34॥
एवं यस्तु विजानाति स्वगुरोरुपदेशतः ।
स साध्वासाधुकर्मभ्यां सदा न तपति प्रभुः ॥ ३५॥
evaṃ yastu vijānāti svagurorupadeśataḥ ।
sa sādhvāsādhukarmabhyāṃ sadā na tapati prabhuḥ ॥ 35॥
ताप्यतापकरूपेण विभातमखिलं जगत् ।
प्रत्यगात्मतया भाति ज्ञानाद्वेदान्तवाक्यजात् ॥ ३६॥
tāpyatāpakarūpeṇa vibhātamakhilaṃ jagat ।
pratyagātmatayā bhāti jñānādvedāntavākyajāt ॥ 36॥
शुद्धमीश्वरचैतन्यं जीवचैतन्यमेव च ।
प्रमाता च प्रमाणं च प्रमेयं च फलं तथा ॥ ३७॥
śuddhamīśvaracaitanyaṃ jīvacaitanyameva ca ।
pramātā ca pramāṇaṃ ca prameyaṃ ca phalaṃ tathā ॥ 37॥
इति सप्तविधं प्रोक्तं भिद्यते व्यवहारतः ।
मायोपाधिविनिर्मुक्तं शुद्धमित्यभिधीयते ॥ ३८॥
iti saptavidhaṃ proktaṃ bhidyate vyavahārataḥ ।
māyopādhivinirmuktaṃ śuddhamityabhidhīyate ॥ 38॥
मायासंबन्धतश्चेशो जीवोऽविद्यावशस्तथा ।
अन्तःकरणसंबन्धात्प्रमातेत्यभिधीयते ॥ ३९॥
māyāsaṃbandhataśceśo jīvo'vidyāvaśastathā ।
antaḥkaraṇasaṃbandhātpramātetyabhidhīyate ॥ 39॥
तथा तद्वृत्तिसंबन्धात्प्रमाणमिति कथ्यते ।
अज्ञातमपि चैतन्यं प्रमेयमिति कथ्यते ॥ ४०॥
tathā tadvṛttisaṃbandhātpramāṇamiti kathyate ।
ajñātamapi caitanyaṃ prameyamiti kathyate ॥ 40॥
तथा ज्ञातं च चैतन्यं फलमित्यभिधीयते ।
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं स्वात्मानं भावयेत्सुधीः ॥ ४१॥
tathā jñātaṃ ca caitanyaṃ phalamityabhidhīyate ।
sarvopādhivinirmuktaṃ svātmānaṃ bhāvayetsudhīḥ ॥ 41॥
एवं यो वेद तत्त्वेन ब्रह्मभूयाय कल्पते ।
सर्ववेदान्तसिद्धान्तसारं वच्मि यथार्थतः ॥ ४२॥
evaṃ yo veda tattvena brahmabhūyāya kalpate ।
sarvavedāntasiddhāntasāraṃ vacmi yathārthataḥ ॥ 42॥
स्वयं मृत्वा स्वयं भूत्वा स्वयमेवावशिष्यते ॥
इत्युपनिषत् ॥
svayaṃ mṛtvā svayaṃ bhūtvā svayamevāvaśiṣyate ॥
ityupaniṣat ॥
ॐ सहनाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ॥
oṃ sahanāvavatu saha nau bhunaktu saha vīryaṃ karavāvahai ॥
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
हरिः ॐ तत्सत् ॥
hariḥ oṃ tatsat ॥
इति कठरुद्रोपनिषत्समाप्ता ॥
iti kaṭharudropaniṣatsamāptā ॥
YOU MAY ALSO LIKE
