| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
१९. कायगतासतिवग्गवण्णना
19. Kāyagatāsativaggavaṇṇanā
५६३. चेतसा फुटोति एत्थ दुविधं फरणं आपोफरणञ्च दिब्बचक्खुफरणञ्च। तत्थ आपोकसिणं समापज्जित्वा आपेन फरणं आपोफरणं नाम। एवं फुटेपि महासमुद्दे सब्बा समुद्दङ्गमा कुन्नदियो अन्तोगधाव होन्ति। आलोकं पन वड्ढेत्वा दिब्बचक्खुना सकलसमुद्ददस्सनं दिब्बचक्खुफरणं नाम। एवं फुटेपि महासमुद्दे सब्बा महासमुद्दङ्गमा कुन्नदियो अन्तोगधाव होन्ति। अन्तोगधा तस्साति तस्स भिक्खुनो भावनाय अब्भन्तरगताव होन्ति। विज्जाभागियाति एत्थ सम्पयोगवसेन विज्जं भजन्तीति विज्जाभागिया, विज्जाभागे विज्जाकोट्ठासे वत्तन्तीतिपि विज्जाभागिया। तत्थ विपस्सनाञाणं मनोमयिद्धि छ अभिञ्ञाति अट्ठ विज्जा, पुरिमेन अत्थेन ताहि सम्पयुत्तधम्मापि विज्जाभागिया। पच्छिमेन अत्थेन तासु या काचि एका विज्जा विज्जा, सेसा विज्जाभागियाति एवं विज्जापि विज्जासम्पयुत्तधम्मापि विज्जाभागियातेव वेदितब्बा।
563.Cetasāphuṭoti ettha duvidhaṃ pharaṇaṃ āpopharaṇañca dibbacakkhupharaṇañca. Tattha āpokasiṇaṃ samāpajjitvā āpena pharaṇaṃ āpopharaṇaṃ nāma. Evaṃ phuṭepi mahāsamudde sabbā samuddaṅgamā kunnadiyo antogadhāva honti. Ālokaṃ pana vaḍḍhetvā dibbacakkhunā sakalasamuddadassanaṃ dibbacakkhupharaṇaṃ nāma. Evaṃ phuṭepi mahāsamudde sabbā mahāsamuddaṅgamā kunnadiyo antogadhāva honti. Antogadhā tassāti tassa bhikkhuno bhāvanāya abbhantaragatāva honti. Vijjābhāgiyāti ettha sampayogavasena vijjaṃ bhajantīti vijjābhāgiyā, vijjābhāge vijjākoṭṭhāse vattantītipi vijjābhāgiyā. Tattha vipassanāñāṇaṃ manomayiddhi cha abhiññāti aṭṭha vijjā, purimena atthena tāhi sampayuttadhammāpi vijjābhāgiyā. Pacchimena atthena tāsu yā kāci ekā vijjā vijjā, sesā vijjābhāgiyāti evaṃ vijjāpi vijjāsampayuttadhammāpi vijjābhāgiyāteva veditabbā.
५६४. महतो संवेगायाति महन्तस्स संवेगस्स अत्थाय। उपरिपदद्वयेपि एसेव नयो। एत्थ च महासंवेगो नाम विपस्सना, महाअत्थो नाम चत्तारो मग्गा, महायोगक्खेमो नाम चत्तारि सामञ्ञफलानि। अथ वा महासंवेगो नाम सह विपस्सनाय मग्गो, महाअत्थो नाम चत्तारि सामञ्ञफलानि, महायोगक्खेमो नाम निब्बानं। सतिसम्पजञ्ञायाति सतिया च ञाणस्स च अत्थाय। ञाणदस्सनपटिलाभायाति दिब्बचक्खुञाणाय। दिट्ठधम्मसुखविहारायाति इमस्मिंयेव पच्चक्खे अत्तभावे सुखविहारत्थाय। विज्जाविमुत्तिफलसच्छिकिरियायाति विज्जाविमुत्तीनं फलस्स पच्चवेक्खकरणत्थाय। एत्थ च विज्जाति मग्गपञ्ञा, विमुत्तीति तंसम्पयुत्ता सेसधम्मा। तेसं फलं नाम अरहत्तफलं, तस्स सच्छिकिरियायाति अत्थो।
564.Mahato saṃvegāyāti mahantassa saṃvegassa atthāya. Uparipadadvayepi eseva nayo. Ettha ca mahāsaṃvego nāma vipassanā, mahāattho nāma cattāro maggā, mahāyogakkhemo nāma cattāri sāmaññaphalāni. Atha vā mahāsaṃvego nāma saha vipassanāya maggo, mahāattho nāma cattāri sāmaññaphalāni, mahāyogakkhemo nāma nibbānaṃ. Satisampajaññāyāti satiyā ca ñāṇassa ca atthāya. Ñāṇadassanapaṭilābhāyāti dibbacakkhuñāṇāya. Diṭṭhadhammasukhavihārāyāti imasmiṃyeva paccakkhe attabhāve sukhavihāratthāya. Vijjāvimuttiphalasacchikiriyāyāti vijjāvimuttīnaṃ phalassa paccavekkhakaraṇatthāya. Ettha ca vijjāti maggapaññā, vimuttīti taṃsampayuttā sesadhammā. Tesaṃ phalaṃ nāma arahattaphalaṃ, tassa sacchikiriyāyāti attho.
५७१. कायोपि पस्सम्भतीति नामकायोपि करजकायोपि पस्सम्भति, वूपसन्तदरथो होति। वितक्कविचारापीति एते धम्मा दुतियज्झानेन वूपसम्मन्ति नाम, इध पन ओळारिकवूपसमं सन्धाय वुत्तं। केवलाति सकला, सब्बे निरवसेसाति अत्थो। विज्जाभागियाति विज्जाकोट्ठासिया, ते हेट्ठा विभजित्वा दस्सिताव।
571.Kāyopi passambhatīti nāmakāyopi karajakāyopi passambhati, vūpasantadaratho hoti. Vitakkavicārāpīti ete dhammā dutiyajjhānena vūpasammanti nāma, idha pana oḷārikavūpasamaṃ sandhāya vuttaṃ. Kevalāti sakalā, sabbe niravasesāti attho. Vijjābhāgiyāti vijjākoṭṭhāsiyā, te heṭṭhā vibhajitvā dassitāva.
५७४. अविज्जा पहीयतीति अट्ठसु ठानेसु वट्टमूलकं बहलन्धकारं महातमं अञ्ञाणं पहीयति। विज्जा उप्पज्जतीति अरहत्तमग्गविज्जा उप्पज्जति। अस्मिमानो पहीयतीति अस्मीति नवविधो मानो पहीयति। अनुसयाति सत्त अनुसया। संयोजनानीति दस संयोजनानि।
574.Avijjāpahīyatīti aṭṭhasu ṭhānesu vaṭṭamūlakaṃ bahalandhakāraṃ mahātamaṃ aññāṇaṃ pahīyati. Vijjā uppajjatīti arahattamaggavijjā uppajjati. Asmimāno pahīyatīti asmīti navavidho māno pahīyati. Anusayāti satta anusayā. Saṃyojanānīti dasa saṃyojanāni.
५७५. पञ्ञापभेदायाति पञ्ञाय पभेदगमनत्थं। अनुपादापरिनिब्बानायाति अपच्चयपरिनिब्बानस्स सच्छिकिरियत्थाय।
575.Paññāpabhedāyāti paññāya pabhedagamanatthaṃ. Anupādāparinibbānāyāti apaccayaparinibbānassa sacchikiriyatthāya.
५७६. अनेकधातुपटिवेधो होतीति अट्ठारसन्नं धातूनं लक्खणपटिवेधो होति। नानाधातुपटिवेधो होतीति तासंयेव अट्ठारसन्नं धातूनं नानाभावेन लक्खणपटिवेधो होति। अनेकधातुपटिसम्भिदा होतीति इमिना धातुभेदञाणं कथितं। धातुपभेदञाणं नाम ‘‘इमाय धातुया उस्सन्नाय इदं नाम होती’’ति जाननपञ्ञा। तं पनेतं धातुभेदञाणं न सब्बेसं होति, बुद्धानमेव निप्पदेसं होति। तं सम्मासम्बुद्धेन सब्बसो न कथितं। कस्मा? तस्मिं कथिते अत्थो नत्थीति।
576.Anekadhātupaṭivedho hotīti aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ lakkhaṇapaṭivedho hoti. Nānādhātupaṭivedho hotīti tāsaṃyeva aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ nānābhāvena lakkhaṇapaṭivedho hoti. Anekadhātupaṭisambhidā hotīti iminā dhātubhedañāṇaṃ kathitaṃ. Dhātupabhedañāṇaṃ nāma ‘‘imāya dhātuyā ussannāya idaṃ nāma hotī’’ti jānanapaññā. Taṃ panetaṃ dhātubhedañāṇaṃ na sabbesaṃ hoti, buddhānameva nippadesaṃ hoti. Taṃ sammāsambuddhena sabbaso na kathitaṃ. Kasmā? Tasmiṃ kathite attho natthīti.
५८४. पञ्ञापटिलाभायातिआदीनि सोळस पदानि पटिसम्भिदामग्गे ‘‘सप्पुरिससंसेवो, सद्धम्मसवनं, योनिसोमनसिकारो, धम्मानुधम्मपटिपत्ति। इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्ति …पे॰… निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्ती’’ति एवं मातिकं ठपेत्वा वित्थारितानेव। वुत्तञ्हेतं (पटि॰ म॰ ३.४) –
584.Paññāpaṭilābhāyātiādīni soḷasa padāni paṭisambhidāmagge ‘‘sappurisasaṃsevo, saddhammasavanaṃ, yonisomanasikāro, dhammānudhammapaṭipatti. Ime kho, bhikkhave, cattāro dhammā bhāvitā bahulīkatā paññāpaṭilābhāya saṃvattanti …pe… nibbedhikapaññatāya saṃvattantī’’ti evaṃ mātikaṃ ṭhapetvā vitthāritāneva. Vuttañhetaṃ (paṭi. ma. 3.4) –
पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमो पञ्ञापटिलाभो? चतुन्नं मग्गञाणानं, चतुन्नं फलञाणानं, चतुन्नं पटिसम्भिदाञाणानं, छन्नं अभिञ्ञाञाणानं, तेसत्ततीनं ञाणानं, सत्तसत्ततीनं ञाणानं लाभो पटिलाभो पत्तिसम्पत्ति फस्सना सच्छिकिरिया उपसम्पदा, पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्तीति अयं पञ्ञापटिलाभो।
Paññāpaṭilābhāya saṃvattantīti. ‘‘Katamo paññāpaṭilābho? Catunnaṃ maggañāṇānaṃ, catunnaṃ phalañāṇānaṃ, catunnaṃ paṭisambhidāñāṇānaṃ, channaṃ abhiññāñāṇānaṃ, tesattatīnaṃ ñāṇānaṃ, sattasattatīnaṃ ñāṇānaṃ lābho paṭilābho pattisampatti phassanā sacchikiriyā upasampadā, paññāpaṭilābhāya saṃvattantīti ayaṃ paññāpaṭilābho.
पञ्ञावुद्धिया संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा पञ्ञावुद्धि? सत्तन्नञ्च सेक्खानं पुथुज्जनकल्याणकस्स च पञ्ञा वड्ढति, अरहतो पञ्ञा वड्ढितवड्ढना, पञ्ञावुद्धिया संवत्तन्तीति अयं पञ्ञावुद्धि।
Paññāvuddhiyāsaṃvattantīti. ‘‘Katamā paññāvuddhi? Sattannañca sekkhānaṃ puthujjanakalyāṇakassa ca paññā vaḍḍhati, arahato paññā vaḍḍhitavaḍḍhanā, paññāvuddhiyā saṃvattantīti ayaṃ paññāvuddhi.
पञ्ञावेपुल्लाय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमं पञ्ञावेपुल्लं? सत्तन्नञ्च सेक्खानं पुथुज्जनकल्याणकस्स च पञ्ञा वेपुल्लं गच्छति, अरहतो पञ्ञा वेपुल्लं गता, पञ्ञावेपुल्लाय संवत्तन्तीति इदं पञ्ञावेपुल्लं।
Paññāvepullāyasaṃvattantīti. ‘‘Katamaṃ paññāvepullaṃ? Sattannañca sekkhānaṃ puthujjanakalyāṇakassa ca paññā vepullaṃ gacchati, arahato paññā vepullaṃ gatā, paññāvepullāya saṃvattantīti idaṃ paññāvepullaṃ.
महापञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा महापञ्ञा? महन्ते अत्थे परिग्गण्हातीति महापञ्ञा, महन्ते धम्मे…पे॰… महन्ता निरुत्तियो, महन्तानि पटिभानानि, महन्ते सीलक्खन्धे, महन्ते समाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे, महन्तानि ठानाट्ठानानि, महन्ता विहारसमापत्तियो, महन्तानि अरियसच्चानि, महन्ते सतिपट्ठाने, सम्मप्पधाने, इद्धिपादे, महन्तानि इन्द्रियानि, महन्तानि बलानि, महन्ते बोज्झङ्गे, महन्ते अरियमग्गे, महन्तानि सामञ्ञफलानि, महाभिञ्ञायो , महन्तं परमत्थं निब्बानं परिग्गण्हातीति महापञ्ञा, महापञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं महापञ्ञा।
Mahāpaññatāya saṃvattantīti. ‘‘Katamā mahāpaññā? Mahante atthe pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahante dhamme…pe… mahantā niruttiyo, mahantāni paṭibhānāni, mahante sīlakkhandhe, mahante samādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanakkhandhe, mahantāni ṭhānāṭṭhānāni, mahantā vihārasamāpattiyo, mahantāni ariyasaccāni, mahante satipaṭṭhāne, sammappadhāne, iddhipāde, mahantāni indriyāni, mahantāni balāni, mahante bojjhaṅge, mahante ariyamagge, mahantāni sāmaññaphalāni, mahābhiññāyo , mahantaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ pariggaṇhātīti mahāpaññā, mahāpaññatāya saṃvattantīti ayaṃ mahāpaññā.
पुथुपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा पुथुपञ्ञा? पुथु नानाक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथु नानाधातूसु, पुथु नानाआयतनेसु, पुथु नानापटिच्चसमुप्पादेसु, पुथु नानासुञ्ञतमनुपलब्भेसु, पुथु नानाअत्थेसु, धम्मेसु, निरुत्तीसु, पटिभानेसु, पुथु नानासीलक्खन्धेसु, समाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेसु, पुथु नानाठानाट्ठानेसु, पुथु नानाविहारसमापत्तीसु, पुथु नानाअरियसच्चेसु, पुथु नानासतिपट्ठानेसु, सम्मप्पधानेसु, इद्धिपादेसु, इन्द्रियेसु, बलेसु, बोज्झङ्गेसु, पुथु नानाअरियमग्गेसु, पुथु नानासामञ्ञफलेसु, पुथु नानाअभिञ्ञासु ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथु नानाजनसाधारणे धम्मे समतिक्कम्म परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति पुथुपञ्ञा। पुथुपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं पुथुपञ्ञा।
Puthupaññatāya saṃvattantīti. ‘‘Katamā puthupaññā? Puthu nānākkhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā. Puthu nānādhātūsu, puthu nānāāyatanesu, puthu nānāpaṭiccasamuppādesu, puthu nānāsuññatamanupalabbhesu, puthu nānāatthesu, dhammesu, niruttīsu, paṭibhānesu, puthu nānāsīlakkhandhesu, samādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanakkhandhesu, puthu nānāṭhānāṭṭhānesu, puthu nānāvihārasamāpattīsu, puthu nānāariyasaccesu, puthu nānāsatipaṭṭhānesu, sammappadhānesu, iddhipādesu, indriyesu, balesu, bojjhaṅgesu, puthu nānāariyamaggesu, puthu nānāsāmaññaphalesu, puthu nānāabhiññāsu ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā. Puthu nānājanasādhāraṇe dhamme samatikkamma paramatthe nibbāne ñāṇaṃ pavattatīti puthupaññā. Puthupaññatāya saṃvattantīti ayaṃ puthupaññā.
विपुलपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा विपुलपञ्ञा? विपुले अत्थे परिगण्हातीति विपुलपञ्ञा…पे॰… विपुलं परमत्थं निब्बानं परिगण्हातीति विपुलपञ्ञा, विपुलपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं विपुलपञ्ञा।
Vipulapaññatāyasaṃvattantīti. ‘‘Katamā vipulapaññā? Vipule atthe parigaṇhātīti vipulapaññā…pe… vipulaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ parigaṇhātīti vipulapaññā, vipulapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ vipulapaññā.
गम्भीरपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा गम्भीरपञ्ञा? गम्भीरेसु खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति गम्भीरपञ्ञा। पुथुपञ्ञासदिसो वित्थारो। गम्भीरे परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति गम्भीरपञ्ञा, गम्भीरपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं गम्भीरपञ्ञा।
Gambhīrapaññatāya saṃvattantīti. ‘‘Katamā gambhīrapaññā? Gambhīresu khandhesu ñāṇaṃ pavattatīti gambhīrapaññā. Puthupaññāsadiso vitthāro. Gambhīre paramatthe nibbāne ñāṇaṃ pavattatīti gambhīrapaññā, gambhīrapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ gambhīrapaññā.
असामन्तपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा असामन्तपञ्ञा? यस्स पुग्गलस्स अत्थववत्थानतो अत्थपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय। धम्मनिरुत्तिपटिभानववत्थानतो पटिभानपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय, तस्स अत्थे च धम्मे च निरुत्तिया च पटिभाने च न अञ्ञो कोचि सक्कोति अभिसम्भवितुं, अनभिसम्भवनीयो च सो अञ्ञेहीति असामन्तपञ्ञो।
Asāmantapaññatāyasaṃvattantīti. ‘‘Katamā asāmantapaññā? Yassa puggalassa atthavavatthānato atthapaṭisambhidā adhigatā hoti sacchikatā phassitā paññāya. Dhammaniruttipaṭibhānavavatthānato paṭibhānapaṭisambhidā adhigatā hoti sacchikatā phassitā paññāya, tassa atthe ca dhamme ca niruttiyā ca paṭibhāne ca na añño koci sakkoti abhisambhavituṃ, anabhisambhavanīyo ca so aññehīti asāmantapañño.
पुथुज्जनकल्याणकस्स पञ्ञा अट्ठमकस्स पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता, पुथुज्जनकल्याणकं उपादाय अट्ठमको असामन्तपञ्ञो। अट्ठमकस्स पञ्ञा सोतापन्नस्स पञ्ञाय दूरे…पे॰… अट्ठमकं उपादाय सोतापन्नो असामन्तपञ्ञो। सोतापन्नस्स पञ्ञा सकदागामिस्स पञ्ञाय। सकदागामिस्स पञ्ञा अनागामिस्स पञ्ञाय। अनागामिस्स पञ्ञा अरहतो पञ्ञाय। अरहतो पञ्ञा पच्चेकबुद्धस्स पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता, अरहन्तं उपादाय पच्चेकबुद्धो असामन्तपञ्ञो। पच्चेकबुद्धञ्च सदेवकञ्च लोकं उपादाय तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो अग्गो असामन्तपञ्ञो।
Puthujjanakalyāṇakassa paññā aṭṭhamakassa paññāya dūre vidūre suvidūre na santike na sāmantā, puthujjanakalyāṇakaṃ upādāya aṭṭhamako asāmantapañño. Aṭṭhamakassa paññā sotāpannassa paññāya dūre…pe… aṭṭhamakaṃ upādāya sotāpanno asāmantapañño. Sotāpannassa paññā sakadāgāmissa paññāya. Sakadāgāmissa paññā anāgāmissa paññāya. Anāgāmissa paññā arahato paññāya. Arahato paññā paccekabuddhassa paññāya dūre vidūre suvidūre na santike na sāmantā, arahantaṃ upādāya paccekabuddho asāmantapañño. Paccekabuddhañca sadevakañca lokaṃ upādāya tathāgato arahaṃ sammāsambuddho aggo asāmantapañño.
पञ्ञापभेदकुसलो पभिन्नञाणो…पे॰… ते पञ्हं अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च पटिच्छन्नानि च, कथिता विसज्जिता च ते पञ्हा भगवता होन्ति निद्दिट्ठकारणा, उपक्खित्तका च ते भगवता सम्पज्जन्ति। अथ खो भगवा तत्थ अतिरोचति यदिदं पञ्ञायाति अग्गो असामन्तपञ्ञो, असामन्तपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं असामन्तपञ्ञा।
Paññāpabhedakusalo pabhinnañāṇo…pe… te pañhaṃ abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā tathāgataṃ upasaṅkamitvā pucchanti gūḷhāni ca paṭicchannāni ca, kathitā visajjitā ca te pañhā bhagavatā honti niddiṭṭhakāraṇā, upakkhittakā ca te bhagavatā sampajjanti. Atha kho bhagavā tattha atirocati yadidaṃ paññāyāti aggo asāmantapañño, asāmantapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ asāmantapaññā.
भूरिपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा भूरिपञ्ञा? रागं अभिभुय्यतीति भूरिपञ्ञा, अभिभविताति भूरिपञ्ञा। दोसं, मोहं, कोधं, उपनाहं, मक्खं, पलासं, इस्सं, मच्छरियं, मायं, साठेय्यं, थम्भं, सारम्भं, मानं, अतिमानं, मदं, पमादं, सब्बे किलेसे, सब्बे दुच्चरिते, सब्बे अभिसङ्खारे, सब्बे भवगामिकम्मे अभिभुय्यतीति भूरिपञ्ञा, अभिभविताति भूरिपञ्ञा । रागो अरि, तं अरिं मद्दनिपञ्ञाति भूरिपञ्ञा, दोसो, मोहो…पे॰… सब्बे भवगामिकम्मा अरि, तं अरिं मद्दनिपञ्ञाति भूरिपञ्ञा। भूरि वुच्चति पथवी, ताय पथविसमाय वित्थताय विपुलाय पञ्ञाय समन्नागतोति भूरिपञ्ञो। अपिच पञ्ञाय एतं अधिवचनं भूरि मेधा परिणायिकाति, भूरिपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं भूरिपञ्ञा।
Bhūripaññatāyasaṃvattantīti. ‘‘Katamā bhūripaññā? Rāgaṃ abhibhuyyatīti bhūripaññā, abhibhavitāti bhūripaññā. Dosaṃ, mohaṃ, kodhaṃ, upanāhaṃ, makkhaṃ, palāsaṃ, issaṃ, macchariyaṃ, māyaṃ, sāṭheyyaṃ, thambhaṃ, sārambhaṃ, mānaṃ, atimānaṃ, madaṃ, pamādaṃ, sabbe kilese, sabbe duccarite, sabbe abhisaṅkhāre, sabbe bhavagāmikamme abhibhuyyatīti bhūripaññā, abhibhavitāti bhūripaññā . Rāgo ari, taṃ ariṃ maddanipaññāti bhūripaññā, doso, moho…pe… sabbe bhavagāmikammā ari, taṃ ariṃ maddanipaññāti bhūripaññā. Bhūri vuccati pathavī, tāya pathavisamāya vitthatāya vipulāya paññāya samannāgatoti bhūripañño. Apica paññāya etaṃ adhivacanaṃ bhūri medhā pariṇāyikāti, bhūripaññatāya saṃvattantīti ayaṃ bhūripaññā.
पञ्ञाबाहुल्लाय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमं पञ्ञाबाहुल्लं? इधेकच्चो पञ्ञागरुको होति पञ्ञाचरितो पञ्ञासयो पञ्ञाधिमुत्तो पञ्ञाधजो पञ्ञाकेतु पञ्ञाधिपतेय्यो विचयबहुलो पविचयबहुलो ओक्खायनबहुलो समोक्खायनबहुलो सम्पेक्खायनधम्मो विभूतविहारी तच्चरितो तग्गरुको तब्बहुलो तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदाधिपतेय्यो, यथा गणगरुको वुच्चति गणबाहुलिकोति, चीवरगरुको पत्तगरुको सेनासनगरुको वुच्चति सेनासनबाहुलिकोति, एवमेवं इधेकच्चो पञ्ञागरुको होति पञ्ञाचरितो…पे॰… तदाधिपतेय्यो, पञ्ञाबाहुल्लाय संवत्तन्तीति इदं पञ्ञाबाहुल्लं।
Paññābāhullāya saṃvattantīti. ‘‘Katamaṃ paññābāhullaṃ? Idhekacco paññāgaruko hoti paññācarito paññāsayo paññādhimutto paññādhajo paññāketu paññādhipateyyo vicayabahulo pavicayabahulo okkhāyanabahulo samokkhāyanabahulo sampekkhāyanadhammo vibhūtavihārī taccarito taggaruko tabbahulo tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto tadādhipateyyo, yathā gaṇagaruko vuccati gaṇabāhulikoti, cīvaragaruko pattagaruko senāsanagaruko vuccati senāsanabāhulikoti, evamevaṃ idhekacco paññāgaruko hoti paññācarito…pe… tadādhipateyyo, paññābāhullāya saṃvattantīti idaṃ paññābāhullaṃ.
सीघपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा सीघपञ्ञा? सीघं सीघं सीलानि परिपूरेतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं इन्द्रियसंवरं, भोजने मत्तञ्ञुतं, जागरियानुयोगं, सीलक्खन्धं, समाधि-पञ्ञा-विमुत्ति-विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं ठानाट्ठानानि पटिविज्झति। विहारसमापत्तियो परिपूरेति। अरियसच्चानि पटिविज्झति। सतिपट्ठाने भावेति। सम्मप्पधाने इद्धिपादे इन्द्रियानि बलानि बोज्झङ्गे अरियमग्गं भावेतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं सामञ्ञफलानि सच्छिकरोतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति सीघपञ्ञा। सीघं सीघं परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति सीघपञ्ञा, सीघपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं सीघपञ्ञा।
Sīghapaññatāya saṃvattantīti. ‘‘Katamā sīghapaññā? Sīghaṃ sīghaṃ sīlāni paripūretīti sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ indriyasaṃvaraṃ, bhojane mattaññutaṃ, jāgariyānuyogaṃ, sīlakkhandhaṃ, samādhi-paññā-vimutti-vimuttiñāṇadassanakkhandhaṃ paripūretīti sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ ṭhānāṭṭhānāni paṭivijjhati. Vihārasamāpattiyo paripūreti. Ariyasaccāni paṭivijjhati. Satipaṭṭhāne bhāveti. Sammappadhāne iddhipāde indriyāni balāni bojjhaṅge ariyamaggaṃ bhāvetīti sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ sāmaññaphalāni sacchikarotīti sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ abhiññāyo paṭivijjhatīti sīghapaññā. Sīghaṃ sīghaṃ paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti sīghapaññā, sīghapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ sīghapaññā.
लहुपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा लहुपञ्ञा? लहुं लहुं सीलानि परिपूरेतीति लहुपञ्ञा…पे॰… लहुपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं लहुपञ्ञा।
Lahupaññatāyasaṃvattantīti. ‘‘Katamā lahupaññā? Lahuṃ lahuṃ sīlāni paripūretīti lahupaññā…pe… lahupaññatāya saṃvattantīti ayaṃ lahupaññā.
हासपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा हासपञ्ञा? इधेकच्चो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो हासबहुलो पामोज्जबहुलो सीलानि परिपूरेतीति हासपञ्ञा…पे॰… परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति हासपञ्ञा, हासपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं हासपञ्ञा।
Hāsapaññatāya saṃvattantīti. ‘‘Katamā hāsapaññā? Idhekacco vedabahulo tuṭṭhibahulo hāsabahulo pāmojjabahulo sīlāni paripūretīti hāsapaññā…pe… paramatthaṃ nibbānaṃ sacchikarotīti hāsapaññā, hāsapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ hāsapaññā.
जवनपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा जवनपञ्ञा? यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं , या काचि वेदना, या काचि सञ्ञा, ये केचि सङ्खारा, यंकिञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं अनिच्चतो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा, दुक्खतो, अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। चक्खुं…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चतो, दुक्खतो, अनत्ततो खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन, दुक्खं भयट्ठेन, अनत्ता असारकट्ठेनाति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा रूपनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा…पे॰… जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा। रूपं…पे॰… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति जवनपञ्ञा, जवनपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं जवनपञ्ञा।
Javanapaññatāya saṃvattantīti. ‘‘Katamā javanapaññā? Yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ , yā kāci vedanā, yā kāci saññā, ye keci saṅkhārā, yaṃkiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ viññāṇaṃ aniccato khippaṃ javatīti javanapaññā, dukkhato, anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccato, dukkhato, anattato khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā asārakaṭṭhenāti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā rūpanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā…pe… jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā. Rūpaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā jarāmaraṇanirodhe nibbāne khippaṃ javatīti javanapaññā, javanapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ javanapaññā.
तिक्खपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा तिक्खपञ्ञा? खिप्पं किलेसे छिन्दतीति तिक्खपञ्ञा। उप्पन्नं कामवितक्कं, व्यापादवितक्कं, विहिंसावितक्कं उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेतीति तिक्खपञ्ञा। उप्पन्नं रागं, दोसं, मोहं…पे॰… सब्बे भवगामिकम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेतीति तिक्खपञ्ञा। एकस्मिं आसने चत्तारो अरियमग्गा चत्तारि सामञ्ञफलानि चतस्सो पटिसम्भिदायो छ अभिञ्ञायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञायाति तिक्खपञ्ञा, तिक्खपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं तिक्खपञ्ञा।
Tikkhapaññatāya saṃvattantīti. ‘‘Katamā tikkhapaññā? Khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā. Uppannaṃ kāmavitakkaṃ, vyāpādavitakkaṃ, vihiṃsāvitakkaṃ uppannuppanne pāpake akusale dhamme nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Uppannaṃ rāgaṃ, dosaṃ, mohaṃ…pe… sabbe bhavagāmikamme nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gametīti tikkhapaññā. Ekasmiṃ āsane cattāro ariyamaggā cattāri sāmaññaphalāni catasso paṭisambhidāyo cha abhiññāyo adhigatā honti sacchikatā phassitā paññāyāti tikkhapaññā, tikkhapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ tikkhapaññā.
निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्तीति। ‘‘कतमा निब्बेधिकपञ्ञा? इधेकच्चो सब्बसङ्खारेसु उब्बेगबहुलो होति उत्तासबहुलो उक्कण्ठनबहुलो अरतिबहुलो अनभिरतिबहुलो बहिमुखो न रमति सब्बसङ्खारेसु, अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा, अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं दोसक्खन्धं, मोहक्खन्धं, कोधं, उपनाहं…पे॰… सब्बे भवगामिकम्मे निब्बिज्झति पदालेतीति निब्बेधिकपञ्ञा, निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्तीति अयं निब्बेधिकपञ्ञा’’।
Nibbedhikapaññatāyasaṃvattantīti. ‘‘Katamā nibbedhikapaññā? Idhekacco sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hoti uttāsabahulo ukkaṇṭhanabahulo aratibahulo anabhiratibahulo bahimukho na ramati sabbasaṅkhāresu, anibbiddhapubbaṃ appadālitapubbaṃ lobhakkhandhaṃ nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā, anibbiddhapubbaṃ appadālitapubbaṃ dosakkhandhaṃ, mohakkhandhaṃ, kodhaṃ, upanāhaṃ…pe… sabbe bhavagāmikamme nibbijjhati padāletīti nibbedhikapaññā, nibbedhikapaññatāya saṃvattantīti ayaṃ nibbedhikapaññā’’.
एवं पटिसम्भिदामग्गे वुत्तनयेनेवेत्थ अत्थो वेदितब्बो। केवलञ्हि तत्थ बहुवचनं, इध एकवचनन्ति अयमेव विसेसो। सेसं तादिसमेवाति। इमा च पन सोळस महापञ्ञा लोकियलोकुत्तरमिस्सकाव कथिता।
Evaṃ paṭisambhidāmagge vuttanayenevettha attho veditabbo. Kevalañhi tattha bahuvacanaṃ, idha ekavacananti ayameva viseso. Sesaṃ tādisamevāti. Imā ca pana soḷasa mahāpaññā lokiyalokuttaramissakāva kathitā.
कायगतासतिवग्गवण्णना।
Kāyagatāsativaggavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १९. कायगतासतिवग्गो • 19. Kāyagatāsativaggo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १९. कायगतासतिवग्गवण्णना • 19. Kāyagatāsativaggavaṇṇanā
