| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ (ដីកា) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
១៩. កាយគតាសតិវគ្គវណ្ណនា
19. Kāyagatāsativaggavaṇṇanā
៥៦៣. ចេតសា ផុដោតិ ចិត្តេន ផរិតោ។ ចិត្តេន ផរណញ្ច សមុទ្ទស្ស ទ្វិធា សម្ភវតីតិ អាហ – ‘‘ទុវិធំ ផរណ’’ន្តិអាទិ។ បុរិមេន អត្ថេនាតិ ‘‘សម្បយោគវសេន វិជ្ជំ ភជន្តី’’តិ វុត្តេន អត្ថេន។ បច្ឆិមេនាតិ ‘‘វិជ្ជាភាគេ វិជ្ជាកោដ្ឋាសេ វត្តន្តី’’តិ វុត្តេន។
563.Cetasāphuṭoti cittena pharito. Cittena pharaṇañca samuddassa dvidhā sambhavatīti āha – ‘‘duvidhaṃ pharaṇa’’ntiādi. Purimena atthenāti ‘‘sampayogavasena vijjaṃ bhajantī’’ti vuttena atthena. Pacchimenāti ‘‘vijjābhāge vijjākoṭṭhāse vattantī’’ti vuttena.
៥៦៤. មហតោ សំវេគាយ សំវត្តតីតិអាទីសុ អយំ បន អបរោ នយោ។ យាថាវតោ កាយសភាវប្បវេទនតោ មហតោ សំវេគាយ សំវត្តតិ។ អត្ថាយាតិ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថាយ។ យោគក្ខេមាយាតិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមភាវាយ។ សតិសម្បជញ្ញាយាតិ សព្ពត្ថ សតិអវិប្បវាសាយ សត្តដ្ឋានិយសម្បជញ្ញាយ ច។ ញាណទស្សនប្បដិលាភាយាតិ វិបស្សនាញាណាធិគមាយ។ វិជ្ជាវិមុត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយាតិ តិស្សោ វិជ្ជា ចិត្តស្ស អធិមុត្តិ និព្ពានំ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានីតិ ឯតេសំ បច្ចក្ខករណាយ។
564.Mahato saṃvegāya saṃvattatītiādīsu ayaṃ pana aparo nayo. Yāthāvato kāyasabhāvappavedanato mahato saṃvegāya saṃvattati. Atthāyāti diṭṭhadhammikādiatthāya. Yogakkhemāyāti catūhi yogehi khemabhāvāya. Satisampajaññāyāti sabbattha satiavippavāsāya sattaṭṭhāniyasampajaññāya ca. Ñāṇadassanappaṭilābhāyāti vipassanāñāṇādhigamāya. Vijjāvimuttiphalasacchikiriyāyāti tisso vijjā cittassa adhimutti nibbānaṃ cattāri sāmaññaphalānīti etesaṃ paccakkhakaraṇāya.
៥៨៤. បញ្ញាបដិលាភាយាតិអាទីសុ សោឡសសុ បទេសុ បញ្ញាបដិលាភាយ បញ្ញាវុទ្ធិយា បញ្ញាវេបុល្លាយ បញ្ញាពាហុល្លាយាតិ ឥមានិ ចត្តារិ បញ្ញាវសេន ភាវវចនានិ, សេសានិ ទ្វាទស បុគ្គលវសេន ភាវវចនានិ។ សប្បុរិសសំសេវោតិ សប្បុរិសានំ ភជនំ។ សទ្ធម្មស្សវនន្តិ តេសំ សប្បុរិសានំ សន្តិកេ សីលាទិប្បដិបត្តិទីបកស្ស សទ្ធម្មវចនស្ស សវនំ។ យោនិសោ មនសិការោតិ សុតានំ ធម្មានំ អត្ថូបបរិក្ខាវសេន ឧបាយេន មនសិការោ។ ធម្មានុធម្មប្បដិបត្តីតិ លោកុត្តរធម្មេ អនុគតស្ស សីលាទិប្បដិបទាធម្មស្ស បដិបជ្ជនំ។
584.Paññāpaṭilābhāyātiādīsu soḷasasu padesu paññāpaṭilābhāya paññāvuddhiyā paññāvepullāya paññābāhullāyāti imāni cattāri paññāvasena bhāvavacanāni, sesāni dvādasa puggalavasena bhāvavacanāni. Sappurisasaṃsevoti sappurisānaṃ bhajanaṃ. Saddhammassavananti tesaṃ sappurisānaṃ santike sīlādippaṭipattidīpakassa saddhammavacanassa savanaṃ. Yoniso manasikāroti sutānaṃ dhammānaṃ atthūpaparikkhāvasena upāyena manasikāro. Dhammānudhammappaṭipattīti lokuttaradhamme anugatassa sīlādippaṭipadādhammassa paṭipajjanaṃ.
ឆន្នំ អភិញ្ញាញាណានន្តិ ឥទ្ធិវិធទិព្ពសោតចេតោបរិយបុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុអាសវក្ខយញាណានំ។ តេសត្តតីនំ ញាណានន្តិ បដិសម្ភិទាបាឡិយំ (បដិ. ម. ១.១-២ មាតិកា) ‘‘សោតាវធានេ បញ្ញា សុតមយេ ញាណំ, សុត្វាន សំវរេ បញ្ញា សីលមយេ ញាណ’’ន្តិអាទិនា ញាណកថាយ និទ្ទិដ្ឋានំ សាវកសាធារណាសាធារណានំ ញាណានំ។ ឥមេសញ្ហិ តេសត្តតិញាណានំ សុតមយញាណាទីនិ សត្តសដ្ឋិញាណានិ សាវកស្ស សាធារណានិ, ‘‘ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេ ញាណំ, សត្តានំ អាសយានុសយេ ញាណំ, យមកបាដិហីរេ ញាណំ, មហាករុណាសមាបត្តិយា ញាណំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, អនាវរណញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៦៨-៧៣ មាតិកា) ឥមានិ ឆ អសាធារណញាណានិ សាវកេហិ។
Channaṃ abhiññāñāṇānanti iddhividhadibbasotacetopariyapubbenivāsadibbacakkhuāsavakkhayañāṇānaṃ. Tesattatīnaṃ ñāṇānanti paṭisambhidāpāḷiyaṃ (paṭi. ma. 1.1-2 mātikā) ‘‘sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇaṃ, sutvāna saṃvare paññā sīlamaye ñāṇa’’ntiādinā ñāṇakathāya niddiṭṭhānaṃ sāvakasādhāraṇāsādhāraṇānaṃ ñāṇānaṃ. Imesañhi tesattatiñāṇānaṃ sutamayañāṇādīni sattasaṭṭhiñāṇāni sāvakassa sādhāraṇāni, ‘‘indriyaparopariyatte ñāṇaṃ, sattānaṃ āsayānusaye ñāṇaṃ, yamakapāṭihīre ñāṇaṃ, mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ, sabbaññutaññāṇaṃ, anāvaraṇañāṇa’’nti (paṭi. ma. 1.68-73 mātikā) imāni cha asādhāraṇañāṇāni sāvakehi.
សត្តសត្តតីនំ ញាណានន្តិ ឯត្ថ –
Sattasattatīnaṃñāṇānanti ettha –
‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ញាណំ, អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណន្តិ ញាណំ។ អតីតម្បិ អទ្ធានំ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ញាណំ, អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណន្តិ ញាណំ។ អនាគតម្បិ អទ្ធានំ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ញាណំ, អសតិ ជាតិយា នត្ថិ ជរាមរណន្តិ ញាណំ។ យម្បិស្ស តំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តម្បិ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ ញាណំ។ ភវបច្ចយា ជាតីតិ ញាណំ…បេ.… ឧបាទានបច្ចយា ភវោតិ ញាណំ, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានន្តិ ញាណំ, វេទនាបច្ចយា តណ្ហាតិ ញាណំ, ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ ញាណំ, សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ ញាណំ, នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិ ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ ញាណំ, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ ញាណំ, អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ញាណំ, អសតិ អវិជ្ជាយ នត្ថិ សង្ខារាតិ ញាណំ, អតីតម្បិ អទ្ធានំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ញាណំ, អសតិ អវិជ្ជាយ នត្ថិ សង្ខារាតិ ញាណំ, អនាគតម្បិ អទ្ធានំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ញាណំ, អសតិ អវិជ្ជាយ នត្ថិ សង្ខារាតិ ញាណំ, យម្បិស្ស តំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តម្បិ ខយធមំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ ញាណ’’ន្តិ –
‘‘Jātipaccayā jarāmaraṇanti ñāṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti ñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ jātipaccayā jarāmaraṇanti ñāṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti ñāṇaṃ. Anāgatampi addhānaṃ jātipaccayā jarāmaraṇanti ñāṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti ñāṇaṃ. Yampissa taṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti ñāṇaṃ. Bhavapaccayā jātīti ñāṇaṃ…pe… upādānapaccayā bhavoti ñāṇaṃ, taṇhāpaccayā upādānanti ñāṇaṃ, vedanāpaccayā taṇhāti ñāṇaṃ, phassapaccayā vedanāti ñāṇaṃ, saḷāyatanapaccayā phassoti ñāṇaṃ, nāmarūpapaccayā saḷāyatananti ñāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpanti ñāṇaṃ, saṅkhārapaccayā viññāṇanti ñāṇaṃ, avijjāpaccayā saṅkhārāti ñāṇaṃ, asati avijjāya natthi saṅkhārāti ñāṇaṃ, atītampi addhānaṃ avijjāpaccayā saṅkhārāti ñāṇaṃ, asati avijjāya natthi saṅkhārāti ñāṇaṃ, anāgatampi addhānaṃ avijjāpaccayā saṅkhārāti ñāṇaṃ, asati avijjāya natthi saṅkhārāti ñāṇaṃ, yampissa taṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, tampi khayadhamaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti ñāṇa’’nti –
ភគវតា និទានវគ្គេ (សំ. និ. ២.៣៤-៣៥) ជរាមរណាទីសុ ឯកាទសសុ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេសុ បច្ចេកំ សត្ត សត្ត កត្វា វុត្តានិ សត្តសត្តតិញាណានិ។
Bhagavatā nidānavagge (saṃ. ni. 2.34-35) jarāmaraṇādīsu ekādasasu paṭiccasamuppādaṅgesu paccekaṃ satta satta katvā vuttāni sattasattatiñāṇāni.
តត្ថ ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ បច្ចយាការញាណំ។ បច្ចយាការោ ហិ ធម្មានំ បវត្តិសង្ខាតាយ ឋិតិយា ការណត្តា ‘‘ធម្មដ្ឋិតី’’តិ វុច្ចតិ, តត្ថ ញាណំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិអាទិនា វុត្តស្សេវ ឆព្ពិធស្ស ញាណស្សេតំ អធិវចនំ។ ខយធម្មន្តិ ខយគមនសភាវំ។ វយធម្មន្តិ វយគមនសភាវំ។ វិរាគធម្មន្តិ វិរជ្ជនសភាវំ។ និរោធធម្មន្តិ និរុជ្ឈនសភាវន្តិ អត្ថោ។
Tattha dhammaṭṭhitiñāṇanti paccayākārañāṇaṃ. Paccayākāro hi dhammānaṃ pavattisaṅkhātāya ṭhitiyā kāraṇattā ‘‘dhammaṭṭhitī’’ti vuccati, tattha ñāṇaṃ dhammaṭṭhitiñāṇaṃ, ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’ntiādinā vuttasseva chabbidhassa ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Khayadhammanti khayagamanasabhāvaṃ. Vayadhammanti vayagamanasabhāvaṃ. Virāgadhammanti virajjanasabhāvaṃ. Nirodhadhammanti nirujjhanasabhāvanti attho.
លាភោតិអាទីសុ លាភោយេវ ឧបសគ្គេន វិសេសេត្វា ‘‘បដិលាភោ’’តិ វុត្តោ។ បុន តស្សេវ អត្ថវិវរណវសេន ‘‘បត្តិ សម្បត្តី’’តិ វុត្តំ។ ផុសនាតិ អធិគមនវសេន ផុសនា។ សច្ឆិកិរិយាតិ បដិលាភសច្ឆិកិរិយា។ ឧបសម្បទាតិ និប្ផាទនា។
Lābhotiādīsu lābhoyeva upasaggena visesetvā ‘‘paṭilābho’’ti vutto. Puna tasseva atthavivaraṇavasena ‘‘patti sampattī’’ti vuttaṃ. Phusanāti adhigamanavasena phusanā. Sacchikiriyāti paṭilābhasacchikiriyā. Upasampadāti nipphādanā.
សត្តន្នញ្ច សេក្ខានន្តិ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខន្តីតិ សេក្ខសញ្ញិតានំ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋាទីនំ សត្តន្នំ។ បុថុជ្ជនកល្យាណកស្ស ចាតិ និព្ពានគាមិនិយា បដិបទាយ យុត្តត្តា សុន្ទរដ្ឋេន កល្យាណសញ្ញិតស្ស បុថុជ្ជនស្ស។ វឌ្ឍិតំ វឌ្ឍនំ ឯកាយាតិ វឌ្ឍិតវឌ្ឍនា។ យថាវុត្តានំ អដ្ឋន្នម្បិ បញ្ញានំ វសេន វិសេសតោវ អរហតោ បញ្ញាវសេន បញ្ញាវុទ្ធិយា។ តថា បញ្ញាវេបុល្លាយ។
Sattannañcasekkhānanti tisso sikkhā sikkhantīti sekkhasaññitānaṃ sotāpattimaggaṭṭhādīnaṃ sattannaṃ. Puthujjanakalyāṇakassa cāti nibbānagāminiyā paṭipadāya yuttattā sundaraṭṭhena kalyāṇasaññitassa puthujjanassa. Vaḍḍhitaṃ vaḍḍhanaṃ ekāyāti vaḍḍhitavaḍḍhanā. Yathāvuttānaṃ aṭṭhannampi paññānaṃ vasena visesatova arahato paññāvasena paññāvuddhiyā. Tathā paññāvepullāya.
យស្ស កស្សចិបិ វិសេសតោ អនុរូបធម្មស្ស មហន្តំ នាម កិច្ចសិទ្ធិយា វេទិតព្ពន្តិ តទស្ស កិច្ចសិទ្ធិយា ទស្សេន្តោ ‘‘មហន្តេ អត្ថេ បរិគ្គណ្ហាតី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អត្ថាទីនំ មហន្តភាវោ មហាវិសយតាយ វេទិតព្ពោ, មហាវិសយតា ច តេសំ បដិសម្ភិទាមគ្គេ អាគតនយេន វេទិតព្ពា។ សីលក្ខន្ធស្ស បន ហេតុមហន្តតាយ, បច្ចយមហន្តតាយ, និស្សយមហន្តតាយ , បភេទមហន្តតាយ, កិច្ចមហន្តតាយ, ផលមហន្តតាយ, អានិសំសមហន្តតាយ ច មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ហេតុ អលោភាទយោ។ បច្ចយោ ហិរោត្តប្បសទ្ធាសតិវីរិយាទយោ។ និស្សយោ សាវកពោធិបច្ចេកពោធិនិយតតា តំសមង្គិនោ ច បុរិសវិសេសា។ បភេទោ ចារិត្តវារិត្តាទិវិភាគោ។ កិច្ចំ តទង្គាទិវសេន បដិបក្ខវិធមនំ។ ផលំ សគ្គសម្បទា និព្ពានសម្បទា ច។ អានិសំសោ បិយមនាបតាទិ។ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៩) អាកង្ខេយ្យសុត្តាទីសុ (ម. និ. ១.៦៤ អាទយោ) ច អាគតនយេន វេទិតព្ពោ។ ឥមិនា នយេន សមាធិក្ខន្ធាទីនម្បិ មហន្តតា យថារហំ និទ្ធារេត្វា វត្តព្ពា។ ឋានាដ្ឋានាទីនំ មហន្តភាវោ បន មហាវិសយតាយ វេទិតព្ពោ។ តត្ថ ឋានាដ្ឋានានំ មហាវិសយតា ពហុធាតុកសុត្តាទីសុ អាគតនយេន វេទិតព្ពា។
Yassa kassacipi visesato anurūpadhammassa mahantaṃ nāma kiccasiddhiyā veditabbanti tadassa kiccasiddhiyā dassento ‘‘mahante atthe pariggaṇhātī’’tiādimāha. Tattha atthādīnaṃ mahantabhāvo mahāvisayatāya veditabbo, mahāvisayatā ca tesaṃ paṭisambhidāmagge āgatanayena veditabbā. Sīlakkhandhassa pana hetumahantatāya, paccayamahantatāya, nissayamahantatāya , pabhedamahantatāya, kiccamahantatāya, phalamahantatāya, ānisaṃsamahantatāya ca mahantabhāvo veditabbo. Tattha hetu alobhādayo. Paccayo hirottappasaddhāsativīriyādayo. Nissayo sāvakabodhipaccekabodhiniyatatā taṃsamaṅgino ca purisavisesā. Pabhedo cārittavārittādivibhāgo. Kiccaṃ tadaṅgādivasena paṭipakkhavidhamanaṃ. Phalaṃ saggasampadā nibbānasampadā ca. Ānisaṃso piyamanāpatādi. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.9) ākaṅkheyyasuttādīsu (ma. ni. 1.64 ādayo) ca āgatanayena veditabbo. Iminā nayena samādhikkhandhādīnampi mahantatā yathārahaṃ niddhāretvā vattabbā. Ṭhānāṭṭhānādīnaṃ mahantabhāvo pana mahāvisayatāya veditabbo. Tattha ṭhānāṭṭhānānaṃ mahāvisayatā bahudhātukasuttādīsu āgatanayena veditabbā.
វិហារសមាបត្តីនំ មហាវិសយតា សមាធិក្ខន្ធេ មហាវិសយតានិទ្ធារណនយេន វេទិតព្ពា, អរិយសច្ចានំ សកលយានសង្គាហកតោ សច្ចវិភង្គេ (វិភ. ១៨៩ អាទយោ) តំសំវណ្ណនាសុ (វិភ. អដ្ឋ. ១៨៩ អាទយោ) ច អាគតនយេន, សតិបដ្ឋានាទីនំ សតិបដ្ឋានវិភង្គាទីសុ (វិភ. ៣៥៥ អាទយោ) តំសំវណ្ណនាទីសុ (វិភ. អដ្ឋ. ៣៥៥ អាទយោ) ច អាគតនយេន, សាមញ្ញផលានំ មហតោ ហិតស្ស មហតោ សុខស្ស មហតោ អត្ថស្ស មហតោ យោគក្ខេមស្ស និប្ផត្តិភាវតោ សន្តបណីតអតក្កាវចរបណ្ឌិតវេទនីយភាវតោ, អភិញ្ញានំ មហាសម្ភារតោ មហាវិសយតោ មហាកិច្ចតោ មហានុភាវតោ មហានិប្ផត្តិតោ, និព្ពានស្ស មទនិម្មទនាទិមហត្ថសិទ្ធិតោ ច មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ។ បរិគ្គណ្ហាតីតិ សភាវាទិតោ បរិច្ឆិជ្ជ គណ្ហាតិ ជានាតិ, បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ។
Vihārasamāpattīnaṃ mahāvisayatā samādhikkhandhe mahāvisayatāniddhāraṇanayena veditabbā, ariyasaccānaṃ sakalayānasaṅgāhakato saccavibhaṅge (vibha. 189 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanāsu (vibha. aṭṭha. 189 ādayo) ca āgatanayena, satipaṭṭhānādīnaṃ satipaṭṭhānavibhaṅgādīsu (vibha. 355 ādayo) taṃsaṃvaṇṇanādīsu (vibha. aṭṭha. 355 ādayo) ca āgatanayena, sāmaññaphalānaṃ mahato hitassa mahato sukhassa mahato atthassa mahato yogakkhemassa nipphattibhāvato santapaṇītaatakkāvacarapaṇḍitavedanīyabhāvato, abhiññānaṃ mahāsambhārato mahāvisayato mahākiccato mahānubhāvato mahānipphattito, nibbānassa madanimmadanādimahatthasiddhito ca mahantabhāvo veditabbo. Pariggaṇhātīti sabhāvādito paricchijja gaṇhāti jānāti, paṭivijjhatīti attho.
បុថុបញ្ញាតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយានុសារេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ អយំ បន វិសេសោ – បុថុ នានាក្ខន្ធេសុ ញាណំ បវត្តតីតិ ‘‘អយំ រូបក្ខន្ធោ នាម…បេ.… អយំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ នាមា’’តិ ឯវំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ នានាករណំ បដិច្ច ញាណំ បវត្តតិ។ តេសុបិ ឯកវិធេន រូបក្ខន្ធោ…បេ.… ឯកាទសវិធេន រូបក្ខន្ធោ។ ឯកវិធេន វេទនាក្ខន្ធោ…បេ.… ពហុវិធេន វេទនាក្ខន្ធោ។ ឯកវិធេន សញ្ញាក្ខន្ធោ…បេ.… ពហុវិធេន សញ្ញាក្ខន្ធោ។ ឯកវិធេន សង្ខារក្ខន្ធោ…បេ.… ពហុវិធេន សង្ខារក្ខន្ធោ។ ឯកវិធេន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ…បេ.… ពហុវិធេន វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ឯវំ ឯកេកស្ស ខន្ធស្ស ឯកវិធាទិវសេន អតីតាទិវសេនបិ នានាករណំ បដិច្ច ញាណំ បវត្តតិ។
Puthupaññāti etthāpi vuttanayānusārena attho veditabbo. Ayaṃ pana viseso – puthu nānākkhandhesu ñāṇaṃ pavattatīti ‘‘ayaṃ rūpakkhandho nāma…pe… ayaṃ viññāṇakkhandho nāmā’’ti evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tesupi ekavidhena rūpakkhandho…pe… ekādasavidhena rūpakkhandho. Ekavidhena vedanākkhandho…pe… bahuvidhena vedanākkhandho. Ekavidhena saññākkhandho…pe… bahuvidhena saññākkhandho. Ekavidhena saṅkhārakkhandho…pe… bahuvidhena saṅkhārakkhandho. Ekavidhena viññāṇakkhandho…pe… bahuvidhena viññāṇakkhandhoti evaṃ ekekassa khandhassa ekavidhādivasena atītādivasenapi nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.
បុថុ នានាធាតូសូតិ ‘‘អយំ ចក្ខុធាតុ នាម…បេ.… អយំ មនោវិញ្ញាណធាតុ នាម។ តត្ថ សោឡស ធាតុយោ កាមាវចរា, ទ្វេ ចាតុភូមិកា’’តិ ឯវំ ធាតូសុ នានាករណំ បដិច្ច ញាណំ បវត្តតិ។ តយិទំ ឧបាទិន្នធាតុវសេន វុត្តំ។ បច្ចេកពុទ្ធានញ្ហិ ទ្វិន្នញ្ច អគ្គសាវកានំ ឧបាទិន្នធាតូសុ ឯវ នានាករណំ បដិច្ច ញាណំ បវត្តតិ, តញ្ច ខោ ឯកទេសតោវ, ន និប្បទេសតោ។ ពហិទ្ធា អនុបាទិន្នធាតូនំ នានាករណំ តេសំ អវិសយោវ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំយេវ បន ‘‘ឥមាយ ធាតុយា ឧស្សន្នត្តា ឥមស្ស រុក្ខស្ស ខន្ធោ សេតោ ហោតិ, ឥមស្ស កាឡោ, ឥមស្ស មដ្ឋោ, ឥមស្ស ខរោ, ឥមស្ស ពហលតចោ, ឥមស្ស សុក្ខតចោ។ ឥមស្ស បត្តំ វណ្ណសណ្ឋានាទិវសេន ឯវរូបំ។ ឥមស្ស បុប្ផំ នីលំ, បីតំ, លោហិតំ, ឱទាតំ, សុគន្ធំ, ទុគ្គន្ធំ, មិស្សកគន្ធំ។ ផលំ ខុទ្ទកំ, មហន្តំ, ទីឃំ, វដ្ដំ, សុវណ្ណំ, ទុព្ពណ្ណំ, មដ្ឋំ, ផរុសំ, សុគន្ធំ, ទុគ្គន្ធំ, មធុរំ, តិត្តកំ, អម្ពិលំ, កដុកំ, កសាវំ។ កណ្ដកោ តិខិណោ, អតិខិណោ, ឧជុកោ, កុដិលោ, តម្ពោ, នីលោ, លោហិតោ, ឱទាតោ’’តិអាទិនា ធាតុនានត្តំ បដិច្ច ញាណំ បវត្តតិ។
Puthu nānādhātūsūti ‘‘ayaṃ cakkhudhātu nāma…pe… ayaṃ manoviññāṇadhātu nāma. Tattha soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve cātubhūmikā’’ti evaṃ dhātūsu nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati. Tayidaṃ upādinnadhātuvasena vuttaṃ. Paccekabuddhānañhi dvinnañca aggasāvakānaṃ upādinnadhātūsu eva nānākaraṇaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati, tañca kho ekadesatova, na nippadesato. Bahiddhā anupādinnadhātūnaṃ nānākaraṇaṃ tesaṃ avisayova, sabbaññubuddhānaṃyeva pana ‘‘imāya dhātuyā ussannattā imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa kāḷo, imassa maṭṭho, imassa kharo, imassa bahalataco, imassa sukkhataco. Imassa pattaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena evarūpaṃ. Imassa pupphaṃ nīlaṃ, pītaṃ, lohitaṃ, odātaṃ, sugandhaṃ, duggandhaṃ, missakagandhaṃ. Phalaṃ khuddakaṃ, mahantaṃ, dīghaṃ, vaṭṭaṃ, suvaṇṇaṃ, dubbaṇṇaṃ, maṭṭhaṃ, pharusaṃ, sugandhaṃ, duggandhaṃ, madhuraṃ, tittakaṃ, ambilaṃ, kaṭukaṃ, kasāvaṃ. Kaṇṭako tikhiṇo, atikhiṇo, ujuko, kuṭilo, tambo, nīlo, lohito, odāto’’tiādinā dhātunānattaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.
បុថុ នានាអាយតនេសូតិ ‘‘ឥទំ ចក្ខាយតនំ នាម…បេ.… ឥទំ ធម្មាយតនំ នាម។ តត្ថ ទសាយតនា កាមាវចរា, ទ្វេ ចាតុភូមកា’’តិ ឯវំ អាយតននានត្តំ បដិច្ច ញាណំ បវត្តតិ។
Puthu nānāāyatanesūti ‘‘idaṃ cakkhāyatanaṃ nāma…pe… idaṃ dhammāyatanaṃ nāma. Tattha dasāyatanā kāmāvacarā, dve cātubhūmakā’’ti evaṃ āyatananānattaṃ paṭicca ñāṇaṃ pavattati.
បុថុ នានាបដិច្ចសមុប្បាទេសូតិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភេទតោ សន្តានភេទតោ ច នានប្បភេទេសុ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេសុ។ អវិជ្ជាទិអង្គានិ ហិ បច្ចេកំ បដិច្ចសមុប្បាទសញ្ញិតានិ។ តេនាហ – សង្ខារបិដកេ ‘‘ទ្វាទស បច្ចយា ទ្វាទស បដិច្ចសមុប្បាទា’’តិ (សំ. និ. ដី. ១.១.១១០)។
Puthu nānāpaṭiccasamuppādesūti ajjhattabahiddhābhedato santānabhedato ca nānappabhedesu paṭiccasamuppādaṅgesu. Avijjādiaṅgāni hi paccekaṃ paṭiccasamuppādasaññitāni. Tenāha – saṅkhārapiṭake ‘‘dvādasa paccayā dvādasa paṭiccasamuppādā’’ti (saṃ. ni. ṭī. 1.1.110).
បុថុ នានាសុញ្ញតមនុបលព្ភេសូតិ នានាសភាវេសុ និច្ចសារាទិវិរហិតេសុ សុញ្ញសភាវេសុ, តតោ ឯវ ឥត្ថិបុរិសអត្តត្តនិយាទិវសេន អនុបលព្ភមានសភាវេសុ។ ម-ការោ ហេត្ថ បទសន្ធិករោ។
Puthu nānāsuññatamanupalabbhesūti nānāsabhāvesu niccasārādivirahitesu suññasabhāvesu, tato eva itthipurisaattattaniyādivasena anupalabbhamānasabhāvesu. Ma-kāro hettha padasandhikaro.
បុថុ នានាអត្ថេសូតិ អត្ថបដិសម្ភិទាវិសយេសុ បច្ចយុប្បន្នាទិនានាអត្ថេសុ។ ធម្មេសូតិ ធម្មបដិសម្ភិទាវិសយេសុ បច្ចយាទិនានាធម្មេសុ។ និរុត្តីសូតិ តេសំយេវ អត្ថធម្មានំ និទ្ធារណវចនសង្ខាតេសុ នានានិរុត្តីសុ។ បុថុ នានាបដិភានេសូតិ អត្ថបដិសម្ភិទាទិវិសយេសុ ឥមានិ ញាណានិ ឥទមត្ថជោតកានីតិ តថា តថា បដិភានតោ ឧបតិដ្ឋនតោ បដិភានានីតិ លទ្ធនាមេសុ នានាញាណេសុ។
Puthunānāatthesūti atthapaṭisambhidāvisayesu paccayuppannādinānāatthesu. Dhammesūti dhammapaṭisambhidāvisayesu paccayādinānādhammesu. Niruttīsūti tesaṃyeva atthadhammānaṃ niddhāraṇavacanasaṅkhātesu nānāniruttīsu. Puthu nānāpaṭibhānesūti atthapaṭisambhidādivisayesu imāni ñāṇāni idamatthajotakānīti tathā tathā paṭibhānato upatiṭṭhanato paṭibhānānīti laddhanāmesu nānāñāṇesu.
បុថុ នានាសីលក្ខន្ធេសូតិអាទីសុ សីលស្ស បុថុត្តំ នានត្តញ្ច វុត្តមេវ, ឥតរេសំ បន វុត្តនយានុសារេន សុវិញ្ញេយ្យត្តា បាកដមេវ។ យំ បន អភិន្នំ ឯកមេវ និព្ពានំ, តត្ថ ឧបចារវសេន បុថុត្តំ គហេតព្ពន្តិ អាហ – ‘‘បុថុ នានាជនសាធារណេ ធម្មេ សមតិក្កម្មា’’តិ។ តេនស្ស មទនិម្មទនាទិបរិយាយេន បុថុត្តំ បរិទីបិតំ ហោតិ។
Puthu nānāsīlakkhandhesūtiādīsu sīlassa puthuttaṃ nānattañca vuttameva, itaresaṃ pana vuttanayānusārena suviññeyyattā pākaṭameva. Yaṃ pana abhinnaṃ ekameva nibbānaṃ, tattha upacāravasena puthuttaṃ gahetabbanti āha – ‘‘puthu nānājanasādhāraṇe dhamme samatikkammā’’ti. Tenassa madanimmadanādipariyāyena puthuttaṃ paridīpitaṃ hoti.
វិបុលេ អត្ថេតិ មហន្តេ អត្ថេ។ មហន្តបរិយាយោ ហិ វិបុលសទ្ទោ។ គម្ភីរេសូតិ សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ អនុបចិតញាណសម្ភារេហិ អលព្ភនេយ្យប្បតិដ្ឋេសុ ខន្ធេសុ ញាណំ បវត្តតីតិ វិសយស្ស គម្ភីរតាយ ញាណស្ស គម្ភីរតា វិភាវិតា។
Vipule attheti mahante atthe. Mahantapariyāyo hi vipulasaddo. Gambhīresūti sasādīhi viya mahāsamuddo anupacitañāṇasambhārehi alabbhaneyyappatiṭṭhesu khandhesu ñāṇaṃ pavattatīti visayassa gambhīratāya ñāṇassa gambhīratā vibhāvitā.
តិក្ខវិសទភាវាទិគុណេហិ អសាធារណត្តា បរេសំ បញ្ញាយ ន សាមន្តា, អថ ខោ សុវិទូរវិទូរេតិ អសមន្តបញ្ញា អាការស្ស រស្សត្តំ កត្វា។ កេចិ ‘‘អសមត្ថបញ្ញា’’តិ បឋន្តិ, តេសំ យថាវុត្តគុណេហិ អញ្ញេហិ អសាធារណត្តា នត្ថិ ឯតិស្សា កាយចិ សមត្ថន្តិ អសមត្ថា បញ្ញាតិ យោជនា។ អត្ថវវត្ថានតោតិ អត្ថប្បភេទស្ស យាថាវតោ សន្និដ្ឋានតោ។ ន អញ្ញោ កោចិ សក្កោតិ អភិសម្ភវិតុន្តិ ញាណគតិយា សម្បាបុណិតុំ ន អញ្ញោ កោចិបិ សក្កោតិ, តស្មា អយំ សុវិទូរវិទូរេតិ អសមន្តបញ្ញា។ ឥទានិ បុគ្គលន្តរវសេន អសមន្តបញ្ញំ វិភាវេតុំ, ‘‘បុថុជ្ជនកល្យាណកស្សា’’តិអាទិ អារទ្ធំ។
Tikkhavisadabhāvādiguṇehi asādhāraṇattā paresaṃ paññāya na sāmantā, atha kho suvidūravidūreti asamantapaññā ākārassa rassattaṃ katvā. Keci ‘‘asamatthapaññā’’ti paṭhanti, tesaṃ yathāvuttaguṇehi aññehi asādhāraṇattā natthi etissā kāyaci samatthanti asamatthā paññāti yojanā. Atthavavatthānatoti atthappabhedassa yāthāvato sanniṭṭhānato. Na añño koci sakkoti abhisambhavitunti ñāṇagatiyā sampāpuṇituṃ na añño kocipi sakkoti, tasmā ayaṃ suvidūravidūreti asamantapaññā. Idāni puggalantaravasena asamantapaññaṃ vibhāvetuṃ, ‘‘puthujjanakalyāṇakassā’’tiādi āraddhaṃ.
‘‘បញ្ញាបភេទកុសលោ អភិន្នញាណោ អធិគតប្បដិសម្ភិទោ ចតុវេសារជ្ជប្បត្តោ ទសពលធារី បុរិសាសភោ បុរិសសីហោ បុរិសនាគោ បុរិសាជញ្ញោ បុរិសធោរយ្ហោ អនន្តញាណោ អនន្តតេជោ អនន្តយសោ អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ ពលវា នេតា វិនេតា អនុនេតា បញ្ញាបេតា វិនិជ្ឈាបេតា បេក្ខតា បសាទេតា។ សោ ហិ ភគវា អនុប្បន្នស្ស មគ្គស្ស ឧប្បាទេតា, អសញ្ជាតស្ស មគ្គស្ស សញ្ជនេតា, អនក្ខាតស្ស មគ្គស្ស អក្ខាតា, មគ្គញ្ញូ មគ្គវិទូ មគ្គកោវិទោ។ មគ្គានុគាមី ច បន ឯតរហិ សាវកា វិហរន្តិ បច្ឆា សមន្នាគតា។
‘‘Paññāpabhedakusalo abhinnañāṇo adhigatappaṭisambhido catuvesārajjappatto dasabaladhārī purisāsabho purisasīho purisanāgo purisājañño purisadhorayho anantañāṇo anantatejo anantayaso aḍḍho mahaddhano balavā netā vinetā anunetā paññāpetā vinijjhāpetā pekkhatā pasādetā. So hi bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā, asañjātassa maggassa sañjanetā, anakkhātassa maggassa akkhātā, maggaññū maggavidū maggakovido. Maggānugāmī ca pana etarahi sāvakā viharanti pacchā samannāgatā.
‘‘សោ ហិ ភគវា ជានំ ជានាតិ, បស្សំ បស្សតិ, ចក្ខុភូតោ ញាណភូតោ ធម្មភូតោ ព្រហ្មភូតោ វត្តា បវត្តា អត្ថស្ស និន្នេតា អមតស្ស ទាតា ធម្មស្សាមី តថាគតោ, នត្ថិ តស្ស ភគវតោ អញ្ញាតំ អទិដ្ឋំ អវិទិតំ អសច្ឆិកតំ អផស្សិតំ បញ្ញាយ។ អតីតំ អនាគតំ បច្ចុប្បន្នំ ឧបាទាយ សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ, យំ កិញ្ចិ នេយ្យំ នាម អត្ថិ តំ សព្ពំ ជានិតព្ពំ, អត្តត្ថោ វា បរត្ថោ វា ឧភយត្ថោ វា ទិដ្ឋធម្មិកោ វា អត្ថោ សម្បរាយិកោ វា អត្ថោ ឧត្តានោ វា អត្ថោ គម្ភីរោ វា អត្ថោ គូឡ្ហោ វា អត្ថោ បដិច្ឆន្នោ វា អត្ថោ នេយ្យោ វា អត្ថោ នីតោ វា អត្ថោ អនវជ្ជោ វា អត្ថោ និក្កិលេសោ វា អត្ថោ វោទានោ វា អត្ថោ បរមត្ថោ វា អត្ថោ, សព្ពំ តំ អន្តោពុទ្ធញាណេ បរិវត្តតិ។
‘‘So hi bhagavā jānaṃ jānāti, passaṃ passati, cakkhubhūto ñāṇabhūto dhammabhūto brahmabhūto vattā pavattā atthassa ninnetā amatassa dātā dhammassāmī tathāgato, natthi tassa bhagavato aññātaṃ adiṭṭhaṃ aviditaṃ asacchikataṃ aphassitaṃ paññāya. Atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ upādāya sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchanti, yaṃ kiñci neyyaṃ nāma atthi taṃ sabbaṃ jānitabbaṃ, attattho vā parattho vā ubhayattho vā diṭṭhadhammiko vā attho samparāyiko vā attho uttāno vā attho gambhīro vā attho gūḷho vā attho paṭicchanno vā attho neyyo vā attho nīto vā attho anavajjo vā attho nikkileso vā attho vodāno vā attho paramattho vā attho, sabbaṃ taṃ antobuddhañāṇe parivattati.
‘‘សព្ពំ កាយកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណានុបរិវត្តិ, សព្ពំ វចីកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណានុបរិវត្តិ, សព្ពំ មនោកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណានុបរិវត្តិ។ អតីតេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, អនាគតេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, បច្ចុប្បន្នេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, យាវតកំ នេយ្យំ, តាវតកំ ញាណំ។ យាវតកំ ញាណំ, តាវតកំ នេយ្យំ។ នេយ្យបរិយន្តិកំ ញាណំ, ញាណបរិយន្តិកំ នេយ្យំ, នេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ញាណំ នប្បវត្តតិ, ញាណំ អតិក្កមិត្វា នេយ្យបថោ នត្ថិ, អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោ តេ ធម្មា, យថា ទ្វិន្នំ សមុគ្គបដលានំ សម្មា ផុសិតានំ ហេដ្ឋិមំ សមុគ្គបដលំ ឧបរិមំ នាតិវត្តតិ, ឧបរិមំ សមុគ្គបដលំ ហេដ្ឋិមំ នាតិវត្តតិ, អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោ, ឯវមេវំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នេយ្យញ្ច ញាណញ្ច អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោ។ យាវតកំ នេយ្យំ, តាវតកំ ញាណំ។ យាវតកំ ញាណំ, តាវតកំ នេយ្យំ, នេយ្យបរិយន្តិកំ ញាណំ, ញាណបរិយន្តិកំ នេយ្យំ, នេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ញាណំ នប្បវត្តតិ, ញាណំ អតិក្កមិត្វា នេយ្យបថោ នត្ថិ។ អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោ តេ ធម្មា។ សព្ពធម្មេសុ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណំ បវត្តតិ។
‘‘Sabbaṃ kāyakammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti, sabbaṃ vacīkammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti, sabbaṃ manokammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇānuparivatti. Atīte buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgate buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppanne buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ neyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ neyyaṃ. Neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ, neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi, aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā, yathā dvinnaṃ samuggapaṭalānaṃ sammā phusitānaṃ heṭṭhimaṃ samuggapaṭalaṃ uparimaṃ nātivattati, uparimaṃ samuggapaṭalaṃ heṭṭhimaṃ nātivattati, aññamaññapariyantaṭṭhāyino, evamevaṃ buddhassa bhagavato neyyañca ñāṇañca aññamaññapariyantaṭṭhāyino. Yāvatakaṃ neyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ neyyaṃ, neyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ neyyaṃ, neyyaṃ atikkamitvā ñāṇaṃ nappavattati, ñāṇaṃ atikkamitvā neyyapatho natthi. Aññamaññapariyantaṭṭhāyino te dhammā. Sabbadhammesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati.
‘‘សព្ពេ ធម្មា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាវជ្ជនប្បដិពទ្ធា អាកង្ខប្បដិពទ្ធា មនសិការប្បដិពទ្ធា ចិត្តុប្បាទប្បដិពទ្ធា, សព្ពសត្តេសុ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណំ បវត្តតិ។ សព្ពេសំ សត្តានំ ពុទ្ធោ អាសយំ ជានាតិ, អនុសយំ ជានាតិ, ចរិតំ ជានាតិ, អធិមុត្តិំ ជានាតិ, អប្បរជក្ខេ មហារជក្ខេ តិក្ខិន្ទ្រិយេ មុទិន្ទ្រិយេ ស្វាការេ ទ្វាការេ សុវិញ្ញាបយេ ទុវិញ្ញាបយេ ភព្ពា សព្ពេ សត្តេ បជានាតិ, សទេវកោ លោកោ សមារកោ សព្រហ្មកោ សស្សមណព្រាហ្មណី បជា សទេវមនុស្សា អន្តោពុទ្ធញាណេ បរិវត្តតិ។
‘‘Sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanappaṭibaddhā ākaṅkhappaṭibaddhā manasikārappaṭibaddhā cittuppādappaṭibaddhā, sabbasattesu buddhassa bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Sabbesaṃ sattānaṃ buddho āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye bhabbā sabbe satte pajānāti, sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati.
‘‘យថា យេ កេចិ មច្ឆកច្ឆបា អន្តមសោ តិមិតិមិង្គលំ ឧបាទាយ អន្តោមហាសមុទ្ទេ បរិវត្តន្តិ, ឯវមេវ សទេវកោ លោកោ សមារកោ សព្រហ្មកោ សស្សមណព្រាហ្មណី បជា សទេវមនុស្សា អន្តោពុទ្ធញាណេ បរិវត្តតិ។ យថា យេ កេចិ បក្ខិនោ អន្តមសោ គរុឡំ វេនតេយ្យំ ឧបាទាយ អាកាសស្ស បទេសេ បរិវត្តន្តិ, ឯវមេវ យេបិ តេ សារិបុត្តសមា បញ្ញាយ, តេបិ ពុទ្ធញាណស្ស បទេសេ បរិវត្តន្តិ, ពុទ្ធញាណំ ទេវមនុស្សានំ បញ្ញំ ផរិត្វា អតិឃំសិត្វា តិដ្ឋតិ។ យេបិ តេ ខត្តិយបណ្ឌិតា ព្រាហ្មណបណ្ឌិតា គហបតិបណ្ឌិតា សមណបណ្ឌិតា និបុណា កតបរប្បវាទា វាលវេធិរូបា, វោភិន្ទន្តា មញ្ញេ ចរន្តិ បញ្ញាគតេន ទិដ្ឋិគតានិ, តេ តេ បញ្ហំ អភិសង្ខរិត្វា អភិសង្ខរិត្វា’’តិ (បដិ. ម. ៣.៥) –
‘‘Yathā ye keci macchakacchapā antamaso timitimiṅgalaṃ upādāya antomahāsamudde parivattanti, evameva sadevako loko samārako sabrahmako sassamaṇabrāhmaṇī pajā sadevamanussā antobuddhañāṇe parivattati. Yathā ye keci pakkhino antamaso garuḷaṃ venateyyaṃ upādāya ākāsassa padese parivattanti, evameva yepi te sāriputtasamā paññāya, tepi buddhañāṇassa padese parivattanti, buddhañāṇaṃ devamanussānaṃ paññaṃ pharitvā atighaṃsitvā tiṭṭhati. Yepi te khattiyapaṇḍitā brāhmaṇapaṇḍitā gahapatipaṇḍitā samaṇapaṇḍitā nipuṇā kataparappavādā vālavedhirūpā, vobhindantā maññe caranti paññāgatena diṭṭhigatāni, te te pañhaṃ abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā’’ti (paṭi. ma. 3.5) –
អាទិនា និទ្ទិដ្ឋបាឡិំ បេយ្យាលមុខេន សំខិបិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘បញ្ញាបភេទកុសលោ បភិន្នញាណោ…បេ.… តេ បញ្ហំ អភិសង្ខរិត្វា អភិសង្ខរិត្វា’’តិអាទិមាហ។
Ādinā niddiṭṭhapāḷiṃ peyyālamukhena saṃkhipitvā dassento ‘‘paññāpabhedakusalo pabhinnañāṇo…pe… te pañhaṃ abhisaṅkharitvā abhisaṅkharitvā’’tiādimāha.
តត្ថ បភិន្នញាណោតិ អត្ថាទីសុ បភេទគតញាណោ។ ‘‘បភេទញាណោ’’តិបិ បឋន្តិ, សោយេវ អត្ថោ។ តេ បញ្ហន្តិ តេ តេ អត្តនា អធិប្បេតំ បញ្ហំ។ និទ្ទិដ្ឋការណាតិ វិស្សជ្ជិតការណា។ ឧបក្ខិត្តកាតិ ភគវតោ បញ្ញាវេយ្យត្តិយេន សមីបេ ខិត្តកា អន្តេវាសិកា សម្បជ្ជន្តិ។
Tattha pabhinnañāṇoti atthādīsu pabhedagatañāṇo. ‘‘Pabhedañāṇo’’tipi paṭhanti, soyeva attho. Te pañhanti te te attanā adhippetaṃ pañhaṃ. Niddiṭṭhakāraṇāti vissajjitakāraṇā. Upakkhittakāti bhagavato paññāveyyattiyena samīpe khittakā antevāsikā sampajjanti.
ភវតិ អភិភវតីតិ ភូរិ។ កិំ? រាគាទិំ។ ឧបសគ្គេ សតិបិ តទេវ បទំ តមត្ថំ វទតីតិ ឧបសគ្គេន វិនាបិ សោ អត្ថោ វិញ្ញេយ្យោ អនេកត្ថត្តា ធាតូនន្តិ វុត្តំ – ‘‘អភិភុយ្យតី’’តិ។ ការកព្យត្តយេន ចេតំ វុត្តំ, តស្មា រាគំ អភិភុយ្យតីតិ សា សា មគ្គបញ្ញា អត្តនា អត្តនា វជ្ឈំ រាគំ អភិភុយ្យតិ អភិភវតិ, មទតីតិ អត្ថោ។ អភិភវតីតិ សា សា ផលបញ្ញា តំ តំ រាគំ ភវិ អភិភវិ មទ្ទីតិ ភូរិបញ្ញា។ ‘‘អភិភវិតា’’តិ វា បាឋោ, ‘‘អភិភវិត្វា’’តិបិ បឋន្តិ។ អភិភវិត្វាតិ ច កិរិយាយ សិទ្ធភាវទស្សនំ។ បញ្ញា ចេ សិទ្ធា, រាគាភិភវោ ច សិទ្ធោ ឯវាតិ។ សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។
Bhavati abhibhavatīti bhūri. Kiṃ? Rāgādiṃ. Upasagge satipi tadeva padaṃ tamatthaṃ vadatīti upasaggena vināpi so attho viññeyyo anekatthattā dhātūnanti vuttaṃ – ‘‘abhibhuyyatī’’ti. Kārakabyattayena cetaṃ vuttaṃ, tasmā rāgaṃ abhibhuyyatīti sā sā maggapaññā attanā attanā vajjhaṃ rāgaṃ abhibhuyyati abhibhavati, madatīti attho. Abhibhavatīti sā sā phalapaññā taṃ taṃ rāgaṃ bhavi abhibhavi maddīti bhūripaññā. ‘‘Abhibhavitā’’ti vā pāṭho, ‘‘abhibhavitvā’’tipi paṭhanti. Abhibhavitvāti ca kiriyāya siddhabhāvadassanaṃ. Paññā ce siddhā, rāgābhibhavo ca siddho evāti. Sesesupi eseva nayo.
រាគាទីសុ បន រជ្ជនលក្ខណោ រាគោ។ ទុស្សនលក្ខណោ ទោសោ។ មុយ្ហនលក្ខណោ មោហោ។ កុជ្ឈនលក្ខណោ កោធោ, ឧបនន្ធនលក្ខណោ ឧបនាហោ។ បុព្ពកាលំ កោធោ, អបរកាលំ ឧបនាហោ។ បរគុណមក្ខនលក្ខណោ មក្ខោ, យុគគ្គាហលក្ខណោ បលាសោ។ បរសម្បត្តិខីយនលក្ខណា ឥស្សា, អត្តនោ សម្បត្តិនិគ្គូហនលក្ខណំ មច្ឆរិយំ។ អត្តនា កតបាបប្បដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា, អត្តនោ អវិជ្ជមានគុណប្បកាសនលក្ខណំ សាឋេយ្យំ។ ចិត្តស្ស ឧទ្ធុមាតភាវលក្ខណោ ថម្ភោ, ករណុត្តរិយលក្ខណោ សារម្ភោ។ ឧន្នតិលក្ខណោ មានោ, អព្ភុន្នតិលក្ខណោ អតិមានោ។ មត្តភាវលក្ខណោ មទោ, បញ្ចកាមគុណេសុ ចិត្តវោស្សគ្គលក្ខណោ បមាទោ។ ភវតិ អភិភវតិ អរិន្តិ ភូរិ អសរូបតោ បរស្ស អការស្ស លោបំ កត្វា។ តេនាហ – ‘‘អរិំ មទ្ទនិបញ្ញាតិ ភូរិបញ្ញា’’តិ។ ភវតិ ឯត្ថ ថាវរជង្គមន្តិ ភូរិ វុច្ចតិ បថវី យថា ‘‘ភូមី’’តិ ភូរិ វិយាតិ ភូរិបញ្ញា វិត្ថតវិបុលដ្ឋេន សព្ពំ សហតាយ ច។ តេនាហ – ‘‘តាយា’’តិអាទិ។ តត្ថ បថវិសមាយាតិ វិត្ថតវិបុលដ្ឋេនេវ បថវិសមាយ។ វិត្ថតាយាតិ បជានិតព្ពេ វិសយេ វិត្ថតាយ, ន ឯកទេសេ វត្តមានាយ។ វិបុលាយាតិ ឧឡារភូតាយ។ សមន្នាគតោតិ បុគ្គលោ។ ឥតិ-សទ្ទោ ការណត្ថេ, ឥមិនា ការណេន បុគ្គលស្ស ភូរិបញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា តស្ស បញ្ញា ភូរិបញ្ញា នាមាតិ អត្ថោ។ ‘‘ភូរិបញ្ញស្ស បញ្ញា ភូរិបញ្ញបញ្ញា’’តិ វត្តព្ពេ ឯកស្ស បញ្ញាសទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘ភូរិបញ្ញា’’តិ វុត្តំ។
Rāgādīsu pana rajjanalakkhaṇo rāgo. Dussanalakkhaṇo doso. Muyhanalakkhaṇo moho. Kujjhanalakkhaṇo kodho, upanandhanalakkhaṇo upanāho. Pubbakālaṃ kodho, aparakālaṃ upanāho. Paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho, yugaggāhalakkhaṇo palāso. Parasampattikhīyanalakkhaṇā issā, attano sampattiniggūhanalakkhaṇaṃ macchariyaṃ. Attanā katapāpappaṭicchādanalakkhaṇā māyā, attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ. Cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇo thambho, karaṇuttariyalakkhaṇo sārambho. Unnatilakkhaṇo māno, abbhunnatilakkhaṇo atimāno. Mattabhāvalakkhaṇo mado, pañcakāmaguṇesu cittavossaggalakkhaṇo pamādo. Bhavati abhibhavati arinti bhūri asarūpato parassa akārassa lopaṃ katvā. Tenāha – ‘‘ariṃ maddanipaññāti bhūripaññā’’ti. Bhavati ettha thāvarajaṅgamanti bhūri vuccati pathavī yathā ‘‘bhūmī’’ti bhūri viyāti bhūripaññā vitthatavipulaṭṭhena sabbaṃ sahatāya ca. Tenāha – ‘‘tāyā’’tiādi. Tattha pathavisamāyāti vitthatavipulaṭṭheneva pathavisamāya. Vitthatāyāti pajānitabbe visaye vitthatāya, na ekadese vattamānāya. Vipulāyāti uḷārabhūtāya. Samannāgatoti puggalo. Iti-saddo kāraṇatthe, iminā kāraṇena puggalassa bhūripaññāya samannāgatattā tassa paññā bhūripaññā nāmāti attho. ‘‘Bhūripaññassa paññā bhūripaññapaññā’’ti vattabbe ekassa paññāsaddassa lopaṃ katvā ‘‘bhūripaññā’’ti vuttaṃ.
អបិចាតិ បញ្ញាបរិយាយទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ បញ្ញាយមេតន្តិ បញ្ញាយ ឯតំ។ អធិវចនន្តិ អធិកំ វចនំ។ ភូរីតិ ភូតេ អត្ថេ ខន្ធាទិកេ រមតិ សច្ចសភាវេន, ទិដ្ឋិ វិយ ន អភូតេតិ ភូរិ។ មេធាតិ អសនិ វិយ សិលុច្ចយេ កិលេសេ មេធតិ ហិំសតីតិ មេធា, ខិប្បំ គហណធារណដ្ឋេន វា មេធា។ បរិណាយិកាតិ យស្សុប្បជ្ជតិ, តំ សត្តំ អត្តហិតប្បដិបត្តិយំ សម្បយុត្តធម្មេ ច យាថាវលក្ខណប្បដិវេធេ បរិណេតីតិ បរិណាយិកា។ ឥមេហេវ អញ្ញានិបិ បញ្ញាបរិយាយវចនានិ ហោន្តិ។
Apicāti paññāpariyāyadassanatthaṃ vuttaṃ. Paññāyametanti paññāya etaṃ. Adhivacananti adhikaṃ vacanaṃ. Bhūrīti bhūte atthe khandhādike ramati saccasabhāvena, diṭṭhi viya na abhūteti bhūri. Medhāti asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā, khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Pariṇāyikāti yassuppajjati, taṃ sattaṃ attahitappaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇappaṭivedhe pariṇetīti pariṇāyikā. Imeheva aññānipi paññāpariyāyavacanāni honti.
បញ្ញាពាហុល្លន្តិ បញ្ញា ពហុលា អស្សាតិ បញ្ញាពហុលោ, តស្ស ភាវោ បញ្ញាពាហុល្លំ។ តញ្ច បញ្ញាយ ពាហុល្លំ បវត្តិ ឯវាតិ តមត្ថំ បញ្ញាគរុកស្ស បុគ្គលស្ស វសេន ទស្សេន្តោ, ‘‘ឥធេកច្ចោ បញ្ញាគរុកោ ហោតី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ឥធេកច្ចោតិ បុថុជ្ជនកល្យាណកោ, អរិយោ វា។ បញ្ញា គរុ ឯកស្សាតិ បញ្ញាគរុកោ។ បញ្ញាយ ចរិតោ បវត្តិតោ បញ្ញាចរិតោ, បញ្ញាយ ចរិតំ បវត្តំ អស្សាតិ វា បញ្ញាចរិតោ។ អនុលោមិកខន្តិអាទិវិភាគា បញ្ញា អាសយោ ឯតស្សាតិ បញ្ញាសយោ។ បញ្ញាយ អធិមុត្តោ តន្និន្នោតិ បញ្ញាធិមុត្តោ។ សមុស្សិតដ្ឋេន បញ្ញា ធជោ ឯតស្សាតិ បញ្ញាធជោ។ បញ្ញាកេតូតិ តស្សេវ វេវចនំ។ បញ្ញានិមិត្តំ អាធិបតេយ្យំ ឯតស្សាតិ បញ្ញាធិបតេយ្យោ។ បញ្ញាសង្ខាតោ វិចយោ, ធម្មសភាវវិចិននំ វា ពហុលំ ឯតស្សាតិ វិចយពហុលោ ។ នានប្បការេន ធម្មសភាវវិចិននំ ពហុលំ អស្សាតិ បវិចយពហុលោ។ ឱក្ខាយនំ យាថាវតោ ធម្មានំ ឧបដ្ឋានំ ពហុលំ ឯតស្សាតិ ឱក្ខាយនពហុលោ។ បញ្ញាយ តស្ស តស្ស ធម្មស្ស សម្មាបេក្ខនា សម្បេក្ខា, សម្បេក្ខាយ អយនំ បវត្តនំ សម្បេក្ខាយនំ, សម្បេក្ខាយនំ ធម្មោ បកតិ អស្សាតិ សម្បេក្ខាយនធម្មោ។ សម្បេក្ខាយនំ វា យាថាវតោ ទស្សនធម្មោ សភាវោ ឯតស្សាតិ សម្បេក្ខាយនធម្មោ។ សព្ពំ ធម្មជាតំ វិភូតំ វិភាវិតំ កត្វា វិហរណសីលោតិ វិភូតវិហារី។
Paññābāhullanti paññā bahulā assāti paññābahulo, tassa bhāvo paññābāhullaṃ. Tañca paññāya bāhullaṃ pavatti evāti tamatthaṃ paññāgarukassa puggalassa vasena dassento, ‘‘idhekacco paññāgaruko hotī’’tiādimāha. Tattha idhekaccoti puthujjanakalyāṇako, ariyo vā. Paññā garu ekassāti paññāgaruko. Paññāya carito pavattito paññācarito, paññāya caritaṃ pavattaṃ assāti vā paññācarito. Anulomikakhantiādivibhāgā paññā āsayo etassāti paññāsayo. Paññāya adhimutto tanninnoti paññādhimutto. Samussitaṭṭhena paññā dhajo etassāti paññādhajo. Paññāketūti tasseva vevacanaṃ. Paññānimittaṃ ādhipateyyaṃ etassāti paññādhipateyyo. Paññāsaṅkhāto vicayo, dhammasabhāvavicinanaṃ vā bahulaṃ etassāti vicayabahulo. Nānappakārena dhammasabhāvavicinanaṃ bahulaṃ assāti pavicayabahulo. Okkhāyanaṃ yāthāvato dhammānaṃ upaṭṭhānaṃ bahulaṃ etassāti okkhāyanabahulo. Paññāya tassa tassa dhammassa sammāpekkhanā sampekkhā, sampekkhāya ayanaṃ pavattanaṃ sampekkhāyanaṃ, sampekkhāyanaṃ dhammo pakati assāti sampekkhāyanadhammo. Sampekkhāyanaṃ vā yāthāvato dassanadhammo sabhāvo etassāti sampekkhāyanadhammo. Sabbaṃ dhammajātaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ katvā viharaṇasīloti vibhūtavihārī.
តច្ចរិតោតិអាទីសុ តំ-សទ្ទេន បញ្ញា បច្ចាមដ្ឋា, តស្មា តត្ថ ‘‘បញ្ញាចរិតោ’’តិអាទិនា អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ សា បញ្ញា ចរិតា គរុកា ពហុលា អស្សាតិ តច្ចរិតោ តគ្គរុកោ តព្ពហុលោ។ តស្សំ បញ្ញាយំ និន្នោ បោណោ បព្ភារោ អធិមុត្តោតិ តន្និន្នោ តប្បោណោ តប្បព្ភារោ តទធិមុត្តោ។ សា បញ្ញា អធិបតិ តទធិបតិ, តទធិបតិតោ អាគតោ តទាធិបតេយ្យោ។ បញ្ញាគរុកោតិអាទីនិ ‘‘កាមំ សេវន្តំយេវ ជានាតិ, អយំ បុគ្គលោ នេក្ខម្មគរុកោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១១៤) វិយ បុរិមជាតិតោ បភុតិ វុត្តានិ។ តច្ចរិតោតិអាទីនិ ឥមិស្សា ជាតិយា វុត្តានិ។ ឥទានិ វុត្តមេវត្ថំ និទស្សនវសេនបិ ទស្សេតុំ – ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឯវមេវន្តិអាទីនិ ទស្សិតព្ពនិគមនំ។
Taccaritotiādīsu taṃ-saddena paññā paccāmaṭṭhā, tasmā tattha ‘‘paññācarito’’tiādinā attho veditabbo. Sā paññā caritā garukā bahulā assāti taccarito taggaruko tabbahulo. Tassaṃ paññāyaṃ ninno poṇo pabbhāro adhimuttoti tanninno tappoṇo tappabbhāro tadadhimutto. Sā paññā adhipati tadadhipati, tadadhipatito āgato tadādhipateyyo. Paññāgarukotiādīni ‘‘kāmaṃ sevantaṃyeva jānāti, ayaṃ puggalo nekkhammagaruko’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.114) viya purimajātito pabhuti vuttāni. Taccaritotiādīni imissā jātiyā vuttāni. Idāni vuttamevatthaṃ nidassanavasenapi dassetuṃ – ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Evamevantiādīni dassitabbanigamanaṃ.
សីឃបញ្ញាតិ អត្តនោ វិសយេ សីឃប្បវត្តិកា បញ្ញា, យា សមារទ្ធា អត្តនោ បញ្ញាកិច្ចំ អទន្ធាយន្តី អវិត្ថាយន្តី ខិប្បមេវ សម្បាបេតិ។ តេនាហ – ‘‘សីឃំ សីឃំ សីលានិ បរិបូរេតី’’តិអាទិ។ តត្ថ សីឃំ សីឃន្តិ ពហូនំ សីលាទីនំ សង្គហត្ថំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ។ សីលានីតិ ចារិត្តវារិត្តវសេន បញ្ញត្តានិ បាតិមោក្ខសំវរសីលានិ, ឋបេត្វា វា ឥន្ទ្រិយសំវរំ តស្ស វិសុំ គហិតត្តា ឥតរានិ តិវិធសីលានិ។ ឥន្ទ្រិយសំវរន្តិ ចក្ខាទីនំ ឆន្នំ ឥន្ទ្រិយានំ រាគប្បដិឃប្បវេសំ អកត្វា សតិកវាដេន និវារណំ ថកនំ។ ភោជនេ មត្តញ្ញុតន្តិ បច្ចវេក្ខិតបរិភោគវសេន ភោជនេ បមាណញ្ញុភាវំ។ ជាគរិយានុយោគន្តិ ទិវសស្ស តីសុ កោដ្ឋាសេសុ រត្តិយា បឋមមជ្ឈិមកោដ្ឋាសេសុ ច ជាគរតិ ន និទ្ទាយតិ, សមណធម្មមេវ ករោតីតិ ជាគរោ, ជាគរស្ស ភាវោ, កម្មំ វា ជាគរិយំ, ជាគរិយស្ស អនុយោគោ ជាគរិយានុយោគោ, តំ ជាគរិយានុយោគំ។ សីលក្ខន្ធន្តិ សេក្ខំ វា អសេក្ខំ វា សីលក្ខន្ធំ។ ឯវមិតរេបិ ខន្ធា វេទិតព្ពា។ បញ្ញាក្ខន្ធន្តិ មគ្គបញ្ញា ច សេក្ខាសេក្ខានំ លោកិយបញ្ញា ច។ វិមុត្តិក្ខន្ធន្តិ ផលវិមុត្តិ។ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ។ សីឃបញ្ញានិទ្ទេសសទិសោយេវ លហុបញ្ញានិទ្ទេសោ, តថា ហាសបញ្ញានិទ្ទេសោ។ ជវនបញ្ញានិទ្ទេសោ បន កលាបសម្មសននយេន បវត្តោ។ តិក្ខបញ្ញានិទ្ទេសោ វីរិយស្ស ឧស្សុក្កាបនវសេន, និព្ពេធិកបញ្ញានិទ្ទេសោ សព្ពលោកេ អនភិរតសញ្ញាវសេន បវត្តោ។ តត្ថ តុរិតកិរិយា សីឃតា។ អទន្ធតា លហុតា។ វេគាយិតត្តំ ខិប្បតា។
Sīghapaññāti attano visaye sīghappavattikā paññā, yā samāraddhā attano paññākiccaṃ adandhāyantī avitthāyantī khippameva sampāpeti. Tenāha – ‘‘sīghaṃ sīghaṃ sīlāni paripūretī’’tiādi. Tattha sīghaṃ sīghanti bahūnaṃ sīlādīnaṃ saṅgahatthaṃ dvikkhattuṃ vuttaṃ. Sīlānīti cārittavārittavasena paññattāni pātimokkhasaṃvarasīlāni, ṭhapetvā vā indriyasaṃvaraṃ tassa visuṃ gahitattā itarāni tividhasīlāni. Indriyasaṃvaranti cakkhādīnaṃ channaṃ indriyānaṃ rāgappaṭighappavesaṃ akatvā satikavāṭena nivāraṇaṃ thakanaṃ. Bhojane mattaññutanti paccavekkhitaparibhogavasena bhojane pamāṇaññubhāvaṃ. Jāgariyānuyoganti divasassa tīsu koṭṭhāsesu rattiyā paṭhamamajjhimakoṭṭhāsesu ca jāgarati na niddāyati, samaṇadhammameva karotīti jāgaro, jāgarassa bhāvo, kammaṃ vā jāgariyaṃ, jāgariyassa anuyogo jāgariyānuyogo, taṃ jāgariyānuyogaṃ. Sīlakkhandhanti sekkhaṃ vā asekkhaṃ vā sīlakkhandhaṃ. Evamitarepi khandhā veditabbā. Paññākkhandhanti maggapaññā ca sekkhāsekkhānaṃ lokiyapaññā ca. Vimuttikkhandhanti phalavimutti. Vimuttiñāṇadassanakkhandhanti paccavekkhaṇañāṇaṃ. Sīghapaññāniddesasadisoyeva lahupaññāniddeso, tathā hāsapaññāniddeso. Javanapaññāniddeso pana kalāpasammasananayena pavatto. Tikkhapaññāniddeso vīriyassa ussukkāpanavasena, nibbedhikapaññāniddeso sabbaloke anabhiratasaññāvasena pavatto. Tattha turitakiriyā sīghatā. Adandhatā lahutā. Vegāyitattaṃ khippatā.
ហាសពហុលោតិ បីតិពហុលោ។ សេសបទានិ តស្សេវ វេវចនានិ។ អថ វា ហាសពហុលោតិ មូលបទំ។ វេទពហុលោតិ តស្សា ឯវ បីតិយា សម្បយុត្តសោមនស្សវេទនាវសេន និទ្ទេសបទំ។ តុដ្ឋិពហុលោតិ នាតិពលវបីតិយា តុដ្ឋាការវសេន។ បាមោជ្ជពហុលោតិ ពលវបីតិយា បមុទិតភាវវសេន។ សីលានិ បរិបូរេតីតិ ហដ្ឋប្បហដ្ឋោ ឧទគ្គូទគ្គោ សម្បិយាយមានោ សីលានិ សម្បាទេតិ។ បីតិសោមនស្សសហគតា ហិ បញ្ញា អភិរតិវសេន អារម្មណេ ផុល្លិតា វិកសិតា វិយ បវត្តតិ, ន ឯវំ ឧបេក្ខាសហគតាតិ។
Hāsabahuloti pītibahulo. Sesapadāni tasseva vevacanāni. Atha vā hāsabahuloti mūlapadaṃ. Vedabahuloti tassā eva pītiyā sampayuttasomanassavedanāvasena niddesapadaṃ. Tuṭṭhibahuloti nātibalavapītiyā tuṭṭhākāravasena. Pāmojjabahuloti balavapītiyā pamuditabhāvavasena. Sīlāni paripūretīti haṭṭhappahaṭṭho udaggūdaggo sampiyāyamāno sīlāni sampādeti. Pītisomanassasahagatā hi paññā abhirativasena ārammaṇe phullitā vikasitā viya pavattati, na evaṃ upekkhāsahagatāti.
អនិច្ចតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ‘‘ខន្ធបញ្ចកំ អនិច្ច’’ន្តិ វេគាយិតេន បវត្តតិ, បដិបក្ខទូរីភាវេន បុព្ពាភិសង្ខារស្ស សាតិសយត្តា ឥន្ទេន វិស្សដ្ឋវជិរំ វិយ លក្ខណំ អវិរជ្ឈន្តី អទន្ធាយន្តី អនិច្ចលក្ខណំ វេគសា បដិវិជ្ឈតិ, តស្មា សា ជវនបញ្ញា នាមាតិ អត្ថោ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវំ លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាវសេន ជវនបញ្ញំ ទស្សេត្វា ពលវវិបស្សនាវសេន ទស្សេតុំ – ‘‘រូប’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ខយដ្ឋេនាតិ យត្ថ យត្ថ ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ តត្ថេវ ភិជ្ជនតោ ខយសភាវត្តា។ ភយដ្ឋេនាតិ ភយានកភាវតោ។ អសារកដ្ឋេនាតិ អត្តសារវិរហតោ និច្ចសារាទិវិរហតោ ច។ តុលយិត្វាតិ តុលាភូតាយ វិបស្សនាបញ្ញាយ តុលេត្វា។ តីរយិត្វាតិ តាយ ឯវ តីរណភូតាយ តីរេត្វា។ វិភាវយិត្វាតិ យាថាវតោ បកាសេត្វា បាកដំ កត្វា។ អថ វា តុលយិត្វាតិ កលាបសម្មសនវសេន តុលយិត្វា។ តីរយិត្វាតិ ឧទយព្ពយានុបស្សនាវសេន តីរេត្វា។ វិភាវយិត្វាតិ ភង្គានុបស្សនាទិវសេន បាកដំ កត្វា។ វិភូតំ កត្វាតិ សង្ខារុបេក្ខានុលោមវសេន ផុដំ កត្វា។ រូបនិរោធេតិ រូបក្ខន្ធស្ស និរោធភូតេ និព្ពានេ។ ខិប្បំ ជវតីតិ និន្នបោណបព្ភារវសេន ជវតិ បវត្តតិ។ ឥទានិ សិខាប្បត្តវិបស្សនាវសេន ជវនបញ្ញំ ទស្សេតុំ, បុន ‘‘រូប’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។
Aniccato khippaṃ javatīti ‘‘khandhapañcakaṃ anicca’’nti vegāyitena pavattati, paṭipakkhadūrībhāvena pubbābhisaṅkhārassa sātisayattā indena vissaṭṭhavajiraṃ viya lakkhaṇaṃ avirajjhantī adandhāyantī aniccalakkhaṇaṃ vegasā paṭivijjhati, tasmā sā javanapaññā nāmāti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Evaṃ lakkhaṇārammaṇikavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetvā balavavipassanāvasena dassetuṃ – ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ. Tattha khayaṭṭhenāti yattha yattha uppajjati, tattha tattheva bhijjanato khayasabhāvattā. Bhayaṭṭhenāti bhayānakabhāvato. Asārakaṭṭhenāti attasāravirahato niccasārādivirahato ca. Tulayitvāti tulābhūtāya vipassanāpaññāya tuletvā. Tīrayitvāti tāya eva tīraṇabhūtāya tīretvā. Vibhāvayitvāti yāthāvato pakāsetvā pākaṭaṃ katvā. Atha vā tulayitvāti kalāpasammasanavasena tulayitvā. Tīrayitvāti udayabbayānupassanāvasena tīretvā. Vibhāvayitvāti bhaṅgānupassanādivasena pākaṭaṃ katvā. Vibhūtaṃ katvāti saṅkhārupekkhānulomavasena phuṭaṃ katvā. Rūpanirodheti rūpakkhandhassa nirodhabhūte nibbāne. Khippaṃ javatīti ninnapoṇapabbhāravasena javati pavattati. Idāni sikhāppattavipassanāvasena javanapaññaṃ dassetuṃ, puna ‘‘rūpa’’ntiādi vuttaṃ.
ញាណស្ស តិក្ខភាវោ នាម សវិសេសំ បដិបក្ខសមុច្ឆិន្ទនេន វេទិតព្ពោតិ ‘‘ខិប្បំ កិលេសេ ឆិន្ទតីតិ តិក្ខបញ្ញា’’តិ វត្វា តេ បន កិលេសេ វិភាគេន ទស្សេន្តោ, ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្ក’’ន្តិអាទិមាហ។ សមថវិបស្សនាហិ វិក្ខម្ភនតទង្គវសេន បហីនម្បិ អរិយមគ្គេន អសមូហតត្តា ឧប្បត្តិធម្មតំ អនតីតតាយ អសមូហតុប្បន្នន្តិ វុច្ចតិ, តំ ឥធ ‘‘ឧប្បន្ន’’ន្តិ អធិប្បេតំ។ នាធិវាសេតីតិ សន្តានំ អារោបេត្វា ន វាសេតិ។ បជហតីតិ សមុច្ឆេទវសេន បជហតិ។ វិនោទេតីតិ ខិបតិ។ ព្យន្តិំ ករោតីតិ វិគតន្តំ ករោតិ។ អនភាវំ គមេតីតិ អនុ អភាវំ គមេតិ, វិបស្សនាក្កមេន អរិយមគ្គំ បត្វា សមុច្ឆេទវសេនេវ អភាវំ គមយតីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច កាមប្បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ កាមវិតក្កោ។ ‘‘ឥមេ សត្តា មរន្តូ’’តិ បរេសំ មរណប្បដិសំយុត្តោ វិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កោ។ ‘‘ឥមេ សត្តា វិហិំសិយន្តូ’’តិ បរេសំ វិហិំសាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កោ។ បាបកេតិ លាមកេ។ អកុសលេ ធម្មេតិ អកោសល្លសម្ភូតេ ធម្មេ។ តិក្ខបញ្ញោ នាម ខិប្បាភិញ្ញោ ហោតិ, បដិបទា ចស្ស ន ចលតីតិ អាហ – ‘‘ឯកម្ហិ អាសនេ ចត្តារោ អរិយមគ្គា’’តិអាទិ។
Ñāṇassa tikkhabhāvo nāma savisesaṃ paṭipakkhasamucchindanena veditabboti ‘‘khippaṃ kilese chindatīti tikkhapaññā’’ti vatvā te pana kilese vibhāgena dassento, ‘‘uppannaṃ kāmavitakka’’ntiādimāha. Samathavipassanāhi vikkhambhanatadaṅgavasena pahīnampi ariyamaggena asamūhatattā uppattidhammataṃ anatītatāya asamūhatuppannanti vuccati, taṃ idha ‘‘uppanna’’nti adhippetaṃ. Nādhivāsetīti santānaṃ āropetvā na vāseti. Pajahatīti samucchedavasena pajahati. Vinodetīti khipati. Byantiṃ karotīti vigatantaṃ karoti. Anabhāvaṃ gametīti anu abhāvaṃ gameti, vipassanākkamena ariyamaggaṃ patvā samucchedavaseneva abhāvaṃ gamayatīti attho. Ettha ca kāmappaṭisaṃyutto vitakko kāmavitakko. ‘‘Ime sattā marantū’’ti paresaṃ maraṇappaṭisaṃyutto vitakko byāpādavitakko. ‘‘Ime sattā vihiṃsiyantū’’ti paresaṃ vihiṃsāpaṭisaṃyutto vitakko vihiṃsāvitakko. Pāpaketi lāmake. Akusale dhammeti akosallasambhūte dhamme. Tikkhapañño nāma khippābhiñño hoti, paṭipadā cassa na calatīti āha – ‘‘ekamhi āsane cattāro ariyamaggā’’tiādi.
‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា សង្ខតា បដិច្ចសមុប្បន្នា ខយធម្មា វយធម្មា វិរាគធម្មា និរោធធម្មា’’តិ យាថាវតោ ទស្សនេន សច្ចប្បដិវេធោ ឥជ្ឈតិ, ន អញ្ញថាតិ ការណមុខេន និព្ពេធិកបញ្ញំ ទស្សេតុំ – ‘‘សព្ពសង្ខារេសុ ឧព្ពេគពហុលោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឧព្ពេគពហុលោតិ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិអាទិនា (ធ. ប. ២៧៧) នយេន សព្ពសង្ខារេសុ អភិណ្ហប្បវត្តសំវេគោ។ ឧត្តាសពហុលោតិ ញាណភយវសេន សព្ពសង្ខារេសុ ពហុសោ ឧត្រស្តមានសោ។ តេន អាទីនវានុបស្សនមាហ។ ឧក្កណ្ឋនពហុលោតិ សង្ខារតោ ឧទ្ធំ វិសង្ខារាភិមុខតាយ ឧក្កណ្ឋនពហុលោ។ ឥមិនា និព្ពិទានុបស្សនមាហ។ អរតិពហុលោតិអាទិនា តស្សា ឯវ អបរាបរូបបត្តិំ។ ពហិមុខោតិ សព្ពសង្ខារតោ ពហិភូតំ និព្ពានំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តញាណមុខោ។ តថា បវត្តិតវិមោក្ខមុខោ។ និព្ពិជ្ឈនំ បដិវិជ្ឈនំ និព្ពេធោ, សោ ឯតិស្សា អត្ថីតិ និព្ពេធិកា, និព្ពិជ្ឈតីតិ វា និព្ពេធិកា, សា ឯវ បញ្ញា និព្ពេធិកបញ្ញា។ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពន្តិ អនមតគ្គេ សំសារេ អន្តំ បាបេត្វា អនិវិទ្ធបុព្ពំ។ អប្បទាលិតបុព្ពន្តិ តស្សេវ អត្ថវចនំ, អន្តករណេនេវ អប្បទាលិតបុព្ពន្តិ អត្ថោ។ លោភក្ខន្ធន្តិ លោភរាសិំ, លោភកោដ្ឋាសំ វា។
‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā dukkhā vipariṇāmadhammā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammā’’ti yāthāvato dassanena saccappaṭivedho ijjhati, na aññathāti kāraṇamukhena nibbedhikapaññaṃ dassetuṃ – ‘‘sabbasaṅkhāresu ubbegabahulo hotī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ubbegabahuloti ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādinā (dha. pa. 277) nayena sabbasaṅkhāresu abhiṇhappavattasaṃvego. Uttāsabahuloti ñāṇabhayavasena sabbasaṅkhāresu bahuso utrastamānaso. Tena ādīnavānupassanamāha. Ukkaṇṭhanabahuloti saṅkhārato uddhaṃ visaṅkhārābhimukhatāya ukkaṇṭhanabahulo. Iminā nibbidānupassanamāha. Aratibahulotiādinā tassā eva aparāparūpapattiṃ. Bahimukhoti sabbasaṅkhārato bahibhūtaṃ nibbānaṃ uddissa pavattañāṇamukho. Tathā pavattitavimokkhamukho. Nibbijjhanaṃ paṭivijjhanaṃ nibbedho, so etissā atthīti nibbedhikā, nibbijjhatīti vā nibbedhikā, sā eva paññā nibbedhikapaññā. Anibbiddhapubbanti anamatagge saṃsāre antaṃ pāpetvā anividdhapubbaṃ. Appadālitapubbanti tasseva atthavacanaṃ, antakaraṇeneva appadālitapubbanti attho. Lobhakkhandhanti lobharāsiṃ, lobhakoṭṭhāsaṃ vā.
កាយគតាសតិវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Kāyagatāsativaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / អង្គុត្តរនិកាយ • Aṅguttaranikāya / ១៩. កាយគតាសតិវគ្គោ • 19. Kāyagatāsativaggo
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / សុត្តបិដក (អដ្ឋកថា) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / អង្គុត្តរនិកាយ (អដ្ឋកថា) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ១៩. កាយគតាសតិវគ្គវណ្ណនា • 19. Kāyagatāsativaggavaṇṇanā
