| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
कामावचरकुसलं
Kāmāvacarakusalaṃ
कायकम्मद्वारकथावण्णना
Kāyakammadvārakathāvaṇṇanā
इमस्स पनत्थस्साति कम्मद्वारानं अञ्ञमञ्ञस्मिं अनियतताय ‘‘द्वारे चरन्ति कम्मानी’’तिआदिना पकासनत्थं। पञ्च विञ्ञाणानीति एत्थ छट्ठस्स विञ्ञाणस्स तस्स च द्वारस्स अनुद्देसो द्वारद्वारवन्तानं सहाभावा। नियतरूपरूपवसेन चतुसमुट्ठानिककाया वुत्ताति सद्दस्स विकाररूपादीनञ्च असङ्गहो।
Imassapanatthassāti kammadvārānaṃ aññamaññasmiṃ aniyatatāya ‘‘dvāre caranti kammānī’’tiādinā pakāsanatthaṃ. Pañca viññāṇānīti ettha chaṭṭhassa viññāṇassa tassa ca dvārassa anuddeso dvāradvāravantānaṃ sahābhāvā. Niyatarūparūpavasena catusamuṭṭhānikakāyā vuttāti saddassa vikārarūpādīnañca asaṅgaho.
पठमजवनसमुट्ठिता वायोधातु यदिपि तस्मिं खणे रूपानं देसन्तरुप्पत्तिहेतुभावेन चालेतुं न सक्कोति, तथापि विञ्ञत्तिविकारसहिताव सा वेदितब्बा। दससु हि दिसासु यं दिसं गन्तुकामो अङ्गपच्चङ्गानि वा खिपितुकामो, तंदिसाभिमुखानेव रूपानि सा सन्थम्भेति सन्धारेति चाति तदभिमुखभावविकारवती होति, अधिप्पायसहभावी च विकारो विञ्ञत्तीति। एवञ्च कत्वा आवज्जनस्सपि विञ्ञत्तिसमुट्ठापकभावो यथाधिप्पायविकाररूपुप्पादनेन उपपन्नो होति, यतो बात्तिंस चित्तानि रूपिरियापथविञ्ञत्तिजनकानि वुत्तानीति। योजनं गतो, दसयोजनं गतोति वत्तब्बतं आपज्जापेति अनेकसहस्सवारं उप्पन्ना।
Paṭhamajavanasamuṭṭhitā vāyodhātu yadipi tasmiṃ khaṇe rūpānaṃ desantaruppattihetubhāvena cāletuṃ na sakkoti, tathāpi viññattivikārasahitāva sā veditabbā. Dasasu hi disāsu yaṃ disaṃ gantukāmo aṅgapaccaṅgāni vā khipitukāmo, taṃdisābhimukhāneva rūpāni sā santhambheti sandhāreti cāti tadabhimukhabhāvavikāravatī hoti, adhippāyasahabhāvī ca vikāro viññattīti. Evañca katvā āvajjanassapi viññattisamuṭṭhāpakabhāvo yathādhippāyavikārarūpuppādanena upapanno hoti, yato bāttiṃsa cittāni rūpiriyāpathaviññattijanakāni vuttānīti. Yojanaṃ gato, dasayojanaṃ gatoti vattabbataṃ āpajjāpeti anekasahassavāraṃ uppannā.
वायोधातुया…पे॰… पच्चयो भवितुन्ति थम्भनचलनेसु वायोधातुया पच्चयो भवितुं समत्थो चित्तसमुट्ठानमहाभूतानं एको आकारविसेसो अत्थि, अयं विञ्ञत्ति नाम। तेसञ्हि तदाकारत्ता वायोधातु थम्भेति चालेति चाति। न चित्तसमुट्ठानाति एतेन परमत्थतो अभावं दस्सेति। न हि रूपं अप्पच्चयं अत्थि, न च निब्बानवज्जो अत्थो निच्चो अत्थीति। विञ्ञत्तितायाति विञ्ञत्तिविकारताय। चित्तसमुट्ठानभावो विय महाभूतविकारताय उपादारूपभावो च अधिप्पेतोति वेदितब्बो।
Vāyodhātuyā…pe… paccayo bhavitunti thambhanacalanesu vāyodhātuyā paccayo bhavituṃ samattho cittasamuṭṭhānamahābhūtānaṃ eko ākāraviseso atthi, ayaṃ viññatti nāma. Tesañhi tadākārattā vāyodhātu thambheti cāleti cāti. Na cittasamuṭṭhānāti etena paramatthato abhāvaṃ dasseti. Na hi rūpaṃ appaccayaṃ atthi, na ca nibbānavajjo attho nicco atthīti. Viññattitāyāti viññattivikāratāya. Cittasamuṭṭhānabhāvo viya mahābhūtavikāratāya upādārūpabhāvo ca adhippetoti veditabbo.
कायिककरणन्ति कायद्वारप्पवत्तं चित्तकिरियं, अधिप्पायन्ति अत्थो। कारेति मञ्ञेति एतेन वण्णग्गहणानुसारेन गहिताय विञ्ञत्तिया यं करणं विञ्ञातब्बं, तस्स विजाननेन विञ्ञत्तिया विञ्ञातत्तं दस्सेति। न हि विञ्ञत्तिरहितेसु रुक्खचलनादीसु ‘‘इदमेस कारेती’’ति विजाननं होतीति। चक्खुविञ्ञाणस्स हि रूपे अभिनिपातमत्तं किच्चं, न अधिप्पायसहभुनो चलनविकारस्स गहणं। चित्तस्स पन लहुपरिवत्तिताय चक्खुविञ्ञाणवीथिया अनन्तरं मनोविञ्ञाणेन विञ्ञातम्पि चलनं चक्खुना दिट्ठं विय मञ्ञन्ति अविसेसविदुनो, तस्मा यथा नीलाभिनिपातवसप्पवत्ताय चक्खुविञ्ञाणवीथिया नीलन्ति पवत्ताय मनोविञ्ञाणवीथिया च अन्तरं न विञ्ञायति, एवं अविञ्ञायमानन्तरेन मनोद्वारविञ्ञाणेन गहिते तस्मिं चित्तेन सहेव अनुपरिवत्ते कायथम्भनविकारचोपनसङ्खाते ‘‘इदमेस कारेति, अयमस्स अधिप्पायो’’ति विजाननं होति।
Kāyikakaraṇanti kāyadvārappavattaṃ cittakiriyaṃ, adhippāyanti attho. Kāreti maññeti etena vaṇṇaggahaṇānusārena gahitāya viññattiyā yaṃ karaṇaṃ viññātabbaṃ, tassa vijānanena viññattiyā viññātattaṃ dasseti. Na hi viññattirahitesu rukkhacalanādīsu ‘‘idamesa kāretī’’ti vijānanaṃ hotīti. Cakkhuviññāṇassa hi rūpe abhinipātamattaṃ kiccaṃ, na adhippāyasahabhuno calanavikārassa gahaṇaṃ. Cittassa pana lahuparivattitāya cakkhuviññāṇavīthiyā anantaraṃ manoviññāṇena viññātampi calanaṃ cakkhunā diṭṭhaṃ viya maññanti avisesaviduno, tasmā yathā nīlābhinipātavasappavattāya cakkhuviññāṇavīthiyā nīlanti pavattāya manoviññāṇavīthiyā ca antaraṃ na viññāyati, evaṃ aviññāyamānantarena manodvāraviññāṇena gahite tasmiṃ cittena saheva anuparivatte kāyathambhanavikāracopanasaṅkhāte ‘‘idamesa kāreti, ayamassa adhippāyo’’ti vijānanaṃ hoti.
तालपण्णादिरूपानि दिस्वा तदनन्तरप्पवत्ताय मनोद्वारवीथिया अविञ्ञायमानन्तराय तालपण्णादीनं उदकादिसहचारिप्पकारतं सञ्ञाणाकारं गहेत्वा उदकादिग्गहणं विय। एत्थ उदकं भविस्सतीतिआदिना च उदकादिसम्बन्धनाकारेन रूपग्गहणानुसारविञ्ञाणेन यं उदकादि विञ्ञातब्बं, तस्स विजाननेन तदाकारस्स विञ्ञातता वुत्ताति दट्ठब्बा। एतस्स पन कायिककरणग्गहणस्स उदकादिग्गहणस्स च पुरिमसिद्धसम्बन्धग्गहणं उपनिस्सयो होतीति दट्ठब्बं। अथ पन नालम्बितापि विञ्ञत्ति कायिककरणग्गहणस्स च पच्चयो पुरिमसिद्धसम्बन्धग्गहणोपनिस्सयवसेन साधिप्पायविकारभूतवण्णग्गहणानन्तरं पवत्तमानस्स अधिप्पायग्गहणस्स अधिप्पायसहभूविकाराभावे अभावतो, एवं सति वण्णग्गहणानन्तरेन उदकादिग्गहणेनेव तालपण्णादिसञ्ञाणाकारो विय वण्णग्गहणानन्तरेन अधिप्पायग्गहणेनेव विञ्ञत्ति पाकटा होतीति ‘‘इदञ्चिदञ्च एस कारेति मञ्ञे’’ति अधिप्पायविजाननेनेव विञ्ञत्तिया विञ्ञातता वुत्ता।
Tālapaṇṇādirūpāni disvā tadanantarappavattāya manodvāravīthiyā aviññāyamānantarāya tālapaṇṇādīnaṃ udakādisahacārippakārataṃ saññāṇākāraṃ gahetvā udakādiggahaṇaṃ viya. Ettha udakaṃ bhavissatītiādinā ca udakādisambandhanākārena rūpaggahaṇānusāraviññāṇena yaṃ udakādi viññātabbaṃ, tassa vijānanena tadākārassa viññātatā vuttāti daṭṭhabbā. Etassa pana kāyikakaraṇaggahaṇassa udakādiggahaṇassa ca purimasiddhasambandhaggahaṇaṃ upanissayo hotīti daṭṭhabbaṃ. Atha pana nālambitāpi viññatti kāyikakaraṇaggahaṇassa ca paccayo purimasiddhasambandhaggahaṇopanissayavasena sādhippāyavikārabhūtavaṇṇaggahaṇānantaraṃ pavattamānassa adhippāyaggahaṇassa adhippāyasahabhūvikārābhāve abhāvato, evaṃ sati vaṇṇaggahaṇānantarena udakādiggahaṇeneva tālapaṇṇādisaññāṇākāro viya vaṇṇaggahaṇānantarena adhippāyaggahaṇeneva viññatti pākaṭā hotīti ‘‘idañcidañca esa kāreti maññe’’ti adhippāyavijānaneneva viññattiyā viññātatā vuttā.
अयं नो पहरितुकामोति अधिप्पायविजाननेन विञ्ञत्तिया पाकटभावं दस्सेति। न हि तदपाकटभावे अधिप्पायविजाननं होतीति। सम्मुखी…पे॰… येव नाम होतीति असम्मुखीभूतताय अनापाथगतानं रूपादीनं चक्खुविञ्ञेय्यादिभावो विय सभावभूतं तं द्विधा विञ्ञत्तिभावं साधेति। परं बोधेतुकामताय विनापि अभिक्कमनादिप्पवत्तनेन सो चित्तसहभूविकारो अधिप्पायं विञ्ञापेति, सयञ्च विञ्ञायतीति द्विधापि विञ्ञत्तियेवाति वेदितब्बा।
Ayaṃ no paharitukāmoti adhippāyavijānanena viññattiyā pākaṭabhāvaṃ dasseti. Na hi tadapākaṭabhāve adhippāyavijānanaṃ hotīti. Sammukhī…pe… yeva nāma hotīti asammukhībhūtatāya anāpāthagatānaṃ rūpādīnaṃ cakkhuviññeyyādibhāvo viya sabhāvabhūtaṃ taṃ dvidhā viññattibhāvaṃ sādheti. Paraṃ bodhetukāmatāya vināpi abhikkamanādippavattanena so cittasahabhūvikāro adhippāyaṃ viññāpeti, sayañca viññāyatīti dvidhāpi viññattiyevāti veditabbā.
तस्मिं द्वारे सिद्धाति तेन द्वारेन विञ्ञातब्बभावतो तेनेव द्वारेन नामलाभतो तस्मिं द्वारे पाकटभाववसेन सिद्धा। कुसलं वा अकुसलं वाति ठपेतब्बं। कस्मा? यस्मा परवादिनो अविपाकस्स कम्मभावो न सिद्धो, इतरस्स पन सिद्धोति विञ्ञत्तिसमुट्ठापकानं एकादसन्नं किरियचित्तानं वसेन तिकं पूरेत्वा ठपेतब्बं।
Tasmiṃ dvāre siddhāti tena dvārena viññātabbabhāvato teneva dvārena nāmalābhato tasmiṃ dvāre pākaṭabhāvavasena siddhā. Kusalaṃ vā akusalaṃ vāti ṭhapetabbaṃ. Kasmā? Yasmā paravādino avipākassa kammabhāvo na siddho, itarassa pana siddhoti viññattisamuṭṭhāpakānaṃ ekādasannaṃ kiriyacittānaṃ vasena tikaṃ pūretvā ṭhapetabbaṃ.
द्वारे चरन्ति कम्मानीति एत्थ अयमधिप्पायो – यदि द्वारा द्वारन्तरचारिनो होन्ति, द्वारसम्भेदा कम्मसम्भेदोपीति कायकम्मं कायकम्मद्वारन्ति अञ्ञमञ्ञववत्थानं न सिया, कम्मानम्पि कम्मन्तरचरणे एसेव नयो। यदि पन द्वारानम्पि द्वारभावेन कम्मन्तरचरणं कम्मानञ्च द्वारन्तरचरणं न सिया, सुट्ठुतरं कम्मद्वारववत्थानं सिया। न पन कम्मानं द्वारन्तरे अचरणं अत्थि, किन्तु द्वारे अञ्ञस्मिञ्च चरन्ति कम्मानि अञ्ञानिपि। यस्मा पन द्वारे द्वारानि न चरन्ति, तस्मा अद्वारचारीहि द्वारेहि कारणभूतेहि कम्मानि द्वारन्तरे चरन्तानिपि ववत्थितानि। न केवलं कम्मानेव, तेहि पन द्वारानिपीति एवं कम्मद्वारानि अञ्ञमञ्ञं ववत्थितानि ‘‘येभुय्येनवुत्तिताय तब्बहुलवुत्तिताय चा’’ति वुच्चमानाय ववत्थानयुत्तिया। तत्थ द्वारापेक्खत्ता कम्मानं कायकम्मादिभावस्स अद्वारचारीहि द्वारेहि ववत्थानं होति, न पन द्वारन्तरचारीहि कम्मेहि द्वारानं अववत्थानं कम्मानपेक्खकायद्वारादिभावेहि द्वारेहि ववत्थितानं कायकम्मादीनं कायकम्मद्वारादिववत्थानकरत्ता। अथ वा द्वारन्तरे चरन्तानिपि कायादीहि उपलक्खितानेव चरन्ति पाणातिपातादीनं एवंसभावत्ता आणत्तिहत्थविकारादीहि वुच्चमानस्सपि कायादीहि साधेतब्बसभावावबोधतो, तस्मा न कम्मन्तरस्स अत्तनि चरन्तस्सपि द्वारन्तरं सनामं देति, नापि कम्मं द्वारस्स, तंतंद्वारमेव पन कम्मस्स कम्मञ्च द्वारन्तरे चरन्तम्पि अत्तनोयेव द्वारस्स नामं देतीति सिद्धं अञ्ञमञ्ञववत्थानं। पुब्बे पन द्वारेसु अनिबद्धता कम्मानं द्वारन्तरचरणमेव सन्धाय वुत्ता, न एतं ववत्थानन्ति।
Dvāre caranti kammānīti ettha ayamadhippāyo – yadi dvārā dvārantaracārino honti, dvārasambhedā kammasambhedopīti kāyakammaṃ kāyakammadvāranti aññamaññavavatthānaṃ na siyā, kammānampi kammantaracaraṇe eseva nayo. Yadi pana dvārānampi dvārabhāvena kammantaracaraṇaṃ kammānañca dvārantaracaraṇaṃ na siyā, suṭṭhutaraṃ kammadvāravavatthānaṃ siyā. Na pana kammānaṃ dvārantare acaraṇaṃ atthi, kintu dvāre aññasmiñca caranti kammāni aññānipi. Yasmā pana dvāre dvārāni na caranti, tasmā advāracārīhi dvārehi kāraṇabhūtehi kammāni dvārantare carantānipi vavatthitāni. Na kevalaṃ kammāneva, tehi pana dvārānipīti evaṃ kammadvārāni aññamaññaṃ vavatthitāni ‘‘yebhuyyenavuttitāya tabbahulavuttitāya cā’’ti vuccamānāya vavatthānayuttiyā. Tattha dvārāpekkhattā kammānaṃ kāyakammādibhāvassa advāracārīhi dvārehi vavatthānaṃ hoti, na pana dvārantaracārīhi kammehi dvārānaṃ avavatthānaṃ kammānapekkhakāyadvārādibhāvehi dvārehi vavatthitānaṃ kāyakammādīnaṃ kāyakammadvārādivavatthānakarattā. Atha vā dvārantare carantānipi kāyādīhi upalakkhitāneva caranti pāṇātipātādīnaṃ evaṃsabhāvattā āṇattihatthavikārādīhi vuccamānassapi kāyādīhi sādhetabbasabhāvāvabodhato, tasmā na kammantarassa attani carantassapi dvārantaraṃ sanāmaṃ deti, nāpi kammaṃ dvārassa, taṃtaṃdvārameva pana kammassa kammañca dvārantare carantampi attanoyeva dvārassa nāmaṃ detīti siddhaṃ aññamaññavavatthānaṃ. Pubbe pana dvāresu anibaddhatā kammānaṃ dvārantaracaraṇameva sandhāya vuttā, na etaṃ vavatthānanti.
तत्थाति तेसु द्वारकम्मेसु। कायकम्मस्स उप्पज्जनट्ठानन्ति तंसहजाता विञ्ञत्तियेव वुच्चति। किञ्चापि हि सा तस्स केनचि पकारेन पच्चयो न होति, तथापि कम्मस्स विसेसिका विञ्ञत्ति तंसहजाता होतीति तस्स उप्पत्तिट्ठानभावेन वुत्ता यथावुत्तनियमेन अञ्ञविसेसनस्स कम्मस्स विसेसनन्तरे उप्पत्तिअभावा। कायेन पन कतत्ताति कायविञ्ञत्तिं जनेत्वा ताय जीवितिन्द्रियुपच्छेदादिनिप्फादनतो अत्तनो निप्फत्तिवसेन ‘‘कायेन कतं कम्म’’न्ति वुत्तं। कारणभूतो हि पनेत्थ कायोति।
Tatthāti tesu dvārakammesu. Kāyakammassa uppajjanaṭṭhānanti taṃsahajātā viññattiyeva vuccati. Kiñcāpi hi sā tassa kenaci pakārena paccayo na hoti, tathāpi kammassa visesikā viññatti taṃsahajātā hotīti tassa uppattiṭṭhānabhāvena vuttā yathāvuttaniyamena aññavisesanassa kammassa visesanantare uppattiabhāvā. Kāyena pana katattāti kāyaviññattiṃ janetvā tāya jīvitindriyupacchedādinipphādanato attano nipphattivasena ‘‘kāyena kataṃ kamma’’nti vuttaṃ. Kāraṇabhūto hi panettha kāyoti.
अञ्ञमञ्ञं ववत्थिताति एत्थ कम्मुना कायो कायकम्मद्वारन्ति एवं ववत्थितो, न कायो इच्चेव। यथा सूचिकम्मुना सूचिकम्मकरणन्ति ववत्थिता, न सूचि इच्चेव, तथा इदम्पि दट्ठब्बं। अञ्ञमञ्ञं ववत्थिताति च अञ्ञमञ्ञं विसेसिताति अत्थो। एवं सन्तेति यथावुत्तं ववत्थाननियमं अग्गहेत्वा ‘‘द्वारे चरन्ति कम्मानी’’तिआदिवचनमेव गहेत्वा चोदेति। तत्थ एवं सन्तेति कम्मानं द्वारचरणे अञ्ञमञ्ञेन च ववत्थाने नामलाभे विसेसने सतीति अत्थो।
Aññamaññaṃvavatthitāti ettha kammunā kāyo kāyakammadvāranti evaṃ vavatthito, na kāyo icceva. Yathā sūcikammunā sūcikammakaraṇanti vavatthitā, na sūci icceva, tathā idampi daṭṭhabbaṃ. Aññamaññaṃ vavatthitāti ca aññamaññaṃ visesitāti attho. Evaṃ santeti yathāvuttaṃ vavatthānaniyamaṃ aggahetvā ‘‘dvāre caranti kammānī’’tiādivacanameva gahetvā codeti. Tattha evaṃ santeti kammānaṃ dvāracaraṇe aññamaññena ca vavatthāne nāmalābhe visesane satīti attho.
कायकम्मद्वारकथावण्णना निट्ठिता।
Kāyakammadvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / कायकम्मद्वारकथावण्णना • Kāyakammadvārakathāvaṇṇanā
