| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
२. कायसंसग्गसिक्खापदवण्णना
2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
२७०. ‘‘ओतिण्णो’’ति इमिनास्स सेवनाधिप्पायता दस्सिता। ‘‘विपरिणतेन चित्तेन मातुगामेन सद्धि’’न्ति इमिनास्स वायामो दस्सितो। ‘‘सद्धि’’न्ति हि पदं संयोगं दीपेति, सो च पयोगो समागमो अल्लीयनं। केन चित्तेन? विपरिणतेन चित्तेन, न पत्तपटिग्गहणाधिप्पायादिनाति अधिप्पायो। ‘‘कायसंसग्गं समापज्जेय्या’’ति इमिनास्स वायमतो फस्सपटिविजानना दस्सिता होति। वायमित्वा फस्सं पटिविजानन्तो हि समापज्जति नाम। एवमस्स तिवङ्गसम्पत्ति दस्सिता होति। अथ वा ओतिण्णो। केन? विपरिणतेन चित्तेन यक्खादिना सत्तो विय। उपयोगत्थे वा एतं करणवचनं। ओतिण्णो विपरिणतं चित्तं कूपादिं विय सत्तो। अथ वा ‘‘रागतो उत्तिण्णो भविस्सामी’’ति भिक्खुभावं उपगतो, ततो उत्तिण्णाधिप्पायतो विपरिणतेन चित्तेन हेतुभूतेन तमेव रागं ओतिण्णो। मातुगामेन अत्तनो समीपं आगतेन, अत्तना उपगतेन वा। एतेन मातुगामस्स सारत्तता वा होतु विरत्तता वा, सा इध अप्पमाणा, न भिक्खुनीनं कायसंसग्गे विय उभिन्नं सारत्तताय पयोजनं अत्थि।
270. ‘‘Otiṇṇo’’ti imināssa sevanādhippāyatā dassitā. ‘‘Vipariṇatena cittena mātugāmena saddhi’’nti imināssa vāyāmo dassito. ‘‘Saddhi’’nti hi padaṃ saṃyogaṃ dīpeti, so ca payogo samāgamo allīyanaṃ. Kena cittena? Vipariṇatena cittena, na pattapaṭiggahaṇādhippāyādināti adhippāyo. ‘‘Kāyasaṃsaggaṃ samāpajjeyyā’’ti imināssa vāyamato phassapaṭivijānanā dassitā hoti. Vāyamitvā phassaṃ paṭivijānanto hi samāpajjati nāma. Evamassa tivaṅgasampatti dassitā hoti. Atha vā otiṇṇo. Kena? Vipariṇatena cittena yakkhādinā satto viya. Upayogatthe vā etaṃ karaṇavacanaṃ. Otiṇṇo vipariṇataṃ cittaṃ kūpādiṃ viya satto. Atha vā ‘‘rāgato uttiṇṇo bhavissāmī’’ti bhikkhubhāvaṃ upagato, tato uttiṇṇādhippāyato vipariṇatena cittena hetubhūtena tameva rāgaṃ otiṇṇo. Mātugāmena attano samīpaṃ āgatena, attanā upagatena vā. Etena mātugāmassa sārattatā vā hotu virattatā vā, sā idha appamāṇā, na bhikkhunīnaṃ kāyasaṃsagge viya ubhinnaṃ sārattatāya payojanaṃ atthi.
कायसंसग्गन्ति उभिन्नं कायानं सम्पयोगं। पदभाजने पन ‘‘समापज्जेय्याति अज्झाचारो वुच्चती’’ति वुत्तं, तं समापज्जनं सन्धाय, न कायसंसग्गं। कायसंसग्गस्स समापज्जना हि ‘‘अज्झाचारो’’ति वुच्चति। अट्ठकथायं पन ‘‘यो सो कायसंसग्गो नाम, सो अत्थतो अज्झाचारो होती’’ति वुत्तं, तं परतो पाळियं ‘‘सेवनाधिप्पायो, न च कायेन वायमति, फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ती’’ति (पारा॰ २७९) वुत्तलक्खणेन विरुज्झतीति। फस्सपटिविजाननाय हि संसग्गो दीपितो। सो चे अज्झाचारो होति, कथं अनापत्ति होतीति। सुवुत्तमेतं, किन्तु ‘‘कायसंसग्गं समापज्जेय्या’’ति पदं उद्धरित्वा ‘‘अज्झाचारो वुच्चती’’ति उभिन्नम्पि पदानं सामञ्ञभाजनीयत्ता, समापज्जितब्बाभावे समापज्जनाभावेन ‘‘सो अत्थतो अज्झाचारो होती’’ति वुत्तं सिया।
Kāyasaṃsagganti ubhinnaṃ kāyānaṃ sampayogaṃ. Padabhājane pana ‘‘samāpajjeyyāti ajjhācāro vuccatī’’ti vuttaṃ, taṃ samāpajjanaṃ sandhāya, na kāyasaṃsaggaṃ. Kāyasaṃsaggassa samāpajjanā hi ‘‘ajjhācāro’’ti vuccati. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘yo so kāyasaṃsaggo nāma, so atthato ajjhācāro hotī’’ti vuttaṃ, taṃ parato pāḷiyaṃ ‘‘sevanādhippāyo, na ca kāyena vāyamati, phassaṃ paṭivijānāti, anāpattī’’ti (pārā. 279) vuttalakkhaṇena virujjhatīti. Phassapaṭivijānanāya hi saṃsaggo dīpito. So ce ajjhācāro hoti, kathaṃ anāpatti hotīti. Suvuttametaṃ, kintu ‘‘kāyasaṃsaggaṃ samāpajjeyyā’’ti padaṃ uddharitvā ‘‘ajjhācāro vuccatī’’ti ubhinnampi padānaṃ sāmaññabhājanīyattā, samāpajjitabbābhāve samāpajjanābhāvena ‘‘so atthato ajjhācāro hotī’’ti vuttaṃ siyā.
‘‘हत्थग्गाहं वा’’ति एत्थ हत्थेन सब्बोपि उपादिन्नको कायो सङ्गहितो, न भिन्नसन्तानो तप्पटिबद्धो हत्थालङ्कारादि। वेणिग्गहणेन अनुपादिन्नको अभिन्नसन्तानो केसलोमनखदन्तादिको कम्मपच्चयउतुसमुट्ठानो गहितोति वेदितब्बं। तेनेवाह अट्ठकथायं ‘‘अनुपादिन्नकेनपि केनचि केसादिना उपादिन्नकं वा अनुपादिन्नकं वा फुसन्तोपि सङ्घादिसेसं आपज्जतियेवा’’ति (पारा॰ अट्ठ॰ २.२७४)। तेन अनुपादिन्नकानम्पि केसलोमादीनं अङ्गभावो वेदितब्बो। एवं सन्तेपि ‘‘फस्सं पटिजानातीति तिवङ्गसम्पत्तिया सङ्घादिसेसो। फस्सस्स अप्पटिविजाननतो दुवङ्गसम्पत्तिया दुक्कट’’न्ति इमिना पाळिअट्ठकथानयेन विरुज्झतीति चे? न, तदत्थजाननतो। फुट्ठभावञ्हि पटिविजानन्तोपि फस्सं पटिविजानाति नाम, अयमेको अत्थो, तस्मा मातुगामस्स, अत्तनो च कायपरियापन्नानं केसादीनं अञ्ञमञ्ञं फुट्ठभावं फुसित्वा तं सादियनं फस्सं पटिविजानाति नाम, न कायविञ्ञाणुप्पत्तिया एव। अनेकन्तिकञ्हेत्थ कायविञ्ञाणं। मातुगामस्स उपादिन्नकेन कायेन, अनुपादिन्नकेन वा कायेन भिक्खुनो उपादिन्नककाये फुट्ठे पसन्नकायिन्द्रियो चे होति, तस्स कायविञ्ञाणं उप्पज्जति, तेनेव फस्सं पटिविजानाति नाम सो होति। अनुपादिन्नककायो, लोलुप्पो अप्पसन्नकायिन्द्रियो वा होति, तिमिरवातेन उपहतकायो वा तस्स कायविञ्ञाणं नुप्पज्जति। न च तेन फस्सं पटिविजानाति नाम, केवलं सेवनाधिप्पायेन वायमित्वा कायसंसग्गं समापज्जन्तो फस्सं पटिविजानाति नाम मनोविञ्ञाणेन, तेन वुत्तं ‘‘कायसंसग्गं समापज्जेय्याति इमिनास्स वायमतो फस्सपटिविजानना दस्सिता’’ति। अपरोपि भिक्खु मातुगामस्स कायपटिबद्धेन वा निस्सग्गियेन वा फुट्ठो कायविञ्ञाणं उप्पादेन्तेन फस्सं पटिविजानाति नाम, तस्मा वुत्तं ‘‘अनेकन्तिकञ्हेत्थ कायविञ्ञाण’’न्ति। अपरो वत्थं पारुपित्वा निद्दायन्तं मातुगामं कायसंसग्गरागेन वत्थस्स उपरिभागे सणिकं फुसन्तो वत्थन्तरेन निक्खन्तलोमसम्फस्सं अप्पटिविजानन्तोपि सेवनाधिप्पायो कायेन वायमित्वा फस्सं पटिविजानाति नाम, सङ्घादिसेसं आपज्जति। ‘‘नीलं घट्टेस्सामीति कायं घट्टेति, सङ्घादिसेसो’’ति हि वुत्तं। अयं दुतियो अत्थो। एवं अनेकत्थत्ता, एवं दुविञ्ञेय्याधिप्पायतो च मातिकाट्ठकथायं फस्सपटिविजाननं अङ्गन्त्वेव न वुत्तं। तस्मिञ्हि वुत्ते ठानमेतं विज्जति, यं भिक्खु सङ्घादिसेसं आपज्जित्वापि नखेन लोमेन संसग्गो दिट्ठो, न च मे लोमघट्टनेन कायविञ्ञाणं उप्पन्नं, तिमिरवातथद्धगत्तो चाहं न फस्सं पटिविजानामीति अनापन्नसञ्ञी सियाति न वुत्तं, अपिच ‘‘फस्सं पटिविजानाति, न च फस्सं पटिविजानाती’’ति च एतेसं पदानं अट्ठकथायं वुत्तनयं दस्सेत्वा सो पञ्ञापेतब्बो। एत्तावता न तदत्थजाननतोति कारणं वित्थारितं होति।
‘‘Hatthaggāhaṃ vā’’ti ettha hatthena sabbopi upādinnako kāyo saṅgahito, na bhinnasantāno tappaṭibaddho hatthālaṅkārādi. Veṇiggahaṇena anupādinnako abhinnasantāno kesalomanakhadantādiko kammapaccayautusamuṭṭhāno gahitoti veditabbaṃ. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘anupādinnakenapi kenaci kesādinā upādinnakaṃ vā anupādinnakaṃ vā phusantopi saṅghādisesaṃ āpajjatiyevā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.274). Tena anupādinnakānampi kesalomādīnaṃ aṅgabhāvo veditabbo. Evaṃ santepi ‘‘phassaṃ paṭijānātīti tivaṅgasampattiyā saṅghādiseso. Phassassa appaṭivijānanato duvaṅgasampattiyā dukkaṭa’’nti iminā pāḷiaṭṭhakathānayena virujjhatīti ce? Na, tadatthajānanato. Phuṭṭhabhāvañhi paṭivijānantopi phassaṃ paṭivijānāti nāma, ayameko attho, tasmā mātugāmassa, attano ca kāyapariyāpannānaṃ kesādīnaṃ aññamaññaṃ phuṭṭhabhāvaṃ phusitvā taṃ sādiyanaṃ phassaṃ paṭivijānāti nāma, na kāyaviññāṇuppattiyā eva. Anekantikañhettha kāyaviññāṇaṃ. Mātugāmassa upādinnakena kāyena, anupādinnakena vā kāyena bhikkhuno upādinnakakāye phuṭṭhe pasannakāyindriyo ce hoti, tassa kāyaviññāṇaṃ uppajjati, teneva phassaṃ paṭivijānāti nāma so hoti. Anupādinnakakāyo, loluppo appasannakāyindriyo vā hoti, timiravātena upahatakāyo vā tassa kāyaviññāṇaṃ nuppajjati. Na ca tena phassaṃ paṭivijānāti nāma, kevalaṃ sevanādhippāyena vāyamitvā kāyasaṃsaggaṃ samāpajjanto phassaṃ paṭivijānāti nāma manoviññāṇena, tena vuttaṃ ‘‘kāyasaṃsaggaṃ samāpajjeyyāti imināssa vāyamato phassapaṭivijānanā dassitā’’ti. Aparopi bhikkhu mātugāmassa kāyapaṭibaddhena vā nissaggiyena vā phuṭṭho kāyaviññāṇaṃ uppādentena phassaṃ paṭivijānāti nāma, tasmā vuttaṃ ‘‘anekantikañhettha kāyaviññāṇa’’nti. Aparo vatthaṃ pārupitvā niddāyantaṃ mātugāmaṃ kāyasaṃsaggarāgena vatthassa uparibhāge saṇikaṃ phusanto vatthantarena nikkhantalomasamphassaṃ appaṭivijānantopi sevanādhippāyo kāyena vāyamitvā phassaṃ paṭivijānāti nāma, saṅghādisesaṃ āpajjati. ‘‘Nīlaṃ ghaṭṭessāmīti kāyaṃ ghaṭṭeti, saṅghādiseso’’ti hi vuttaṃ. Ayaṃ dutiyo attho. Evaṃ anekatthattā, evaṃ duviññeyyādhippāyato ca mātikāṭṭhakathāyaṃ phassapaṭivijānanaṃ aṅgantveva na vuttaṃ. Tasmiñhi vutte ṭhānametaṃ vijjati, yaṃ bhikkhu saṅghādisesaṃ āpajjitvāpi nakhena lomena saṃsaggo diṭṭho, na ca me lomaghaṭṭanena kāyaviññāṇaṃ uppannaṃ, timiravātathaddhagatto cāhaṃ na phassaṃ paṭivijānāmīti anāpannasaññī siyāti na vuttaṃ, apica ‘‘phassaṃ paṭivijānāti, na ca phassaṃ paṭivijānātī’’ti ca etesaṃ padānaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttanayaṃ dassetvā so paññāpetabbo. Ettāvatā na tadatthajānanatoti kāraṇaṃ vitthāritaṃ hoti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. कायसंसग्गसिक्खापदं • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. कायसंसग्गसिक्खापदवण्णना • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / २. कायसंसग्गसिक्खापदवण्णना • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / २. कायसंसग्गसिक्खापदवण्णना • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
