| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
२. कायसुत्तवण्णना
2. Kāyasuttavaṇṇanā
१८३. तिट्ठन्ति एतेनाति ठिति, कारणं। कम्मउतुचित्ताहारसञ्ञितो चतुब्बिधो पच्चयो ठिति एतस्साति पच्चयट्ठितिको। आहारपच्चयसद्दा हि एकत्था। सुभम्पीति कामच्छन्दो पच्चयो, असुभे सुभाकारेन पवत्तनतो सुभन्ति वुच्चति। तेन कारणेन पवत्तनकस्स अञ्ञस्स कामच्छन्दस्स निमित्तत्ता सुभनिमित्तन्ति। सुभस्साति यथावुत्तस्स सुभस्स। आरम्मणम्पीति सुभाकारेन, इट्ठाकारेन वा गय्हमानं रूपादिआरम्मणम्पि सुभनिमित्तं वुत्ताकारेन। अनुपायमनसिकारोति आकङ्खितस्स हितसुखस्स अनुपायभूतो मनसिकारो, ततो एव उप्पथमनसिकारोति अयोनिसोमनसिकारो। तस्मिन्ति यथानिद्धारिते कामच्छन्दभूते तदारम्मणभूते च दुविधेपि सुभनिमित्ते। अट्ठकथायं पन ‘‘सुभारम्मणे’’इच्चेव वुत्तं। अत्थि, भिक्खवे, सुभनिमित्तन्तिआदीति आदि-सद्देन कामच्छन्दनीवरणस्स आहारदस्सनपाळि उत्तानाति कत्वा वुत्तं – ‘‘एवं सब्बनीवरणेसु योजना वेदितब्बा’’ति।
183. Tiṭṭhanti etenāti ṭhiti, kāraṇaṃ. Kammautucittāhārasaññito catubbidho paccayo ṭhiti etassāti paccayaṭṭhitiko. Āhārapaccayasaddā hi ekatthā. Subhampīti kāmacchando paccayo, asubhe subhākārena pavattanato subhanti vuccati. Tena kāraṇena pavattanakassa aññassa kāmacchandassa nimittattā subhanimittanti. Subhassāti yathāvuttassa subhassa. Ārammaṇampīti subhākārena, iṭṭhākārena vā gayhamānaṃ rūpādiārammaṇampi subhanimittaṃ vuttākārena. Anupāyamanasikāroti ākaṅkhitassa hitasukhassa anupāyabhūto manasikāro, tato eva uppathamanasikāroti ayonisomanasikāro. Tasminti yathāniddhārite kāmacchandabhūte tadārammaṇabhūte ca duvidhepi subhanimitte. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘subhārammaṇe’’icceva vuttaṃ. Atthi, bhikkhave, subhanimittantiādīti ādi-saddena kāmacchandanīvaraṇassa āhāradassanapāḷi uttānāti katvā vuttaṃ – ‘‘evaṃ sabbanīvaraṇesu yojanā veditabbā’’ti.
पटिघोपि पटिघनिमित्तं पुरिमुप्पन्नस्स पच्छा उप्पज्जनकस्स निमित्तभावतो। पटिघारम्मणं नाम एकूनवीसति आघातवत्थुभूता सत्तसङ्खारा। अरतीति पन्तसेनासनादीसु अरमणं । उक्कण्ठिताति उक्कण्ठभावो। पन्तेसूति दूरेसु, विवित्तेसु वा। अधिकुसलेसूति समथविपस्सनाधम्मेसु। अरति रतिपटिपक्खो। अरतिताति अरमणाकारो। अनभिरतीति अनभिरतभावो। अनभिरमणाति अनभिरमणाकारो। उक्कण्ठिताति उक्कण्ठनाकारो। परितस्सिताति उक्कण्ठनवसेनेव परितस्सना।
Paṭighopipaṭighanimittaṃ purimuppannassa pacchā uppajjanakassa nimittabhāvato. Paṭighārammaṇaṃ nāma ekūnavīsati āghātavatthubhūtā sattasaṅkhārā. Aratīti pantasenāsanādīsu aramaṇaṃ . Ukkaṇṭhitāti ukkaṇṭhabhāvo. Pantesūti dūresu, vivittesu vā. Adhikusalesūti samathavipassanādhammesu. Arati ratipaṭipakkho. Aratitāti aramaṇākāro. Anabhiratīti anabhiratabhāvo. Anabhiramaṇāti anabhiramaṇākāro. Ukkaṇṭhitāti ukkaṇṭhanākāro. Paritassitāti ukkaṇṭhanavaseneva paritassanā.
आगन्तुकं, न सभावसिद्धं। कायालसियन्ति नामकाये अलसभावो। सम्मोहविनोदनियं पन ‘‘तन्दीति जातिआलसिय’’न्ति वुत्तं। वदतीति एतेन अतिसीतादिपच्चया सङ्कोचापत्तिं दस्सेति। यं सन्धाय वुत्तं किलेसवत्थुविभङ्गे (विभ॰ अट्ठ॰ ८५७)। तन्दीति जातिआलसियं। तन्दियनाति तन्दियनाकारो। तन्दिमनकताति तन्दिया अभिभूतचित्तता। अलसस्स भावो आलस्यं। आलस्यायनाकारो आलस्यायना। आलस्यायितस्स भावो आलस्यायितत्तं। इति सब्बेहिपि इमेहि पदेहि किलेसवसेन कायालसियं कथितं।
Āgantukaṃ, na sabhāvasiddhaṃ. Kāyālasiyanti nāmakāye alasabhāvo. Sammohavinodaniyaṃ pana ‘‘tandīti jātiālasiya’’nti vuttaṃ. Vadatīti etena atisītādipaccayā saṅkocāpattiṃ dasseti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ kilesavatthuvibhaṅge (vibha. aṭṭha. 857). Tandīti jātiālasiyaṃ. Tandiyanāti tandiyanākāro. Tandimanakatāti tandiyā abhibhūtacittatā. Alasassa bhāvo ālasyaṃ. Ālasyāyanākāro ālasyāyanā. Ālasyāyitassa bhāvo ālasyāyitattaṃ. Iti sabbehipi imehi padehi kilesavasena kāyālasiyaṃ kathitaṃ.
किलेसवसेनाति सम्मोहवसेन। कायविनमनाति कायस्स विरूपतो नमना। जम्भनाति फन्दना। पुनप्पुनं जम्भना विजम्भना। आनमनाति पुरतो नमना। विनमनाति पच्छतो नमना। सन्नमनाति समन्ततो नमना। पणमनाति यथा हि तन्ततो उट्ठितपेसकारो किञ्चिदेव उपरिट्ठितं गहेत्वा उजुं कायं उस्सापेति, एवं कायस्स उद्धं ठपना। ब्याधियकन्ति उप्पन्नब्याधिता। इति सब्बेहिपि इमेहि पदेहि किलेसवसेन कायफन्दनमेव कथितं (विभ॰ अट्ठ॰ ८५८)।
Kilesavasenāti sammohavasena. Kāyavinamanāti kāyassa virūpato namanā. Jambhanāti phandanā. Punappunaṃ jambhanā vijambhanā. Ānamanāti purato namanā. Vinamanāti pacchato namanā. Sannamanāti samantato namanā. Paṇamanāti yathā hi tantato uṭṭhitapesakāro kiñcideva upariṭṭhitaṃ gahetvā ujuṃ kāyaṃ ussāpeti, evaṃ kāyassa uddhaṃ ṭhapanā. Byādhiyakanti uppannabyādhitā. Iti sabbehipi imehi padehi kilesavasena kāyaphandanameva kathitaṃ (vibha. aṭṭha. 858).
भत्तपरिळाहोति भत्तवसेन परिळाहुप्पत्ति। भुत्ताविस्साति भुत्तवतो। भत्तमुच्छाति भत्तगेलञ्ञं। अतिभुत्तपच्चया हि मुच्छापत्तो विय होति। भत्तकिलमथोति भुत्तपच्चया किलन्तभावो। भत्तपरिळाहोति भत्तदरथो। कुच्छिपूरं भुत्तवतो हि परिळाहुप्पत्तिया उपहतिन्द्रियो विय होति, कायो खिज्जति। कायदुट्ठुल्लन्ति भुत्तभत्तं निस्साय कायस्स अकम्मञ्ञता।
Bhattapariḷāhoti bhattavasena pariḷāhuppatti. Bhuttāvissāti bhuttavato. Bhattamucchāti bhattagelaññaṃ. Atibhuttapaccayā hi mucchāpatto viya hoti. Bhattakilamathoti bhuttapaccayā kilantabhāvo. Bhattapariḷāhoti bhattadaratho. Kucchipūraṃ bhuttavato hi pariḷāhuppattiyā upahatindriyo viya hoti, kāyo khijjati. Kāyaduṭṭhullanti bhuttabhattaṃ nissāya kāyassa akammaññatā.
चित्तस्स लीयनाकारोति आरम्मणे चित्तस्स सङ्कोचप्पत्ति। चित्तस्स अकल्यताति चित्तस्स गिलानभावो। गिलानोति अकल्लको वुच्चति। तथा चाह ‘‘नाहं, भन्ते, अकल्लको’’ति। अकम्मञ्ञताति चित्तगेलञ्ञसङ्खातो अकम्मञ्ञनाकारो। ओलीयनाति ओलीयनाकारो। इरियापथिकम्पि चित्तं यस्स वसेन इरियापथं सन्धारेतुं असक्कोन्तो ओलीयति, तस्स तं आकारं सन्धाय वुत्तं ‘‘ओलीयना’’ति। दुतियपदं उपसग्गेन वड्ढितं। लीनन्ति अविप्फारिकताय सङ्कोचप्पत्तं। इतरे द्वे आकारनिद्देसा। थिनन्ति अविप्फारिकताय अनुस्साहना असङ्गहनसङ्गहनं। थियनाकारो थियना। थियितत्तन्ति थियितस्स आकारो, अविप्फारिकताति अत्थो।
Cittassalīyanākāroti ārammaṇe cittassa saṅkocappatti. Cittassa akalyatāti cittassa gilānabhāvo. Gilānoti akallako vuccati. Tathā cāha ‘‘nāhaṃ, bhante, akallako’’ti. Akammaññatāti cittagelaññasaṅkhāto akammaññanākāro. Olīyanāti olīyanākāro. Iriyāpathikampi cittaṃ yassa vasena iriyāpathaṃ sandhāretuṃ asakkonto olīyati, tassa taṃ ākāraṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘olīyanā’’ti. Dutiyapadaṃ upasaggena vaḍḍhitaṃ. Līnanti avipphārikatāya saṅkocappattaṃ. Itare dve ākāraniddesā. Thinanti avipphārikatāya anussāhanā asaṅgahanasaṅgahanaṃ. Thiyanākāro thiyanā. Thiyitattanti thiyitassa ākāro, avipphārikatāti attho.
चेतसो अवूपसमोति चित्तस्स अवूपसन्तता असन्निसिन्नभावो। तेनाह – ‘‘अवूपसन्ताकारो’’ति। अत्थतो पनेतन्ति स्वायं अवूपसन्ताकारो विक्खेपसभावत्ता विक्खेपहेतुताय च अत्थतो एतं उद्धच्चकुक्कुच्चमेव।
Cetaso avūpasamoti cittassa avūpasantatā asannisinnabhāvo. Tenāha – ‘‘avūpasantākāro’’ti. Atthato panetanti svāyaṃ avūpasantākāro vikkhepasabhāvattā vikkhepahetutāya ca atthato etaṃ uddhaccakukkuccameva.
विचिकिच्छाय आरम्मणधम्मा नाम ‘‘बुद्धे कङ्खती’’तिआदिना आगतअट्ठकङ्खावत्थुभूता धम्मा। यस्मा विचिकिच्छा ब्यापादादयो विय अनु अनु उग्गहणपच्चया उप्पज्जति, तस्मा कङ्खाट्ठानीयं आरम्मणमेव दस्सितं ‘‘विचिकिच्छाय आरम्मणधम्मा’’ति। यस्मा पुरिमुप्पन्ना विचिकिच्छा पच्छा विचिकिच्छाय पच्चयो होति, तस्मा विचिकिच्छापि विचिकिच्छाट्ठानीयधम्मा वेदितब्बा। तत्रायं वचनत्थो – तिट्ठन्ति पवत्तन्ति एत्थाति ठानीया, विचिकिच्छा एव ठानीया विचिकिच्छाट्ठानीया। अट्ठकथायं पन आरम्मणस्सपि तत्थ विसेसपच्चयतं उपादाय ‘‘कामच्छन्दो विचिकिच्छाति इमे द्वे धम्मा आरम्मणेन कथिता’’ति वुत्तं। सुभनिमित्तस्स हि पच्चयभावमत्तं सन्धायेतं वुत्तं, तथापि यथा ‘‘पटिघम्पि पटिघनिमित्त’’न्ति कत्वा ‘‘ब्यापादो उपनिस्सयेन कथितो’’ति वुत्तं, एवं सुभम्पि सुभनिमित्तन्ति कत्वा कामच्छन्दो उपनिस्सयेन कथितोति सक्का विञ्ञातुं। सेसा थिनमिद्धउद्धच्चकुक्कुच्चानि। तत्थ थिनमिद्धं अञ्ञमञ्ञं सहजातादिवसेन पच्चयो, तथा उद्धच्चकुक्कुच्चन्ति। उभयेसम्पि उपनिस्सयकोटिया पच्चयभावे वत्तब्बमेव नत्थीति आह ‘‘सहजातेन च उपनिस्सयेन चा’’ति।
Vicikicchāya ārammaṇadhammā nāma ‘‘buddhe kaṅkhatī’’tiādinā āgataaṭṭhakaṅkhāvatthubhūtā dhammā. Yasmā vicikicchā byāpādādayo viya anu anu uggahaṇapaccayā uppajjati, tasmā kaṅkhāṭṭhānīyaṃ ārammaṇameva dassitaṃ ‘‘vicikicchāya ārammaṇadhammā’’ti. Yasmā purimuppannā vicikicchā pacchā vicikicchāya paccayo hoti, tasmā vicikicchāpi vicikicchāṭṭhānīyadhammā veditabbā. Tatrāyaṃ vacanattho – tiṭṭhanti pavattanti etthāti ṭhānīyā, vicikicchā eva ṭhānīyā vicikicchāṭṭhānīyā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ārammaṇassapi tattha visesapaccayataṃ upādāya ‘‘kāmacchando vicikicchāti ime dve dhammā ārammaṇena kathitā’’ti vuttaṃ. Subhanimittassa hi paccayabhāvamattaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ, tathāpi yathā ‘‘paṭighampi paṭighanimitta’’nti katvā ‘‘byāpādo upanissayena kathito’’ti vuttaṃ, evaṃ subhampi subhanimittanti katvā kāmacchando upanissayena kathitoti sakkā viññātuṃ. Sesā thinamiddhauddhaccakukkuccāni. Tattha thinamiddhaṃ aññamaññaṃ sahajātādivasena paccayo, tathā uddhaccakukkuccanti. Ubhayesampi upanissayakoṭiyā paccayabhāve vattabbameva natthīti āha ‘‘sahajātena ca upanissayena cā’’ti.
यस्मा सति नाम ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदिना तेसं तेसं धम्मानं अनुस्सरणवसेन वत्तति, तस्मा ते धम्मा सतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीया नाम। लोकुत्तरधम्मे च अनुस्सवादिवसेन गहेत्वा तथा पवत्ततेव। तेन वुत्तं ‘‘सतिया’’तिआदि।
Yasmā sati nāma ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ anussaraṇavasena vattati, tasmā te dhammā satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā nāma. Lokuttaradhamme ca anussavādivasena gahetvā tathā pavattateva. Tena vuttaṃ ‘‘satiyā’’tiādi.
कोसल्लं वुच्चति पञ्ञा, ततो उप्पन्ना कोसल्लसम्भूता। अनवज्जसुखविपाकाति अनवज्जा हुत्वा सुखविपाका विपच्चनका। पदद्वयेन पच्चयतो सभावतो किच्चतो फलतो कुसलधम्मं दस्सेति। अकुसलनिद्देसेपि एसेव नयो। सावज्जाति गारय्हा। अनवज्जाति अगारय्हा। हीना लामका। पणीता सेट्ठा। कण्हा काळका असुद्धा। सुक्का ओदाता सुद्धा । पटिभाग-सद्दो पठमे विकप्पे सदिसकोट्ठासत्थो, दुतिये पटिपक्खकोट्ठासत्थो, ततिये निग्गहेतब्बपटिपक्खकोट्ठासत्थो दट्ठब्बो।
Kosallaṃ vuccati paññā, tato uppannā kosallasambhūtā. Anavajjasukhavipākāti anavajjā hutvā sukhavipākā vipaccanakā. Padadvayena paccayato sabhāvato kiccato phalato kusaladhammaṃ dasseti. Akusalaniddesepi eseva nayo. Sāvajjāti gārayhā. Anavajjāti agārayhā. Hīnā lāmakā. Paṇītā seṭṭhā. Kaṇhā kāḷakā asuddhā. Sukkā odātā suddhā . Paṭibhāga-saddo paṭhame vikappe sadisakoṭṭhāsattho, dutiye paṭipakkhakoṭṭhāsattho, tatiye niggahetabbapaṭipakkhakoṭṭhāsattho daṭṭhabbo.
कुसलकिरियाय आदिकम्मभावेन पवत्तवीरियं धितिसभावताय धातूति वुत्तन्ति आह ‘‘आरम्भधातूति पठमारम्भवीरिय’’न्ति। लद्धासेवनं वीरियं बलप्पत्तं हुत्वा पटिपक्खं विधमतीति आह – ‘‘निक्कमधातूति कोसज्जतो निक्खन्तत्ता ततो बलवतर’’न्ति। अधिमत्ताधिमत्ततरानं पटिपक्खधम्मानं विधमनसमत्थं पटुपटुतरादिभावप्पत्तं होतीति आह – ‘‘परक्कमधातूति परं परं ठानं अक्कमनताय ततोपि बलवतर’’न्ति।
Kusalakiriyāya ādikammabhāvena pavattavīriyaṃ dhitisabhāvatāya dhātūti vuttanti āha ‘‘ārambhadhātūti paṭhamārambhavīriya’’nti. Laddhāsevanaṃ vīriyaṃ balappattaṃ hutvā paṭipakkhaṃ vidhamatīti āha – ‘‘nikkamadhātūti kosajjato nikkhantattā tato balavatara’’nti. Adhimattādhimattatarānaṃ paṭipakkhadhammānaṃ vidhamanasamatthaṃ paṭupaṭutarādibhāvappattaṃ hotīti āha – ‘‘parakkamadhātūti paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanatāya tatopi balavatara’’nti.
तिट्ठति पवत्तति एत्थाति ठानीया। आरम्मणधम्मा, पीतिसम्बोज्झङ्गस्स ठानीयाति पीतिसम्बोज्झङ्गट्ठानीयाति ‘‘पीतिया आरम्मणधम्मा’’ति वुत्तं। यस्मा अपरापरुप्पत्तिया पीतिपि तथा वत्तब्बतं लभतीति वुत्तं विसुद्धिमग्गे ‘‘पीतिया एव तं नाम’’न्ति। दरथपस्सद्धीति दरथो किलेसपरिळाहो, सो पस्सम्भति एतायाति दरथपस्सद्धि, कायपस्सद्धिया वेदनादिखन्धत्तयस्स विय रूपकायस्सपि पस्सम्भनं होति, चित्तपस्सद्धिया चित्तस्सेव पस्सम्भनं, ततो एवेत्थ भगवता लहुतादीनं विय दुविधता वुत्ता। तथा समाहिताकारं सल्लक्खेत्वा गय्हमानो समथोव समथनिमित्तं, तस्स आरम्मणभूतं पटिभागनिमित्तम्पि। विविधं अग्गं एतस्साति ब्यग्गो, विक्खेपो। तथा हि सो अनवट्ठानरसो भन्ततापच्चुपट्ठानो वुत्तो। एकग्गभावतो ब्यग्गपटिपक्खोति अब्यग्गो, समाधि, सो एव निमित्तन्ति पुब्बे विय वत्तब्बं। तेनाह ‘‘तस्सेव वेवचन’’न्ति।
Tiṭṭhati pavattati etthāti ṭhānīyā. Ārammaṇadhammā, pītisambojjhaṅgassa ṭhānīyāti pītisambojjhaṅgaṭṭhānīyāti ‘‘pītiyā ārammaṇadhammā’’ti vuttaṃ. Yasmā aparāparuppattiyā pītipi tathā vattabbataṃ labhatīti vuttaṃ visuddhimagge ‘‘pītiyā eva taṃ nāma’’nti. Darathapassaddhīti daratho kilesapariḷāho, so passambhati etāyāti darathapassaddhi, kāyapassaddhiyā vedanādikhandhattayassa viya rūpakāyassapi passambhanaṃ hoti, cittapassaddhiyā cittasseva passambhanaṃ, tato evettha bhagavatā lahutādīnaṃ viya duvidhatā vuttā. Tathā samāhitākāraṃ sallakkhetvā gayhamāno samathova samathanimittaṃ, tassa ārammaṇabhūtaṃ paṭibhāganimittampi. Vividhaṃ aggaṃ etassāti byaggo, vikkhepo. Tathā hi so anavaṭṭhānaraso bhantatāpaccupaṭṭhāno vutto. Ekaggabhāvato byaggapaṭipakkhoti abyaggo, samādhi, so eva nimittanti pubbe viya vattabbaṃ. Tenāha ‘‘tasseva vevacana’’nti.
यो आरम्मणे इट्ठानिट्ठाकारं अनादियित्वा गहेतब्बो मज्झत्ताकारो, यो च पुब्बे उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनावसेन उप्पन्नो मज्झत्ताकारो, दुविधोपि सो उपेक्खाय आरम्मणधम्मोति अधिप्पेतोति आह – ‘‘अत्थतो पन मज्झत्ताकारो उपेक्खाट्ठानीया धम्माति वेदितब्बो’’ति। आरम्मणेन कथिता आरम्मणस्सेव तेसं विसेसपच्चयभावतो। सेसाति वीरियादयो चत्तारो धम्मा। तेसञ्हि उपनिस्सयोव सातिसयो इच्छितब्बोति।
Yo ārammaṇe iṭṭhāniṭṭhākāraṃ anādiyitvā gahetabbo majjhattākāro, yo ca pubbe upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāvasena uppanno majjhattākāro, duvidhopi so upekkhāya ārammaṇadhammoti adhippetoti āha – ‘‘atthato pana majjhattākāro upekkhāṭṭhānīyā dhammāti veditabbo’’ti. Ārammaṇena kathitā ārammaṇasseva tesaṃ visesapaccayabhāvato. Sesāti vīriyādayo cattāro dhammā. Tesañhi upanissayova sātisayo icchitabboti.
कायसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Kāyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / २. कायसुत्तं • 2. Kāyasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / २. कायसुत्तवण्णना • 2. Kāyasuttavaṇṇanā
