| Upanishads |
Kena Upanishad
Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)
केनोपनिषत्
kenopaniṣat
॥ अथ केनोपनिषत् ॥
॥ atha kenopaniṣat ॥
ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः
श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि ।
सर्वं ब्रह्मौपनिषदं
माऽहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म
निराकरोदनिराकरणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु ।
तदात्मनि निरते य
उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ।
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ āpyāyantu mamāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ
śrotramatho balamindriyāṇi ca sarvāṇi ।
sarvaṃ brahmaupaniṣadaṃ
mā'haṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma
nirākarodanirākaraṇamastvanirākaraṇaṃ me'stu ।
tadātmani nirate ya
upaniṣatsu dharmāste mayi santu te mayi santu ।
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
ॐ केनेषितं पतति प्रेषितं मनः
केन प्राणः प्रथमः प्रैति युक्तः ।
केनेषितां वाचमिमां वदन्ति
चक्षुः श्रोत्रं क उ देवो युनक्ति ॥ १॥
oṃ keneṣitaṃ patati preṣitaṃ manaḥ
kena prāṇaḥ prathamaḥ praiti yuktaḥ ।
keneṣitāṃ vācamimāṃ vadanti
cakṣuḥ śrotraṃ ka u devo yunakti ॥ 1॥
श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो यद्
वाचो ह वाचं स उ प्राणस्य प्राणः ।
चक्षुषश्चक्षुरतिमुच्य धीराः
प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति ॥ २॥
śrotrasya śrotraṃ manaso mano yad
vāco ha vācaṃ sa u prāṇasya prāṇaḥ ।
cakṣuṣaścakṣuratimucya dhīrāḥ
pretyāsmāllokādamṛtā bhavanti ॥ 2॥
न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मनः ।
न विद्मो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यात् ॥ ३॥
na tatra cakṣurgacchati na vāggacchati no manaḥ ।
na vidmo na vijānīmo yathaitadanuśiṣyāt ॥ 3॥
अन्यदेव तद्विदितादथो अविदितादधि ।
इति शुश्रुम पूर्वेषां ये नस्तद्व्याचचक्षिरे ॥ ४॥
anyadeva tadviditādatho aviditādadhi ।
iti śuśruma pūrveṣāṃ ye nastadvyācacakṣire ॥ 4॥
यद्वाचाऽनभ्युदितं येन वागभ्युद्यते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ५॥
yadvācā'nabhyuditaṃ yena vāgabhyudyate ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 5॥
यन्मनसा न मनुते येनाहुर्मनो मतम् ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ६॥
yanmanasā na manute yenāhurmano matam ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 6॥
यच्चक्षुषा न पश्यति येन चक्षूँषि पश्यति ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ७॥
yaccakṣuṣā na paśyati yena cakṣūm̐ṣi paśyati ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 7॥
यच्छ्रोत्रेण न शृणोति येन श्रोत्रमिदं श्रुतम् ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ८॥
yacchrotreṇa na śṛṇoti yena śrotramidaṃ śrutam ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 8॥
यत्प्राणेन न प्राणिति येन प्राणः प्रणीयते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ९॥
yatprāṇena na prāṇiti yena prāṇaḥ praṇīyate ।
tadeva brahma tvaṃ viddhi nedaṃ yadidamupāsate ॥ 9॥
॥ इति केनोपनिषदि प्रथमः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi prathamaḥ khaṇḍaḥ ॥
यदि मन्यसे सुवेदेति दहरमेवापि1
नूनं त्वं वेत्थ ब्रह्मणो रूपम् ।
यदस्य त्वं यदस्य देवेष्वथ नु
मीमाँस्यमेव ते मन्ये विदितम् ॥ १॥
yadi manyase suvedeti daharamevāpi2
nūnaṃ tvaṃ vettha brahmaṇo rūpam ।
yadasya tvaṃ yadasya deveṣvatha nu
mīmām̐syameva te manye viditam ॥ 1॥
नाहं मन्ये सुवेदेति नो न वेदेति वेद च ।
यो नस्तद्वेद तद्वेद नो न वेदेति वेद च ॥ २॥
nāhaṃ manye suvedeti no na vedeti veda ca ।
yo nastadveda tadveda no na vedeti veda ca ॥ 2॥
यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः ।
अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम् ॥ ३॥
yasyāmataṃ tasya mataṃ mataṃ yasya na veda saḥ ।
avijñātaṃ vijānatāṃ vijñātamavijānatām ॥ 3॥
प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वं हि विन्दते ।
आत्मना विन्दते वीर्यं विद्यया विन्दतेऽमृतम् ॥ ४॥
pratibodhaviditaṃ matamamṛtatvaṃ hi vindate ।
ātmanā vindate vīryaṃ vidyayā vindate'mṛtam ॥ 4॥
इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति
न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः ।
भूतेषु भूतेषु विचित्य धीराः
प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति ॥ ५॥
iha cedavedīdatha satyamasti
na cedihāvedīnmahatī vinaṣṭiḥ ।
bhūteṣu bhūteṣu vicitya dhīrāḥ
pretyāsmāllokādamṛtā bhavanti ॥ 5॥
॥ इति केनोपनिषदि द्वितीयः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi dvitīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य ह ब्रह्मणो
विजये देवा अमहीयन्त ॥ १॥
brahma ha devebhyo vijigye tasya ha brahmaṇo
vijaye devā amahīyanta ॥ 1॥
त ऐक्षन्तास्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति ।
तद्धैषां विजज्ञौ तेभ्यो ह प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानत
किमिदं यक्षमिति ॥ २॥
ta aikṣantāsmākamevāyaṃ vijayo'smākamevāyaṃ mahimeti ।
taddhaiṣāṃ vijajñau tebhyo ha prādurbabhūva tanna vyajānata
kimidaṃ yakṣamiti ॥ 2॥
तेऽग्निमब्रुवञ्जातवेद एतद्विजानीहि
किमिदं यक्षमिति तथेति ॥ ३॥
te'gnimabruvañjātaveda etadvijānīhi
kimidaṃ yakṣamiti tatheti ॥ 3॥
तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीत्यग्निर्वा
अहमस्मीत्यब्रवीज्जातवेदा वा अहमस्मीति ॥ ४॥
tadabhyadravattamabhyavadatko'sītyagnirvā
ahamasmītyabravījjātavedā vā ahamasmīti ॥ 4॥
तस्मि्ँस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीद्ँ सर्वं
दहेयं यदिदं पृथिव्यामिति ॥ ५॥
tasmim̐stvayi kiṃ vīryamityapīdam̐ sarvaṃ
daheyaṃ yadidaṃ pṛthivyāmiti ॥ 5॥
तस्मै तृणं निदधावेतद्दहेति ।
तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाक दग्धुं स तत एव
निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति ॥ ६॥
tasmai tṛṇaṃ nidadhāvetaddaheti ।
tadupapreyāya sarvajavena tanna śaśāka dagdhuṃ sa tata eva
nivavṛte naitadaśakaṃ vijñātuṃ yadetadyakṣamiti ॥ 6॥
अथ वायुमब्रुवन्वायवेतद्विजानीहि
किमेतद्यक्षमिति तथेति ॥ ७॥
atha vāyumabruvanvāyavetadvijānīhi
kimetadyakṣamiti tatheti ॥ 7॥
तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति वायुर्वा
अहमस्मीत्यब्रवीन्मातरिश्वा वा अहमस्मीति ॥ ८॥
tadabhyadravattamabhyavadatko'sīti vāyurvā
ahamasmītyabravīnmātariśvā vā ahamasmīti ॥ 8॥
तस्मिँस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदँ
सर्वमाददीय यदिदं पृथिव्यामिति ॥ ९॥
tasmim̐stvayi kiṃ vīryamityapīdam̐
sarvamādadīya yadidaṃ pṛthivyāmiti ॥ 9॥
तस्मै तृणं निदधावेतदादत्स्वेति
तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकादातुं स तत एव
निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति ॥ १०॥
tasmai tṛṇaṃ nidadhāvetadādatsveti
tadupapreyāya sarvajavena tanna śaśākādātuṃ sa tata eva
nivavṛte naitadaśakaṃ vijñātuṃ yadetadyakṣamiti ॥ 10॥
अथेन्द्रमब्रुवन्मघवन्नेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति
तदभ्यद्रवत्तस्मात्तिरोदधे ॥ ११॥
athendramabruvanmaghavannetadvijānīhi kimetadyakṣamiti tatheti
tadabhyadravattasmāttirodadhe ॥ 11॥
स तस्मिन्नेवाकाशे स्त्रियमाजगाम बहुशोभमानामुमाँ
हैमवतीं ताँहोवाच किमेतद्यक्षमिति ॥ १२॥
sa tasminnevākāśe striyamājagāma bahuśobhamānāmumām̐
haimavatīṃ tām̐hovāca kimetadyakṣamiti ॥ 12॥
॥ इति केनोपनिषदि तृतीयः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi tṛtīyaḥ khaṇḍaḥ ॥
सा ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वमिति
ततो हैव विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ १॥
sā brahmeti hovāca brahmaṇo vā etadvijaye mahīyadhvamiti
tato haiva vidāñcakāra brahmeti ॥ 1॥
तस्माद्वा एते देवा अतितरामिवान्यान्देवान्यदग्निर्वायुरिन्द्रस्ते
ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्शुस्ते ह्येनत्प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ २॥
tasmādvā ete devā atitarāmivānyāndevānyadagnirvāyurindraste
hyenannediṣṭhaṃ pasparśuste hyenatprathamo vidāñcakāra brahmeti ॥ 2॥
तस्माद्वा इन्द्रोऽतितरामिवान्यान्देवान्स
ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्श स ह्येनत्प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ ३॥
tasmādvā indro'titarāmivānyāndevānsa
hyenannediṣṭhaṃ pasparśa sa hyenatprathamo vidāñcakāra brahmeti ॥ 3॥
तस्यैष आदेशो यदेतद्विद्युतो व्यद्युतदा
इतीन् न्यमीमिषदा इत्यधिदैवतम् ॥ ४॥
tasyaiṣa ādeśo yadetadvidyuto vyadyutadā
itīn nyamīmiṣadā ityadhidaivatam ॥ 4॥
अथाध्यात्मं यद्देतद्गच्छतीव च मनोऽनेन
चैतदुपस्मरत्यभीक्ष्णँ सङ्कल्पः ॥ ५॥
athādhyātmaṃ yaddetadgacchatīva ca mano'nena
caitadupasmaratyabhīkṣṇam̐ saṅkalpaḥ ॥ 5॥
तद्ध तद्वनं नाम तद्वनमित्युपासितव्यं स य एतदेवं वेदाभि
हैन्ँ सर्वाणि भूतानि संवाञ्छन्ति ॥ ६॥
taddha tadvanaṃ nāma tadvanamityupāsitavyaṃ sa ya etadevaṃ vedābhi
hainam̐ sarvāṇi bhūtāni saṃvāñchanti ॥ 6॥
उपनिषदं भो ब्रूहीत्युक्ता त उपनिषद्ब्राह्मीं वाव त
उपनिषदमब्रूमेति ॥ ७॥
upaniṣadaṃ bho brūhītyuktā ta upaniṣadbrāhmīṃ vāva ta
upaniṣadamabrūmeti ॥ 7॥
तसै तपो दमः कर्मेति प्रतिष्ठा वेदाः सर्वाङ्गानि
सत्यमायतनम् ॥ ८॥
tasai tapo damaḥ karmeti pratiṣṭhā vedāḥ sarvāṅgāni
satyamāyatanam ॥ 8॥
यो वा एतामेवं वेदापहत्य पाप्मानमनन्ते स्वर्गे
लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥ ९॥
yo vā etāmevaṃ vedāpahatya pāpmānamanante svarge
loke jyeye pratitiṣṭhati pratitiṣṭhati ॥ 9॥
॥ इति केनोपनिषदि चतुर्थः खण्डः ॥
॥ iti kenopaniṣadi caturthaḥ khaṇḍaḥ ॥
ॐ आप्यायन्तु ममाङ्गानि वाक्प्राणश्चक्षुः
श्रोत्रमथो बलमिन्द्रियाणि च सर्वाणि ।
सर्वं ब्रह्मौपनिषदं
माऽहं ब्रह्म निराकुर्यां मा मा ब्रह्म
निराकरोदनिराकरणमस्त्वनिराकरणं मेऽस्तु ।
तदात्मनि निरते य
उपनिषत्सु धर्मास्ते मयि सन्तु ते मयि सन्तु ।
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
oṃ āpyāyantu mamāṅgāni vākprāṇaścakṣuḥ
śrotramatho balamindriyāṇi ca sarvāṇi ।
sarvaṃ brahmaupaniṣadaṃ
mā'haṃ brahma nirākuryāṃ mā mā brahma
nirākarodanirākaraṇamastvanirākaraṇaṃ me'stu ।
tadātmani nirate ya
upaniṣatsu dharmāste mayi santu te mayi santu ।
oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥
॥ इति केनोपनिषत् ॥
॥ iti kenopaniṣat ॥
NOTES
1variant: दभ्रमेवापि
NOTES
2variant: dabhramevāpi
