| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
७. खज्जनीयसुत्तवण्णना
7. Khajjanīyasuttavaṇṇanā
७९. सत्तमे पुब्बेनिवासन्ति न इदं अभिञ्ञावसेन अनुस्सरणं सन्धाय वुत्तं, विपस्सनावसेन पन पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्ते समणब्राह्मणे सन्धायेतं वुत्तं। तेनेवाह – ‘‘सब्बेते पञ्चुपादानक्खन्धे अनुस्सरन्ति, एतेसं वा अञ्ञतर’’न्ति। अभिञ्ञावसेन हि समनुस्सरन्तस्स खन्धापि उपादानक्खन्धापि खन्धपटिबद्धापि पण्णत्तिपि आरम्मणं होतियेव। रूपंयेव अनुस्सरतीति एवञ्हि अनुस्सरन्तो न अञ्ञं किञ्चि सत्तं वा पुग्गलं वा अनुस्सरति, अतीते पन निरुद्धं रूपक्खन्धमेव अनुस्सरति। वेदनादीसुपि एसेव नयोति। सुञ्ञतापब्बं निट्ठितं।
79. Sattame pubbenivāsanti na idaṃ abhiññāvasena anussaraṇaṃ sandhāya vuttaṃ, vipassanāvasena pana pubbenivāsaṃ anussarante samaṇabrāhmaṇe sandhāyetaṃ vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘sabbete pañcupādānakkhandhe anussaranti, etesaṃ vā aññatara’’nti. Abhiññāvasena hi samanussarantassa khandhāpi upādānakkhandhāpi khandhapaṭibaddhāpi paṇṇattipi ārammaṇaṃ hotiyeva. Rūpaṃyeva anussaratīti evañhi anussaranto na aññaṃ kiñci sattaṃ vā puggalaṃ vā anussarati, atīte pana niruddhaṃ rūpakkhandhameva anussarati. Vedanādīsupi eseva nayoti. Suññatāpabbaṃ niṭṭhitaṃ.
इदानि सुञ्ञताय लक्खणं दस्सेतुं किञ्च, भिक्खवे, रूपं वदेथातिआदिमाह। यथा हि नट्ठं गोणं परियेसमानो पुरिसो गोगणे चरमाने रत्तं वा काळं वा बलीबद्दं दिस्वापि न एत्तकेनेव ‘‘अयं मय्हं गोणो’’ति सन्निट्ठानं कातुं सक्कोति। कस्मा? अञ्ञेसम्पि तादिसानं अत्थिताय। सरीरपदेसे पनस्स सत्तिसूलादिलक्खणं दिस्वा ‘‘अयं मय्हं सन्तको’’ति सन्निट्ठानं होति, एवमेव सुञ्ञताय कथितायपि याव सुञ्ञतालक्खणं न कथीयति, ताव सा अकथिताव होति, लक्खणे पन कथिते कथिता नाम होति। गोणो विय हि सुञ्ञता, गोणलक्खणं विय सुञ्ञतालक्खणं। यथा गोणलक्खणे असल्लक्खिते गोणो न सुट्ठु सल्लक्खितो होति, तस्मिं पन सल्लक्खिते सो सल्लक्खितो नाम होति, एवमेव सुञ्ञतालक्खणे अकथिते सुञ्ञता अकथिताव होति, तस्मिं पन कथिते सा कथिता नाम होतीति सुञ्ञतालक्खणं दस्सेतुं किञ्च, भिक्खवे, रूपं वदेथातिआदिमाह।
Idāni suññatāya lakkhaṇaṃ dassetuṃ kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadethātiādimāha. Yathā hi naṭṭhaṃ goṇaṃ pariyesamāno puriso gogaṇe caramāne rattaṃ vā kāḷaṃ vā balībaddaṃ disvāpi na ettakeneva ‘‘ayaṃ mayhaṃ goṇo’’ti sanniṭṭhānaṃ kātuṃ sakkoti. Kasmā? Aññesampi tādisānaṃ atthitāya. Sarīrapadese panassa sattisūlādilakkhaṇaṃ disvā ‘‘ayaṃ mayhaṃ santako’’ti sanniṭṭhānaṃ hoti, evameva suññatāya kathitāyapi yāva suññatālakkhaṇaṃ na kathīyati, tāva sā akathitāva hoti, lakkhaṇe pana kathite kathitā nāma hoti. Goṇo viya hi suññatā, goṇalakkhaṇaṃ viya suññatālakkhaṇaṃ. Yathā goṇalakkhaṇe asallakkhite goṇo na suṭṭhu sallakkhito hoti, tasmiṃ pana sallakkhite so sallakkhito nāma hoti, evameva suññatālakkhaṇe akathite suññatā akathitāva hoti, tasmiṃ pana kathite sā kathitā nāma hotīti suññatālakkhaṇaṃ dassetuṃ kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadethātiādimāha.
तत्थ किञ्चाति कारणपुच्छा, केन कारणेन रूपं वदेथ, केन कारणेनेतं रूपं नामाति अत्थो। रुप्पतीति खोति एत्थ इतीति कारणुद्देसो, यस्मा रुप्पति, तस्मा रूपन्ति वुच्चतीति अत्थो। रुप्पतीति कुप्पति घट्टीयति पीळीयति, भिज्जतीति अत्थो। सीतेनपि रुप्पतीतिआदीसु सीतेन ताव रुप्पनं लोकन्तरिकनिरये पाकटं। तिण्णं तिण्णञ्हि चक्कवाळानं अन्तरे एकेको लोकन्तरिकनिरयो नाम होति अट्ठयोजनसहस्सप्पमाणो। यस्स नेव हेट्ठा पथवी अत्थि, न उपरि चन्दिमसूरियदीपमणिआलोको, निच्चन्धकारो। तत्थ निब्बत्तसत्तानं तिगावुतो अत्तभावो होति, ते वग्गुलियो विय पब्बतपादे दीघपुथुलेहि नखेहि लग्गित्वा अवंसिरा ओलम्बन्ति। यदा संसप्पन्ता अञ्ञमञ्ञस्स हत्थपासागता होन्ति, अथ ‘‘भक्खो नो लद्धो’’ति? मञ्ञमाना तत्थ ब्यावटा विपरिवत्तित्वा लोकसन्धारके उदके पतन्ति, वाते पहरन्तेपि मधुकफलानि विय छिज्जित्वा उदके पतन्ति, पतितमत्ताव अच्चन्तखारे उदके तत्ततेले पतितपिट्ठपिण्डि विय पटपटायमाना विलीयन्ति। एवं सीतेन रुप्पनं लोकन्तरिकनिरये पाकटं। महिंसकरट्ठादीसुपि हिमपातसीतलेसु पदेसेसु एतं पाकटमेव। तत्थ हि सत्ता सीतेन भिन्नसरीरा जीवितक्खयम्पि पापुणन्ति।
Tattha kiñcāti kāraṇapucchā, kena kāraṇena rūpaṃ vadetha, kena kāraṇenetaṃ rūpaṃ nāmāti attho. Ruppatīti khoti ettha itīti kāraṇuddeso, yasmā ruppati, tasmā rūpanti vuccatīti attho. Ruppatīti kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati, bhijjatīti attho. Sītenapi ruppatītiādīsu sītena tāva ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Tiṇṇaṃ tiṇṇañhi cakkavāḷānaṃ antare ekeko lokantarikanirayo nāma hoti aṭṭhayojanasahassappamāṇo. Yassa neva heṭṭhā pathavī atthi, na upari candimasūriyadīpamaṇiāloko, niccandhakāro. Tattha nibbattasattānaṃ tigāvuto attabhāvo hoti, te vagguliyo viya pabbatapāde dīghaputhulehi nakhehi laggitvā avaṃsirā olambanti. Yadā saṃsappantā aññamaññassa hatthapāsāgatā honti, atha ‘‘bhakkho no laddho’’ti? Maññamānā tattha byāvaṭā viparivattitvā lokasandhārake udake patanti, vāte paharantepi madhukaphalāni viya chijjitvā udake patanti, patitamattāva accantakhāre udake tattatele patitapiṭṭhapiṇḍi viya paṭapaṭāyamānā vilīyanti. Evaṃ sītena ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Mahiṃsakaraṭṭhādīsupi himapātasītalesu padesesu etaṃ pākaṭameva. Tattha hi sattā sītena bhinnasarīrā jīvitakkhayampi pāpuṇanti.
उण्हेन रुप्पनं अवीचिमहानिरये पाकटं होति। जिघच्छाय रुप्पनं पेत्तिविसये चेव दुब्भिक्खकाले च पाकटं। पिपासाय रुप्पनं कालकञ्जिकादीसु पाकटं। एको किर कालकञ्जिकअसुरो पिपासं अधिवासेतुं असक्कोन्तो योजनगम्भीरवित्थारं महागङ्गं ओतरि, तस्स गतगतट्ठाने उदकं छिज्जति, धूमो उग्गच्छति, तत्ते पिट्ठिपासाणे चङ्कमनकालो विय होति। तस्स उदकसद्दं सुत्वा इतो चितो च विचरन्तस्सेव रत्ति विभायि। अथ नं पातोव भिक्खाचारं गच्छन्ता तिंसमत्ता पिण्डचारिकभिक्खू दिस्वा ‘‘को नाम त्वं सप्पुरिसा’’ति? पुच्छिंसु। ‘‘पेतोहमस्मि, भन्ते’’ति। ‘‘किं परियेससी’’ति? ‘‘पानीयं, भन्ते’’ति। ‘‘अयं गङ्गा परिपुण्णा, किं त्वं न पस्ससी’’ति? ‘‘न उपकप्पति, भन्ते’’ति। तेन हि गङ्गापिट्ठे निपज्ज, मुखे ते पानीयं आसिञ्चिस्सामा’’ति। सो वालिकापुळिने उत्तानो निपज्जि। भिक्खू तिंसमत्ते पत्ते नीहरित्वा उदकं आहरित्वा तस्स मुखे आसिञ्चिंसु। तेसं तथा करोन्तानंयेव वेला उपकट्ठा जाता। ततो ‘‘भिक्खाचारकालो अम्हाकं सप्पुरिस, कच्चि ते अस्सादमत्ता लद्धा’’ति आहंसु। पेतो ‘‘सचे मे, भन्ते, तिंसमत्तानं अय्यानं तिंसपत्तेहि आसित्तउदकतो अड्ढपसतमत्तम्पि परगलं गतं, पेतत्तभावतो मोक्खो मा होतू’’ति आह। एवं पिपासाय रुप्पनं पेत्तिविसये पाकटं।
Uṇhena ruppanaṃ avīcimahāniraye pākaṭaṃ hoti. Jighacchāya ruppanaṃ pettivisaye ceva dubbhikkhakāle ca pākaṭaṃ. Pipāsāya ruppanaṃ kālakañjikādīsu pākaṭaṃ. Eko kira kālakañjikaasuro pipāsaṃ adhivāsetuṃ asakkonto yojanagambhīravitthāraṃ mahāgaṅgaṃ otari, tassa gatagataṭṭhāne udakaṃ chijjati, dhūmo uggacchati, tatte piṭṭhipāsāṇe caṅkamanakālo viya hoti. Tassa udakasaddaṃ sutvā ito cito ca vicarantasseva ratti vibhāyi. Atha naṃ pātova bhikkhācāraṃ gacchantā tiṃsamattā piṇḍacārikabhikkhū disvā ‘‘ko nāma tvaṃ sappurisā’’ti? Pucchiṃsu. ‘‘Petohamasmi, bhante’’ti. ‘‘Kiṃ pariyesasī’’ti? ‘‘Pānīyaṃ, bhante’’ti. ‘‘Ayaṃ gaṅgā paripuṇṇā, kiṃ tvaṃ na passasī’’ti? ‘‘Na upakappati, bhante’’ti. Tena hi gaṅgāpiṭṭhe nipajja, mukhe te pānīyaṃ āsiñcissāmā’’ti. So vālikāpuḷine uttāno nipajji. Bhikkhū tiṃsamatte patte nīharitvā udakaṃ āharitvā tassa mukhe āsiñciṃsu. Tesaṃ tathā karontānaṃyeva velā upakaṭṭhā jātā. Tato ‘‘bhikkhācārakālo amhākaṃ sappurisa, kacci te assādamattā laddhā’’ti āhaṃsu. Peto ‘‘sace me, bhante, tiṃsamattānaṃ ayyānaṃ tiṃsapattehi āsittaudakato aḍḍhapasatamattampi paragalaṃ gataṃ, petattabhāvato mokkho mā hotū’’ti āha. Evaṃ pipāsāya ruppanaṃ pettivisaye pākaṭaṃ.
डंसादीहि रुप्पनं डंसमक्खिकादिबहुलेसु पदेसेसु पाकटं। एत्थ च डंसाति पिङ्गलमक्खिका। मकसाति मकसाव। वाताति कुच्छिवातपिट्ठिवातादिवसेन वेदितब्बा। सरीरस्मिञ्हि वातरोगो उप्पज्जित्वा हत्थपादपिट्ठिआदीनि भिन्दति, काणं करोति, खुज्जं करोति, पीठसप्पिं करोति। आतपोति सूरियातपो। तेन रुप्पनं मरुकन्तारादीसु पाकटं। एका किर इत्थी मरुकन्तारे रत्तिं सत्थतो ओहीना दिवा सूरिये उग्गच्छन्ते वालिकाय तप्पमानाय पादे ठपेतुं असक्कोन्ती सीसतो पच्छिं ओतारेत्वा अक्कमि। कमेन पच्छिया उण्हाभितत्ताय ठातुं असक्कोन्ती तस्सा उपरि साटकं ठपेत्वा अक्कमि। तस्मिम्पि सन्तत्ते अत्तनो अङ्केन गहितपुत्तकं अधोमुखं निपज्जापेत्वा कन्दन्तंयेव अक्कमित्वा सद्धिं तेन तस्मिंयेव ठाने उण्हाभितत्ता कालमकासि।
Ḍaṃsādīhi ruppanaṃ ḍaṃsamakkhikādibahulesu padesesu pākaṭaṃ. Ettha ca ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Makasāti makasāva. Vātāti kucchivātapiṭṭhivātādivasena veditabbā. Sarīrasmiñhi vātarogo uppajjitvā hatthapādapiṭṭhiādīni bhindati, kāṇaṃ karoti, khujjaṃ karoti, pīṭhasappiṃ karoti. Ātapoti sūriyātapo. Tena ruppanaṃ marukantārādīsu pākaṭaṃ. Ekā kira itthī marukantāre rattiṃ satthato ohīnā divā sūriye uggacchante vālikāya tappamānāya pāde ṭhapetuṃ asakkontī sīsato pacchiṃ otāretvā akkami. Kamena pacchiyā uṇhābhitattāya ṭhātuṃ asakkontī tassā upari sāṭakaṃ ṭhapetvā akkami. Tasmimpi santatte attano aṅkena gahitaputtakaṃ adhomukhaṃ nipajjāpetvā kandantaṃyeva akkamitvā saddhiṃ tena tasmiṃyeva ṭhāne uṇhābhitattā kālamakāsi.
सरीसपाति ये केचि दीघजातिका सरन्ता गच्छन्ति। तेसं सम्फस्सेन रुप्पनं आसीविसदट्ठकादीनं वसेन वेदितब्बं। इति भगवता यानि इमानि सामञ्ञपच्चत्तवसेन धम्मानं द्वे लक्खणानि, तेसु रूपक्खन्धस्स ताव पच्चत्तलक्खणं दस्सितं। रूपक्खन्धस्सेव हि एतं, न वेदनादीनं , तस्मा पच्चत्तलक्खणन्ति वुच्चति। अनिच्चदुक्खानत्तलक्खणं पन वेदनादीनम्पि होति, तस्मा तं सामञ्ञलक्खणन्ति वुच्चति।
Sarīsapāti ye keci dīghajātikā sarantā gacchanti. Tesaṃ samphassena ruppanaṃ āsīvisadaṭṭhakādīnaṃ vasena veditabbaṃ. Iti bhagavatā yāni imāni sāmaññapaccattavasena dhammānaṃ dve lakkhaṇāni, tesu rūpakkhandhassa tāva paccattalakkhaṇaṃ dassitaṃ. Rūpakkhandhasseva hi etaṃ, na vedanādīnaṃ , tasmā paccattalakkhaṇanti vuccati. Aniccadukkhānattalakkhaṇaṃ pana vedanādīnampi hoti, tasmā taṃ sāmaññalakkhaṇanti vuccati.
किञ्च, भिक्खवे, वेदनं वदेथातिआदीसु पुरिमसदिसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। यं पन पुरिमेन असदिसं, तस्सायं विभावना – सुखम्पि वेदयतीति सुखं आरम्मणं वेदेति अनुभवति। परतो पदद्वयेपि एसेव नयो। कथं पनेतं आरम्मणं सुखं दुक्खं अदुक्खमसुखं नाम जातन्ति? सुखादीनं पच्चयतो। स्वायमत्थो ‘‘यस्मा च खो, महालि, रूपं सुखं सुखानुपतितं सुखावक्कन्त’’न्ति इमस्मिं महालिसुत्ते (सं॰ नि॰ ३.६०) आगतोयेव। वेदयतीति एत्थ च वेदनाव वेदयति, न अञ्ञो सत्तो वा पुग्गलो वा। वेदना हि वेदयितलक्खणा, तस्मा वत्थारम्मणं पटिच्च वेदनाव वेदयतीति। एवमिध भगवा वेदनायपि पच्चत्तलक्खणमेव भाजेत्वा दस्सेसि।
Kiñca, bhikkhave, vedanaṃ vadethātiādīsu purimasadisaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ pana purimena asadisaṃ, tassāyaṃ vibhāvanā – sukhampi vedayatīti sukhaṃ ārammaṇaṃ vedeti anubhavati. Parato padadvayepi eseva nayo. Kathaṃ panetaṃ ārammaṇaṃ sukhaṃ dukkhaṃ adukkhamasukhaṃ nāma jātanti? Sukhādīnaṃ paccayato. Svāyamattho ‘‘yasmā ca kho, mahāli, rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitaṃ sukhāvakkanta’’nti imasmiṃ mahālisutte (saṃ. ni. 3.60) āgatoyeva. Vedayatīti ettha ca vedanāva vedayati, na añño satto vā puggalo vā. Vedanā hi vedayitalakkhaṇā, tasmā vatthārammaṇaṃ paṭicca vedanāva vedayatīti. Evamidha bhagavā vedanāyapi paccattalakkhaṇameva bhājetvā dassesi.
नीलम्पि सञ्जानातीति नीलपुप्फे वा वत्थे वा परिकम्मं कत्वा उपचारं वा अप्पनं वा पापेन्तो सञ्जानाति। अयञ्हि सञ्ञा नाम परिकम्मसञ्ञापि उपचारसञ्ञापि अप्पनासञ्ञापि वट्टति, नीलं नीलन्ति उप्पज्जनसञ्ञापि वट्टतियेव। पीतकादीसुपि एसेव नयो। इधापि भगवा सञ्जाननलक्खणाय सञ्ञाय पच्चत्तलक्खणमेव भाजेत्वा दस्सेसि।
Nīlampi sañjānātīti nīlapupphe vā vatthe vā parikammaṃ katvā upacāraṃ vā appanaṃ vā pāpento sañjānāti. Ayañhi saññā nāma parikammasaññāpi upacārasaññāpi appanāsaññāpi vaṭṭati, nīlaṃ nīlanti uppajjanasaññāpi vaṭṭatiyeva. Pītakādīsupi eseva nayo. Idhāpi bhagavā sañjānanalakkhaṇāya saññāya paccattalakkhaṇameva bhājetvā dassesi.
रूपं रूपत्ताय सङ्खतमभिसङ्खरोन्तीति यथा यागुमेव यागुत्ताय, पूवमेव पूवत्ताय पचति नाम, एवं पच्चयेहि समागन्त्वा कतभावेन सङ्खतन्ति लद्धनामं रूपमेव रूपत्ताय यथा अभिसङ्खतं रूपं नाम होति, तथत्ताय रूपभावाय अभिसङ्खरोति आयूहति सम्पिण्डेति, निप्फादेतीति अत्थो। वेदनादीसुपि एसेव नयो। अयं पनेत्थ सङ्खेपो – अत्तना सह जायमानं रूपं सम्पयुत्ते च वेदनादयो धम्मे अभिसङ्खरोति निब्बत्तेतीति। इधापि भगवा चेतयितलक्खणस्स सङ्खारस्स पच्चत्तलक्खणमेव भाजेत्वा दस्सेसि।
Rūpaṃ rūpattāya saṅkhatamabhisaṅkharontīti yathā yāgumeva yāguttāya, pūvameva pūvattāya pacati nāma, evaṃ paccayehi samāgantvā katabhāvena saṅkhatanti laddhanāmaṃ rūpameva rūpattāya yathā abhisaṅkhataṃ rūpaṃ nāma hoti, tathattāya rūpabhāvāya abhisaṅkharoti āyūhati sampiṇḍeti, nipphādetīti attho. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayaṃ panettha saṅkhepo – attanā saha jāyamānaṃ rūpaṃ sampayutte ca vedanādayo dhamme abhisaṅkharoti nibbattetīti. Idhāpi bhagavā cetayitalakkhaṇassa saṅkhārassa paccattalakkhaṇameva bhājetvā dassesi.
अम्बिलम्पि विजानातीति अम्बअम्बाटकमातुलुङ्गादिअम्बिलं ‘‘अम्बिल’’न्ति विजानाति। एसेव नयो सब्बपदेसु। अपि चेत्थ तित्तकन्ति निम्बपटोलादिनानप्पकारं कटुकन्ति पिप्पलिमरिचादिनानप्पकारं। मधुरन्ति सप्पिफाणितादिनानप्पकारं । खारिकन्ति वातिङ्गणनाळिकेर चतुरस्सवल्लिवेत्तङ्कुरादिनानप्पकारं। अखारिकन्ति यं वा तं वा फलजातं कारपण्णादिमिस्सकपण्णं। लोणिकन्ति लोणयागुलोणमच्छलोणभत्तादिनानप्पकारं। अलोणिकन्तिअलोणयागुअलोणमच्छअलोणभत्तादिनानप्पकारं। तस्मा विञ्ञाणन्ति वुच्चतीति यस्मा इमं अम्बिलादिभेदं अञ्ञमञ्ञविसिट्ठेन अम्बिलादिभावेन जानाति, तस्मा विञ्ञाणन्ति वुच्चतीति। एवमिधापि भगवा विजाननलक्खणस्स विञ्ञाणस्स पच्चत्तलक्खणमेव भाजेत्वा दस्सेसि।
Ambilampivijānātīti ambaambāṭakamātuluṅgādiambilaṃ ‘‘ambila’’nti vijānāti. Eseva nayo sabbapadesu. Api cettha tittakanti nimbapaṭolādinānappakāraṃ kaṭukanti pippalimaricādinānappakāraṃ. Madhuranti sappiphāṇitādinānappakāraṃ . Khārikanti vātiṅgaṇanāḷikera caturassavallivettaṅkurādinānappakāraṃ. Akhārikanti yaṃ vā taṃ vā phalajātaṃ kārapaṇṇādimissakapaṇṇaṃ. Loṇikanti loṇayāguloṇamacchaloṇabhattādinānappakāraṃ. Aloṇikantialoṇayāgualoṇamacchaaloṇabhattādinānappakāraṃ. Tasmā viññāṇanti vuccatīti yasmā imaṃ ambilādibhedaṃ aññamaññavisiṭṭhena ambilādibhāvena jānāti, tasmā viññāṇanti vuccatīti. Evamidhāpi bhagavā vijānanalakkhaṇassa viññāṇassa paccattalakkhaṇameva bhājetvā dassesi.
यस्मा पन आरम्मणस्स आकारसण्ठानगहणवसेन सञ्ञा पाकटा होति, तस्मा सा चक्खुद्वारे विभत्ता। यस्मा विनापि आकारसण्ठाना आरम्मणस्स पच्चत्तभेदगहणवसेन विञ्ञाणं पाकटं होति, तस्मा तं जिव्हाद्वारे विभत्तं। इमेसं पन सञ्ञाविञ्ञाणपञ्ञानं असम्मोहतो सभावसल्लक्खणत्थं सञ्जानाति, विजानाति, पजानातीति एत्थ विसेसा वेदितब्बा। तत्थ उपसग्गमत्तमेव विसेसो, जानातीति पदं पन अविसेसो। तस्सपि जाननट्ठेन विसेसो वेदितब्बो। सञ्ञा हि नीलादिवसेन आरम्मणसञ्जाननमत्तमेव, अनिच्चं दुक्खमनत्ताति लक्खणपटिवेधं पापेतुं न सक्कोति। विञ्ञाणं नीलादिवसेन आरम्मणञ्चेव जानाति, अनिच्चादिवसेन लक्खणपटिवेधञ्च पापेति, उस्सक्कित्वा पन मग्गपातुभावं पापेतुं न सक्कोति। पञ्ञा नीलादिवसेन आरम्मणम्पि जानाति, अनिच्चादिवसेन लक्खणपटिवेधम्पि पापेति, उस्सक्कित्वा मग्गपातुभावम्पि पापेति।
Yasmā pana ārammaṇassa ākārasaṇṭhānagahaṇavasena saññā pākaṭā hoti, tasmā sā cakkhudvāre vibhattā. Yasmā vināpi ākārasaṇṭhānā ārammaṇassa paccattabhedagahaṇavasena viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, tasmā taṃ jivhādvāre vibhattaṃ. Imesaṃ pana saññāviññāṇapaññānaṃ asammohato sabhāvasallakkhaṇatthaṃ sañjānāti, vijānāti, pajānātīti ettha visesā veditabbā. Tattha upasaggamattameva viseso, jānātīti padaṃ pana aviseso. Tassapi jānanaṭṭhena viseso veditabbo. Saññā hi nīlādivasena ārammaṇasañjānanamattameva, aniccaṃ dukkhamanattāti lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpetuṃ na sakkoti. Viññāṇaṃ nīlādivasena ārammaṇañceva jānāti, aniccādivasena lakkhaṇapaṭivedhañca pāpeti, ussakkitvā pana maggapātubhāvaṃ pāpetuṃ na sakkoti. Paññā nīlādivasena ārammaṇampi jānāti, aniccādivasena lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti, ussakkitvā maggapātubhāvampi pāpeti.
यथा हि हेरञ्ञिकफलके कहापणरासिम्हि कते अजातबुद्धिदारको गामिकपुरिसो महाहेरञ्ञिकोति तीसु जनेसु ओलोकेत्वा ठितेसु अजातबुद्धिदारको कहापणानं चित्तविचित्तचतुरस्समण्डलादिभावमेव जानाति, ‘‘इदं मनुस्सानं उपभोगपरिभोगं रतनसम्मत’’न्ति न जानाति। गामिकपुरिसो चित्तादिभावञ्च जानाति, मनुस्सानं उपभोगपरिभोगरतनसम्मतभावञ्च, ‘‘अयं कूटो, अयं छेको, अयं करटो, अयं सण्हो’’ति न जानाति। महाहेरञ्ञिको चित्तादिभावम्पि रतनसम्मतभावम्पि कूटादिभावम्पि जानाति। जानन्तो च पन रूपं दिस्वापि सद्दं सुत्वापि गन्धं घायित्वापि रसं सायित्वापि हत्थेन गरुलहुभावं उपधारेत्वापि ‘‘असुकगामे कतो’’तिपि जानाति, ‘‘असुकनिगमे असुकनगरे असुकपब्बतच्छायाय असुकनदीतीरे कतो’’तिपि, ‘‘असुकाचरियेन कतो’’तिपि जानाति। एवमेव सञ्ञा अजातबुद्धिदारकस्स कहापणदस्सनं विय नीलादिवसेन आरम्मणमत्तमेव जानाति। विञ्ञाणं गामिकपुरिसस्स कहापणदस्सनं विय नीलादिवसेन आरम्मणम्पि जानाति, अनिच्चादिवसेन लक्खणपटिवेधम्पि पापेति। पञ्ञा महाहेरञ्ञिकस्स कहापणदस्सनं विय नीलादिवसेन आरम्मणम्पि जानाति, अनिच्चादिवसेन लक्खणपटिवेधम्पि पापेति, उस्सक्कित्वा मग्गपातुभावम्पि पापेति।
Yathā hi heraññikaphalake kahāpaṇarāsimhi kate ajātabuddhidārako gāmikapuriso mahāheraññikoti tīsu janesu oloketvā ṭhitesu ajātabuddhidārako kahāpaṇānaṃ cittavicittacaturassamaṇḍalādibhāvameva jānāti, ‘‘idaṃ manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ ratanasammata’’nti na jānāti. Gāmikapuriso cittādibhāvañca jānāti, manussānaṃ upabhogaparibhogaratanasammatabhāvañca, ‘‘ayaṃ kūṭo, ayaṃ cheko, ayaṃ karaṭo, ayaṃ saṇho’’ti na jānāti. Mahāheraññiko cittādibhāvampi ratanasammatabhāvampi kūṭādibhāvampi jānāti. Jānanto ca pana rūpaṃ disvāpi saddaṃ sutvāpi gandhaṃ ghāyitvāpi rasaṃ sāyitvāpi hatthena garulahubhāvaṃ upadhāretvāpi ‘‘asukagāme kato’’tipi jānāti, ‘‘asukanigame asukanagare asukapabbatacchāyāya asukanadītīre kato’’tipi, ‘‘asukācariyena kato’’tipi jānāti. Evameva saññā ajātabuddhidārakassa kahāpaṇadassanaṃ viya nīlādivasena ārammaṇamattameva jānāti. Viññāṇaṃ gāmikapurisassa kahāpaṇadassanaṃ viya nīlādivasena ārammaṇampi jānāti, aniccādivasena lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti. Paññā mahāheraññikassa kahāpaṇadassanaṃ viya nīlādivasena ārammaṇampi jānāti, aniccādivasena lakkhaṇapaṭivedhampi pāpeti, ussakkitvā maggapātubhāvampi pāpeti.
सो पन नेसं विसेसो दुप्पटिविज्झो। तेनाह आयस्मा नागसेनो –
So pana nesaṃ viseso duppaṭivijjho. Tenāha āyasmā nāgaseno –
‘‘दुक्करं, महाराज, भगवता कतन्ति। किं, भन्ते नागसेन, भगवता दुक्करं कतन्ति? दुक्करं, महाराज, भगवता कतं, इमेसं अरूपीनं चित्तचेतसिकानं धम्मानं एकारम्मणे वत्तमानानं ववत्थानं अक्खातं ‘अयं फस्सो, अयं वेदना, अयं सञ्ञा, अयं चेतना, इदं चित्त’’’न्ति (मि॰ प॰ २.७.१६)।
‘‘Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā katanti. Kiṃ, bhante nāgasena, bhagavatā dukkaraṃ katanti? Dukkaraṃ, mahārāja, bhagavatā kataṃ, imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe vattamānānaṃ vavatthānaṃ akkhātaṃ ‘ayaṃ phasso, ayaṃ vedanā, ayaṃ saññā, ayaṃ cetanā, idaṃ citta’’’nti (mi. pa. 2.7.16).
यथा हि तिलतेलं सासपतेलं मधुकतेलं एरण्डकतेलं वसातेलन्ति इमानि पञ्च तेलानि एकचाटियं पक्खिपित्वा दिवसं यमकमन्थे हि मन्थेत्वा ततो ‘‘इदं तिलतेलं, इदं सासपतेल’’न्ति एकेकस्स पाटियेक्कं उद्धरणं नाम दुक्करं, इदं ततो दुक्करतरं। भगवा पन सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स सुप्पटिविद्धत्ता धम्मिस्सरो धम्मराजा इमेसं अरूपीनं धम्मानं एकारम्मणे वत्तमानानं ववत्थानं अकासि। पञ्चन्नं महानदीनं समुद्दं पविट्ठट्ठाने ‘‘इदं गङ्गाय उदकं, इदं यमुनाया’’ति एवं पाटियेक्कं उदकुद्धरणेनापि अयमत्थो वेदितब्बो।
Yathā hi tilatelaṃ sāsapatelaṃ madhukatelaṃ eraṇḍakatelaṃ vasātelanti imāni pañca telāni ekacāṭiyaṃ pakkhipitvā divasaṃ yamakamanthe hi manthetvā tato ‘‘idaṃ tilatelaṃ, idaṃ sāsapatela’’nti ekekassa pāṭiyekkaṃ uddharaṇaṃ nāma dukkaraṃ, idaṃ tato dukkarataraṃ. Bhagavā pana sabbaññutaññāṇassa suppaṭividdhattā dhammissaro dhammarājā imesaṃ arūpīnaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe vattamānānaṃ vavatthānaṃ akāsi. Pañcannaṃ mahānadīnaṃ samuddaṃ paviṭṭhaṭṭhāne ‘‘idaṃ gaṅgāya udakaṃ, idaṃ yamunāyā’’ti evaṃ pāṭiyekkaṃ udakuddharaṇenāpi ayamattho veditabbo.
इति पठमपब्बेन सुञ्ञतं, दुतियेन सुञ्ञतालक्खणन्ति द्वीहि पब्बेहि अनत्तलक्खणं कथेत्वा इदानि दुक्खलक्खणं दस्सेतुं तत्र, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ खज्जामीति न रूपं सुनखो विय मंसं लुञ्चित्वा लुञ्चित्वा खादति, यथा पन किलिट्ठवत्थनिवत्थो ततोनिदानं पीळं सन्धाय ‘‘खादति मं वत्थ’’न्ति भणति, एवमिदम्पि पीळं उप्पादेन्तं खादति नामाति वेदितब्बं। पटिपन्नो होतीति सीलं आदिं कत्वा याव अरहत्तमग्गा पटिपन्नो होति। यो पनेत्थ बलवञाणो तिक्खबुद्धि ञाणुत्तरो योगावचरो पधानभूमियं वायमन्तो खाणुना वा कण्टकेन वा विद्धो आवुधेन वा पहटो ब्यग्घादीहि वा गहेत्वा खज्जमानो तं वेदनं अब्बोहारिकं कत्वा मूलकम्मट्ठानं सम्मसन्तो अरहत्तमेव गण्हाति, अयं वेदनाय निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो नाम वुच्चति पीतमल्लत्थेरो विय कुटुम्बियपुत्तमहातिस्सत्थेरो विय वत्तनिअटवियं तिंसमत्तानं भिक्खूनं अञ्ञतरो ब्यग्घमुखे निपन्नभिक्खु विय कण्टकेन विद्धत्थेरो विय च।
Iti paṭhamapabbena suññataṃ, dutiyena suññatālakkhaṇanti dvīhi pabbehi anattalakkhaṇaṃ kathetvā idāni dukkhalakkhaṇaṃ dassetuṃ tatra, bhikkhavetiādimāha. Tattha khajjāmīti na rūpaṃ sunakho viya maṃsaṃ luñcitvā luñcitvā khādati, yathā pana kiliṭṭhavatthanivattho tatonidānaṃ pīḷaṃ sandhāya ‘‘khādati maṃ vattha’’nti bhaṇati, evamidampi pīḷaṃ uppādentaṃ khādati nāmāti veditabbaṃ. Paṭipanno hotīti sīlaṃ ādiṃ katvā yāva arahattamaggā paṭipanno hoti. Yo panettha balavañāṇo tikkhabuddhi ñāṇuttaro yogāvacaro padhānabhūmiyaṃ vāyamanto khāṇunā vā kaṇṭakena vā viddho āvudhena vā pahaṭo byagghādīhi vā gahetvā khajjamāno taṃ vedanaṃ abbohārikaṃ katvā mūlakammaṭṭhānaṃ sammasanto arahattameva gaṇhāti, ayaṃ vedanāya nibbidāya virāgāya nirodhāya paṭipanno nāma vuccati pītamallatthero viya kuṭumbiyaputtamahātissatthero viya vattaniaṭaviyaṃ tiṃsamattānaṃ bhikkhūnaṃ aññataro byagghamukhe nipannabhikkhu viya kaṇṭakena viddhatthero viya ca.
द्वादससु किर भिक्खूसु घण्टिं पहरित्वा अरञ्ञे पधानमनुयुञ्जन्तेसु एको सूरिये अत्थङ्गतमत्तेयेव घण्टिं पहरित्वा चङ्कमं ओरुय्ह चङ्कमन्तो तिरियं निम्मथेन्तो तिणपटिच्छन्नं कण्टकं अक्कमि। कण्टको पिट्ठिपादेन निक्खन्तो। तत्तफालेन विनिविद्धकालो विय वेदना वत्तति। थेरो चिन्तेसि – ‘‘किं इमं कण्टकं उद्धरामि, उदाहु पकतिया विज्झित्वा ठितकण्टक’’न्ति? तस्स एवमहोसि – ‘‘इमिना कण्टकेन विद्धत्ता निरयादीसु भयं नाम नत्थि, पकतिया विज्झित्वा ठितकण्टकंयेवा’’ति। सो तं वेदनं अब्बोहारिकं कत्वा सब्बरत्तिं चङ्कमित्वा विभाताय रत्तिया अञ्ञस्स सञ्ञं अदासि। सो आगन्त्वा ‘‘किं, भन्ते’’ति पुच्छि? ‘‘कण्टकेनम्हि, आवुसो, विद्धो’’ति। ‘‘काय वेलाय, भन्ते’’ति? ‘‘सायमेव, आवुसो’’ति। ‘‘कस्मा न अम्हे पक्कोसित्थ, कण्टकं उद्धरित्वा तत्थ तेलम्पि सिञ्चेय्यामा’’ति? ‘‘पकतिया विज्झित्वा ठितकण्टकमेव उद्धरितुं वायमिम्हा, आवुसो’’ति। ‘‘सक्कुणित्थ, भन्ते, उद्धरितु’’न्ति। ‘‘एकदेसमत्तेन मे, आवुसो, उद्धटो’’ति। सेसवत्थूनि दीघमज्झिमट्ठकथासु (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३७३; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१०६) सतिपट्ठानसुत्तनिद्देसे वित्थारितानेव।
Dvādasasu kira bhikkhūsu ghaṇṭiṃ paharitvā araññe padhānamanuyuñjantesu eko sūriye atthaṅgatamatteyeva ghaṇṭiṃ paharitvā caṅkamaṃ oruyha caṅkamanto tiriyaṃ nimmathento tiṇapaṭicchannaṃ kaṇṭakaṃ akkami. Kaṇṭako piṭṭhipādena nikkhanto. Tattaphālena vinividdhakālo viya vedanā vattati. Thero cintesi – ‘‘kiṃ imaṃ kaṇṭakaṃ uddharāmi, udāhu pakatiyā vijjhitvā ṭhitakaṇṭaka’’nti? Tassa evamahosi – ‘‘iminā kaṇṭakena viddhattā nirayādīsu bhayaṃ nāma natthi, pakatiyā vijjhitvā ṭhitakaṇṭakaṃyevā’’ti. So taṃ vedanaṃ abbohārikaṃ katvā sabbarattiṃ caṅkamitvā vibhātāya rattiyā aññassa saññaṃ adāsi. So āgantvā ‘‘kiṃ, bhante’’ti pucchi? ‘‘Kaṇṭakenamhi, āvuso, viddho’’ti. ‘‘Kāya velāya, bhante’’ti? ‘‘Sāyameva, āvuso’’ti. ‘‘Kasmā na amhe pakkosittha, kaṇṭakaṃ uddharitvā tattha telampi siñceyyāmā’’ti? ‘‘Pakatiyā vijjhitvā ṭhitakaṇṭakameva uddharituṃ vāyamimhā, āvuso’’ti. ‘‘Sakkuṇittha, bhante, uddharitu’’nti. ‘‘Ekadesamattena me, āvuso, uddhaṭo’’ti. Sesavatthūni dīghamajjhimaṭṭhakathāsu (dī. ni. aṭṭha. 2.373; ma. ni. aṭṭha. 1.106) satipaṭṭhānasuttaniddese vitthāritāneva.
तं किं मञ्ञथ, भिक्खवेति कस्मा आरद्धं? इमस्मिं पब्बे दुक्खलक्खणमेव कथितं, न अनिच्चलक्खणं। तं दस्सेतुं इदमारद्धं। तीणि लक्खणानि समोधानेत्वा दस्सेतुम्पि आरद्धमेव। अपचिनाति नो आचिनातीति वट्टं विनासेति, नेव चिनाति। पजहति न उपादियतीति तदेव विस्सज्जेति, न गण्हाति। विसिनेति न उस्सिनेतीति विकिरति न सम्पिण्डेति। विधूपेति न सन्धूपेतीति निब्बापेति न जालापेति।
Taṃ kiṃ maññatha, bhikkhaveti kasmā āraddhaṃ? Imasmiṃ pabbe dukkhalakkhaṇameva kathitaṃ, na aniccalakkhaṇaṃ. Taṃ dassetuṃ idamāraddhaṃ. Tīṇi lakkhaṇāni samodhānetvā dassetumpi āraddhameva. Apacināti no ācinātīti vaṭṭaṃ vināseti, neva cināti. Pajahati na upādiyatīti tadeva vissajjeti, na gaṇhāti. Visineti na ussinetīti vikirati na sampiṇḍeti. Vidhūpeti na sandhūpetīti nibbāpeti na jālāpeti.
एवं पस्सं, भिक्खवेति इदं कस्मा आरद्धं? वट्टं विनासेत्वा ठितं महाखीणासवं दस्सेस्सामीति आरद्धं। एत्तकेन वा ठानेन विपस्सना कथिता, इदानि सह विपस्सनाय चत्तारो मग्गे दस्सेतुं इदं आरद्धं। अथ वा एत्तकेन ठानेन पठममग्गो कथितो, इदानि सह विपस्सनाय तयो मग्गे दस्सेतुं इदमारद्धं। एत्तकेन वा ठानेन तीणि मग्गानि कथितानि, इदानि सह विपस्सनाय अरहत्तमग्गं दस्सेतुम्पि इदं आरद्धमेव।
Evaṃ passaṃ, bhikkhaveti idaṃ kasmā āraddhaṃ? Vaṭṭaṃ vināsetvā ṭhitaṃ mahākhīṇāsavaṃ dassessāmīti āraddhaṃ. Ettakena vā ṭhānena vipassanā kathitā, idāni saha vipassanāya cattāro magge dassetuṃ idaṃ āraddhaṃ. Atha vā ettakena ṭhānena paṭhamamaggo kathito, idāni saha vipassanāya tayo magge dassetuṃ idamāraddhaṃ. Ettakena vā ṭhānena tīṇi maggāni kathitāni, idāni saha vipassanāya arahattamaggaṃ dassetumpi idaṃ āraddhameva.
सपजापतिकाति सद्धिं पजापतिना देवराजेन। आरकाव नमस्सन्तीति दूरतोव नमस्सन्ति, दूरेपि ठितं नमस्सन्तियेव आयस्मन्तं नीतत्थेरं विय।
Sapajāpatikāti saddhiṃ pajāpatinā devarājena. Ārakāva namassantīti dūratova namassanti, dūrepi ṭhitaṃ namassantiyeva āyasmantaṃ nītattheraṃ viya.
थेरो किर पुप्फच्छड्डककुलतो निक्खम्म पब्बजितो, खुरग्गेयेव अरहत्तं पत्वा चिन्तेसि – ‘‘अहं अज्जेव पब्बजितो अज्जेव मे पब्बजितकिच्चं मत्थकं पत्तं, चतुपच्चयसन्तोसभावनाराममण्डितं महाअरियवंसपटिपदं पूरेस्सामी’’ति। सो पंसुकूलत्थाय सावत्थिं पविसित्वा चोळकं परियेसन्तो विचरि। अथेको महाब्रह्मा समापत्तितो वुट्ठाय मनुस्सपथं ओलोकेन्तो थेरं दिस्वा – ‘‘अज्जेव पब्बजित्वा अज्जेव खुरग्गे अरहत्तं पत्वा महाअरियवंसपटिपदं पूरेतुं चोळकं परियेसती’’ति अञ्जलिं पग्गय्ह नमस्समानो अट्ठासि। तमञ्ञो महाब्रह्मा दिस्वा ‘‘कं नमस्ससी’’ति? पुच्छि। नीतत्थेरं नमस्सामीति। किं कारणाति? अज्जेव पब्बजित्वा अज्जेव खुरग्गे अरहत्तं पत्वा महाअरियवंसपटिपदं पूरेतुं चोळकं परियेसतीति। सोपि नं नमस्समानो अट्ठासि। अथञ्ञो, अथञ्ञोति सत्तसता महाब्रह्मानो नमस्समाना अट्ठंसु। तेन वुत्तं –
Thero kira pupphacchaḍḍakakulato nikkhamma pabbajito, khuraggeyeva arahattaṃ patvā cintesi – ‘‘ahaṃ ajjeva pabbajito ajjeva me pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pattaṃ, catupaccayasantosabhāvanārāmamaṇḍitaṃ mahāariyavaṃsapaṭipadaṃ pūressāmī’’ti. So paṃsukūlatthāya sāvatthiṃ pavisitvā coḷakaṃ pariyesanto vicari. Atheko mahābrahmā samāpattito vuṭṭhāya manussapathaṃ olokento theraṃ disvā – ‘‘ajjeva pabbajitvā ajjeva khuragge arahattaṃ patvā mahāariyavaṃsapaṭipadaṃ pūretuṃ coḷakaṃ pariyesatī’’ti añjaliṃ paggayha namassamāno aṭṭhāsi. Tamañño mahābrahmā disvā ‘‘kaṃ namassasī’’ti? Pucchi. Nītattheraṃ namassāmīti. Kiṃ kāraṇāti? Ajjeva pabbajitvā ajjeva khuragge arahattaṃ patvā mahāariyavaṃsapaṭipadaṃ pūretuṃ coḷakaṃ pariyesatīti. Sopi naṃ namassamāno aṭṭhāsi. Athañño, athaññoti sattasatā mahābrahmāno namassamānā aṭṭhaṃsu. Tena vuttaṃ –
‘‘ता देवता सत्तसता उळारा,
‘‘Tā devatā sattasatā uḷārā,
ब्रह्मा विमाना अभिनिक्खमित्वा।
Brahmā vimānā abhinikkhamitvā;
नीतं नमस्सन्ति पसन्नचित्ता,
Nītaṃ namassanti pasannacittā,
‘खीणासवो गण्हति पंसुकूलं’’’॥
‘Khīṇāsavo gaṇhati paṃsukūlaṃ’’’.
‘‘ता देवता सत्तसता उळारा,
‘‘Tā devatā sattasatā uḷārā,
ब्रह्मा विमाना अभिनिक्खमित्वा।
Brahmā vimānā abhinikkhamitvā;
नीतं नमस्सन्ति पसन्नचित्ता,
Nītaṃ namassanti pasannacittā,
‘खीणासवो कयिरति पंसुकूलं’’’॥
‘Khīṇāsavo kayirati paṃsukūlaṃ’’’.
‘‘‘खीणासवो धोवति पंसुकूलं’।
‘‘‘Khīṇāsavo dhovati paṃsukūlaṃ’;
‘खीणासवो रजति पंसुकूलं’।
‘Khīṇāsavo rajati paṃsukūlaṃ’;
‘खीणासवो पारुपति पंसकूल’’’न्ति॥
‘Khīṇāsavo pārupati paṃsakūla’’’nti.
इति भगवा इमस्मिं सुत्ते देसनं तीहि भवेहि विनिवत्तेत्वा अरहत्तस्स कूटं गण्हि। देसनापरियोसाने पञ्चसता भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसु। सत्तमं।
Iti bhagavā imasmiṃ sutte desanaṃ tīhi bhavehi vinivattetvā arahattassa kūṭaṃ gaṇhi. Desanāpariyosāne pañcasatā bhikkhū arahatte patiṭṭhahiṃsu. Sattamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ७. खज्जनीयसुत्तं • 7. Khajjanīyasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ७. खज्जनीयसुत्तवण्णना • 7. Khajjanīyasuttavaṇṇanā
