| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२०३] ३. खन्धजातकवण्णना
[203] 3. Khandhajātakavaṇṇanā
विरूपक्खेहि मे मेत्तन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं भिक्खुं आरब्भ कथेसि। तं किर जन्ताघरद्वारे कट्ठानि फालेन्तं पूतिरुक्खन्तरा निक्खमित्वा एको सप्पो पादङ्गुलियं डंसि, सो तत्थेव मतो। तस्स मतभावो सकलविहारे पाकटो अहोसि। धम्मसभायं भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, असुको किर भिक्खु जन्ताघरद्वारे कट्ठानि फालेन्तो सप्पेन दट्ठो तत्थेव मतो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘सचे सो, भिक्खवे, भिक्खु चत्तारि अहिराजकुलानि आरब्भ मेत्तं अभावयिस्स, न नं सप्पो डंसेय्य। पोराणकतापसापि अनुप्पन्ने बुद्धे चतूसु अहिराजकुलेसु मेत्तं भावेत्वा तानि अहिराजकुलानि निस्साय उप्पज्जनकभयतो मुच्चिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Virūpakkhehi me mettanti idaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi. Taṃ kira jantāgharadvāre kaṭṭhāni phālentaṃ pūtirukkhantarā nikkhamitvā eko sappo pādaṅguliyaṃ ḍaṃsi, so tattheva mato. Tassa matabhāvo sakalavihāre pākaṭo ahosi. Dhammasabhāyaṃ bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, asuko kira bhikkhu jantāgharadvāre kaṭṭhāni phālento sappena daṭṭho tattheva mato’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘sace so, bhikkhave, bhikkhu cattāri ahirājakulāni ārabbha mettaṃ abhāvayissa, na naṃ sappo ḍaṃseyya. Porāṇakatāpasāpi anuppanne buddhe catūsu ahirājakulesu mettaṃ bhāvetvā tāni ahirājakulāni nissāya uppajjanakabhayato mucciṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो कासिरट्ठे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो कामे पहाय इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा हिमवन्तपदेसे एकस्मिं गङ्गानिवत्तने अस्समपदं मापेत्वा झानकीळं कीळन्तो इसिगणपरिवुतो विहासि। तदा गङ्गातीरे नानप्पकारा दीघजातिका इसीनं परिपन्थं करोन्ति, येभुय्येन इसयो जीवितक्खयं पापुणन्ति। तापसा तमत्थं बोधिसत्तस्स आरोचेसुं। बोधिसत्तो सब्बे तापसे सन्निपातापेत्वा ‘‘सचे तुम्हे चतूसु अहिराजकुलेसु मेत्तं भावेय्याथ, न वो सप्पा डंसेय्युं, तस्मा इतो पट्ठाय चतूसु अहिराजकुलेसु एवं मेत्तं भावेथा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāsiraṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto kāme pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā himavantapadese ekasmiṃ gaṅgānivattane assamapadaṃ māpetvā jhānakīḷaṃ kīḷanto isigaṇaparivuto vihāsi. Tadā gaṅgātīre nānappakārā dīghajātikā isīnaṃ paripanthaṃ karonti, yebhuyyena isayo jīvitakkhayaṃ pāpuṇanti. Tāpasā tamatthaṃ bodhisattassa ārocesuṃ. Bodhisatto sabbe tāpase sannipātāpetvā ‘‘sace tumhe catūsu ahirājakulesu mettaṃ bhāveyyātha, na vo sappā ḍaṃseyyuṃ, tasmā ito paṭṭhāya catūsu ahirājakulesu evaṃ mettaṃ bhāvethā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
१०५.
105.
‘‘विरूपक्खेहि मे मेत्तं, मेत्तं एरापथेहि मे।
‘‘Virūpakkhehi me mettaṃ, mettaṃ erāpathehi me;
छब्यापुत्तेहि मे मेत्तं, मेत्तं कण्हागोतमकेहि चा’’ति॥
Chabyāputtehi me mettaṃ, mettaṃ kaṇhāgotamakehi cā’’ti.
तत्थ विरूपक्खेहि मे मेत्तन्ति विरूपक्खनागराजकुलेहि सद्धिं मय्हं मेत्तं। एरापथादीसुपि एसेव नयो। एतानिपि हि एरापथनागराजकुलं छब्यापुत्तनागराजकुलं कण्हागोतमकनागराजकुलन्ति नागराजकुलानेव।
Tattha virūpakkhehi me mettanti virūpakkhanāgarājakulehi saddhiṃ mayhaṃ mettaṃ. Erāpathādīsupi eseva nayo. Etānipi hi erāpathanāgarājakulaṃ chabyāputtanāgarājakulaṃ kaṇhāgotamakanāgarājakulanti nāgarājakulāneva.
एवं चत्तारि नागराजकुलानि दस्सेत्वा ‘‘सचे तुम्हे एतेसु मेत्तं भावेतुं सक्खिस्सथ, दीघजातिका वो न डंसिस्सन्ति न विहेठेस्सन्ती’’ति वत्वा दुतियं गाथमाह –
Evaṃ cattāri nāgarājakulāni dassetvā ‘‘sace tumhe etesu mettaṃ bhāvetuṃ sakkhissatha, dīghajātikā vo na ḍaṃsissanti na viheṭhessantī’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
‘‘अपादकेहि मे मेत्तं, मेत्तं द्विपादकेहि मे।
‘‘Apādakehi me mettaṃ, mettaṃ dvipādakehi me;
चतुप्पदेहि मे मेत्तं, मेत्तं बहुप्पदेहि मे’’ति॥
Catuppadehi me mettaṃ, mettaṃ bahuppadehi me’’ti.
तत्थ पठमपदेन ओदिस्सकं कत्वा सब्बेसु अपादकेसु दीघजातिकेसु चेव मच्छेसु च मेत्ताभावना दस्सिता, दुतियपदेन मनुस्सेसु चेव पक्खिजातेसु च, ततियपदेन हत्थिअस्सादीसु सब्बचतुप्पदेसु, चतुत्थपदेन विच्छिकसतपदिउच्चालिङ्गपाणकमक्कटकादीसु।
Tattha paṭhamapadena odissakaṃ katvā sabbesu apādakesu dīghajātikesu ceva macchesu ca mettābhāvanā dassitā, dutiyapadena manussesu ceva pakkhijātesu ca, tatiyapadena hatthiassādīsu sabbacatuppadesu, catutthapadena vicchikasatapadiuccāliṅgapāṇakamakkaṭakādīsu.
एवं सरूपेन मेत्ताभावनं दस्सेत्वा इदानि आयाचनवसेन दस्सेन्तो इमं गाथमाह –
Evaṃ sarūpena mettābhāvanaṃ dassetvā idāni āyācanavasena dassento imaṃ gāthamāha –
‘‘मा मं अपादको हिंसि, मा मं हिंसि द्विपादको।
‘‘Mā maṃ apādako hiṃsi, mā maṃ hiṃsi dvipādako;
मा मं चतुप्पदो हिंसि, मा मं हिंसि बहुप्पदो’’ति॥
Mā maṃ catuppado hiṃsi, mā maṃ hiṃsi bahuppado’’ti.
तत्थ मा मन्ति एतेसु अपादकादीसु कोचि एकोपि मा मं हिंसतु, मा विहेठेतूति एवं आयाचन्ता मेत्तं भावेथाति अत्थो।
Tattha mā manti etesu apādakādīsu koci ekopi mā maṃ hiṃsatu, mā viheṭhetūti evaṃ āyācantā mettaṃ bhāvethāti attho.
इदानि अनोदिस्सकवसेन मेत्ताभावनं दस्सेन्तो इमं गाथमाह –
Idāni anodissakavasena mettābhāvanaṃ dassento imaṃ gāthamāha –
‘‘सब्बे सत्ता सब्बे पाणा, सब्बे भूता च केवला।
‘‘Sabbe sattā sabbe pāṇā, sabbe bhūtā ca kevalā;
सब्बे भद्रानि पस्सन्तु, मा कञ्चि पापमागमा’’ति॥
Sabbe bhadrāni passantu, mā kañci pāpamāgamā’’ti.
तत्थ तण्हादिट्ठिवसेन वट्टे पञ्चसु खन्धेसु आसत्ता विसत्ता लग्गा लग्गिताति सत्ता, अस्सासपस्सासपवत्तनसङ्खातेन पाणनवसेन पाणा, भूतभावितनिब्बत्तनवसेन भूताति एवं वचनमत्तविसेसो वेदितब्बो। अविसेसेन पन सब्बानिपेतानि पदानि सब्बसत्तसङ्गाहकानेव। केवलाति सकला। इदं सब्बसद्दस्सेव हि परियायवचनं। भद्रानि पस्सन्तूति सब्बेपेते सत्ता भद्रानि साधूनि कल्याणानेव पस्सन्तु। मा कञ्चि पापमागमाति एतेसु कञ्चि एकं सत्तम्पि पापं लामकं दुक्खं मा आगमा, मा आगच्छतु मा पापुणातु, सब्बे अवेरा अब्यापज्जा सुखी निद्दुक्खा होन्तूति।
Tattha taṇhādiṭṭhivasena vaṭṭe pañcasu khandhesu āsattā visattā laggā laggitāti sattā, assāsapassāsapavattanasaṅkhātena pāṇanavasena pāṇā, bhūtabhāvitanibbattanavasena bhūtāti evaṃ vacanamattaviseso veditabbo. Avisesena pana sabbānipetāni padāni sabbasattasaṅgāhakāneva. Kevalāti sakalā. Idaṃ sabbasaddasseva hi pariyāyavacanaṃ. Bhadrāni passantūti sabbepete sattā bhadrāni sādhūni kalyāṇāneva passantu. Mā kañci pāpamāgamāti etesu kañci ekaṃ sattampi pāpaṃ lāmakaṃ dukkhaṃ mā āgamā, mā āgacchatu mā pāpuṇātu, sabbe averā abyāpajjā sukhī niddukkhā hontūti.
एवं ‘‘सब्बसत्तेसु अनोदिस्सकवसेन मेत्तं भावेथा’’ति वत्वा पुन तिण्णं रतनानं गुणे अनुस्सरापेतुं –
Evaṃ ‘‘sabbasattesu anodissakavasena mettaṃ bhāvethā’’ti vatvā puna tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇe anussarāpetuṃ –
१०६.
106.
‘‘अप्पमाणो बुद्धो, अप्पमाणो धम्मो।
‘‘Appamāṇo buddho, appamāṇo dhammo;
अप्पमाणो सङ्घो’’ति आह॥
Appamāṇo saṅgho’’ti āha.
तत्थ पमाणकरानं किलेसानं अभावेन गुणानञ्च पमाणाभावेन बुद्धरतनं अप्पमाणं। धम्मोति नवविधो लोकुत्तरधम्मो। तस्सपि पमाणं कातुं न सक्काति अप्पमाणो। तेन अप्पमाणेन धम्मेन समन्नागतत्ता सङ्घोपि अप्पमाणो।
Tattha pamāṇakarānaṃ kilesānaṃ abhāvena guṇānañca pamāṇābhāvena buddharatanaṃ appamāṇaṃ. Dhammoti navavidho lokuttaradhammo. Tassapi pamāṇaṃ kātuṃ na sakkāti appamāṇo. Tena appamāṇena dhammena samannāgatattā saṅghopi appamāṇo.
इति बोधिसत्तो ‘‘इमेसं तिण्णं रतनानं गुणे अनुस्सरथा’’ति वत्वा तिण्णं रतनानं अप्पमाणगुणतं दस्सेत्वा सप्पमाणे सत्ते दस्सेतुं –
Iti bodhisatto ‘‘imesaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇe anussarathā’’ti vatvā tiṇṇaṃ ratanānaṃ appamāṇaguṇataṃ dassetvā sappamāṇe satte dassetuṃ –
‘‘पमाणवन्तानि सरीसपानि, अहि विच्छिक सतपदी।
‘‘Pamāṇavantāni sarīsapāni, ahi vicchika satapadī;
उण्णनाभि सरबू मूसिका’’ति आह॥
Uṇṇanābhi sarabū mūsikā’’ti āha.
तत्थ सरीसपानीति सप्पदीघजातिकानं नामं। ते हि सरन्ता गच्छन्ति, सिरेन वा सपन्तीति सरीसपा। ‘‘अही’’तिआदि तेसं सरूपतो निदस्सनं। तत्थ उण्णनाभीति मक्कटको। तस्स हि नाभितो उण्णासदिसं सुत्तं निक्खमति, तस्मा ‘‘उण्णनाभी’’ति वुच्चति। सरबूति घरगोळिका।
Tattha sarīsapānīti sappadīghajātikānaṃ nāmaṃ. Te hi sarantā gacchanti, sirena vā sapantīti sarīsapā. ‘‘Ahī’’tiādi tesaṃ sarūpato nidassanaṃ. Tattha uṇṇanābhīti makkaṭako. Tassa hi nābhito uṇṇāsadisaṃ suttaṃ nikkhamati, tasmā ‘‘uṇṇanābhī’’ti vuccati. Sarabūti gharagoḷikā.
इति बोधिसत्तो ‘‘यस्मा एतेसं अन्तोरागादयो पमाणकरा धम्मा अत्थि, तस्मा तानि सरीसपादीनि पमाणवन्तानी’’ति दस्सेत्वा ‘‘अप्पमाणानं तिण्णं रतनानं आनुभावेन इमे पमाणवन्ता सत्ता रत्तिन्दिवं परित्तकम्मं करोन्तूति एवं तिण्णं रतनानं गुणे अनुस्सरथा’’ति वत्वा ततो उत्तरि कत्तब्बं दस्सेतुं इमं गाथमाह –
Iti bodhisatto ‘‘yasmā etesaṃ antorāgādayo pamāṇakarā dhammā atthi, tasmā tāni sarīsapādīni pamāṇavantānī’’ti dassetvā ‘‘appamāṇānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ ānubhāvena ime pamāṇavantā sattā rattindivaṃ parittakammaṃ karontūti evaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇe anussarathā’’ti vatvā tato uttari kattabbaṃ dassetuṃ imaṃ gāthamāha –
‘‘कता मे रक्खा कता मे परित्ता, पटिक्कमन्तु भूतानि।
‘‘Katā me rakkhā katā me parittā, paṭikkamantu bhūtāni;
सोहं नमो भगवतो, नमो सत्तन्नं सम्मासम्बुद्धान’’न्ति॥
Sohaṃ namo bhagavato, namo sattannaṃ sammāsambuddhāna’’nti.
तत्थ कता मे रक्खाति मया रतनत्तयगुणे अनुस्सरन्तेन अत्तनो रक्खा गुत्ति कता। कता मे परित्ताति परित्ताणम्पि मे अत्तनो कतं। पटिक्कमन्तु भूतानीति मयि अहितज्झासयानि भूतानि पटिक्कमन्तु अपगच्छन्तु। सोहं नमो भगवतोति सो अहं एवं कतपरित्तो अतीतस्स परिनिब्बुतस्स सब्बस्सपि बुद्धस्स भगवतो नमो करोमि। नमो सत्तन्नं सम्मासम्बुद्धानन्ति विसेसेन पन अतीते पटिपाटिया परिनिब्बुतानं सत्तन्नं सम्मासम्बुद्धानं नमो करोमीति।
Tattha katā me rakkhāti mayā ratanattayaguṇe anussarantena attano rakkhā gutti katā. Katā me parittāti parittāṇampi me attano kataṃ. Paṭikkamantu bhūtānīti mayi ahitajjhāsayāni bhūtāni paṭikkamantu apagacchantu. Sohaṃ namo bhagavatoti so ahaṃ evaṃ kataparitto atītassa parinibbutassa sabbassapi buddhassa bhagavato namo karomi. Namo sattannaṃ sammāsambuddhānanti visesena pana atīte paṭipāṭiyā parinibbutānaṃ sattannaṃ sammāsambuddhānaṃ namo karomīti.
एवं ‘‘नमक्कारं करोन्तापि सत्त बुद्धे अनुस्सरथा’’ति बोधिसत्तो इसिगणस्स इमं परित्तं बन्धित्वा अदासि। आदितो पन पट्ठाय द्वीहि गाथाहि चतूसु अहिराजकुलेसु मेत्ताय दीपितत्ता ओदिस्सकानोदिस्सकवसेन वा द्विन्नं मेत्ताभावनानं दीपितत्ता इदं परित्तं इध वुत्तन्ति वेदितब्बं, अञ्ञं वा कारणं परियेसितब्बं। ततो पट्ठाय इसिगणो बोधिसत्तस्स ओवादे ठत्वा मेत्तं भावेसि, बुद्धगुणे अनुस्सरि। एवमेतेसु बुद्धगुणे अनुस्सरन्तेसुयेव सब्बे दीघजातिका पटिक्कमिंसु। बोधिसत्तोपि ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Evaṃ ‘‘namakkāraṃ karontāpi satta buddhe anussarathā’’ti bodhisatto isigaṇassa imaṃ parittaṃ bandhitvā adāsi. Ādito pana paṭṭhāya dvīhi gāthāhi catūsu ahirājakulesu mettāya dīpitattā odissakānodissakavasena vā dvinnaṃ mettābhāvanānaṃ dīpitattā idaṃ parittaṃ idha vuttanti veditabbaṃ, aññaṃ vā kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ. Tato paṭṭhāya isigaṇo bodhisattassa ovāde ṭhatvā mettaṃ bhāvesi, buddhaguṇe anussari. Evametesu buddhaguṇe anussarantesuyeva sabbe dīghajātikā paṭikkamiṃsu. Bodhisattopi brahmavihāre bhāvetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा इसिगणो बुद्धपरिसा अहोसि, गणसत्था पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā isigaṇo buddhaparisā ahosi, gaṇasatthā pana ahameva ahosi’’nti.
खन्धजातकवण्णना ततिया।
Khandhajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २०३. खण्डजातकं • 203. Khaṇḍajātakaṃ
