Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / విభఙ్గ-మూలటీకా • Vibhaṅga-mūlaṭīkā |
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
అభిధమ్మపిటకే
Abhidhammapiṭake
విభఙ్గ-మూలటీకా
Vibhaṅga-mūlaṭīkā
౧. ఖన్ధవిభఙ్గో
1. Khandhavibhaṅgo
౧. సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
చతుసచ్చదసోతి చత్తారి సచ్చాని సమాహటాని చతుసచ్చం, చతుసచ్చం పస్సీతి చతుసచ్చదసో. సతిపి సావకానం పచ్చేకబుద్ధానఞ్చ చతుసచ్చదస్సనభావే అనఞ్ఞపుబ్బకత్తా భగవతో చతుసచ్చదస్సనస్స తత్థ చ సబ్బఞ్ఞుతాయ దసబలేసు చ వసీభావస్స పత్తితో పరసన్తానేసు చ పసారితభావేన సుపాకటత్తా భగవావ విసేసేన ‘‘చతుసచ్చదసో’’తి థోమనం అరహతీతి . నాథతీతి నాథో, వేనేయ్యానం హితసుఖం ఆసీసతి పత్థేతి, పరసన్తానగతం వా కిలేసబ్యసనం ఉపతాపేతి, ‘‘సాధు, భిక్ఖవే, భిక్ఖు కాలేన కాలం అత్తసమ్పత్తిం పచ్చవేక్ఖితా’’తిఆదినా (అ॰ ని॰ ౮.౭) వా తం తం హితపటిపత్తిం యాచతీతి అత్థో. పరమేన చిత్తిస్సరియేన సమన్నాగతో, సబ్బసత్తే వా గుణేహి ఈసతి అభిభవతీతి పరమిస్సరో భగవా ‘‘నాథో’’తి వుచ్చతి. ‘‘సద్ధమ్మే గారవం కత్వా కరిస్సామీ’’తి సోతబ్బభావే కారణం వత్వా పున సవనే నియోజేన్తో ఆహ ‘‘తం సుణాథ సమాహితా’’తి. ‘‘పోరాణట్ఠకథానయం విగాహిత్వా కరిస్సామీ’’తి వా ఏతేన సక్కచ్చసవనే చ కారణం వత్వా తత్థ నియోజేన్తో ఆహ ‘‘సద్ధమ్మే గారవం కత్వా తం సుణాథా’’తి.
Catusaccadasoti cattāri saccāni samāhaṭāni catusaccaṃ, catusaccaṃ passīti catusaccadaso. Satipi sāvakānaṃ paccekabuddhānañca catusaccadassanabhāve anaññapubbakattā bhagavato catusaccadassanassa tattha ca sabbaññutāya dasabalesu ca vasībhāvassa pattito parasantānesu ca pasāritabhāvena supākaṭattā bhagavāva visesena ‘‘catusaccadaso’’ti thomanaṃ arahatīti . Nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ āsīsati pattheti, parasantānagataṃ vā kilesabyasanaṃ upatāpeti, ‘‘sādhu, bhikkhave, bhikkhu kālena kālaṃ attasampattiṃ paccavekkhitā’’tiādinā (a. ni. 8.7) vā taṃ taṃ hitapaṭipattiṃ yācatīti attho. Paramena cittissariyena samannāgato, sabbasatte vā guṇehi īsati abhibhavatīti paramissaro bhagavā ‘‘nātho’’ti vuccati. ‘‘Saddhamme gāravaṃ katvā karissāmī’’ti sotabbabhāve kāraṇaṃ vatvā puna savane niyojento āha ‘‘taṃ suṇātha samāhitā’’ti. ‘‘Porāṇaṭṭhakathānayaṃ vigāhitvā karissāmī’’ti vā etena sakkaccasavane ca kāraṇaṃ vatvā tattha niyojento āha ‘‘saddhamme gāravaṃ katvā taṃ suṇāthā’’ti.
ఏత్థ చ ‘‘చతుసచ్చదసో’’తి వచనం థోమనమేవ చతుప్పభేదాయ దేసనాయ సమానగణనదస్సనగుణేన, ‘‘అట్ఠారసహి బుద్ధధమ్మేహి ఉపేతో’’తి చ అట్ఠారసప్పభేదాయ దేసనాయ సమానగణనగుణేహీతి దట్ఠబ్బం. యథావుత్తేన వా నిరతిసయేన చతుసచ్చదస్సనేన భగవా చతుధా ధమ్మసఙ్గణిం దేసేతుం సమత్థో అహోసి, అట్ఠారసబుద్ధధమ్మసమన్నాగమేన అట్ఠారసధా విభఙ్గన్తి యథావుత్తదేసనాసమత్థతాసమ్పాదకగుణనిదస్సనమేతం ‘‘చతుసచ్చదసో ఉపేతో బుద్ధధమ్మేహి అట్ఠారసహీ’’తి. తేన యథావుత్తాయ దేసనాయ సబ్బఞ్ఞుభాసితత్తా అవిపరీతతం దస్సేన్తో తత్థ సత్తే ఉగ్గహాదీసు నియోజేతి, నిట్ఠానగమనఞ్చ అత్తనో వాయామం దస్సేన్తో అట్ఠకథాసవనే చ ఆదరం ఉప్పాదయతి, యథావుత్తగుణరహితేన అసబ్బఞ్ఞునా దేసేతుం అసక్కుణేయ్యతం ధమ్మసఙ్గణీవిభఙ్గప్పకరణానం దస్సేన్తో తత్థ తదట్ఠకథాయ చ సాతిసయం గారవం జనయతి, బుద్ధాదీనఞ్చ రతనానం సమ్మాసమ్బుద్ధతాదిగుణే విభావేతి.
Ettha ca ‘‘catusaccadaso’’ti vacanaṃ thomanameva catuppabhedāya desanāya samānagaṇanadassanaguṇena, ‘‘aṭṭhārasahi buddhadhammehi upeto’’ti ca aṭṭhārasappabhedāya desanāya samānagaṇanaguṇehīti daṭṭhabbaṃ. Yathāvuttena vā niratisayena catusaccadassanena bhagavā catudhā dhammasaṅgaṇiṃ desetuṃ samattho ahosi, aṭṭhārasabuddhadhammasamannāgamena aṭṭhārasadhā vibhaṅganti yathāvuttadesanāsamatthatāsampādakaguṇanidassanametaṃ ‘‘catusaccadaso upeto buddhadhammehi aṭṭhārasahī’’ti. Tena yathāvuttāya desanāya sabbaññubhāsitattā aviparītataṃ dassento tattha satte uggahādīsu niyojeti, niṭṭhānagamanañca attano vāyāmaṃ dassento aṭṭhakathāsavane ca ādaraṃ uppādayati, yathāvuttaguṇarahitena asabbaññunā desetuṃ asakkuṇeyyataṃ dhammasaṅgaṇīvibhaṅgappakaraṇānaṃ dassento tattha tadaṭṭhakathāya ca sātisayaṃ gāravaṃ janayati, buddhādīnañca ratanānaṃ sammāsambuddhatādiguṇe vibhāveti.
తత్థ చత్తారి సచ్చాని పాకటానేవ, అట్ఠారస పన బుద్ధధమ్మా ఏవం వేదితబ్బా – ‘‘అతీతంసే బుద్ధస్స భగవతో అప్పటిహతం ఞాణం, అనాగతంసే…పే॰… పచ్చుప్పన్నంసే…పే॰… ఇమేహి తీహి ధమ్మేహి సమన్నాగతస్స బుద్ధస్స భగవతో సబ్బం కాయకమ్మం ఞాణపుబ్బఙ్గమం ఞాణానుపరివత్తం, సబ్బం వచీకమ్మం…పే॰ … సబ్బం మనోకమ్మం…పే॰… ఇమేహి ఛహి ధమ్మేహి సమన్నాగతస్స బుద్ధస్స భగవతో నత్థి ఛన్దస్స హాని, నత్థి ధమ్మదేసనాయ, నత్థి వీరియస్స, నత్థి సమాధిస్స, నత్థి పఞ్ఞాయ, నత్థి విముత్తియా హాని. ఇమేహి ద్వాదసహి ధమ్మేహి సమన్నాగతస్స బుద్ధస్స భగవతో నత్థి దవా, నత్థి రవా, నత్థి అఫుటం, నత్థి వేగాయితత్తం, నత్థి అబ్యావటమనో, నత్థి అప్పటిసఙ్ఖానుపేక్ఖా’’తి.
Tattha cattāri saccāni pākaṭāneva, aṭṭhārasa pana buddhadhammā evaṃ veditabbā – ‘‘atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse…pe… paccuppannaṃse…pe… imehi tīhi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivattaṃ, sabbaṃ vacīkammaṃ…pe. … sabbaṃ manokammaṃ…pe… imehi chahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi chandassa hāni, natthi dhammadesanāya, natthi vīriyassa, natthi samādhissa, natthi paññāya, natthi vimuttiyā hāni. Imehi dvādasahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi davā, natthi ravā, natthi aphuṭaṃ, natthi vegāyitattaṃ, natthi abyāvaṭamano, natthi appaṭisaṅkhānupekkhā’’ti.
తత్థ నత్థి దవాతి ఖిడ్డాధిప్పాయేన కిరియా నత్థి. నత్థి రవాతి సహసా కిరియా నత్థి. నత్థి అఫుటన్తి ఞాణేన అఫుసితం నత్థి. నత్థి వేగాయితత్తన్తి తురితకిరియా నత్థి. నత్థి అబ్యావటమనోతి నిరత్థకో చిత్తసముదాచారో నత్థి. నత్థి అప్పటిసఙ్ఖానుపేక్ఖాతి అఞ్ఞాణుపేక్ఖా నత్థి. కత్థచి పన ‘‘నత్థి ధమ్మదేసనాయ హానీ’’తి అలిఖిత్వా ‘‘నత్థి ఛన్దస్స హాని, నత్థి వీరియస్స, నత్థి సత్తియా’’తి లిఖన్తి.
Tattha natthi davāti khiḍḍādhippāyena kiriyā natthi. Natthi ravāti sahasā kiriyā natthi. Natthi aphuṭanti ñāṇena aphusitaṃ natthi. Natthi vegāyitattanti turitakiriyā natthi. Natthi abyāvaṭamanoti niratthako cittasamudācāro natthi. Natthi appaṭisaṅkhānupekkhāti aññāṇupekkhā natthi. Katthaci pana ‘‘natthi dhammadesanāya hānī’’ti alikhitvā ‘‘natthi chandassa hāni, natthi vīriyassa, natthi sattiyā’’ti likhanti.
౧. ధమ్మసఙ్గహే ధమ్మే కుసలాదికే తికదుకేహి సఙ్గహేత్వా తే ఏవ ధమ్మే సుత్తన్తే ఖన్ధాదివసేన వుత్తే విభజితుం విభఙ్గప్పకరణం వుత్తం. తత్థ సఙ్ఖేపేన వుత్తానం ఖన్ధాదీనం విభజనం విభఙ్గో. సో సో విభఙ్గో పకతో అధికతో యస్సా పాళియా, సా ‘‘విభఙ్గప్పకరణ’’న్తి వుచ్చతి. అధికతోతి చ వత్తబ్బభావేన పరిగ్గహితోతి అత్థో. తత్థ విభఙ్గప్పకరణస్స ఆదిభూతే ఖన్ధవిభఙ్గే ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా రూపక్ఖన్ధో…పే॰… విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో’’తి ఇదం సుత్తన్తభాజనీయం నామ. నను న ఏత్తకమేవ సుత్తన్తభాజనీయన్తి? సచ్చం, ఇతి-సద్దేన పన ఆది-సద్దత్థజోతకేన పకారత్థజోతకేన వా సబ్బం సుత్తన్తభాజనీయం సఙ్గహేత్వా విఞ్ఞాణక్ఖన్ధోతి ఏవమాది ఏవంపకారం వా ఇదం సుత్తన్తభాజనీయన్తి వేదితబ్బం. అథ వా ఏకదేసేన సముదాయం నిదస్సేతి పబ్బతసముద్దాదినిదస్సకో వియ. తత్థ నిబ్బానవజ్జానం సబ్బధమ్మానం సఙ్గాహకత్తా సబ్బసఙ్గాహకేహి చ ఆయతనాదీహి అప్పకతరపదత్తా ఖన్ధానం ఖన్ధవిభఙ్గో ఆదిమ్హి వుత్తో.
1. Dhammasaṅgahe dhamme kusalādike tikadukehi saṅgahetvā te eva dhamme suttante khandhādivasena vutte vibhajituṃ vibhaṅgappakaraṇaṃ vuttaṃ. Tattha saṅkhepena vuttānaṃ khandhādīnaṃ vibhajanaṃ vibhaṅgo. So so vibhaṅgo pakato adhikato yassā pāḷiyā, sā ‘‘vibhaṅgappakaraṇa’’nti vuccati. Adhikatoti ca vattabbabhāvena pariggahitoti attho. Tattha vibhaṅgappakaraṇassa ādibhūte khandhavibhaṅge ‘‘pañcakkhandhā rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti idaṃ suttantabhājanīyaṃ nāma. Nanu na ettakameva suttantabhājanīyanti? Saccaṃ, iti-saddena pana ādi-saddatthajotakena pakāratthajotakena vā sabbaṃ suttantabhājanīyaṃ saṅgahetvā viññāṇakkhandhoti evamādi evaṃpakāraṃ vā idaṃ suttantabhājanīyanti veditabbaṃ. Atha vā ekadesena samudāyaṃ nidasseti pabbatasamuddādinidassako viya. Tattha nibbānavajjānaṃ sabbadhammānaṃ saṅgāhakattā sabbasaṅgāhakehi ca āyatanādīhi appakatarapadattā khandhānaṃ khandhavibhaṅgo ādimhi vutto.
న తతో హేట్ఠాతి రూపాదీనం వేదయితాదిసభావత్తాభావా యస్మిం సభావే అతీతాదయో రాసీ కత్వా వత్తబ్బా, తస్స రుప్పనాదితో అఞ్ఞస్సాభావా చ హేట్ఠా గణనేసు సఙ్ఖతధమ్మానం అనిట్ఠానం సావసేసభావం, న హేట్ఠా గణనమత్తాభావం సన్ధాయ వుత్తం. ఛట్ఠస్స పన ఖన్ధస్స అభావా ‘‘న ఉద్ధ’’న్తి ఆహ. న హి సవిభాగధమ్మేహి నిస్సటస్స అతీతాదిభావరహితస్స ఏకస్స నిబ్బానస్స రాసట్ఠో అత్థీతి. ‘‘రాసిమ్హీ’’తి సద్దత్థసహితం ఖన్ధ-సద్దస్స విసయం దస్సేతి. ‘‘గుణే పణ్ణత్తియం రుళ్హియ’’న్తి విసయమేవ ఖన్ధ-సద్దస్స దస్సేతి, న సద్దత్థం. లోకియలోకుత్తరభేదఞ్హి సీలాదిగుణం నిప్పదేసేన గహేత్వా పవత్తమానో ఖన్ధ-సద్దో సీలాదిగుణవిసిట్ఠం రాసట్ఠం దీపేతీతి. కేచి పన ‘‘గుణట్ఠో ఏత్థ ఖన్ధట్ఠో’’తి వదన్తి. దారుక్ఖన్ధోతి ఏత్థ పన న ఖన్ధ-సద్దో పఞ్ఞత్తి-సద్దస్స అత్థే వత్తతి, తాదిసే పన పుథులాయతే దారుమ్హి దారుక్ఖన్ధోతి పఞ్ఞత్తి హోతీతి పఞ్ఞత్తియం నిపతతీతి వుత్తం. తథా ఏకస్మిమ్పి విఞ్ఞాణే పవత్తో విఞ్ఞాణక్ఖన్ధోతి ఖన్ధ-సద్దో న రుళ్హీ-సద్దస్స అత్థం వదతి, సముదాయే పన నిరుళ్హో ఖన్ధ-సద్దో తదేకదేసే పవత్తమానో తాయ ఏవ రుళ్హియా పవత్తతీతి ఖన్ధ-సద్దో రుళ్హియం నిపతతీతి వుత్తం.
Na tato heṭṭhāti rūpādīnaṃ vedayitādisabhāvattābhāvā yasmiṃ sabhāve atītādayo rāsī katvā vattabbā, tassa ruppanādito aññassābhāvā ca heṭṭhā gaṇanesu saṅkhatadhammānaṃ aniṭṭhānaṃ sāvasesabhāvaṃ, na heṭṭhā gaṇanamattābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Chaṭṭhassa pana khandhassa abhāvā ‘‘na uddha’’nti āha. Na hi savibhāgadhammehi nissaṭassa atītādibhāvarahitassa ekassa nibbānassa rāsaṭṭho atthīti. ‘‘Rāsimhī’’ti saddatthasahitaṃ khandha-saddassa visayaṃ dasseti. ‘‘Guṇe paṇṇattiyaṃ ruḷhiya’’nti visayameva khandha-saddassa dasseti, na saddatthaṃ. Lokiyalokuttarabhedañhi sīlādiguṇaṃ nippadesena gahetvā pavattamāno khandha-saddo sīlādiguṇavisiṭṭhaṃ rāsaṭṭhaṃ dīpetīti. Keci pana ‘‘guṇaṭṭho ettha khandhaṭṭho’’ti vadanti. Dārukkhandhoti ettha pana na khandha-saddo paññatti-saddassa atthe vattati, tādise pana puthulāyate dārumhi dārukkhandhoti paññatti hotīti paññattiyaṃ nipatatīti vuttaṃ. Tathā ekasmimpi viññāṇe pavatto viññāṇakkhandhoti khandha-saddo na ruḷhī-saddassa atthaṃ vadati, samudāye pana niruḷho khandha-saddo tadekadese pavattamāno tāya eva ruḷhiyā pavattatīti khandha-saddo ruḷhiyaṃ nipatatīti vuttaṃ.
రాసితో గుణతోతి సబ్బత్థ నిస్సక్కవచనం విసయస్సేవ ఖన్ధ-సద్దప్పవత్తియా కారణభావం సన్ధాయ కతన్తి వేదితబ్బం. ‘‘రాసితో’’తి ఇమమత్థం సద్దత్థవసేనపి నియమేత్వా దస్సేతుం ‘‘అయఞ్హి ఖన్ధట్ఠో నామ పిణ్డట్ఠో’’తిఆదిమాహ. కోట్ఠాసట్ఠే ఖన్ధట్ఠే ఛట్ఠేనపి ఖన్ధేన భవితబ్బం. నిబ్బానమ్పి హి ఛట్ఠో కోట్ఠాసోతి. తస్మా ‘‘ఖన్ధట్ఠో నామ రాసట్ఠో’’తి యుత్తం. యేసం వా అతీతాదివసేన భేదో అత్థి, తేసం రుప్పనాదిలక్ఖణవసేన తంతంకోట్ఠాసతా వుచ్చతీతి భేదరహితస్స నిబ్బానస్స కోట్ఠాసట్ఠేన చ ఖన్ధభావో న వుత్తోతి వేదితబ్బో.
Rāsito guṇatoti sabbattha nissakkavacanaṃ visayasseva khandha-saddappavattiyā kāraṇabhāvaṃ sandhāya katanti veditabbaṃ. ‘‘Rāsito’’ti imamatthaṃ saddatthavasenapi niyametvā dassetuṃ ‘‘ayañhi khandhaṭṭho nāma piṇḍaṭṭho’’tiādimāha. Koṭṭhāsaṭṭhe khandhaṭṭhe chaṭṭhenapi khandhena bhavitabbaṃ. Nibbānampi hi chaṭṭho koṭṭhāsoti. Tasmā ‘‘khandhaṭṭho nāma rāsaṭṭho’’ti yuttaṃ. Yesaṃ vā atītādivasena bhedo atthi, tesaṃ ruppanādilakkhaṇavasena taṃtaṃkoṭṭhāsatā vuccatīti bhedarahitassa nibbānassa koṭṭhāsaṭṭhena ca khandhabhāvo na vuttoti veditabbo.
ఏత్తావతాతి ఉద్దేసమత్తేనాతి అత్థో. చత్తారో చ మహాభూతా…పే॰… రూపన్తి ఏవం విభత్తో. కత్థాతి చే? ఏకాదససు ఓకాసేసు. ఇతి-సద్దేన నిదస్సనత్థేన సబ్బో విభజననయో దస్సితో. ఇదఞ్చ విభజనం ఓళారికాదీసు చక్ఖాయతనన్తిఆదివిభజనఞ్చ యథాసమ్భవం ఏకాదససు ఓకాసేసు యోజేతబ్బం, ఏవం వేదనాక్ఖన్ధాదీసుపి. విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో పన ఏకాదసోకాసేసు పురిమే ఓకాసపఞ్చకే ‘‘చక్ఖువిఞ్ఞాణం…పే॰… మనోవిఞ్ఞాణ’’న్తి ఛవిఞ్ఞాణకాయవిసేసేన విభత్తో, న తత్థ మనోధాతు మనోవిఞ్ఞాణధాతూతి విభజనం అత్థి. తం పన ద్వయం మనోవిఞ్ఞాణన్తి వుత్తన్తి ఇమమత్థం దస్సేతుం అట్ఠకథాయం ‘‘మనోధాతు మనోవిఞ్ఞాణధాతూ’’తి వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.
Ettāvatāti uddesamattenāti attho. Cattāro ca mahābhūtā…pe… rūpanti evaṃ vibhatto. Katthāti ce? Ekādasasu okāsesu. Iti-saddena nidassanatthena sabbo vibhajananayo dassito. Idañca vibhajanaṃ oḷārikādīsu cakkhāyatanantiādivibhajanañca yathāsambhavaṃ ekādasasu okāsesu yojetabbaṃ, evaṃ vedanākkhandhādīsupi. Viññāṇakkhandho pana ekādasokāsesu purime okāsapañcake ‘‘cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇa’’nti chaviññāṇakāyavisesena vibhatto, na tattha manodhātu manoviññāṇadhātūti vibhajanaṃ atthi. Taṃ pana dvayaṃ manoviññāṇanti vuttanti imamatthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘manodhātu manoviññāṇadhātū’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ఏవం పాళినయేన పఞ్చసు ఖన్ధేసు ధమ్మపరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా పున అఞ్ఞేన పకారేన దస్సేతుం ‘‘అపిచా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థాతి ఏతస్మిం ఖన్ధనిద్దేసే.
Evaṃ pāḷinayena pañcasu khandhesu dhammaparicchedaṃ dassetvā puna aññena pakārena dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Etthāti etasmiṃ khandhaniddese.
౧. రూపక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా
1. Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā
౨. యం కిఞ్చీతి ఏత్థ యన్తి సామఞ్ఞేన అనియమనిదస్సనం, కిఞ్చీతి పకారన్తరభేదం ఆమసిత్వా అనియమనిదస్సనం. ఉభయేనపి అతీతం వా…పే॰… సన్తికే వా అప్పం వా బహుం వా యాదిసం వా తాదిసం వా యం కిఞ్చీతి నపుంసకనిద్దేసారహం సబ్బం బ్యాపేత్వా సఙ్గణ్హాతీతి అఞ్ఞేసుపి నపుంసకనిద్దేసారహేసు పసఙ్గం దిస్వా తస్స అధిప్పేతత్థం అతిచ్చ పవత్తితో అతిప్పసఙ్గస్స నియమనత్థం ‘‘రూప’’న్తి ఆహ. యంకిఞ్చీతి సనిపాతం యం-సద్దం కిం-సద్దఞ్చ అనియమేకత్థదీపనవసేన ఏకం పదన్తి గహేత్వా ‘‘పదద్వయేనపీ’’తి వుత్తం.
2. Yaṃ kiñcīti ettha yanti sāmaññena aniyamanidassanaṃ, kiñcīti pakārantarabhedaṃ āmasitvā aniyamanidassanaṃ. Ubhayenapi atītaṃ vā…pe… santike vā appaṃ vā bahuṃ vā yādisaṃ vā tādisaṃ vā yaṃ kiñcīti napuṃsakaniddesārahaṃ sabbaṃ byāpetvā saṅgaṇhātīti aññesupi napuṃsakaniddesārahesu pasaṅgaṃ disvā tassa adhippetatthaṃ aticca pavattito atippasaṅgassa niyamanatthaṃ ‘‘rūpa’’nti āha. Yaṃkiñcīti sanipātaṃ yaṃ-saddaṃ kiṃ-saddañca aniyamekatthadīpanavasena ekaṃ padanti gahetvā ‘‘padadvayenapī’’ti vuttaṃ.
కిఞ్చ, భిక్ఖవే, రూపం వదేథాతి తుమ్హేపి రూపం రూపన్తి వదేథ, తం కేన కారణేన వదేథాతి అత్థో, అథ వా కేన కారణేన రూపం, తం కారణం వదేథాతి అత్థో. అథేతేసు భిక్ఖూసు తుణ్హీభూతేసు భగవా ఆహ ‘‘రుప్పతీతి ఖో’’తిఆది.
Kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadethāti tumhepi rūpaṃ rūpanti vadetha, taṃ kena kāraṇena vadethāti attho, atha vā kena kāraṇena rūpaṃ, taṃ kāraṇaṃ vadethāti attho. Athetesu bhikkhūsu tuṇhībhūtesu bhagavā āha ‘‘ruppatīti kho’’tiādi.
భిజ్జతీతి సీతాదిసన్నిపాతే విసదిససన్తానుప్పత్తిదస్సనతో పురిమసన్తానస్స భేదం సన్ధాయాహ. భేదో చ విసదిసతావికారాపత్తీతి భిజ్జతీతి వికారం ఆపజ్జతీతి అత్థో. వికారాపత్తి చ సీతాదిసన్నిపాతే విసదిసరూపుప్పత్తియేవ. అరూపక్ఖన్ధానం పన అతిలహుపరివత్తితో యథా రూపధమ్మానం ఠితిక్ఖణే సీతాదీహి సమాగమో హోతి, యేన తత్థ ఉతునో ఠితిప్పత్తస్స పురిమసదిససన్తానుప్పాదనసమత్థతా న హోతి ఆహారాదికస్స వా, ఏవం అఞ్ఞేహి సమాగమో నత్థి. సఙ్ఘట్టనేన చ వికారాపత్తియం రుప్పన-సద్దో నిరుళ్హో, తస్మా అరూపధమ్మానం సఙ్ఘట్టనవిరహితత్తా రూపధమ్మానం వియ పాకటస్స వికారస్స అభావతో చ ‘‘రుప్పన్తీ’’తి ‘‘రుప్పనలక్ఖణా’’తి చ న వుచ్చన్తి. జిఘచ్ఛాపిపాసాహి రుప్పనఞ్చ ఉదరగ్గిసన్నిపాతేన హోతీతి దట్ఠబ్బం. ఏత్థ చ కుప్పతీతి ఏతేన కత్తుఅత్థే రూపపదసిద్ధిం దస్సేతి, ఘట్టీయతి పీళీయతీతి ఏతేహి కమ్మత్థే. కోపాదికిరియాయేవ హి రుప్పనకిరియాతి. సో పన కత్తుభూతో కమ్మభూతో చ అత్థో భిజ్జమానో హోతీతి ఇమస్సత్థస్స దస్సనత్థం ‘‘భిజ్జతీతి అత్థో’’తి వుత్తం. అథ వా రుప్పతీతి రూపన్తి కమ్మకత్తుత్థే రూపపదసిద్ధి వుత్తా. వికారో హి రుప్పనన్తి. తేనేవ ‘‘భిజ్జతీతి అత్థో’’తి కమ్మకత్తుత్థేన భిజ్జతి-సద్దేన అత్థం దస్సేతి. యం పన రుప్పతి భిజ్జతి, తం యస్మా కుప్పతి ఘట్టీయతి పీళీయతి, తస్మా ఏతేహి చ పదేహి పదత్థో పాకటో కతోతి. ‘‘కేనట్ఠేనా’’తి పుచ్ఛాసభాగవసేన ‘‘రుప్పనట్ఠేనా’’తి వుత్తం. న కేవలం సద్దత్థోయేవ రుప్పనం, తస్స పనత్థస్స లక్ఖణఞ్చ హోతీతి అత్థలక్ఖణవసేన ‘‘రుప్పనలక్ఖణేన రూపన్తిపి వత్తుం వట్టతీ’’తి ఆహ.
Bhijjatīti sītādisannipāte visadisasantānuppattidassanato purimasantānassa bhedaṃ sandhāyāha. Bhedo ca visadisatāvikārāpattīti bhijjatīti vikāraṃ āpajjatīti attho. Vikārāpatti ca sītādisannipāte visadisarūpuppattiyeva. Arūpakkhandhānaṃ pana atilahuparivattito yathā rūpadhammānaṃ ṭhitikkhaṇe sītādīhi samāgamo hoti, yena tattha utuno ṭhitippattassa purimasadisasantānuppādanasamatthatā na hoti āhārādikassa vā, evaṃ aññehi samāgamo natthi. Saṅghaṭṭanena ca vikārāpattiyaṃ ruppana-saddo niruḷho, tasmā arūpadhammānaṃ saṅghaṭṭanavirahitattā rūpadhammānaṃ viya pākaṭassa vikārassa abhāvato ca ‘‘ruppantī’’ti ‘‘ruppanalakkhaṇā’’ti ca na vuccanti. Jighacchāpipāsāhi ruppanañca udaraggisannipātena hotīti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca kuppatīti etena kattuatthe rūpapadasiddhiṃ dasseti, ghaṭṭīyati pīḷīyatīti etehi kammatthe. Kopādikiriyāyeva hi ruppanakiriyāti. So pana kattubhūto kammabhūto ca attho bhijjamāno hotīti imassatthassa dassanatthaṃ ‘‘bhijjatīti attho’’ti vuttaṃ. Atha vā ruppatīti rūpanti kammakattutthe rūpapadasiddhi vuttā. Vikāro hi ruppananti. Teneva ‘‘bhijjatīti attho’’ti kammakattutthena bhijjati-saddena atthaṃ dasseti. Yaṃ pana ruppati bhijjati, taṃ yasmā kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati, tasmā etehi ca padehi padattho pākaṭo katoti. ‘‘Kenaṭṭhenā’’ti pucchāsabhāgavasena ‘‘ruppanaṭṭhenā’’ti vuttaṃ. Na kevalaṃ saddatthoyeva ruppanaṃ, tassa panatthassa lakkhaṇañca hotīti atthalakkhaṇavasena ‘‘ruppanalakkhaṇena rūpantipi vattuṃ vaṭṭatī’’ti āha.
ఛిజ్జిత్వాతి ముచ్ఛాపత్తియా ముచ్చిత్వా అఙ్గపచ్చఙ్గానం ఛేదనవసేన వా ఛిజ్జిత్వా. అచ్చన్తఖారేన సీతోదకేనాతి అతిసీతభావమేవ సన్ధాయ అచ్చన్తఖారతా వుత్తా సియా. న హి తం కప్పసణ్ఠానం ఉదకం సమ్పత్తికరం పథవీసన్ధారకం కప్పవినాసఉదకం వియ ఖారం భవితుం అరహతి. తథా హి సతి పథవీ విలీయేయ్యాతి. అవీచిమహానిరయేతి సఉస్సదం అవీచినిరయం వుత్తం. తేనేవ ‘‘తత్థ హీ’’తిఆది వుత్తం. పేత్తి…పే॰… న హోన్తీతి ఏవంవిధాపి సత్తా అత్థీతి అధిప్పాయో ఏవంవిధాయేవ హోన్తీతి నియమాభావతో. ఏవం కాలకఞ్జికాదీసుపీతి. సరన్తా గచ్ఛన్తీతి సరీసప-సద్దస్స అత్థం వదతి.
Chijjitvāti mucchāpattiyā muccitvā aṅgapaccaṅgānaṃ chedanavasena vā chijjitvā. Accantakhārena sītodakenāti atisītabhāvameva sandhāya accantakhāratā vuttā siyā. Na hi taṃ kappasaṇṭhānaṃ udakaṃ sampattikaraṃ pathavīsandhārakaṃ kappavināsaudakaṃ viya khāraṃ bhavituṃ arahati. Tathā hi sati pathavī vilīyeyyāti. Avīcimahānirayeti saussadaṃ avīcinirayaṃ vuttaṃ. Teneva ‘‘tattha hī’’tiādi vuttaṃ. Petti…pe… na hontīti evaṃvidhāpi sattā atthīti adhippāyo evaṃvidhāyeva hontīti niyamābhāvato. Evaṃ kālakañjikādīsupīti. Sarantā gacchantīti sarīsapa-saddassa atthaṃ vadati.
అభిసఞ్ఞూహిత్వాతి ఏత్థ సమూహం కత్వాతిపి అత్థో. ఏతేన సబ్బం రూపం…పే॰… దస్సితం హోతీతి ఏతేన రూపక్ఖన్ధ-సద్దస్స సమానాధికరణసమాసభావం దస్సేతి. తేనేవాహ ‘‘న హి రూపతో…పే॰… అత్థీ’’తి.
Abhisaññūhitvāti ettha samūhaṃ katvātipi attho. Etena sabbaṃ rūpaṃ…pe… dassitaṃ hotīti etena rūpakkhandha-saddassa samānādhikaraṇasamāsabhāvaṃ dasseti. Tenevāha ‘‘na hi rūpato…pe… atthī’’ti.
౩. పక్ఖిపిత్వాతి ఏత్థ ఏకాదసోకాసేసు రూపం పక్ఖిపిత్వాతి అత్థో. న హి తత్థ మాతికంయేవ పక్ఖిపిత్వా మాతికా ఠపితా, అథ ఖో పకరణప్పత్తం రూపన్తి.
3. Pakkhipitvāti ettha ekādasokāsesu rūpaṃ pakkhipitvāti attho. Na hi tattha mātikaṃyeva pakkhipitvā mātikā ṭhapitā, atha kho pakaraṇappattaṃ rūpanti.
అపరో నయో…పే॰… ఏత్థేవ గణనం గతన్తి ఏతేన అతీతంసేనాతి భుమ్మత్థే కరణవచనన్తి దస్సేతి. యేన పకారేన గణనం గతం, తం దస్సేతుం ‘‘చత్తారో చ మహాభూతా’’తిఆది వుత్తన్తి ఇమస్మిం అత్థే సతి మహాభూతుపాదాయరూపభావో అతీతకోట్ఠాసే గణనస్స కారణన్తి ఆపజ్జతి. న హి అతీతంసానం వేదనాదీనం నివత్తనత్థం ఇదం వచనం ‘‘యం రూప’’న్తి ఏతేనేవ తేసం నివత్తితత్తా, నాపి రూపస్స అఞ్ఞప్పకారనివత్తనత్థం సబ్బప్పకారస్స తత్థ గణితత్తా, న చ అనాగతపచ్చుప్పన్నాకారనివత్తనత్థం అతీతంసవచనేన తంనివత్తనతోతి. అథ పన యం అతీతంసేన గణితం, తం చత్తారో చ…పే॰… రూపన్తి ఏవం గణితన్తి అయమత్థో అధిప్పేతో, ఏవం సతి గణనన్తరదస్సనం ఇదం సియా, న అతీతంసేన గణితప్పకారదస్సనం, తందస్సనే పన సతి భూతుపాదాయరూపప్పకారేన అతీతంసే గణితం తంసభావత్తాతి ఆపన్నమేవ హోతి, న చ ఏవంసభావతా అతీతంసే గణితతాయ కారణం భవితుం అరహతి ఏవంసభావస్సేవ పచ్చుప్పన్నానాగతేసు గణితత్తా సుఖాదిసభావస్స చ అతీతంసే గణితత్తా, తస్మా పురిమనయో ఏవ యుత్తో. అజ్ఝత్తబహిద్ధానిద్దేసేసుపి తాదిసో ఏవత్థో లబ్భతీతి.
Aparo nayo…pe… ettheva gaṇanaṃ gatanti etena atītaṃsenāti bhummatthe karaṇavacananti dasseti. Yena pakārena gaṇanaṃ gataṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘cattāro ca mahābhūtā’’tiādi vuttanti imasmiṃ atthe sati mahābhūtupādāyarūpabhāvo atītakoṭṭhāse gaṇanassa kāraṇanti āpajjati. Na hi atītaṃsānaṃ vedanādīnaṃ nivattanatthaṃ idaṃ vacanaṃ ‘‘yaṃ rūpa’’nti eteneva tesaṃ nivattitattā, nāpi rūpassa aññappakāranivattanatthaṃ sabbappakārassa tattha gaṇitattā, na ca anāgatapaccuppannākāranivattanatthaṃ atītaṃsavacanena taṃnivattanatoti. Atha pana yaṃ atītaṃsena gaṇitaṃ, taṃ cattāro ca…pe… rūpanti evaṃ gaṇitanti ayamattho adhippeto, evaṃ sati gaṇanantaradassanaṃ idaṃ siyā, na atītaṃsena gaṇitappakāradassanaṃ, taṃdassane pana sati bhūtupādāyarūpappakārena atītaṃse gaṇitaṃ taṃsabhāvattāti āpannameva hoti, na ca evaṃsabhāvatā atītaṃse gaṇitatāya kāraṇaṃ bhavituṃ arahati evaṃsabhāvasseva paccuppannānāgatesu gaṇitattā sukhādisabhāvassa ca atītaṃse gaṇitattā, tasmā purimanayo eva yutto. Ajjhattabahiddhāniddesesupi tādiso evattho labbhatīti.
సుత్తన్తపరియాయతోతి పరియాయదేసనత్తా సుత్తస్స వుత్తం. అభిధమ్మనిద్దేసతోతి నిప్పరియాయదేసనత్తా అభిధమ్మస్స నిచ్ఛయేన దేసో నిద్దేసోతి కత్వా వుత్తం. కిఞ్చాపీతిఆదీసు అయమధిప్పాయో – సుత్తన్తభాజనీయత్తా యథా ‘‘అతీతం నన్వాగమేయ్యా’’తిఆదీసు అద్ధానవసేన అతీతాదిభావోవ వుత్తో, తథా ఇధాపి నిద్దిసితబ్బో (మ॰ ని॰ ౩.౨౭౨, ౨౭౫; అప॰ థేర ౨.౫౫.౨౪౪) సియా. ఏవం సన్తేపి సుత్తన్తభాజనీయమ్పి అభిధమ్మదేసనాయేవ సుత్తన్తే వుత్తధమ్మే విచినిత్వా విభజనవసేన పవత్తాతి అభిధమ్మనిద్దేసేనేవ అతీతాదిభావో నిద్దిట్ఠోతి.
Suttantapariyāyatoti pariyāyadesanattā suttassa vuttaṃ. Abhidhammaniddesatoti nippariyāyadesanattā abhidhammassa nicchayena deso niddesoti katvā vuttaṃ. Kiñcāpītiādīsu ayamadhippāyo – suttantabhājanīyattā yathā ‘‘atītaṃ nanvāgameyyā’’tiādīsu addhānavasena atītādibhāvova vutto, tathā idhāpi niddisitabbo (ma. ni. 3.272, 275; apa. thera 2.55.244) siyā. Evaṃ santepi suttantabhājanīyampi abhidhammadesanāyeva suttante vuttadhamme vicinitvā vibhajanavasena pavattāti abhidhammaniddeseneva atītādibhāvo niddiṭṭhoti.
అద్ధాసన్తతిసమయఖణవసేనాతి ఏత్థ చుతిపటిసన్ధిపరిచ్ఛిన్నే కాలే అద్ధా-సద్దో వత్తతీతి ‘‘అహోసిం ను ఖో అహమతీతమద్ధాన’’న్తిఆదిసుత్తవసేన (మ॰ ని॰ ౧.౧౮; సం॰ ని॰ ౨.౨౦) విఞ్ఞాయతి. ‘‘తయోమే, భిక్ఖవే, అద్ధా. కతమే తయో? అతీతో అద్ధా, అనాగతో అద్ధా, పచ్చుప్పన్నో అద్ధా’’తి (ఇతివు॰ ౬౩; దీ॰ ని॰ ౩.౩౦౫) ఏత్థ పన పరమత్థతో పరిచ్ఛిజ్జమానో అద్ధా నిరుత్తిపథసుత్తవసేన (సం॰ ని॰ ౩.౬౨) ఖణపరిచ్ఛిన్నో యుత్తో. తత్థ హి ‘‘యం, భిక్ఖవే, రూపం జాతం పాతుభూతం, ‘అత్థీ’తి తస్స సఙ్ఖా’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౬౨) విజ్జమానస్స పచ్చుప్పన్నతా తతో పుబ్బే పచ్ఛా చ అతీతానాగతతా వుత్తాతి. యేభుయ్యేన పన చుతిపటిసన్ధిపరిచ్ఛిన్నో (దీ॰ ని॰ ౩.౩౦౫; ఇతివు॰ ౬౩) సుత్తేసు అతీతాదికో అద్ధా వుత్తోతి సో ఏవ ఇధాపి ‘‘అద్ధావసేనా’’తి వుత్తో. సీతం సీతస్స సభాగో, తథా ఉణ్హం ఉణ్హస్స. యం పన సీతం ఉణ్హం వా సరీరే సన్నిపతితం సన్తానవసేన పవత్తమానం అనూనం అనధికం ఏకాకారం, తం ఏకో ఉతూతి వుచ్చతి. సభాగఉతునో అనేకన్తసభావతో ఏకగహణం కతం, ఏవం ఆహారేపి. ఏకవీథిఏకజవనసముట్ఠానన్తి పఞ్చఛట్ఠద్వారవసేన వుత్తం. సన్తతిసమయకథా విపస్సకానం ఉపకారత్థాయ అట్ఠకథాసు కథితా.
Addhāsantatisamayakhaṇavasenāti ettha cutipaṭisandhiparicchinne kāle addhā-saddo vattatīti ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhāna’’ntiādisuttavasena (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) viññāyati. ‘‘Tayome, bhikkhave, addhā. Katame tayo? Atīto addhā, anāgato addhā, paccuppanno addhā’’ti (itivu. 63; dī. ni. 3.305) ettha pana paramatthato paricchijjamāno addhā niruttipathasuttavasena (saṃ. ni. 3.62) khaṇaparicchinno yutto. Tattha hi ‘‘yaṃ, bhikkhave, rūpaṃ jātaṃ pātubhūtaṃ, ‘atthī’ti tassa saṅkhā’’ti (saṃ. ni. 3.62) vijjamānassa paccuppannatā tato pubbe pacchā ca atītānāgatatā vuttāti. Yebhuyyena pana cutipaṭisandhiparicchinno (dī. ni. 3.305; itivu. 63) suttesu atītādiko addhā vuttoti so eva idhāpi ‘‘addhāvasenā’’ti vutto. Sītaṃ sītassa sabhāgo, tathā uṇhaṃ uṇhassa. Yaṃ pana sītaṃ uṇhaṃ vā sarīre sannipatitaṃ santānavasena pavattamānaṃ anūnaṃ anadhikaṃ ekākāraṃ, taṃ eko utūti vuccati. Sabhāgautuno anekantasabhāvato ekagahaṇaṃ kataṃ, evaṃ āhārepi. Ekavīthiekajavanasamuṭṭhānanti pañcachaṭṭhadvāravasena vuttaṃ. Santatisamayakathā vipassakānaṃ upakāratthāya aṭṭhakathāsu kathitā.
నిట్ఠితహేతుపచ్చయకిచ్చం, నిట్ఠితహేతుకిచ్చమనిట్ఠితపచ్చయకిచ్చం, ఉభయకిచ్చమసమ్పత్తం, సకిచ్చక్ఖణే పచ్చుప్పన్నం. జనకో హేతు, ఉపత్థమ్భకో పచ్చయో, తేసం ఉప్పాదనం ఉపత్థమ్భనఞ్చ కిచ్చం. యథా బీజస్స అఙ్కురుప్పాదనం పథవీఆదీనఞ్చ తదుపత్థమ్భనం కమ్మస్స కటత్తారూపవిపాకుప్పాదనం ఆహారాదీనం తదుపత్థమ్భనం, ఏవం ఏకేకస్స కలాపస్స చిత్తుప్పాదస్స చ జనకానం కమ్మానన్తరాదిపచ్చయభూతానం ఉపత్థమ్భకానఞ్చ సహజాతపురేజాతపచ్ఛాజాతానం కిచ్చం యథాసమ్భవం యోజేతబ్బం. తత్థ ఉప్పాదక్ఖణే హేతుకిచ్చం దట్ఠబ్బం, తీసుపి ఖణేసు పచ్చయకిచ్చం. పథవీఆదీనం సన్ధారణాదికం ఫస్సాదీనం ఫుసనాదికఞ్చ అత్తనో అత్తనో కిచ్చం సకిచ్చం, తస్స కరణక్ఖణో సకిచ్చక్ఖణో. సహ వా కిచ్చేన సకిచ్చం, యస్మిం ఖణే సకిచ్చం రూపం వా అరూపం వా హోతి, సో సకిచ్చక్ఖణో, తస్మిం ఖణే పచ్చుప్పన్నం.
Niṭṭhitahetupaccayakiccaṃ, niṭṭhitahetukiccamaniṭṭhitapaccayakiccaṃ, ubhayakiccamasampattaṃ, sakiccakkhaṇe paccuppannaṃ. Janako hetu, upatthambhako paccayo, tesaṃ uppādanaṃ upatthambhanañca kiccaṃ. Yathā bījassa aṅkuruppādanaṃ pathavīādīnañca tadupatthambhanaṃ kammassa kaṭattārūpavipākuppādanaṃ āhārādīnaṃ tadupatthambhanaṃ, evaṃ ekekassa kalāpassa cittuppādassa ca janakānaṃ kammānantarādipaccayabhūtānaṃ upatthambhakānañca sahajātapurejātapacchājātānaṃ kiccaṃ yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Tattha uppādakkhaṇe hetukiccaṃ daṭṭhabbaṃ, tīsupi khaṇesu paccayakiccaṃ. Pathavīādīnaṃ sandhāraṇādikaṃ phassādīnaṃ phusanādikañca attano attano kiccaṃ sakiccaṃ, tassa karaṇakkhaṇo sakiccakkhaṇo. Saha vā kiccena sakiccaṃ, yasmiṃ khaṇe sakiccaṃ rūpaṃ vā arūpaṃ vā hoti, so sakiccakkhaṇo, tasmiṃ khaṇe paccuppannaṃ.
౬. ఏత్తకమేవాతి ‘‘తేసం తేస’’న్తి ఇమినా ఆమేడితవచనేన అభిబ్యాపనత్థేన వుత్తత్థమేవ. ‘‘అపరస్స అపరస్సా’’తి దీపనం అపరదీపనం. పరియేసతూతి ఏతేన పరియేసనాయ అనిట్ఠనామనివత్తనస్స అకారణభావం దస్సేతి. కమ్మదోసేన హి చిత్తవిపల్లాసదోసేన చ గూథభక్ఖపాణాదయో ఉమ్మత్తకాదయో చ పరియేసేయ్యుం దిట్ఠివిపల్లాసేన చ యోనకాదయో న ఆరమ్మణస్స పరియేసితబ్బసభావత్తా, అపరియేసితబ్బసభావత్తా పన ఏతస్స అనిట్ఠమిచ్చేవ నామన్తి అత్థో.
6. Ettakamevāti ‘‘tesaṃ tesa’’nti iminā āmeḍitavacanena abhibyāpanatthena vuttatthameva. ‘‘Aparassa aparassā’’ti dīpanaṃ aparadīpanaṃ. Pariyesatūti etena pariyesanāya aniṭṭhanāmanivattanassa akāraṇabhāvaṃ dasseti. Kammadosena hi cittavipallāsadosena ca gūthabhakkhapāṇādayo ummattakādayo ca pariyeseyyuṃ diṭṭhivipallāsena ca yonakādayo na ārammaṇassa pariyesitabbasabhāvattā, apariyesitabbasabhāvattā pana etassa aniṭṭhamicceva nāmanti attho.
సమ్పత్తివిరహతోతి రూపాదీనం దేవమనుస్ససమ్పత్తిభవే కుసలకమ్మఫలతా సమిద్ధసోభనతా చ సమ్పత్తి, తబ్బిరహతోతి అత్థో. తతో ఏవ తం న పరియేసితబ్బన్తి. సోభనాని చ కానిచి హత్థిరూపాదీని అకుసలకమ్మనిబ్బత్తాని న తేసంయేవ హత్థిఆదీనం సుఖస్స హేతుభావం గచ్ఛన్తీతి తేసం సఙ్గణ్హనత్థం ‘‘అకన్త’’న్తి వుత్తం. తస్స తస్సేవ హి సత్తస్స అత్తనా కతేన కుసలేన నిబ్బత్తం సుఖస్స పచ్చయో హోతి, అకుసలేన నిబ్బత్తం దుక్ఖస్స. తస్మా కమ్మజానం ఇట్ఠానిట్ఠతా కమ్మకారకసత్తస్స వసేన యోజనారహా సియా. అట్ఠకథాయం పన ‘‘కుసలకమ్మజం అనిట్ఠం నామ నత్థీ’’తి ఇదమేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘అకుసలకమ్మజం ఇట్ఠం నామ నత్థీ’’తి. తేన అకుసలకమ్మజమ్పి సోభనం పరసత్తానం ఇట్ఠన్తి అనుఞ్ఞాతం భవిస్సతి. కుసలకమ్మజం పన సబ్బేసం ఇట్ఠమేవాతి వదన్తి. తిరచ్ఛానగతానం పన కేసఞ్చి మనుస్సరూపం అమనాపం, యతో తే దిస్వావ పలాయన్తి. మనుస్సా చ దేవతారూపం దిస్వా భాయన్తి, తేసమ్పి విపాకవిఞ్ఞాణం తం రూపం ఆరబ్భ కుసలవిపాకం ఉప్పజ్జతి, తాదిసస్స పన పుఞ్ఞస్స అభావా న తేసం తత్థ అభిరతి హోతీతి అధిప్పాయో. కుసలకమ్మజస్స పన అనిట్ఠస్సాభావో వియ అకుసలకమ్మజస్స సోభనస్స ఇట్ఠస్స అభావో వత్తబ్బో. హత్థిఆదీనమ్పి హి అకుసలకమ్మజం మనుస్సానం అకుసలవిపాకస్సేవ ఆరమ్మణం, కుసలకమ్మజం పన పవత్తే సముట్ఠితం కుసలవిపాకస్స. ఇట్ఠారమ్మణేన పన వోమిస్సకత్తా అప్పకం అకుసలకమ్మజం బహులం అకుసలవిపాకుప్పత్తియా కారణం న భవిస్సతీతి సక్కా వత్తున్తి. విపాకం పన కత్థచి న సక్కా వఞ్చేతున్తి విపాకవసేన ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణవవత్థానం సుట్ఠు వుత్తం. తస్మా తం అనుగన్త్వా సబ్బత్థ ఇట్ఠానిట్ఠతా యోజేతబ్బా.
Sampattivirahatoti rūpādīnaṃ devamanussasampattibhave kusalakammaphalatā samiddhasobhanatā ca sampatti, tabbirahatoti attho. Tato eva taṃ na pariyesitabbanti. Sobhanāni ca kānici hatthirūpādīni akusalakammanibbattāni na tesaṃyeva hatthiādīnaṃ sukhassa hetubhāvaṃ gacchantīti tesaṃ saṅgaṇhanatthaṃ ‘‘akanta’’nti vuttaṃ. Tassa tasseva hi sattassa attanā katena kusalena nibbattaṃ sukhassa paccayo hoti, akusalena nibbattaṃ dukkhassa. Tasmā kammajānaṃ iṭṭhāniṭṭhatā kammakārakasattassa vasena yojanārahā siyā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kusalakammajaṃ aniṭṭhaṃ nāma natthī’’ti idameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘akusalakammajaṃ iṭṭhaṃ nāma natthī’’ti. Tena akusalakammajampi sobhanaṃ parasattānaṃ iṭṭhanti anuññātaṃ bhavissati. Kusalakammajaṃ pana sabbesaṃ iṭṭhamevāti vadanti. Tiracchānagatānaṃ pana kesañci manussarūpaṃ amanāpaṃ, yato te disvāva palāyanti. Manussā ca devatārūpaṃ disvā bhāyanti, tesampi vipākaviññāṇaṃ taṃ rūpaṃ ārabbha kusalavipākaṃ uppajjati, tādisassa pana puññassa abhāvā na tesaṃ tattha abhirati hotīti adhippāyo. Kusalakammajassa pana aniṭṭhassābhāvo viya akusalakammajassa sobhanassa iṭṭhassa abhāvo vattabbo. Hatthiādīnampi hi akusalakammajaṃ manussānaṃ akusalavipākasseva ārammaṇaṃ, kusalakammajaṃ pana pavatte samuṭṭhitaṃ kusalavipākassa. Iṭṭhārammaṇena pana vomissakattā appakaṃ akusalakammajaṃ bahulaṃ akusalavipākuppattiyā kāraṇaṃ na bhavissatīti sakkā vattunti. Vipākaṃ pana katthaci na sakkā vañcetunti vipākavasena iṭṭhāniṭṭhārammaṇavavatthānaṃ suṭṭhu vuttaṃ. Tasmā taṃ anugantvā sabbattha iṭṭhāniṭṭhatā yojetabbā.
అనిట్ఠా పఞ్చ కామగుణాతి కస్మా వుత్తం, నను ‘‘చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యాని రూపాని ఇట్ఠానీ’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౬౬; ౨.౧౫౫; ౩.౧౯౦; సం॰ ని॰ ౫.౩౦) ఏవమాదినా ఇట్ఠానేవ రూపాదీని ‘‘కామగుణా’’తి వుత్తానీతి? కామగుణసదిసేసు కామగుణవోహారతో, సదిసతా చ రూపాదిభావోయేవ , న ఇట్ఠతా. ‘‘అనిట్ఠా’’తి వా వచనేన అకామగుణతా దస్సితాతి కామగుణవిసభాగా రూపాదయో ‘‘కామగుణా’’తి వుత్తా అసివే ‘‘సివా’’తి వోహారో వియ. సబ్బాని వా ఇట్ఠానిట్ఠాని రూపాదీని తణ్హావత్థుభావతో కామగుణాయేవ. వుత్తఞ్హి ‘‘రూపా లోకే పియరూపం సాతరూప’’న్తిఆది (దీ॰ ని॰ ౨.౪౦౦; మ॰ ని॰ ౧.౧౩౩; విభ॰ ౨౦౩). అతిసయేన పన కామనీయత్తా సుత్తేసు ‘‘కామగుణా’’తి ఇట్ఠాని రూపాదీని వుత్తానీతి.
Aniṭṭhā pañca kāmaguṇāti kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘cakkhuviññeyyāni rūpāni iṭṭhānī’’ti (ma. ni. 1.166; 2.155; 3.190; saṃ. ni. 5.30) evamādinā iṭṭhāneva rūpādīni ‘‘kāmaguṇā’’ti vuttānīti? Kāmaguṇasadisesu kāmaguṇavohārato, sadisatā ca rūpādibhāvoyeva , na iṭṭhatā. ‘‘Aniṭṭhā’’ti vā vacanena akāmaguṇatā dassitāti kāmaguṇavisabhāgā rūpādayo ‘‘kāmaguṇā’’ti vuttā asive ‘‘sivā’’ti vohāro viya. Sabbāni vā iṭṭhāniṭṭhāni rūpādīni taṇhāvatthubhāvato kāmaguṇāyeva. Vuttañhi ‘‘rūpā loke piyarūpaṃ sātarūpa’’ntiādi (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Atisayena pana kāmanīyattā suttesu ‘‘kāmaguṇā’’ti iṭṭhāni rūpādīni vuttānīti.
ద్వీసుపి హీనపణీతపదేసు ‘‘అకుసలకమ్మజవసేన కుసలకమ్మజవసేనా’’తి వచనం ‘‘తేసం తేసం సత్తాన’’న్తి సత్తవసేన నియమేత్వా విభజితత్తా, అయఞ్చత్థో ‘‘తేసం తేస’’న్తి అవయవయోగే సామివచనం కత్వా వుత్తోతి వేదితబ్బో. సత్తసన్తానపరియాపన్నేసు కమ్మజం విసిట్ఠన్తి ‘‘కమ్మజవసేనా’’తి వుత్తం. యది పన తేహి తేహీతి ఏతస్మిం అత్థే తేసం తేసన్తి సామివచనం, విసయవిసయీసమ్బన్ధే వా, న కమ్మజవసేనేవ రూపాదీని విభత్తాని, సబ్బేసం పన ఇన్ద్రియబద్ధానం వసేన విభత్తానీతి విఞ్ఞాయన్తి. ఏత్థ చ పాకటేహి రూపాదీహి నయో దస్సితోతి చక్ఖాదీసుపి హీనపణీతతా యోజేతబ్బా.
Dvīsupi hīnapaṇītapadesu ‘‘akusalakammajavasena kusalakammajavasenā’’ti vacanaṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti sattavasena niyametvā vibhajitattā, ayañcattho ‘‘tesaṃ tesa’’nti avayavayoge sāmivacanaṃ katvā vuttoti veditabbo. Sattasantānapariyāpannesu kammajaṃ visiṭṭhanti ‘‘kammajavasenā’’ti vuttaṃ. Yadi pana tehi tehīti etasmiṃ atthe tesaṃ tesanti sāmivacanaṃ, visayavisayīsambandhe vā, na kammajavaseneva rūpādīni vibhattāni, sabbesaṃ pana indriyabaddhānaṃ vasena vibhattānīti viññāyanti. Ettha ca pākaṭehi rūpādīhi nayo dassitoti cakkhādīsupi hīnapaṇītatā yojetabbā.
మనాపపరియన్తన్తి మనాపం పరియన్తం మరియాదాభూతం పఞ్చసు కామగుణేసు వదామీతి అత్థో. కిం కారణన్తి? యస్మా తే ఏకచ్చస్స మనాపా హోన్తి, ఏకచ్చస్స అమనాపా, యస్స యేవ మనాపా, తస్స తేవ పరమా, తస్మా తస్స తస్స అజ్ఝాసయవసేన కామగుణానం పరమతా హోతి, న తేసంయేవ సభావతో.
Manāpapariyantanti manāpaṃ pariyantaṃ mariyādābhūtaṃ pañcasu kāmaguṇesu vadāmīti attho. Kiṃ kāraṇanti? Yasmā te ekaccassa manāpā honti, ekaccassa amanāpā, yassa yeva manāpā, tassa teva paramā, tasmā tassa tassa ajjhāsayavasena kāmaguṇānaṃ paramatā hoti, na tesaṃyeva sabhāvato.
ఏవన్తి ఇమస్మిం సుత్తే వుత్తనయేన. ఏకస్మింయేవ అస్సాదనకుజ్ఝనతో ఆరమ్మణసభావస్సేవ ఇట్ఠానిట్ఠాభావతో అనిట్ఠం ‘‘ఇట్ఠ’’న్తి గహణతో చ, ఇట్ఠం ‘‘అనిట్ఠ’’న్తి గహణతో చ ఇట్ఠానిట్ఠం నామ పాటియేక్కం పటివిభత్తం నత్థీతి అత్థో. సఞ్ఞావిపల్లాసేన చాతిఆదినా నిబ్బానే వియ అఞ్ఞేసు ఆరమ్మణేసు సఞ్ఞావిపల్లాసేన ఇట్ఠానిట్ఠగ్గహణం హోతి. పిత్తుమ్మత్తాదీనం ఖీరసక్కరాదీసు దోసుస్సదసముట్ఠితసఞ్ఞావిపల్లాసవసేన తిత్తగ్గహణం వియాతి ఇమమత్థం సన్ధాయ మనాపపరియన్తతా వుత్తాతి దస్సేతి.
Evanti imasmiṃ sutte vuttanayena. Ekasmiṃyeva assādanakujjhanato ārammaṇasabhāvasseva iṭṭhāniṭṭhābhāvato aniṭṭhaṃ ‘‘iṭṭha’’nti gahaṇato ca, iṭṭhaṃ ‘‘aniṭṭha’’nti gahaṇato ca iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma pāṭiyekkaṃ paṭivibhattaṃ natthīti attho. Saññāvipallāsena cātiādinā nibbāne viya aññesu ārammaṇesu saññāvipallāsena iṭṭhāniṭṭhaggahaṇaṃ hoti. Pittummattādīnaṃ khīrasakkarādīsu dosussadasamuṭṭhitasaññāvipallāsavasena tittaggahaṇaṃ viyāti imamatthaṃ sandhāya manāpapariyantatā vuttāti dasseti.
విభత్తం అత్థీతి చ వవత్థితం అత్థీతి అత్థో, అట్ఠకథాచరియేహి విభత్తం పకాసితన్తి వా. తఞ్చ మజ్ఝిమకసత్తస్స వసేన వవత్థితం పకాసితఞ్చ, అఞ్ఞేసఞ్చ విపల్లాసవసేన ఇదం ఇట్ఠం అనిట్ఠఞ్చ హోతీతి అధిప్పాయో. ఏవం వవత్థితస్స పనిట్ఠానిట్ఠస్స అనిట్ఠం ఇట్ఠన్తి చ గహణే న కేవలం సఞ్ఞావిపల్లాసోవ కారణం, ధాతుక్ఖోభవసేన ఇన్ద్రియవికారాపత్తిఆదినా కుసలాకుసలవిపాకుప్పత్తిహేతుభావోపీతి సక్కా వత్తుం. తథా హి సీతుదకం ఘమ్మాభితత్తానం కుసలవిపాకస్స కాయవిఞ్ఞాణస్స హేతు హోతి, సీతాభిభూతానం అకుసలవిపాకస్స. తూలపిచుసమ్ఫస్సో వణే దుక్ఖో నివణే సుఖో, ముదుతరుణహత్థసమ్బాహనఞ్చ సుఖం ఉప్పాదేతి, తేనేవ హత్థేన పహరణం దుక్ఖం, తస్మా విపాకవసేన ఆరమ్మణవవత్థానం యుత్తం.
Vibhattaṃatthīti ca vavatthitaṃ atthīti attho, aṭṭhakathācariyehi vibhattaṃ pakāsitanti vā. Tañca majjhimakasattassa vasena vavatthitaṃ pakāsitañca, aññesañca vipallāsavasena idaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhañca hotīti adhippāyo. Evaṃ vavatthitassa paniṭṭhāniṭṭhassa aniṭṭhaṃ iṭṭhanti ca gahaṇe na kevalaṃ saññāvipallāsova kāraṇaṃ, dhātukkhobhavasena indriyavikārāpattiādinā kusalākusalavipākuppattihetubhāvopīti sakkā vattuṃ. Tathā hi sītudakaṃ ghammābhitattānaṃ kusalavipākassa kāyaviññāṇassa hetu hoti, sītābhibhūtānaṃ akusalavipākassa. Tūlapicusamphasso vaṇe dukkho nivaṇe sukho, mudutaruṇahatthasambāhanañca sukhaṃ uppādeti, teneva hatthena paharaṇaṃ dukkhaṃ, tasmā vipākavasena ārammaṇavavatthānaṃ yuttaṃ.
కిఞ్చాపీతిఆదినా సతిపి సఞ్ఞావిపల్లాసే బుద్ధరూపదస్సనాదీసు కుసలవిపాకస్సేవ గూథదస్సనాదీసు చ అకుసలవిపాకస్స ఉప్పత్తిం దస్సేన్తో తేన విపాకేన ఆరమ్మణస్స ఇట్ఠానిట్ఠతం దస్సేతి. విజ్జమానేపి సఞ్ఞావిపల్లాసే ఆరమ్మణేన విపాకనియమదస్సనం ఆరమ్మణనియమదస్సనత్థమేవ కతన్తి.
Kiñcāpītiādinā satipi saññāvipallāse buddharūpadassanādīsu kusalavipākasseva gūthadassanādīsu ca akusalavipākassa uppattiṃ dassento tena vipākena ārammaṇassa iṭṭhāniṭṭhataṃ dasseti. Vijjamānepi saññāvipallāse ārammaṇena vipākaniyamadassanaṃ ārammaṇaniyamadassanatthameva katanti.
అపిచ ద్వారవసేనపీతిఆదినా ద్వారన్తరే దుక్ఖస్స సుఖస్స చ పచ్చయభూతస్స ద్వారన్తరే సుఖదుక్ఖవిపాకుప్పాదనతో విపాకేన ఆరమ్మణనియమదస్సనేన ఏకస్మింయేవ చ ద్వారే సమానస్సేవ మణిరతనాదిఫోట్ఠబ్బస్స సణికం ఫుసనే పోథనే చ సుఖదుక్ఖుప్పాదనతో విపాకవసేన ఇట్ఠానిట్ఠతా దస్సితాతి విఞ్ఞాయతి.
Apica dvāravasenapītiādinā dvārantare dukkhassa sukhassa ca paccayabhūtassa dvārantare sukhadukkhavipākuppādanato vipākena ārammaṇaniyamadassanena ekasmiṃyeva ca dvāre samānasseva maṇiratanādiphoṭṭhabbassa saṇikaṃ phusane pothane ca sukhadukkhuppādanato vipākavasena iṭṭhāniṭṭhatā dassitāti viññāyati.
హేట్ఠిమనయోతి మజ్ఝిమకసత్తస్స విపాకస్స చ వసేన వవత్థితం ఆరమ్మణం గహేత్వా ‘‘తేసం తేసం సత్తానం ఉఞ్ఞాత’’న్తి (విభ॰ ౬) చ ఆదినా వుత్తనయో. సమ్ముతిమనాపన్తి మజ్ఝిమకసత్తస్స విపాకస్స చ వసేన సమ్మతం వవత్థితం మనాపం, తం పన సభావేనేవ వవత్థితన్తి అభిన్దితబ్బతోవ న భిన్దతీతి అధిప్పాయో. సఞ్ఞావిపల్లాసేన నేరయికాదీహిపి పుగ్గలేహి మనాపన్తి గహితం పుగ్గలమనాపం ‘‘తం తం వా పనా’’తిఆదినా భిన్దతి. వేమానికపేతరూపమ్పి అకుసలకమ్మజత్తా కమ్మకారణాదిదుక్ఖవత్థుభావతో చ ‘‘మనుస్సరూపతో హీన’’న్తి వుత్తం.
Heṭṭhimanayoti majjhimakasattassa vipākassa ca vasena vavatthitaṃ ārammaṇaṃ gahetvā ‘‘tesaṃ tesaṃ sattānaṃ uññāta’’nti (vibha. 6) ca ādinā vuttanayo. Sammutimanāpanti majjhimakasattassa vipākassa ca vasena sammataṃ vavatthitaṃ manāpaṃ, taṃ pana sabhāveneva vavatthitanti abhinditabbatova na bhindatīti adhippāyo. Saññāvipallāsena nerayikādīhipi puggalehi manāpanti gahitaṃ puggalamanāpaṃ ‘‘taṃ taṃ vā panā’’tiādinā bhindati. Vemānikapetarūpampi akusalakammajattā kammakāraṇādidukkhavatthubhāvato ca ‘‘manussarūpato hīna’’nti vuttaṃ.
౭. ఓళారికరూపానం వత్థారమ్మణపటిఘాతవసేన సుపరిగ్గహితతా, సుఖుమానం తథా అభావతో దుప్పరిగ్గహితతా చ యోజేతబ్బా. దుప్పరిగ్గహట్ఠేనేవ లక్ఖణదుప్పటివిజ్ఝనతా దట్ఠబ్బా. దసవిధన్తి ‘‘దూరే’’తి అవుత్తస్స దస్సనత్థం వుత్తం. వుత్తమ్పి పన ఓకాసతో దూరే హోతియేవ.
7. Oḷārikarūpānaṃ vatthārammaṇapaṭighātavasena supariggahitatā, sukhumānaṃ tathā abhāvato duppariggahitatā ca yojetabbā. Duppariggahaṭṭheneva lakkhaṇaduppaṭivijjhanatā daṭṭhabbā. Dasavidhanti ‘‘dūre’’ti avuttassa dassanatthaṃ vuttaṃ. Vuttampi pana okāsato dūre hotiyeva.
హేట్ఠిమనయోతి ‘‘ఇత్థిన్ద్రియం…పే॰… ఇదం వుచ్చతి రూపం సన్తికే’’తి (విభ॰ ౭) ఏవం లక్ఖణతో ద్వాదసహత్థవసేన వవత్థితఓకాసతో చ దస్సేత్వా నియ్యాతితనయో. సో లక్ఖణోకాసవసేన దూరసన్తికేన సహ గహేత్వా నియ్యాతితత్తా భిన్దమానో మిస్సకం కరోన్తో గతో. అథ వా భిన్దమానోతి సరూపదస్సనేన లక్ఖణతో యేవాపనకేన ఓకాసతోతి ఏవం లక్ఖణతో ఓకాసతో చ విసుం కరోన్తో గతోతి అత్థో. అథ వా లక్ఖణతో సన్తికదూరానం ఓకాసతో దూరసన్తికభావకరణేన సన్తికభావం భిన్దిత్వా దూరభావం, దూరభావఞ్చ భిన్దిత్వా సన్తికభావం కరోన్తో పవత్తోతి ‘‘భిన్దమానో గతో’’తి వుత్తం. ఇధ పనాతి ‘‘తం తం వా పన రూపం ఉపాదాయ ఉపాదాయా’’తి ఇధ పురిమనయేన లక్ఖణతో దూరం ఓకాసతో సన్తికభావకరణేన న భిన్దతి భగవా, న చ ఓకాసదూరతో విసుం కరణేన, నాపి ఓకాసదూరేన వోమిస్సకకరణేనాతి అత్థో. కిం పన కరోతీతి? ఓకాసతో దూరమేవ భిన్దతి. ఏత్థ పన న పుబ్బే వుత్తనయేన తిధా అత్థో దట్ఠబ్బో. న హి ఓకాసతో దూరం లక్ఖణతో సన్తికం కరోతి, లక్ఖణతో వా విసుం తేన వా వోమిస్సకన్తి. ఓకాసతో దూరస్స పన ఓకాసతోవ సన్తికభావకరణం ఇధ ‘‘భేదన’’న్తి వేదితబ్బం. ఇధ పన న లక్ఖణతో దూరం భిన్దతీతి ఏత్థాపి వా న పుబ్బే వుత్తనయేన తిధా భేదస్స అకరణం వుత్తం, లక్ఖణతో సన్తికదూరానం పన లక్ఖణతో ఉపాదాయుపాదాయ దూరసన్తికభావో నత్థీతి లక్ఖణతో దూరస్స లక్ఖణతోవ సన్తికభావాకరణం లక్ఖణతో దూరస్స అభేదనన్తి దట్ఠబ్బం. పురిమనయో వియ అయం నయో న హోతీతి ఏత్తకమేవ హి ఏత్థ దస్సేతీతి భిన్దమానోతి ఏత్థ చ అఞ్ఞథా భేదనం వుత్తం, భేదనం ఇధ చ అఞ్ఞథా వుత్తన్తి.
Heṭṭhimanayoti ‘‘itthindriyaṃ…pe… idaṃ vuccati rūpaṃ santike’’ti (vibha. 7) evaṃ lakkhaṇato dvādasahatthavasena vavatthitaokāsato ca dassetvā niyyātitanayo. So lakkhaṇokāsavasena dūrasantikena saha gahetvā niyyātitattā bhindamāno missakaṃ karonto gato. Atha vā bhindamānoti sarūpadassanena lakkhaṇato yevāpanakena okāsatoti evaṃ lakkhaṇato okāsato ca visuṃ karonto gatoti attho. Atha vā lakkhaṇato santikadūrānaṃ okāsato dūrasantikabhāvakaraṇena santikabhāvaṃ bhinditvā dūrabhāvaṃ, dūrabhāvañca bhinditvā santikabhāvaṃ karonto pavattoti ‘‘bhindamāno gato’’ti vuttaṃ. Idha panāti ‘‘taṃ taṃ vā pana rūpaṃ upādāya upādāyā’’ti idha purimanayena lakkhaṇato dūraṃ okāsato santikabhāvakaraṇena na bhindati bhagavā, na ca okāsadūrato visuṃ karaṇena, nāpi okāsadūrena vomissakakaraṇenāti attho. Kiṃ pana karotīti? Okāsato dūrameva bhindati. Ettha pana na pubbe vuttanayena tidhā attho daṭṭhabbo. Na hi okāsato dūraṃ lakkhaṇato santikaṃ karoti, lakkhaṇato vā visuṃ tena vā vomissakanti. Okāsato dūrassa pana okāsatova santikabhāvakaraṇaṃ idha ‘‘bhedana’’nti veditabbaṃ. Idha pana na lakkhaṇato dūraṃ bhindatīti etthāpi vā na pubbe vuttanayena tidhā bhedassa akaraṇaṃ vuttaṃ, lakkhaṇato santikadūrānaṃ pana lakkhaṇato upādāyupādāya dūrasantikabhāvo natthīti lakkhaṇato dūrassa lakkhaṇatova santikabhāvākaraṇaṃ lakkhaṇato dūrassa abhedananti daṭṭhabbaṃ. Purimanayo viya ayaṃ nayo na hotīti ettakameva hi ettha dassetīti bhindamānoti ettha ca aññathā bhedanaṃ vuttaṃ, bhedanaṃ idha ca aññathā vuttanti.
రూపక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
౨. వేదనాక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా
2. Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā
౮. చక్ఖాదయో పసాదా ఓళారికమనోమయత్తభావపరియాపన్నా కాయవోహారం అరహన్తీతి తబ్బత్థుకా అదుక్ఖమసుఖా ‘‘కాయికా’’తి పరియాయేన వుత్తా, న కాయపసాదవత్థుకత్తా. న హి చక్ఖాదయో కాయపసాదా హోన్తీతి. సన్తతివసేన ఖణాదివసేన చాతి ఏత్థ అద్ధాసమయవసేన అతీతాదిభావస్స అవచనం సుఖాదివసేన భిన్నాయ అతీతాదిభావవచనతో. న హి సుఖాయేవ అద్ధావసేన సమయవసేన చ అతీతాదికా హోతి, తథా దుక్ఖా అదుక్ఖమసుఖా చ కాయికచేతసికాదిభావేన భిన్నా. తేన వేదనాసముదయో అద్ధాసమయవసేన అతీతాదిభావేన వత్తబ్బతం అరహతి సముదాయస్స తేహి పరిచ్ఛిన్దితబ్బత్తా, వేదనేకదేసా పన ఏత్థ గహితాతి తే సన్తతిఖణేహి పరిచ్ఛేదం అరహన్తి తత్థ తథాపరిచ్ఛిన్దితబ్బానం గహితత్తాతి. ఏకసన్తతియం పన సుఖాదిఅనేకభేదసబ్భావేన తేసు యో భేదో పరిచ్ఛిన్దితబ్బభావేన గహితో, తస్స ఏకప్పకారస్స పాకటస్స పరిచ్ఛేదికా తంసహితద్వారాలమ్బనప్పవత్తా, అవిచ్ఛేదేన తదుప్పాదకేకవిధవిసయసమాయోగప్పవత్తా చ సన్తతి భవితుం అరహతీతి తస్స భేదన్తరం అనామసిత్వా పరిచ్ఛేదకభావేన గహణం కతం. లహుపరివత్తినో వా ధమ్మా పరివత్తనేనేవ పరిచ్ఛేదం అరహన్తీతి సన్తతిఖణవసేన పరిచ్ఛేదో వుత్తో. పుబ్బన్తాపరన్తమజ్ఝగతాతి ఏతేన హేతుపచ్చయకిచ్చవసేన వుత్తనయం దస్సేతి.
8. Cakkhādayo pasādā oḷārikamanomayattabhāvapariyāpannā kāyavohāraṃ arahantīti tabbatthukā adukkhamasukhā ‘‘kāyikā’’ti pariyāyena vuttā, na kāyapasādavatthukattā. Na hi cakkhādayo kāyapasādā hontīti. Santativasena khaṇādivasena cāti ettha addhāsamayavasena atītādibhāvassa avacanaṃ sukhādivasena bhinnāya atītādibhāvavacanato. Na hi sukhāyeva addhāvasena samayavasena ca atītādikā hoti, tathā dukkhā adukkhamasukhā ca kāyikacetasikādibhāvena bhinnā. Tena vedanāsamudayo addhāsamayavasena atītādibhāvena vattabbataṃ arahati samudāyassa tehi paricchinditabbattā, vedanekadesā pana ettha gahitāti te santatikhaṇehi paricchedaṃ arahanti tattha tathāparicchinditabbānaṃ gahitattāti. Ekasantatiyaṃ pana sukhādianekabhedasabbhāvena tesu yo bhedo paricchinditabbabhāvena gahito, tassa ekappakārassa pākaṭassa paricchedikā taṃsahitadvārālambanappavattā, avicchedena taduppādakekavidhavisayasamāyogappavattā ca santati bhavituṃ arahatīti tassa bhedantaraṃ anāmasitvā paricchedakabhāvena gahaṇaṃ kataṃ. Lahuparivattino vā dhammā parivattaneneva paricchedaṃ arahantīti santatikhaṇavasena paricchedo vutto. Pubbantāparantamajjhagatāti etena hetupaccayakiccavasena vuttanayaṃ dasseti.
౧౧. కిలేసగ్గిసమ్పయోగతో సదరథా. ఏతేన సభావతో ఓళారికతం దస్సేతి, దుక్ఖవిపాకట్ఠేనాతి ఏతేన ఓళారికవిపాకనిప్ఫాదనేన కిచ్చతో. కమ్మవేగక్ఖిత్తా కమ్మపటిబద్ధభూతా చ కాయకమ్మాదిబ్యాపారవిరహతో నిరుస్సాహా విపాకా, సఉస్సాహా చ కిరియా అవిపాకా. సవిపాకా చ సగబ్భా వియ ఓళారికాతి తబ్బిపక్ఖతో అవిపాకా సుఖుమాతి వుత్తా.
11. Kilesaggisampayogato sadarathā. Etena sabhāvato oḷārikataṃ dasseti, dukkhavipākaṭṭhenāti etena oḷārikavipākanipphādanena kiccato. Kammavegakkhittā kammapaṭibaddhabhūtā ca kāyakammādibyāpāravirahato nirussāhā vipākā, saussāhā ca kiriyā avipākā. Savipākā ca sagabbhā viya oḷārikāti tabbipakkhato avipākā sukhumāti vuttā.
అసాతట్ఠేనాతి అమధురట్ఠేన. తేన సాతపటిపక్ఖం అనిట్ఠసభావం దస్సేతి. దుక్ఖట్ఠేనాతి దుక్ఖమట్ఠేన. తేన దుక్ఖానం సన్తాపనకిచ్చం దస్సేతి. ‘‘యాయం, భన్తే, అదుక్ఖమసుఖా వేదనా, సన్తస్మిం ఏసా పణీతే సుఖే వుత్తా భగవతా’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౮౮; సం॰ ని॰ ౪.౨౬౭) వచనతో అదుక్ఖమసుఖా ఫరణసభావవిరహతో అసన్తానం కామరాగపటిఘానుసయానం అనుసయనస్స అట్ఠానత్తా సన్తా, సుఖే నికన్తిం పరియాదాయ అధిగన్తబ్బత్తా పధానభావం నీతాతి పణీతాతి. తథా అనధిగన్తబ్బా చ కామావచరజాతిఆదిసఙ్కరం అకత్వా సమానజాతియం ఞాణసమ్పయుత్తవిప్పయుత్తాదికే సమానభేదే సుఖతో పణీతాతి యోజేతబ్బా. ఉపబ్రూహితానం ధాతూనం పచ్చయభావేన సుఖా ఖోభేతి విబాధితానం పచ్చయభావేన దుక్ఖా చ. ఉభయమ్పి కాయం బ్యాపేన్తం వియ ఉప్పజ్జతీతి ఫరతి. మదయమానన్తి మదం కరోన్తం. ఛాదయమానన్తి ఇచ్ఛం ఉప్పాదేన్తం, అవత్థరమానం వా. ఘమ్మాభితత్తస్స సీతోదకఘటేన ఆసిత్తస్స యథా కాయో ఉపబ్రూహితో హోతి, ఏవం సుఖసమఙ్గినోపీతి కత్వా ‘‘ఆసిఞ్చమానం వియా’’తి వుత్తం. ఏకత్తనిమిత్తేయేవాతి పథవీకసిణాదికే ఏకసభావే ఏవ నిమిత్తే. చరతీతి నానావజ్జనే జవనే వేదనా వియ విప్ఫన్దనరహితత్తా సుఖుమా.
Asātaṭṭhenāti amadhuraṭṭhena. Tena sātapaṭipakkhaṃ aniṭṭhasabhāvaṃ dasseti. Dukkhaṭṭhenāti dukkhamaṭṭhena. Tena dukkhānaṃ santāpanakiccaṃ dasseti. ‘‘Yāyaṃ, bhante, adukkhamasukhā vedanā, santasmiṃ esā paṇīte sukhe vuttā bhagavatā’’ti (ma. ni. 2.88; saṃ. ni. 4.267) vacanato adukkhamasukhā pharaṇasabhāvavirahato asantānaṃ kāmarāgapaṭighānusayānaṃ anusayanassa aṭṭhānattā santā, sukhe nikantiṃ pariyādāya adhigantabbattā padhānabhāvaṃ nītāti paṇītāti. Tathā anadhigantabbā ca kāmāvacarajātiādisaṅkaraṃ akatvā samānajātiyaṃ ñāṇasampayuttavippayuttādike samānabhede sukhato paṇītāti yojetabbā. Upabrūhitānaṃ dhātūnaṃ paccayabhāvena sukhā khobheti vibādhitānaṃ paccayabhāvena dukkhā ca. Ubhayampi kāyaṃ byāpentaṃ viya uppajjatīti pharati. Madayamānanti madaṃ karontaṃ. Chādayamānanti icchaṃ uppādentaṃ, avattharamānaṃ vā. Ghammābhitattassa sītodakaghaṭena āsittassa yathā kāyo upabrūhito hoti, evaṃ sukhasamaṅginopīti katvā ‘‘āsiñcamānaṃ viyā’’ti vuttaṃ. Ekattanimitteyevāti pathavīkasiṇādike ekasabhāve eva nimitte. Caratīti nānāvajjane javane vedanā viya vipphandanarahitattā sukhumā.
అధిప్పాయే అకుసలతాయ అకోవిదో. కుసలత్తికే…పే॰… ఆగతత్తాతి ‘‘కుసలాకుసలా వేదనా ఓళారికా, అబ్యాకతా వేదనా సుఖుమా’’తి ఏవం ఆగతత్తా. భూమన్తరభేదే దస్సేతుం ‘‘యమ్పీ’’తిఆది ఆరద్ధం. ఇమినా నీహారేనాతి ఏతేన ‘‘కామావచరసుఖతో కామావచరుపేక్ఖా సుఖుమా’’తిఆదినా సభావాదిభేదేన చ ఓళారికసుఖుమభావం తత్ర తత్రేవ కథేన్తో న భిన్దతీతి నయం దస్సేతి.
Adhippāye akusalatāya akovido. Kusalattike…pe… āgatattāti ‘‘kusalākusalā vedanā oḷārikā, abyākatā vedanā sukhumā’’ti evaṃ āgatattā. Bhūmantarabhede dassetuṃ ‘‘yampī’’tiādi āraddhaṃ. Iminā nīhārenāti etena ‘‘kāmāvacarasukhato kāmāvacarupekkhā sukhumā’’tiādinā sabhāvādibhedena ca oḷārikasukhumabhāvaṃ tatra tatreva kathento na bhindatīti nayaṃ dasseti.
లోకియలోకుత్తరమిస్సకా కథితా, తస్మా ఏకన్తపణీతే హీనపణీతానం ఉద్ధటత్తా ఏవమేవ ఏకన్తహీనే చ యథాసమ్భవం హీనపణీతతా ఉద్ధరితబ్బాతి అనుఞ్ఞాతం హోతీతి ఉభయత్థ తదుద్ధరణే న కుక్కుచ్చాయితబ్బన్తి అత్థో.
Lokiyalokuttaramissakā kathitā, tasmā ekantapaṇīte hīnapaṇītānaṃ uddhaṭattā evameva ekantahīne ca yathāsambhavaṃ hīnapaṇītatā uddharitabbāti anuññātaṃ hotīti ubhayattha taduddharaṇe na kukkuccāyitabbanti attho.
అకుసలానం కుసలాదీహి సుఖుమత్తాభావతో పాళియా ఆగతస్స అపరివత్తనీయభావేన ‘‘హేట్ఠిమనయో న ఓలోకేతబ్బో’’తి వుత్తన్తి వదన్తి, తంతంవాపనవసేన కథనేపి పరివత్తనం నత్థీతి న పరివత్తనం సన్ధాయ ‘‘హేట్ఠిమనయో న ఓలోకేతబ్బో’’తి వుత్తం, హేట్ఠిమనయస్స పన వుత్తత్తా అవుత్తనయం గహేత్వా ‘‘తం తం వా పనా’’తి వత్తుం యుత్తన్తి ‘‘హేట్ఠిమనయో న ఓలోకేతబ్బో’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బో. బహువిపాకా అకుసలా దోసుస్సన్నతాయ ఓళారికా, తథా అప్పవిపాకా కుసలా. మన్దదోసత్తా అప్పవిపాకా అకుసలా సుఖుమా, తథా బహువిపాకా కుసలా చ. ఓళారికసుఖుమనికన్తివత్థుభావతో కామావచరాదీనం ఓళారికసుఖుమతా . సాపీతి భావనామయాయ భేదనేన దానమయసీలమయానఞ్చ పచ్చేకం భేదనం నయతో దస్సితన్తి వేదితబ్బం. సాపీతి వా తివిధాపీతి యోజేతబ్బం.
Akusalānaṃ kusalādīhi sukhumattābhāvato pāḷiyā āgatassa aparivattanīyabhāvena ‘‘heṭṭhimanayo na oloketabbo’’ti vuttanti vadanti, taṃtaṃvāpanavasena kathanepi parivattanaṃ natthīti na parivattanaṃ sandhāya ‘‘heṭṭhimanayo na oloketabbo’’ti vuttaṃ, heṭṭhimanayassa pana vuttattā avuttanayaṃ gahetvā ‘‘taṃ taṃ vā panā’’ti vattuṃ yuttanti ‘‘heṭṭhimanayo na oloketabbo’’ti vuttanti veditabbo. Bahuvipākā akusalā dosussannatāya oḷārikā, tathā appavipākā kusalā. Mandadosattā appavipākā akusalā sukhumā, tathā bahuvipākā kusalā ca. Oḷārikasukhumanikantivatthubhāvato kāmāvacarādīnaṃ oḷārikasukhumatā. Sāpīti bhāvanāmayāya bhedanena dānamayasīlamayānañca paccekaṃ bhedanaṃ nayato dassitanti veditabbaṃ. Sāpīti vā tividhāpīti yojetabbaṃ.
౧౩. జాతిఆదివసేన అసమానకోట్ఠాసతా విసభాగట్ఠో. దుక్ఖవిపాకతాదివసేన అసదిసకిచ్చతా, అసదిససభావతా వా విసంసట్ఠో, న అసమ్పయోగో. యది సియా, దూరవిపరియాయేన సన్తికం హోతీతి సంసట్ఠట్ఠేన సన్తికతా ఆపజ్జతి, న చ వేదనాయ వేదనాసమ్పయోగో అత్థి. సన్తికపదవణ్ణనాయ చ ‘‘సభాగట్ఠేన సరిక్ఖట్ఠేన చా’’తి వక్ఖతీతి వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.
13. Jātiādivasena asamānakoṭṭhāsatā visabhāgaṭṭho. Dukkhavipākatādivasena asadisakiccatā, asadisasabhāvatā vā visaṃsaṭṭho, na asampayogo. Yadi siyā, dūravipariyāyena santikaṃ hotīti saṃsaṭṭhaṭṭhena santikatā āpajjati, na ca vedanāya vedanāsampayogo atthi. Santikapadavaṇṇanāya ca ‘‘sabhāgaṭṭhena sarikkhaṭṭhena cā’’ti vakkhatīti vuttanayeneva attho veditabbo.
న దూరతో సన్తికం ఉద్ధరితబ్బన్తి కస్మా వుత్తం, కిం యథా సన్తికతో అకుసలతో అకుసలా దూరేతి ఉద్ధరీయతి, తథా తతో దూరతో కుసలతో కుసలా సన్తికేతి ఉద్ధరితుం న సక్కాతి? న సక్కా. తథా హి సతి కుసలా కుసలాయ సన్తికేతి కత్వా సన్తికతో సన్తికతా ఏవ ఉద్ధరితా సియా, తథా చ సతి సన్తికసన్తికతరతావచనమేవ ఆపజ్జతి, ఉపాదాయుపాదాయ దూరసన్తికతావ ఇధ వుచ్చతి, తస్మా దూరతో దూరుద్ధరణం వియ సన్తికతో సన్తికుద్ధరణఞ్చ న సక్కా కాతుం దూరదూరతరతాయ వియ సన్తికసన్తికతరతాయ చ అనధిప్పేతత్తా. అథ పన వదేయ్య ‘‘న కుసలా కుసలాయ ఏవ సన్తికేతి ఉద్ధరితబ్బా, అథ ఖో యతో సా దూరే, తస్సా అకుసలాయా’’తి, తఞ్చ నత్థి. న హి అకుసలాయ కుసలా కదాచి సన్తికే అత్థీతి. అథాపి వదేయ్య ‘‘యా అకుసలా కుసలాయ సన్తికే, సా తతో దూరతో కుసలతో ఉద్ధరితబ్బా’’తి, తదపి నత్థి. న హి కుసలే అకుసలా అత్థి, యా తతో సన్తికేతి ఉద్ధరియేయ్య, తస్మా ఇధ వుత్తస్స దూరస్స దూరతో అచ్చన్తవిసభాగత్తా దూరే సన్తికం నత్థీతి న సక్కా దూరతో సన్తికం ఉద్ధరితుం, సన్తికే పనిధ వుత్తే భిన్నే తత్థేవ దూరం లబ్భతీతి ఆహ ‘‘సన్తికతో పన దూరం ఉద్ధరితబ్బ’’న్తి.
Nadūrato santikaṃ uddharitabbanti kasmā vuttaṃ, kiṃ yathā santikato akusalato akusalā dūreti uddharīyati, tathā tato dūrato kusalato kusalā santiketi uddharituṃ na sakkāti? Na sakkā. Tathā hi sati kusalā kusalāya santiketi katvā santikato santikatā eva uddharitā siyā, tathā ca sati santikasantikataratāvacanameva āpajjati, upādāyupādāya dūrasantikatāva idha vuccati, tasmā dūrato dūruddharaṇaṃ viya santikato santikuddharaṇañca na sakkā kātuṃ dūradūrataratāya viya santikasantikataratāya ca anadhippetattā. Atha pana vadeyya ‘‘na kusalā kusalāya eva santiketi uddharitabbā, atha kho yato sā dūre, tassā akusalāyā’’ti, tañca natthi. Na hi akusalāya kusalā kadāci santike atthīti. Athāpi vadeyya ‘‘yā akusalā kusalāya santike, sā tato dūrato kusalato uddharitabbā’’ti, tadapi natthi. Na hi kusale akusalā atthi, yā tato santiketi uddhariyeyya, tasmā idha vuttassa dūrassa dūrato accantavisabhāgattā dūre santikaṃ natthīti na sakkā dūrato santikaṃ uddharituṃ, santike panidha vutte bhinne tattheva dūraṃ labbhatīti āha ‘‘santikato pana dūraṃ uddharitabba’’nti.
ఉపాదాయుపాదాయ దూరతో చ సన్తికం న సక్కా ఉద్ధరితుం. లోభసహగతాయ దోససహగతా దూరే లోభసహగతా సన్తికేతి హి వుచ్చమానే సన్తికతోవ సన్తికం ఉద్ధరితం హోతి. తథా దోససహగతాయ లోభసహగతా దూరే దోససహగతా సన్తికేతి ఏత్థాపి సభాగతో సభాగన్తరస్స ఉద్ధటత్తా, న చ సక్కా ‘‘లోభసహగతాయ దోససహగతా దూరే సా ఏవ చ సన్తికే’’తి వత్తుం దోససహగతాయ సన్తికభావస్స అకారణత్తా, తస్మా విసభాగతా భేదం అగ్గహేత్వా న పవత్తతీతి సభాగాబ్యాపకత్తా దూరతాయ దూరతో సన్తికుద్ధరణం న సక్కా కాతుం. న హి దోససహగతా అకుసలసభాగం సబ్బం బ్యాపేత్వా పవత్తతీతి. సభాగతా పన భేదం అన్తోగధం కత్వా పవత్తతీతి విసభాగబ్యాపకత్తా సన్తికతాయ సన్తికతో దూరుద్ధరణం సక్కా కాతుం. అకుసలతా హి లోభసహగతాదిసబ్బవిసభాగబ్యాపికాతి. తేనాహ ‘‘న దూరతో సన్తికం ఉద్ధరితబ్బ’’న్తిఆది.
Upādāyupādāya dūrato ca santikaṃ na sakkā uddharituṃ. Lobhasahagatāya dosasahagatā dūre lobhasahagatā santiketi hi vuccamāne santikatova santikaṃ uddharitaṃ hoti. Tathā dosasahagatāya lobhasahagatā dūre dosasahagatā santiketi etthāpi sabhāgato sabhāgantarassa uddhaṭattā, na ca sakkā ‘‘lobhasahagatāya dosasahagatā dūre sā eva ca santike’’ti vattuṃ dosasahagatāya santikabhāvassa akāraṇattā, tasmā visabhāgatā bhedaṃ aggahetvā na pavattatīti sabhāgābyāpakattā dūratāya dūrato santikuddharaṇaṃ na sakkā kātuṃ. Na hi dosasahagatā akusalasabhāgaṃ sabbaṃ byāpetvā pavattatīti. Sabhāgatā pana bhedaṃ antogadhaṃ katvā pavattatīti visabhāgabyāpakattā santikatāya santikato dūruddharaṇaṃ sakkā kātuṃ. Akusalatā hi lobhasahagatādisabbavisabhāgabyāpikāti. Tenāha ‘‘na dūrato santikaṃ uddharitabba’’ntiādi.
వేదనాక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
౩. సఞ్ఞాక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా
3. Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā
౧౭. చక్ఖుసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞాతి ఏత్థ యదిపి వత్థుతో ఫస్సస్స నామం ఫస్సతో చ సఞ్ఞాయ, వత్థువిసిట్ఠఫస్సేన పన విసిట్ఠసఞ్ఞా వత్థునా చ విసిట్ఠా హోతి ఫస్సస్స వియ తస్సాపి తబ్బత్థుకత్తాతి ‘‘వత్థుతో నామ’’న్తి వుత్తం. పటిఘసమ్ఫస్సజా సఞ్ఞాతి ఏత్థాపి యథా ఫస్సో వత్థారమ్మణపటిఘట్టనేన ఉప్పన్నో, తథా తతో జాతసఞ్ఞాపీతి ‘‘వత్థారమ్మణతో నామ’’న్తి వుత్తం. ఏత్థ చ పటిఘజో సమ్ఫస్సో, పటిఘవిఞ్ఞేయ్యో వా సమ్ఫస్సో పటిఘసమ్ఫస్సోతి ఉత్తరపదలోపం కత్వా వుత్తన్తి వేదితబ్బం.
17. Cakkhusamphassajāsaññāti ettha yadipi vatthuto phassassa nāmaṃ phassato ca saññāya, vatthuvisiṭṭhaphassena pana visiṭṭhasaññā vatthunā ca visiṭṭhā hoti phassassa viya tassāpi tabbatthukattāti ‘‘vatthuto nāma’’nti vuttaṃ. Paṭighasamphassajā saññāti etthāpi yathā phasso vatthārammaṇapaṭighaṭṭanena uppanno, tathā tato jātasaññāpīti ‘‘vatthārammaṇato nāma’’nti vuttaṃ. Ettha ca paṭighajo samphasso, paṭighaviññeyyo vā samphasso paṭighasamphassoti uttarapadalopaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ.
విఞ్ఞేయ్యభావే వచనం అధికిచ్చ పవత్తా, వచనాధీనా వా అరూపక్ఖన్ధా, అధివచనం వా ఏతేసం పకాసనం అత్థీతి ‘‘అధివచనా’’తి వుచ్చన్తి, తతోజో సమ్ఫస్సో అధివచనసమ్ఫస్సో, సమ్ఫస్సోయేవ వా యథావుత్తేహి అత్థేహి అధివచనో చ సమ్ఫస్సో చాతి అధివచనసమ్ఫస్సో, అధివచనవిఞ్ఞేయ్యో వా సమ్ఫస్సో అధివచనసమ్ఫస్సో, తతో తస్మిం వా జాతా అధివచనసమ్ఫస్సజా. పఞ్చద్వారికసమ్ఫస్సేపి యథావుత్తో అత్థో సమ్భవతీతి తేన పరియాయేన తతోజాపి సఞ్ఞా ‘‘అధివచనసమ్ఫస్సజా’’తి వుత్తా. యథా పన అఞ్ఞప్పకారాసమ్భవతో మనోసమ్ఫస్సజా నిప్పరియాయేన ‘‘అధివచనసమ్ఫస్సజా’’తి వుచ్చతి, న ఏవం అయం పటిఘసమ్ఫస్సజా ఆవేణికప్పకారన్తరసమ్భవతోతి అధిప్పాయో.
Viññeyyabhāve vacanaṃ adhikicca pavattā, vacanādhīnā vā arūpakkhandhā, adhivacanaṃ vā etesaṃ pakāsanaṃ atthīti ‘‘adhivacanā’’ti vuccanti, tatojo samphasso adhivacanasamphasso, samphassoyeva vā yathāvuttehi atthehi adhivacano ca samphasso cāti adhivacanasamphasso, adhivacanaviññeyyo vā samphasso adhivacanasamphasso, tato tasmiṃ vā jātā adhivacanasamphassajā. Pañcadvārikasamphassepi yathāvutto attho sambhavatīti tena pariyāyena tatojāpi saññā ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuttā. Yathā pana aññappakārāsambhavato manosamphassajā nippariyāyena ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuccati, na evaṃ ayaṃ paṭighasamphassajā āveṇikappakārantarasambhavatoti adhippāyo.
యది ఏవం చత్తారో ఖన్ధాపి యథావుత్తసమ్ఫస్సతో జాతత్తా ‘‘అధివచనసమ్ఫస్సజా’’తి వత్తుం యుత్తా, సఞ్ఞావ కస్మా ఏవం వుత్తాతి? తిణ్ణం ఖన్ధానం అత్థవసేన అత్తనో పత్తమ్పి నామం యత్థ పవత్తమానో అధివచనసమ్ఫస్సజ-సద్దో నిరుళ్హతాయ ధమ్మాభిలాపో హోతి, తస్సా సఞ్ఞాయ ఏవ ఆరోపేత్వా సయం నివత్తనం హోతి. తేనాహ ‘‘తయో హి అరూపినో ఖన్ధా’’తిఆది. అథ వా సఞ్ఞాయ పటిఘసమ్ఫస్సజాతి అఞ్ఞమ్పి విసిట్ఠం నామం అత్థీతి అధివచనసమ్ఫస్సజానామం తిణ్ణంయేవ ఖన్ధానం భవితుం అరహతి. తే పన అత్తనో నామం సఞ్ఞాయ దత్వా నివత్తాతి ఇమమత్థం సన్ధాయాహ ‘‘తయో హి అరూపినో ఖన్ధా’’తిఆది. పఞ్చద్వారికసఞ్ఞా ఓలోకేత్వాపి జానితుం సక్కాతి ఇదం తేన తేనాధిప్పాయేన హత్థవికారాదికరణే తదధిప్పాయవిజానననిమిత్తభూతా విఞ్ఞత్తి వియ రజ్జిత్వా ఓలోకనాదీసు రత్తతాదివిజానననిమిత్తం ఓలోకనం చక్ఖువిఞ్ఞాణవిసయసమాగమే పాకటం హోతీతి తంసమ్పయుత్తాయ సఞ్ఞాయపి తథాపాకటభావం సన్ధాయ వుత్తం.
Yadi evaṃ cattāro khandhāpi yathāvuttasamphassato jātattā ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vattuṃ yuttā, saññāva kasmā evaṃ vuttāti? Tiṇṇaṃ khandhānaṃ atthavasena attano pattampi nāmaṃ yattha pavattamāno adhivacanasamphassaja-saddo niruḷhatāya dhammābhilāpo hoti, tassā saññāya eva āropetvā sayaṃ nivattanaṃ hoti. Tenāha ‘‘tayo hi arūpino khandhā’’tiādi. Atha vā saññāya paṭighasamphassajāti aññampi visiṭṭhaṃ nāmaṃ atthīti adhivacanasamphassajānāmaṃ tiṇṇaṃyeva khandhānaṃ bhavituṃ arahati. Te pana attano nāmaṃ saññāya datvā nivattāti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘tayo hi arūpino khandhā’’tiādi. Pañcadvārikasaññā oloketvāpi jānituṃ sakkāti idaṃ tena tenādhippāyena hatthavikārādikaraṇe tadadhippāyavijānananimittabhūtā viññatti viya rajjitvā olokanādīsu rattatādivijānananimittaṃ olokanaṃ cakkhuviññāṇavisayasamāgame pākaṭaṃ hotīti taṃsampayuttāya saññāyapi tathāpākaṭabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.
రజ్జిత్వా ఓలోకనాదివసేన పాకటా జవనప్పవత్తా భవితుం అరహతీతి ఏతిస్సా ఆసఙ్కాయ నివత్తనత్థం ‘‘పసాదవత్థుకా ఏవా’’తి ఆహ. అఞ్ఞం చిన్తేన్తన్తి యం పుబ్బే తేన చిన్తితం ఞాతం, తతో అఞ్ఞం చిన్తేన్తన్తి అత్థో.
Rajjitvā olokanādivasena pākaṭā javanappavattā bhavituṃ arahatīti etissā āsaṅkāya nivattanatthaṃ ‘‘pasādavatthukā evā’’ti āha. Aññaṃ cintentanti yaṃ pubbe tena cintitaṃ ñātaṃ, tato aññaṃ cintentanti attho.
సఞ్ఞాక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
౪. సఙ్ఖారక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా
4. Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā
౨౦. హేట్ఠిమకోటియాతి ఏత్థ భుమ్మనిద్దేసోవ. తత్థ హి పధానం దస్సితన్తి. యది ఏవం ఉపరిమకోటియా తం న దస్సితన్తి ఆపజ్జతీతి? నాపజ్జతి, ఉపరిమకోటిగతభావేన వినా హేట్ఠిమకోటిగతభావాభావతో. హేట్ఠిమకోటి హి సబ్బబ్యాపికాతి. దుతియే కరణనిద్దేసో, హేట్ఠిమకోటియా ఆగతాతి సమ్బన్ధో. పురిమేపి వా ‘‘హేట్ఠిమకోటియా’’తి యం వుత్తం, తఞ్చ పధానసఙ్ఖారదస్సనవసేనాతి సమ్బన్ధకరణేన కరణనిద్దేసోవ. తంసమ్పయుత్తా సఙ్ఖారాతి ఏకూనపఞ్ఞాసప్పభేదే సఙ్ఖారే ఆహ. గహితావ హోన్తి తప్పటిబద్ధత్తా.
20. Heṭṭhimakoṭiyāti ettha bhummaniddesova. Tattha hi padhānaṃ dassitanti. Yadi evaṃ uparimakoṭiyā taṃ na dassitanti āpajjatīti? Nāpajjati, uparimakoṭigatabhāvena vinā heṭṭhimakoṭigatabhāvābhāvato. Heṭṭhimakoṭi hi sabbabyāpikāti. Dutiye karaṇaniddeso, heṭṭhimakoṭiyā āgatāti sambandho. Purimepi vā ‘‘heṭṭhimakoṭiyā’’ti yaṃ vuttaṃ, tañca padhānasaṅkhāradassanavasenāti sambandhakaraṇena karaṇaniddesova. Taṃsampayuttā saṅkhārāti ekūnapaññāsappabhede saṅkhāre āha. Gahitāva honti tappaṭibaddhattā.
సఙ్ఖారక్ఖన్ధనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
పకిణ్ణకకథావణ్ణనా
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
సముగ్గమ-సద్దో సఞ్జాతియం ఆదిఉప్పత్తియం నిరుళ్హో. తంతంపచ్చయసమాయోగే హి పురిమభవసఙ్ఖాతా పురిమన్తతో ఉద్ధఙ్గమనం సముగ్గమో, సన్ధియం వా పటిసన్ధియం ఉగ్గమో సముగ్గమో. సో పన యత్థ పఞ్చక్ఖన్ధా పరిపుణ్ణా సముగ్గచ్ఛన్తి, తత్థేవ దస్సితో. ఏతేన నయేన అపరిపుణ్ణఖన్ధసముగ్గమో ఏకవోకారచతువోకారేసు సక్కా విఞ్ఞాతున్తి. అథ వా యథాధిగతానం పఞ్చన్నమ్పి ఖన్ధానం సహ ఉగ్గమో ఉప్పత్తి సముగ్గమో. ఏతస్మిం అత్థే వికలుప్పత్తి అసఙ్గహితా హోతి. హిమవన్తప్పదేసే జాతిమన్తఏళకలోమం జాతిఉణ్ణా. సప్పిమణ్డబిన్దూతి ఏవం ఏత్థాపి బిన్దు-సద్దో యోజేతబ్బో. ఏవంవణ్ణప్పటిభాగన్తి ఏవంవణ్ణం ఏవంసణ్ఠానఞ్చ. పటిభజనం వా పటిభాగో, సదిసతాభజనం సదిసతాపత్తీతి అత్థో. ఏవంవిధో వణ్ణప్పటిభాగో ఏతస్సాతి ఏవంవణ్ణప్పటిభాగం.
Samuggama-saddo sañjātiyaṃ ādiuppattiyaṃ niruḷho. Taṃtaṃpaccayasamāyoge hi purimabhavasaṅkhātā purimantato uddhaṅgamanaṃ samuggamo, sandhiyaṃ vā paṭisandhiyaṃ uggamo samuggamo. So pana yattha pañcakkhandhā paripuṇṇā samuggacchanti, tattheva dassito. Etena nayena aparipuṇṇakhandhasamuggamo ekavokāracatuvokāresu sakkā viññātunti. Atha vā yathādhigatānaṃ pañcannampi khandhānaṃ saha uggamo uppatti samuggamo. Etasmiṃ atthe vikaluppatti asaṅgahitā hoti. Himavantappadese jātimantaeḷakalomaṃ jātiuṇṇā. Sappimaṇḍabindūti evaṃ etthāpi bindu-saddo yojetabbo. Evaṃvaṇṇappaṭibhāganti evaṃvaṇṇaṃ evaṃsaṇṭhānañca. Paṭibhajanaṃ vā paṭibhāgo, sadisatābhajanaṃ sadisatāpattīti attho. Evaṃvidho vaṇṇappaṭibhāgo etassāti evaṃvaṇṇappaṭibhāgaṃ.
సన్తతిసీసానీతి సన్తతిమూలాని, సన్తతికోట్ఠాసా వా. అనేకిన్ద్రియసమాహారభావతో హి పధానఙ్గం ‘‘సీస’’న్తి వుచ్చతి, ఏవం వత్థుదసకాదికోట్ఠాసా అనేకరూపసముదాయభూతా ‘‘సీసానీ’’తి వుత్తానీతి.
Santatisīsānīti santatimūlāni, santatikoṭṭhāsā vā. Anekindriyasamāhārabhāvato hi padhānaṅgaṃ ‘‘sīsa’’nti vuccati, evaṃ vatthudasakādikoṭṭhāsā anekarūpasamudāyabhūtā ‘‘sīsānī’’ti vuttānīti.
పఞ్చక్ఖన్ధా పరిపుణ్ణా హోన్తీతి గణనాపారిపూరిం సన్ధాయ వుత్తం, న తస్స తస్స ఖన్ధస్స పరిపుణ్ణతం. కమ్మసముట్ఠానపవేణియా వుత్తత్తా ‘‘ఉతుచిత్తాహారజపవేణీ చ ఏత్తకం కాలం అతిక్కమిత్వా హోతీ’’తిఆదినా వత్తబ్బా సియా, తం పన ‘‘పుబ్బాపరతో’’తి ఏత్థ వక్ఖతీతి అకథేత్వా కమ్మజపవేణీ చ న సబ్బా వుత్తాతి అవుత్తం దస్సేతుం ఓపపాతికసముగ్గమో నామ దస్సితో. ఏవం…పే॰… పఞ్చక్ఖన్ధా పరిపుణ్ణా హోన్తీతి పరిపుణ్ణాయతనానం వసేన నయో దస్సితో, అపరిపుణ్ణాయతనానం పన కామావచరానం రూపావచరానం పరిహీనాయతనస్స వసేన సన్తతిసీసహాని వేదితబ్బా.
Pañcakkhandhā paripuṇṇā hontīti gaṇanāpāripūriṃ sandhāya vuttaṃ, na tassa tassa khandhassa paripuṇṇataṃ. Kammasamuṭṭhānapaveṇiyā vuttattā ‘‘utucittāhārajapaveṇī ca ettakaṃ kālaṃ atikkamitvā hotī’’tiādinā vattabbā siyā, taṃ pana ‘‘pubbāparato’’ti ettha vakkhatīti akathetvā kammajapaveṇī ca na sabbā vuttāti avuttaṃ dassetuṃ opapātikasamuggamo nāma dassito. Evaṃ…pe… pañcakkhandhā paripuṇṇā hontīti paripuṇṇāyatanānaṃ vasena nayo dassito, aparipuṇṇāyatanānaṃ pana kāmāvacarānaṃ rūpāvacarānaṃ parihīnāyatanassa vasena santatisīsahāni veditabbā.
పుబ్బాపరతోతి అయం విచారణా న పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉప్పత్తియం, అథ ఖో తేసం రూపసముట్ఠాపనేతి దట్ఠబ్బా. తం దస్సేన్తో ఆహ ‘‘ఏవం పనా’’తిఆది. అపచ్ఛాఅపురే ఉప్పన్నేసూతి ఏతేన సంసయకారణం దస్సేతి. సహుప్పన్నేసు హి ఇదమేవ పఠమం రూపం సముట్ఠాపేతి, ఇదం పచ్ఛాతి అదస్సితం న సక్కా విఞ్ఞాతుం. ఏత్థ చ ‘‘పుబ్బాపరతో’’తి ఏతిస్సా విచారణాయ వత్థుభావేన పటిసన్ధియం ఉప్పన్నా పవత్తా పఞ్చక్ఖన్ధా గహితా. తత్థ చ నిద్ధారణే భుమ్మనిద్దేసోతి ‘‘రూపం పఠమం రూపం సముట్ఠాపేతీ’’తి ఆహ. అఞ్ఞథా భావేనభావలక్ఖణత్థే భుమ్మనిద్దేసే సతి రూపస్స రూపసముట్ఠాపనక్ఖణే కమ్మస్సపి రూపసముట్ఠానం వదన్తీతి ఉభయన్తి వత్తబ్బం సియాతి. రూపారూపసన్తతిఞ్చ గహేత్వా అయం విచారణా పవత్తాతి ‘‘రూపం పఠమం రూపం సముట్ఠాపేతీ’’తి వుత్తం. అఞ్ఞథా పటిసన్ధిక్ఖణే ఏవ విజ్జమానే గహేత్వా విచారణాయ కరియమానాయ అరూపస్స రూపసముట్ఠాపనమేవ నత్థీతి పుబ్బాపరసముట్ఠాపనవిచారణావ ఇధ న ఉపపజ్జతీతి వత్తబ్బం సియాతి. వత్థు ఉప్పాదక్ఖణే దుబ్బలం హోతీతి సబ్బరూపానం ఉప్పాదక్ఖణే దుబ్బలతం సన్ధాయ వుత్తం. తదా హి తం పచ్ఛాజాతపచ్చయరహితం ఆహారాదీహి చ అనుపత్థద్ధన్తి ‘‘దుబ్బల’’న్తి వుత్తం. కమ్మవేగక్ఖిత్తత్తాతి ఇదం సతిపి భవఙ్గస్స కమ్మజభావే సాయం విపాకసన్తతి పటిసన్ధిక్ఖణే పురిమభవఙ్గసముట్ఠాపకతో అఞ్ఞేన కమ్మునా ఖిత్తా వియ అప్పతిట్ఠితా, తతో పరఞ్చ సమానసన్తతియం అనన్తరపచ్చయం పురేజాతపచ్చయఞ్చ లభిత్వా పతిట్ఠితాతి ఇమమత్థం సన్ధాయ వుత్తం.
Pubbāparatoti ayaṃ vicāraṇā na pañcannaṃ khandhānaṃ uppattiyaṃ, atha kho tesaṃ rūpasamuṭṭhāpaneti daṭṭhabbā. Taṃ dassento āha ‘‘evaṃ panā’’tiādi. Apacchāapure uppannesūti etena saṃsayakāraṇaṃ dasseti. Sahuppannesu hi idameva paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti, idaṃ pacchāti adassitaṃ na sakkā viññātuṃ. Ettha ca ‘‘pubbāparato’’ti etissā vicāraṇāya vatthubhāvena paṭisandhiyaṃ uppannā pavattā pañcakkhandhā gahitā. Tattha ca niddhāraṇe bhummaniddesoti ‘‘rūpaṃ paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti āha. Aññathā bhāvenabhāvalakkhaṇatthe bhummaniddese sati rūpassa rūpasamuṭṭhāpanakkhaṇe kammassapi rūpasamuṭṭhānaṃ vadantīti ubhayanti vattabbaṃ siyāti. Rūpārūpasantatiñca gahetvā ayaṃ vicāraṇā pavattāti ‘‘rūpaṃ paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti vuttaṃ. Aññathā paṭisandhikkhaṇe eva vijjamāne gahetvā vicāraṇāya kariyamānāya arūpassa rūpasamuṭṭhāpanameva natthīti pubbāparasamuṭṭhāpanavicāraṇāva idha na upapajjatīti vattabbaṃ siyāti. Vatthu uppādakkhaṇe dubbalaṃ hotīti sabbarūpānaṃ uppādakkhaṇe dubbalataṃ sandhāya vuttaṃ. Tadā hi taṃ pacchājātapaccayarahitaṃ āhārādīhi ca anupatthaddhanti ‘‘dubbala’’nti vuttaṃ. Kammavegakkhittattāti idaṃ satipi bhavaṅgassa kammajabhāve sāyaṃ vipākasantati paṭisandhikkhaṇe purimabhavaṅgasamuṭṭhāpakato aññena kammunā khittā viya appatiṭṭhitā, tato parañca samānasantatiyaṃ anantarapaccayaṃ purejātapaccayañca labhitvā patiṭṭhitāti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ.
పవేణీ ఘటియతీతి చక్ఖాదివత్థుసన్తతి ఏకస్మిం విజ్జమానే ఏవ అఞ్ఞస్స నిరోధుప్పత్తివసేన ఘటియతి, న చుతిపటిసన్ధినిస్సయవత్థూనం వియ విచ్ఛేదప్పవత్తీతి అత్థో. అఙ్గతోతి ఝానఙ్గతో. ఝానఙ్గాని హి చిత్తేన సహ రూపసముట్ఠాపకాని, తేసం అనుబలదాయకాని మగ్గఙ్గాదీని తేసు విజ్జమానేసు విసేసరూపప్పవత్తిదస్సనతో. అథ వా యాని చిత్తఙ్గాని చేతనాదీని చిత్తస్స రూపసముట్ఠాపనే అఙ్గభావం సహాయభావం గచ్ఛన్తి, తేసం బలదాయకేహి ఝానఙ్గాదీహి అపరిహీనన్తి అత్థో. తతో పరిహీనత్తా హి చక్ఖువిఞ్ఞాణాదీని రూపం న సముట్ఠాపేన్తీతి. యో పన వదేయ్య ‘‘పటిసన్ధిచిత్తేన సహజాతవత్థు తస్స ఠితిక్ఖణే చ భఙ్గక్ఖణే చ పురేజాతన్తి కత్వా పచ్చయవేకల్లాభావతో తస్మిం ఖణద్వయే రూపం సముట్ఠాపేతూ’’తి, తం నివారేన్తో ఆహ ‘‘యది హి చిత్త’’న్తిఆది. తత్థ ఠితిభఙ్గక్ఖణేసుపి తేసం ధమ్మానం వత్థు పురేజాతం న హోతీతి న వత్తబ్బమేవేతన్తి అనుజాని, తత్థాపి దోసం దస్సేతి. యది తదా రూపం సముట్ఠాపేయ్య, తవ మతేన పటిసన్ధిచిత్తమ్పి సముట్ఠాపేయ్య, తదా పన రూపుప్పాదనమేవ నత్థి. యదా చ రూపుప్పాదనం, తదా ఉప్పాదక్ఖణే తవ మతేనపి పచ్చయవేకల్లమేవ పటిసన్ధిక్ఖణే పురేజాతనిస్సయాభావతో, తస్మా పటిసన్ధిచిత్తం రూపం న సముట్ఠాపేతీతి అయమేత్థ అధిప్పాయో. ఉప్పాదక్ఖణే అట్ఠ రూపాని గహేత్వా ఉట్ఠహతి. కస్మా? అరూపధమ్మానం అనన్తరాదిపచ్చయవసేన సవేగానం పరిపుణ్ణబలానమేవ ఉప్పత్తితో.
Paveṇī ghaṭiyatīti cakkhādivatthusantati ekasmiṃ vijjamāne eva aññassa nirodhuppattivasena ghaṭiyati, na cutipaṭisandhinissayavatthūnaṃ viya vicchedappavattīti attho. Aṅgatoti jhānaṅgato. Jhānaṅgāni hi cittena saha rūpasamuṭṭhāpakāni, tesaṃ anubaladāyakāni maggaṅgādīni tesu vijjamānesu visesarūpappavattidassanato. Atha vā yāni cittaṅgāni cetanādīni cittassa rūpasamuṭṭhāpane aṅgabhāvaṃ sahāyabhāvaṃ gacchanti, tesaṃ baladāyakehi jhānaṅgādīhi aparihīnanti attho. Tato parihīnattā hi cakkhuviññāṇādīni rūpaṃ na samuṭṭhāpentīti. Yo pana vadeyya ‘‘paṭisandhicittena sahajātavatthu tassa ṭhitikkhaṇe ca bhaṅgakkhaṇe ca purejātanti katvā paccayavekallābhāvato tasmiṃ khaṇadvaye rūpaṃ samuṭṭhāpetū’’ti, taṃ nivārento āha ‘‘yadi hi citta’’ntiādi. Tattha ṭhitibhaṅgakkhaṇesupi tesaṃ dhammānaṃ vatthu purejātaṃ na hotīti na vattabbamevetanti anujāni, tatthāpi dosaṃ dasseti. Yadi tadā rūpaṃ samuṭṭhāpeyya, tava matena paṭisandhicittampi samuṭṭhāpeyya, tadā pana rūpuppādanameva natthi. Yadā ca rūpuppādanaṃ, tadā uppādakkhaṇe tava matenapi paccayavekallameva paṭisandhikkhaṇe purejātanissayābhāvato, tasmā paṭisandhicittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpetīti ayamettha adhippāyo. Uppādakkhaṇe aṭṭha rūpāni gahetvā uṭṭhahati. Kasmā? Arūpadhammānaṃ anantarādipaccayavasena savegānaṃ paripuṇṇabalānameva uppattito.
అవిసయతాయాతి అగతపుబ్బస్స గామస్స ఆగన్తుకస్స అవిసయభావతో. అప్పహుతతాయాతి తత్థ తస్స అనిస్సరభావతో. చిత్తసముట్ఠాన…పే॰… ఠితానీతి ఇదం యేహాకారేహి చిత్తసముట్ఠానరూపానం చిత్తచేతసికా పచ్చయా హోన్తి, తేహి సబ్బేహి పటిసన్ధియం చిత్తచేతసికా సమతింసకమ్మజరూపానం యథాసమ్భవం పచ్చయా హోన్తీతి కత్వా వుత్తం.
Avisayatāyāti agatapubbassa gāmassa āgantukassa avisayabhāvato. Appahutatāyāti tattha tassa anissarabhāvato. Cittasamuṭṭhāna…pe… ṭhitānīti idaṃ yehākārehi cittasamuṭṭhānarūpānaṃ cittacetasikā paccayā honti, tehi sabbehi paṭisandhiyaṃ cittacetasikā samatiṃsakammajarūpānaṃ yathāsambhavaṃ paccayā hontīti katvā vuttaṃ.
వట్టమూలన్తి తణ్హా అవిజ్జా వుచ్చతి. చుతిచిత్తేన ఉప్పజ్జమానం రూపం తతో పురిమతరేహి ఉప్పజ్జమానం వియ న భవన్తరే ఉప్పజ్జతీతి వట్టమూలస్స వూపసన్తత్తా అనుప్పత్తి విచారేతబ్బా.
Vaṭṭamūlanti taṇhā avijjā vuccati. Cuticittena uppajjamānaṃ rūpaṃ tato purimatarehi uppajjamānaṃ viya na bhavantare uppajjatīti vaṭṭamūlassa vūpasantattā anuppatti vicāretabbā.
రూపస్స నత్థితాయాతి రూపానం నిస్సరణత్తా అరూపస్స, విరాగవసేన పహీనత్తా ఉప్పాదేతబ్బస్స అభావం సన్ధాయ వుత్తం. రూపోకాసే వా రూపం అత్థీతి కత్వా రూపపచ్చయానం రూపుప్పాదనం హోతి, అరూపం పన రూపస్స ఓకాసో న హోతీతి యస్మిం రూపే సతి చిత్తం అఞ్ఞం రూపం ఉప్పాదేయ్య, తదేవ తత్థ నత్థీతి అత్థో. పురిమరూపస్సపి హి పచ్చయభావో అత్థి పుత్తస్స పితిసదిసతాదస్సనతోతి.
Rūpassanatthitāyāti rūpānaṃ nissaraṇattā arūpassa, virāgavasena pahīnattā uppādetabbassa abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Rūpokāse vā rūpaṃ atthīti katvā rūpapaccayānaṃ rūpuppādanaṃ hoti, arūpaṃ pana rūpassa okāso na hotīti yasmiṃ rūpe sati cittaṃ aññaṃ rūpaṃ uppādeyya, tadeva tattha natthīti attho. Purimarūpassapi hi paccayabhāvo atthi puttassa pitisadisatādassanatoti.
ఉతు పన పఠమం రూపం సముట్ఠాపేతి పటిసన్ధిచిత్తస్స ఠితిక్ఖణే సముట్ఠాపనతోతి అధిప్పాయో. ఉతు నామ చేస దన్ధనిరోధోతిఆది ఉతుస్స ఠానక్ఖణే ఉప్పాదనే కారణదస్సనత్థం అరూపానం ఉప్పాదకాలదస్సనత్థఞ్చ వుత్తం. దన్ధనిరోధత్తా హి సో ఠితిక్ఖణే బలవాతి తదా రూపం సముట్ఠాపేతి, తస్మిం ధరన్తే ఏవ ఖిప్పనిరోధత్తా సోళససు చిత్తేసు ఉప్పన్నేసు పటిసన్ధిఅనన్తరం చిత్తం ఉతునా సముట్ఠితే రూపే పున సముట్ఠాపేతీతి అధిప్పాయో. తస్మిం ధరన్తే ఏవ సోళస చిత్తాని ఉప్పజ్జిత్వా నిరుజ్ఝన్తీతి ఏతేన పన వచనేన యది ఉప్పాదనిరోధక్ఖణా ధరమానక్ఖణే ఏవ గహితా, ‘‘సోళసచిత్తక్ఖణాయుకం రూప’’న్తి వుత్తం హోతి, అథుప్పాదక్ఖణం అగ్గహేత్వా నిరోధక్ఖణోవ గహితో, ‘‘సత్తరసచిత్తక్ఖణాయుక’’న్తి, సచే నిరోధక్ఖణం అగ్గహేత్వా ఉప్పాదక్ఖణో గహితో, ‘‘అధికసోళసచిత్తక్ఖణాయుక’’న్తి, యది పన ఉప్పాదనిరోధక్ఖణా ధరమానక్ఖణే న గహితా, ‘‘అధికసత్తరసచిత్తక్ఖణాయుక’’న్తి. యస్మా పన ‘‘తేసు పటిసన్ధిఅనన్తర’’న్తి పటిసన్ధిపి తస్స ధరమానక్ఖణే ఉప్పన్నేసు గహితా, తస్మా ఉప్పాదక్ఖణో ధరమానక్ఖణే గహితోతి నిరోధక్ఖణే అగ్గహితే అధికసోళసచిత్తక్ఖణాయుకతా వక్ఖమానా, గహితే వా సోళసచిత్తక్ఖణాయుకతా అధిప్పేతాతి వేదితబ్బా.
Utu pana paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe samuṭṭhāpanatoti adhippāyo. Utu nāma cesa dandhanirodhotiādi utussa ṭhānakkhaṇe uppādane kāraṇadassanatthaṃ arūpānaṃ uppādakāladassanatthañca vuttaṃ. Dandhanirodhattā hi so ṭhitikkhaṇe balavāti tadā rūpaṃ samuṭṭhāpeti, tasmiṃ dharante eva khippanirodhattā soḷasasu cittesu uppannesu paṭisandhianantaraṃ cittaṃ utunā samuṭṭhite rūpe puna samuṭṭhāpetīti adhippāyo. Tasmiṃ dharante eva soḷasa cittāni uppajjitvā nirujjhantīti etena pana vacanena yadi uppādanirodhakkhaṇā dharamānakkhaṇe eva gahitā, ‘‘soḷasacittakkhaṇāyukaṃ rūpa’’nti vuttaṃ hoti, athuppādakkhaṇaṃ aggahetvā nirodhakkhaṇova gahito, ‘‘sattarasacittakkhaṇāyuka’’nti, sace nirodhakkhaṇaṃ aggahetvā uppādakkhaṇo gahito, ‘‘adhikasoḷasacittakkhaṇāyuka’’nti, yadi pana uppādanirodhakkhaṇā dharamānakkhaṇe na gahitā, ‘‘adhikasattarasacittakkhaṇāyuka’’nti. Yasmā pana ‘‘tesu paṭisandhianantara’’nti paṭisandhipi tassa dharamānakkhaṇe uppannesu gahitā, tasmā uppādakkhaṇo dharamānakkhaṇe gahitoti nirodhakkhaṇe aggahite adhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā vakkhamānā, gahite vā soḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetāti veditabbā.
ఓజా ఖరాతి సవత్థుకం ఓజం సన్ధాయాహ. సభావతో సుఖుమాయ హి ఓజాయ వత్థువసేన అత్థి ఓళారికసుఖుమతాతి.
Ojā kharāti savatthukaṃ ojaṃ sandhāyāha. Sabhāvato sukhumāya hi ojāya vatthuvasena atthi oḷārikasukhumatāti.
చిత్తఞ్చేవాతి చిత్తస్స పుబ్బఙ్గమతాయ వుత్తం, తంసమ్పయుత్తకాపి పన రూపసముట్ఠాపకా హోన్తీతి. యథాహ ‘‘హేతూ హేతుసమ్పయుత్తకానం ధమ్మానం తంసముట్ఠానానఞ్చ రూపానం హేతుపచ్చయేన పచ్చయో’’తిఆది (పట్ఠా॰ ౧.౧.౧). చిత్తన్తి వా చిత్తుప్పాదం గణ్హాతి, న కమ్మచేతనం వియ ఏకధమ్మమేవ అవిజ్జమానం. కమ్మసముట్ఠానఞ్చ తంసమ్పయుత్తేహిపి సముట్ఠితం హోతూతి చే? న, తేహి సముట్ఠితభావస్స అవుత్తత్తా, అవచనఞ్చ తేసం కేనచి పచ్చయేన పచ్చయభావాభావతో.
Cittañcevāti cittassa pubbaṅgamatāya vuttaṃ, taṃsampayuttakāpi pana rūpasamuṭṭhāpakā hontīti. Yathāha ‘‘hetū hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānaṃ hetupaccayena paccayo’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.1). Cittanti vā cittuppādaṃ gaṇhāti, na kammacetanaṃ viya ekadhammameva avijjamānaṃ. Kammasamuṭṭhānañca taṃsampayuttehipi samuṭṭhitaṃ hotūti ce? Na, tehi samuṭṭhitabhāvassa avuttattā, avacanañca tesaṃ kenaci paccayena paccayabhāvābhāvato.
అద్ధానపరిచ్ఛేదతోతి కాలపరిచ్ఛేదతో. తత్థ ‘‘సత్తరస చిత్తక్ఖణా రూపస్స అద్ధా, రూపస్స సత్తరసమో భాగో అరూపస్సా’’తి ఏసో అద్ధానపరిచ్ఛేదో అధిప్పేతో. పటిసన్ధిక్ఖణేతి ఇదం నయదస్సనమత్తం దట్ఠబ్బం తతో పరమ్పి రూపారూపానం సహుప్పత్తిసబ్భావతో, న పనేతం పటిసన్ధిక్ఖణే అసహుప్పత్తిఅభావం సన్ధాయ వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం, పటిసన్ధిచిత్తస్స ఠితిభఙ్గక్ఖణేసుపి రూపుప్పత్తిం సయమేవ వక్ఖతీతి. ఫలప్పత్తనిదస్సనేన చ రూపారూపానం అసమానకాలతం నిదస్సేతి, న సహుప్పాదం తదత్థం అనారద్ధత్తా. సహుప్పాదేన పన అసమానకాలతా సుఖదీపనా హోతీతి తందీపనత్థమేవ సహుప్పాదగ్గహణం.
Addhānaparicchedatoti kālaparicchedato. Tattha ‘‘sattarasa cittakkhaṇā rūpassa addhā, rūpassa sattarasamo bhāgo arūpassā’’ti eso addhānaparicchedo adhippeto. Paṭisandhikkhaṇeti idaṃ nayadassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ tato parampi rūpārūpānaṃ sahuppattisabbhāvato, na panetaṃ paṭisandhikkhaṇe asahuppattiabhāvaṃ sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ, paṭisandhicittassa ṭhitibhaṅgakkhaṇesupi rūpuppattiṃ sayameva vakkhatīti. Phalappattanidassanena ca rūpārūpānaṃ asamānakālataṃ nidasseti, na sahuppādaṃ tadatthaṃ anāraddhattā. Sahuppādena pana asamānakālatā sukhadīpanā hotīti taṃdīpanatthameva sahuppādaggahaṇaṃ.
యది ఏవం రూపారూపానం అసమానద్ధత్తా అరూపం ఓహాయ రూపస్స పవత్తి ఆపజ్జతీతి ఏతస్సా నివారణత్థమాహ ‘‘తత్థ కిఞ్చాపీ’’తిఆది. ఏకప్పమాణావాతి నిరన్తరం పవత్తమానేసు రూపారూపధమ్మేసు నిచ్ఛిద్దేసు అరూపరహితం రూపం, రూపరహితం వా అరూపం నత్థీతి కత్వా వుత్తం. అయఞ్చ కథా పఞ్చవోకారే కమ్మజరూపప్పవత్తిం నిబ్బానపటిభాగనిరోధసమాపత్తిరహితం సన్ధాయ కతాతి దట్ఠబ్బా. పదే పదన్తి అత్తనో పదే ఏవ పదం నిక్ఖిపన్తో వియ లహుం లహుం అక్కమిత్వాతి అత్థో. అనోహాయాతి యావ చుతి, తావ అవిజహిత్వా, చుతిక్ఖణే పన సహేవ నిరుజ్ఝన్తీతి. యస్మిఞ్చద్ధానే అఞ్ఞమఞ్ఞం అనోహాయ పవత్తి, సో చ పటిసన్ధిచుతిపరిచ్ఛిన్నో ఉక్కంసతో ఏతేసం అద్ధాతి. ఏవన్తి ఏతేన పుబ్బే వుత్తం అవకంసతో అద్ధాపకారం ఇమఞ్చ సఙ్గణ్హాతీతి దట్ఠబ్బం.
Yadi evaṃ rūpārūpānaṃ asamānaddhattā arūpaṃ ohāya rūpassa pavatti āpajjatīti etassā nivāraṇatthamāha ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Ekappamāṇāvāti nirantaraṃ pavattamānesu rūpārūpadhammesu nicchiddesu arūparahitaṃ rūpaṃ, rūparahitaṃ vā arūpaṃ natthīti katvā vuttaṃ. Ayañca kathā pañcavokāre kammajarūpappavattiṃ nibbānapaṭibhāganirodhasamāpattirahitaṃ sandhāya katāti daṭṭhabbā. Pade padanti attano pade eva padaṃ nikkhipanto viya lahuṃ lahuṃ akkamitvāti attho. Anohāyāti yāva cuti, tāva avijahitvā, cutikkhaṇe pana saheva nirujjhantīti. Yasmiñcaddhāne aññamaññaṃ anohāya pavatti, so ca paṭisandhicutiparicchinno ukkaṃsato etesaṃ addhāti. Evanti etena pubbe vuttaṃ avakaṃsato addhāpakāraṃ imañca saṅgaṇhātīti daṭṭhabbaṃ.
ఏకుప్పాదనానానిరోధతోతి ఏతం ద్వయమపి సహ గహేత్వా రూపారూపానం ‘‘ఏకుప్పాదనానానిరోధతో’’తి ఏకో దట్ఠబ్బాకారో వుత్తోతి దట్ఠబ్బో. ఏవం ఇతో పరేసుపి. పచ్ఛిమకమ్మజం ఠపేత్వాతి తస్స చుతిచిత్తేన సహ నిరుజ్ఝనతో నానానిరోధో నత్థీతి కత్వా వుత్తన్తి వదన్తి. తస్స పన ఏకుప్పాదోపి నత్థి హేట్ఠా సోళసకే పచ్ఛిమస్స భఙ్గక్ఖణే ఉప్పత్తివచనతో. యది పన యస్స ఏకుప్పాదనానానిరోధా ద్వేపి న సన్తి, తం ఠపేతబ్బం. సబ్బమ్పి చిత్తస్స భఙ్గక్ఖణే ఉప్పన్నం ఠపేతబ్బం సియా, పచ్ఛిమకమ్మజస్స పన ఉప్పత్తితో పరతో చిత్తేసు పవత్తమానేసు కమ్మజరూపస్స అనుప్పత్తితో వజ్జేతబ్బం గహేతబ్బఞ్చ తదా నత్థీతి ‘‘పచ్ఛిమకమ్మజం ఠపేత్వా’’తి వుత్తన్తి వేదితబ్బం. తతో పుబ్బే పన అట్ఠచత్తాలీసకమ్మజరూపపవేణీ అత్థీతి తత్థ యం చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పన్నం, తం అఞ్ఞస్స ఉప్పాదక్ఖణే నిరుజ్ఝతీతి ‘‘ఏకుప్పాదనానానిరోధ’’న్తి గహేత్వా ఠితిభఙ్గక్ఖణేసు ఉప్పన్నరూపాని వజ్జేత్వా ఏవం ఏకుప్పాదనానానిరోధతో వేదితబ్బాతి యోజనా కతాతి దట్ఠబ్బా. తఞ్హి రూపం అరూపేన, అరూపఞ్చ తేన ఏకుప్పాదనానానిరోధన్తి. తత్థ సఙ్ఖలికస్స వియ సమ్బన్ధో పవేణీతి కత్వా అట్ఠచత్తాలీసకమ్మజియవచనం కతం, అఞ్ఞథా ఏకూనపఞ్ఞాసకమ్మజియవచనం కత్తబ్బం సియా.
Ekuppādanānānirodhatoti etaṃ dvayamapi saha gahetvā rūpārūpānaṃ ‘‘ekuppādanānānirodhato’’ti eko daṭṭhabbākāro vuttoti daṭṭhabbo. Evaṃ ito paresupi. Pacchimakammajaṃ ṭhapetvāti tassa cuticittena saha nirujjhanato nānānirodho natthīti katvā vuttanti vadanti. Tassa pana ekuppādopi natthi heṭṭhā soḷasake pacchimassa bhaṅgakkhaṇe uppattivacanato. Yadi pana yassa ekuppādanānānirodhā dvepi na santi, taṃ ṭhapetabbaṃ. Sabbampi cittassa bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ ṭhapetabbaṃ siyā, pacchimakammajassa pana uppattito parato cittesu pavattamānesu kammajarūpassa anuppattito vajjetabbaṃ gahetabbañca tadā natthīti ‘‘pacchimakammajaṃ ṭhapetvā’’ti vuttanti veditabbaṃ. Tato pubbe pana aṭṭhacattālīsakammajarūpapaveṇī atthīti tattha yaṃ cittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ, taṃ aññassa uppādakkhaṇe nirujjhatīti ‘‘ekuppādanānānirodha’’nti gahetvā ṭhitibhaṅgakkhaṇesu uppannarūpāni vajjetvā evaṃ ekuppādanānānirodhato veditabbāti yojanā katāti daṭṭhabbā. Tañhi rūpaṃ arūpena, arūpañca tena ekuppādanānānirodhanti. Tattha saṅkhalikassa viya sambandho paveṇīti katvā aṭṭhacattālīsakammajiyavacanaṃ kataṃ, aññathā ekūnapaññāsakammajiyavacanaṃ kattabbaṃ siyā.
నానుప్పాద…పే॰… పచ్ఛిమకమ్మజేన దీపేతబ్బాతి తేన సుదీపనత్తా వుత్తం. ఏతేన హి నయేన సక్కా తతో పుబ్బేపి ఏకస్స చిత్తస్స భఙ్గక్ఖణే ఉప్పన్నరూపం అఞ్ఞస్సపి భఙ్గక్ఖణే ఏవ నిరుజ్ఝతీతి తం అరూపేన, అరూపఞ్చ తేన నానుప్పాదం ఏకనిరోధన్తి విఞ్ఞాతున్తి. ఉభయత్థాపి పన అఞ్ఞస్స చిత్తస్స ఠితిక్ఖణే ఉప్పన్నం రూపం అఞ్ఞస్స ఠితిక్ఖణే, తస్స ఠితిక్ఖణే ఉప్పజ్జిత్వా ఠితిక్ఖణే ఏవ నిరుజ్ఝనకం అరూపఞ్చ న సఙ్గహితం, తం ‘‘నానుప్పాదతో నానానిరోధతో’’తి ఏత్థేవ సఙ్గహం గచ్ఛతీతి వేదితబ్బం. చతుసన్తతికరూపేన హి నానుప్పాదనానానిరోధతాదీపనా ఏత్థ ఠితిక్ఖణే ఉప్పన్నస్స దస్సితత్తా అదస్సితస్స వసేన నయదస్సనం హోతీతి. సమతింసకమ్మజరూపేసు ఏవ ఠితస్సపి గబ్భే గతస్స మరణం అత్థీతి తేసం ఏవ వసేన పచ్ఛిమకమ్పి యోజితం. అమరా నామ భవేయ్యుం, కస్మా? యథా ఛన్నం వత్థూనం పవత్తి , ఏవం తదుప్పాదకకమ్మేనేవ భవఙ్గాదీనఞ్చ తబ్బత్థుకానం పవత్తియా భవితబ్బన్తి. న హి తం కారణం అత్థి, యేన తం కమ్మజేసు ఏకచ్చం పవత్తేయ్య, ఏకచ్చం న పవత్తేయ్యాతి. తస్మా ఆయుఉస్మావిఞ్ఞాణాదీనం జీవితసఙ్ఖారానం అనూనత్తా వుత్తం ‘‘అమరా నామ భవేయ్యు’’న్తి.
Nānuppāda…pe… pacchimakammajena dīpetabbāti tena sudīpanattā vuttaṃ. Etena hi nayena sakkā tato pubbepi ekassa cittassa bhaṅgakkhaṇe uppannarūpaṃ aññassapi bhaṅgakkhaṇe eva nirujjhatīti taṃ arūpena, arūpañca tena nānuppādaṃ ekanirodhanti viññātunti. Ubhayatthāpi pana aññassa cittassa ṭhitikkhaṇe uppannaṃ rūpaṃ aññassa ṭhitikkhaṇe, tassa ṭhitikkhaṇe uppajjitvā ṭhitikkhaṇe eva nirujjhanakaṃ arūpañca na saṅgahitaṃ, taṃ ‘‘nānuppādato nānānirodhato’’ti ettheva saṅgahaṃ gacchatīti veditabbaṃ. Catusantatikarūpena hi nānuppādanānānirodhatādīpanā ettha ṭhitikkhaṇe uppannassa dassitattā adassitassa vasena nayadassanaṃ hotīti. Samatiṃsakammajarūpesu eva ṭhitassapi gabbhe gatassa maraṇaṃ atthīti tesaṃ eva vasena pacchimakampi yojitaṃ. Amarā nāma bhaveyyuṃ, kasmā? Yathā channaṃ vatthūnaṃ pavatti , evaṃ taduppādakakammeneva bhavaṅgādīnañca tabbatthukānaṃ pavattiyā bhavitabbanti. Na hi taṃ kāraṇaṃ atthi, yena taṃ kammajesu ekaccaṃ pavatteyya, ekaccaṃ na pavatteyyāti. Tasmā āyuusmāviññāṇādīnaṃ jīvitasaṅkhārānaṃ anūnattā vuttaṃ ‘‘amarā nāma bhaveyyu’’nti.
‘‘ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పన్నం అఞ్ఞస్స ఉప్పాదక్ఖణే నిరుజ్ఝతి, ఠితిక్ఖణే ఉప్పన్నం అఞ్ఞస్స ఠితిక్ఖణే, భఙ్గక్ఖణే ఉప్పన్నం అఞ్ఞస్స భఙ్గక్ఖణే నిరుజ్ఝతీ’’తి ఇదం అట్ఠకథాయం ఆగతత్తా వుత్తన్తి అధిప్పాయో. అత్తనో పనాధిప్పాయం ఉప్పాదక్ఖణే ఉప్పన్నం నిరోధక్ఖణే, ఠితిక్ఖణే ఉప్పన్నఞ్చ ఉప్పాదక్ఖణే, భఙ్గక్ఖణే ఉప్పన్నం ఠితిక్ఖణే నిరుజ్ఝతీతి దీపేతియేవ. ఏవఞ్చ కత్వా అద్ధానపరిచ్ఛేదే ‘‘తం పన సత్తరసమేన చిత్తేన సద్ధిం నిరుజ్ఝతీ’’తి (విభ॰ అట్ఠ॰ ౨౬ పకిణ్ణకకథా) వుత్తం. ఇమాయ పాళియా విరుజ్ఝతి, కస్మా? చతుసముట్ఠానికరూపస్సపి సమానాయుకతాయ భవితబ్బత్తాతి అధిప్పాయో. యథా పన ఏతేహి యోజితం, తథా రూపస్స ఏకుప్పాదనానానిరోధతా నానుప్పాదేకనిరోధతా చ నత్థియేవ.
‘‘Uppādakkhaṇe uppannaṃ aññassa uppādakkhaṇe nirujjhati, ṭhitikkhaṇe uppannaṃ aññassa ṭhitikkhaṇe, bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ aññassa bhaṅgakkhaṇe nirujjhatī’’ti idaṃ aṭṭhakathāyaṃ āgatattā vuttanti adhippāyo. Attano panādhippāyaṃ uppādakkhaṇe uppannaṃ nirodhakkhaṇe, ṭhitikkhaṇe uppannañca uppādakkhaṇe, bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ ṭhitikkhaṇe nirujjhatīti dīpetiyeva. Evañca katvā addhānaparicchede ‘‘taṃ pana sattarasamena cittena saddhiṃ nirujjhatī’’ti (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā) vuttaṃ. Imāya pāḷiyā virujjhati, kasmā? Catusamuṭṭhānikarūpassapi samānāyukatāya bhavitabbattāti adhippāyo. Yathā pana etehi yojitaṃ, tathā rūpassa ekuppādanānānirodhatā nānuppādekanirodhatā ca natthiyeva.
యా పన ఏతేహి రూపస్స సత్తరసచిత్తక్ఖణాయుకతా వుత్తా, యా చ అట్ఠకథాయం తతియభాగాధికసోళసచిత్తక్ఖణాయుకతా, సా పటిచ్చసముప్పాదవిభఙ్గట్ఠకథాయం (విభ॰ అట్ఠ॰ ౨౨౭) అతీతారమ్మణాయ చుతియా అనన్తరా పచ్చుప్పన్నారమ్మణం పటిసన్ధిం దస్సేతుం ‘‘ఏత్తావతా ఏకాదస చిత్తక్ఖణా అతీతా హోన్తి, తథా పఞ్చదస చిత్తక్ఖణా అతీతా హోన్తి, అథావసేసపఞ్చచిత్తఏకచిత్తక్ఖణాయుకే తస్మిం యేవారమ్మణే పటిసన్ధిచిత్తం ఉప్పజ్జతీ’’తి దస్సితేన సోళసచిత్తక్ఖణాయుకభావేన విరుజ్ఝతి. న హి సక్కా ‘‘ఠితిక్ఖణే ఏవ రూపం ఆపాథమాగచ్ఛతీ’’తి వత్తుం. తథా హి సతి న రూపస్స ఏకాదస వా పఞ్చదసేవ వా చిత్తక్ఖణా అతీతా, అథ ఖో అతిరేకఏకాదసపఞ్చదసచిత్తక్ఖణా. తస్మా యదిపి పఞ్చద్వారే ఠితిప్పత్తమేవ రూపం పసాదం ఘట్టేతీతి యుజ్జేయ్య, మనోద్వారే పన ఉప్పాదక్ఖణేపి ఆపాథమాగచ్ఛతీతి ఇచ్ఛితబ్బమేతం. న హి మనోద్వారే అతీతాదీసు కిఞ్చి ఆపాథం నాగచ్ఛతీతి. మనోద్వారే చ ఏవం వుత్తం ‘‘ఏకాదస చిత్తక్ఖణా అతీతా, అథావసేసపఞ్చచిత్తక్ఖణాయుకే’’తి (విభ॰ అట్ఠ॰ ౨౨౭).
Yā pana etehi rūpassa sattarasacittakkhaṇāyukatā vuttā, yā ca aṭṭhakathāyaṃ tatiyabhāgādhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā, sā paṭiccasamuppādavibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 227) atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇaṃ paṭisandhiṃ dassetuṃ ‘‘ettāvatā ekādasa cittakkhaṇā atītā honti, tathā pañcadasa cittakkhaṇā atītā honti, athāvasesapañcacittaekacittakkhaṇāyuke tasmiṃ yevārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjatī’’ti dassitena soḷasacittakkhaṇāyukabhāvena virujjhati. Na hi sakkā ‘‘ṭhitikkhaṇe eva rūpaṃ āpāthamāgacchatī’’ti vattuṃ. Tathā hi sati na rūpassa ekādasa vā pañcadaseva vā cittakkhaṇā atītā, atha kho atirekaekādasapañcadasacittakkhaṇā. Tasmā yadipi pañcadvāre ṭhitippattameva rūpaṃ pasādaṃ ghaṭṭetīti yujjeyya, manodvāre pana uppādakkhaṇepi āpāthamāgacchatīti icchitabbametaṃ. Na hi manodvāre atītādīsu kiñci āpāthaṃ nāgacchatīti. Manodvāre ca evaṃ vuttaṃ ‘‘ekādasa cittakkhaṇā atītā, athāvasesapañcacittakkhaṇāyuke’’ti (vibha. aṭṭha. 227).
యో చేత్థ చిత్తస్స ఠితిక్ఖణో వుత్తో, సో చ అత్థి నత్థీతి విచారేతబ్బో. చిత్తయమకే (యమ॰ ౨.చిత్తయమక.౧౦౨) హి ‘‘ఉప్పన్నం ఉప్పజ్జమానన్తి? భఙ్గక్ఖణే ఉప్పన్నం, నో చ ఉప్పజ్జమాన’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘ఠితిక్ఖణే భఙ్గక్ఖణే చా’’తి. తథా ‘‘నుప్పజ్జమానం నుప్పన్నన్తి? భఙ్గక్ఖణే నుప్పజ్జమానం, నో చ నుప్పన్న’’న్తి ఏత్తకమేవ వుత్తం, న వుత్తం ‘‘ఠితిక్ఖణే భఙ్గక్ఖణే చా’’తి. ఏవం ‘‘న నిరుద్ధం న నిరుజ్ఝమానం, న నిరుజ్ఝమానం న నిరుద్ధ’’న్తి ఏతేసం పరిపుణ్ణవిస్సజ్జనే ‘‘ఉప్పాదక్ఖణే అనాగతఞ్చా’’తి వత్వా ‘‘ఠితిక్ఖణే’’తి అవచనం, అతిక్కన్తకాలవారే చ ‘‘భఙ్గక్ఖణే చిత్తం ఉప్పాదక్ఖణం వీతిక్కన్త’’న్తి వత్వా ‘‘ఠితిక్ఖణే’’తి అవచనం ఠితిక్ఖణాభావం చిత్తస్స దీపేతి. సుత్తేసుపి హి ‘‘ఠితస్స అఞ్ఞథత్తం పఞ్ఞాయతీ’’తి తస్సేవ (సం॰ ని॰ ౩.౩౮; అ॰ ని॰ ౩.౪౭) ఏకస్స అఞ్ఞథత్తాభావతో ‘‘యస్సా అఞ్ఞథత్తం పఞ్ఞాయతి, సా సన్తతిఠితీ’’తి న న సక్కా వత్తున్తి, విజ్జమానం వా ఖణద్వయసమఙ్గిం ఠితన్తి.
Yo cettha cittassa ṭhitikkhaṇo vutto, so ca atthi natthīti vicāretabbo. Cittayamake (yama. 2.cittayamaka.102) hi ‘‘uppannaṃ uppajjamānanti? Bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ, no ca uppajjamāna’’nti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe cā’’ti. Tathā ‘‘nuppajjamānaṃ nuppannanti? Bhaṅgakkhaṇe nuppajjamānaṃ, no ca nuppanna’’nti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe cā’’ti. Evaṃ ‘‘na niruddhaṃ na nirujjhamānaṃ, na nirujjhamānaṃ na niruddha’’nti etesaṃ paripuṇṇavissajjane ‘‘uppādakkhaṇe anāgatañcā’’ti vatvā ‘‘ṭhitikkhaṇe’’ti avacanaṃ, atikkantakālavāre ca ‘‘bhaṅgakkhaṇe cittaṃ uppādakkhaṇaṃ vītikkanta’’nti vatvā ‘‘ṭhitikkhaṇe’’ti avacanaṃ ṭhitikkhaṇābhāvaṃ cittassa dīpeti. Suttesupi hi ‘‘ṭhitassa aññathattaṃ paññāyatī’’ti tasseva (saṃ. ni. 3.38; a. ni. 3.47) ekassa aññathattābhāvato ‘‘yassā aññathattaṃ paññāyati, sā santatiṭhitī’’ti na na sakkā vattunti, vijjamānaṃ vā khaṇadvayasamaṅgiṃ ṭhitanti.
యో చేత్థ చిత్తనిరోధక్ఖణే రూపుప్పాదో వుత్తో, సో చ విచారేతబ్బో ‘‘యస్స వా పన సముదయసచ్చం నిరుజ్ఝతి, తస్స దుక్ఖసచ్చం ఉప్పజ్జతీతి? నోతి వుత్త’’న్తి (యమ॰ ౧.సచ్చయమక.౧౩౬). యో చ చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే రూపనిరోధో వుత్తో, సో చ విచారేతబ్బో ‘‘యస్స కుసలా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి, తస్స అబ్యాకతా ధమ్మా నిరుజ్ఝన్తీతి? నోతిఆది (యమ॰ ౩.ధమ్మయమక.౧౬౩) వుత్త’’న్తి. న చ చిత్తసముట్ఠానరూపమేవ సన్ధాయ పటిక్ఖేపో కతోతి సక్కా వత్తుం చిత్తసముట్ఠానరూపాధికారస్స అభావా, అబ్యాకతసద్దస్స చ చిత్తసముట్ఠానరూపేస్వేవ అప్పవత్తితో. యది సఙ్ఖారయమకే కాయసఙ్ఖారస్స చిత్తసఙ్ఖారేన సహుప్పాదేకనిరోధవచనతో అబ్యాకత-సద్దేన చిత్తసముట్ఠానమేవేత్థ గహితన్తి కారణం వదేయ్య, తమ్పి అకారణం. న హి తేన వచనేన అఞ్ఞరూపానం చిత్తేన సహుప్పాదసహనిరోధపటిక్ఖేపో కతో, నాపి నానుప్పాదనానానిరోధానుజాననం, నేవ చిత్తసముట్ఠానతో అఞ్ఞస్స అబ్యాకతభావనివారణఞ్చ కతం, తస్మా తథా అప్పటిక్ఖిత్తానానుఞ్ఞాతానివారితాబ్యాకతభావానం సహుప్పాదసహనిరోధాదికానం కమ్మజాదీనం ఏతేన చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే నిరోధో పటిక్ఖిత్తోతి న సక్కా కమ్మజాదీనం చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే నిరోధం వత్తుం. యమకపాళిఅనుస్సరణే చ సతి ఉప్పాదానన్తరం చిత్తస్స భిజ్జమానతాతి తస్మిం ఖణే చిత్తం న చ రూపం సముట్ఠాపేతి వినస్సమానత్తా, నాపి చ అఞ్ఞస్స రూపసముట్ఠాపకస్స సహాయభావం గచ్ఛతీతి పటిసన్ధిచిత్తేన సహుప్పన్నో ఉతు తదనన్తరస్స చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే రూపం సముట్ఠాపేయ్య. ఏవఞ్చ సతి రూపారూపానం ఆదిమ్హి సహ రూపసముట్ఠాపనతో పుబ్బాపరతోతి ఇదమ్పి నత్థి, అతిలహుపరివత్తఞ్చ చిత్తన్తి యేన సహుప్పజ్జతి, తం చిత్తక్ఖణే రూపం ఉప్పజ్జమానమేవాతి సక్కా వత్తుం. తేనేవ హి తం పటిసన్ధితో ఉద్ధం అచిత్తసముట్ఠానానం అత్తనా సహ ఉప్పజ్జమానానం న కేనచి పచ్చయేన పచ్చయో హోతి, తదనన్తరఞ్చ తం ఠితిప్పత్తన్తి తదనన్తరం చిత్తం తస్స పచ్ఛాజాతపచ్చయో హోతి, న సహజాతపచ్చయోతి. యది ఏవం ‘‘యస్స కాయసఙ్ఖారో ఉప్పజ్జతి, తస్స వచీసఙ్ఖారో నిరుజ్ఝతీతి? నో’’తి (యమ॰ ౨.సఙ్ఖారయమక.౧౨౮), వత్తబ్బన్తి చే? న, చిత్తనిరోధక్ఖణే రూపుప్పాదారమ్భాభావతోతి. నిప్పరియాయేన హి చిత్తస్స ఉప్పాదక్ఖణే ఏవ రూపం ఉప్పజ్జమానం హోతి, చిత్తక్ఖణే పన అవీతివత్తే తం అత్తనో రూపసముట్ఠాపనపురేజాతపచ్చయకిచ్చం న కరోతి, అరూపఞ్చ తస్స పచ్ఛాజాతపచ్చయో న హోతీతి ఠితిప్పత్తివిసేసాలాభం సన్ధాయ పరియాయేన ఇదం వుత్తన్తి.
Yo cettha cittanirodhakkhaṇe rūpuppādo vutto, so ca vicāretabbo ‘‘yassa vā pana samudayasaccaṃ nirujjhati, tassa dukkhasaccaṃ uppajjatīti? Noti vutta’’nti (yama. 1.saccayamaka.136). Yo ca cittassa uppādakkhaṇe rūpanirodho vutto, so ca vicāretabbo ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa abyākatā dhammā nirujjhantīti? Notiādi (yama. 3.dhammayamaka.163) vutta’’nti. Na ca cittasamuṭṭhānarūpameva sandhāya paṭikkhepo katoti sakkā vattuṃ cittasamuṭṭhānarūpādhikārassa abhāvā, abyākatasaddassa ca cittasamuṭṭhānarūpesveva appavattito. Yadi saṅkhārayamake kāyasaṅkhārassa cittasaṅkhārena sahuppādekanirodhavacanato abyākata-saddena cittasamuṭṭhānamevettha gahitanti kāraṇaṃ vadeyya, tampi akāraṇaṃ. Na hi tena vacanena aññarūpānaṃ cittena sahuppādasahanirodhapaṭikkhepo kato, nāpi nānuppādanānānirodhānujānanaṃ, neva cittasamuṭṭhānato aññassa abyākatabhāvanivāraṇañca kataṃ, tasmā tathā appaṭikkhittānānuññātānivāritābyākatabhāvānaṃ sahuppādasahanirodhādikānaṃ kammajādīnaṃ etena cittassa uppādakkhaṇe nirodho paṭikkhittoti na sakkā kammajādīnaṃ cittassa uppādakkhaṇe nirodhaṃ vattuṃ. Yamakapāḷianussaraṇe ca sati uppādānantaraṃ cittassa bhijjamānatāti tasmiṃ khaṇe cittaṃ na ca rūpaṃ samuṭṭhāpeti vinassamānattā, nāpi ca aññassa rūpasamuṭṭhāpakassa sahāyabhāvaṃ gacchatīti paṭisandhicittena sahuppanno utu tadanantarassa cittassa uppādakkhaṇe rūpaṃ samuṭṭhāpeyya. Evañca sati rūpārūpānaṃ ādimhi saha rūpasamuṭṭhāpanato pubbāparatoti idampi natthi, atilahuparivattañca cittanti yena sahuppajjati, taṃ cittakkhaṇe rūpaṃ uppajjamānamevāti sakkā vattuṃ. Teneva hi taṃ paṭisandhito uddhaṃ acittasamuṭṭhānānaṃ attanā saha uppajjamānānaṃ na kenaci paccayena paccayo hoti, tadanantarañca taṃ ṭhitippattanti tadanantaraṃ cittaṃ tassa pacchājātapaccayo hoti, na sahajātapaccayoti. Yadi evaṃ ‘‘yassa kāyasaṅkhāro uppajjati, tassa vacīsaṅkhāro nirujjhatīti? No’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.128), vattabbanti ce? Na, cittanirodhakkhaṇe rūpuppādārambhābhāvatoti. Nippariyāyena hi cittassa uppādakkhaṇe eva rūpaṃ uppajjamānaṃ hoti, cittakkhaṇe pana avītivatte taṃ attano rūpasamuṭṭhāpanapurejātapaccayakiccaṃ na karoti, arūpañca tassa pacchājātapaccayo na hotīti ṭhitippattivisesālābhaṃ sandhāya pariyāyena idaṃ vuttanti.
తతో పరం పనాతి ఏతస్స ‘‘ఏత్థ పన యదేత’’న్తిఆదికాయపి సఙ్గహకథాయ నిట్ఠితాయ పురిమకథాయ సన్నిట్ఠానతో ‘‘తతో పట్ఠాయ కమ్మజరూపపవేణీ న పవత్తతీ’’తి ఏతేన సహ సమ్బన్ధోతి చుతితో పరన్తి అత్థో.
Tato paraṃ panāti etassa ‘‘ettha pana yadeta’’ntiādikāyapi saṅgahakathāya niṭṭhitāya purimakathāya sanniṭṭhānato ‘‘tato paṭṭhāya kammajarūpapaveṇī na pavattatī’’ti etena saha sambandhoti cutito paranti attho.
రూపం పన రూపేన సహాతిఆదినా యథా అట్ఠకథాయం వుత్తం, తథా ఏకుప్పాదేకనిరోధతా రూపానం అరూపేహి, అరూపానం రూపేహి చ నత్థీతి కత్వా రూపానం రూపేహేవ, అరూపానఞ్చ అరూపేహి యోజితా.
Rūpaṃ pana rūpena sahātiādinā yathā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, tathā ekuppādekanirodhatā rūpānaṃ arūpehi, arūpānaṃ rūpehi ca natthīti katvā rūpānaṃ rūpeheva, arūpānañca arūpehi yojitā.
సరీరస్స రూపం అవయవభూతన్తి అత్థో, ఘనభూతో పుఞ్జభావో ఘనపుఞ్జభావో, న తిలముగ్గాదిపుఞ్జా వియ సిథిలసమ్బన్ధనానం పుఞ్జోతి అత్థో. ఏకుప్పాదాదితాతి యథావుత్తే తయో పకారే ఆహ.
Sarīrassarūpaṃ avayavabhūtanti attho, ghanabhūto puñjabhāvo ghanapuñjabhāvo, na tilamuggādipuñjā viya sithilasambandhanānaṃ puñjoti attho. Ekuppādāditāti yathāvutte tayo pakāre āha.
హేట్ఠాతి రూపకణ్డవణ్ణనాయం. పరినిప్ఫన్నావ హోన్తీతి వికారరూపాదీనఞ్చ రూపకణ్డవణ్ణనాయం పరినిప్ఫన్నతాపరియాయో వుత్తోతి కత్వా వుత్తం. పరినిప్ఫన్ననిప్ఫన్నానం కో విసేసోతి? పుబ్బన్తాపరన్తపరిచ్ఛిన్నో పచ్చయేహి నిప్ఫాదితో తిలక్ఖణాహతో సభావధమ్మో పరినిప్ఫన్నో, నిప్ఫన్నో పన అసభావధమ్మోపి హోతి నామగ్గహణసమాపజ్జనాదివసేన నిప్ఫాదియమానోతి. నిరోధసమాపత్తి పనాతి ఏతేన సబ్బమ్పి ఉపాదాపఞ్ఞత్తిం తదేకదేసేన దస్సేతీతి వేదితబ్బం.
Heṭṭhāti rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ. Parinipphannāva hontīti vikārarūpādīnañca rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ parinipphannatāpariyāyo vuttoti katvā vuttaṃ. Parinipphannanipphannānaṃ ko visesoti? Pubbantāparantaparicchinno paccayehi nipphādito tilakkhaṇāhato sabhāvadhammo parinipphanno, nipphanno pana asabhāvadhammopi hoti nāmaggahaṇasamāpajjanādivasena nipphādiyamānoti. Nirodhasamāpatti panāti etena sabbampi upādāpaññattiṃ tadekadesena dassetīti veditabbaṃ.
పకిణ్ణకకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
కమాదివినిచ్ఛయకథావణ్ణనా
Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā
దస్సనేన పహాతబ్బాతిఆదినా పఠమం పహాతబ్బా పఠమం వుత్తా, దుతియం పహాతబ్బా దుతియన్తి అయం పహానక్కమో. అనుపుబ్బపణీతా భూమియో అనుపుబ్బేన వవత్థితాతి తాసం వసేన దేసనాయ భూమిక్కమో. ‘‘చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తిఆదికో (సం॰ ని॰ ౫.౩౭౨, ౩౮౨, ౩౮౩; విభ॰ ౩౫౫) ఏకక్ఖణేపి సతిపట్ఠానాదిసమ్భవతో దేసనాక్కమోవ. దానకథాదయో అనుపుబ్బుక్కంసతో కథితా, ఉప్పత్తిఆదివవత్థానాభావతో పన దానాదీనం ఇధ దేసనాక్కమవచనం. దేసనాక్కమోతి చ యథావుత్తవవత్థానాభావతో అనేకేసం వచనానం సహ పవత్తియా అసమ్భవతో యేన కేనచి పుబ్బాపరియేన దేసేతబ్బత్తా తేన తేనాధిప్పాయేన దేసనామత్తస్సేవ కమో వుచ్చతి. అభేదేన హీతి రూపాదీనం భేదం అకత్వా పిణ్డగ్గహణేనాతి అత్థో. చక్ఖుఆదీనమ్పి విసయభూతన్తి ఏకదేసేన రూపక్ఖన్ధం సముదాయభూతం వదతి. ఏవన్తి ఏత్థ వుత్తనయేనాతి అధిప్పాయో. ‘‘ఛద్వారాధిపతి రాజా’’తి (ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౨.ఏరకపత్తనాగరాజవత్థు) ‘‘మనోపుబ్బఙ్గమా ధమ్మా’’తి (ధ॰ ప॰ ౧-౨) చ వచనతో విఞ్ఞాణం అధిపతి.
Dassanenapahātabbātiādinā paṭhamaṃ pahātabbā paṭhamaṃ vuttā, dutiyaṃ pahātabbā dutiyanti ayaṃ pahānakkamo. Anupubbapaṇītā bhūmiyo anupubbena vavatthitāti tāsaṃ vasena desanāya bhūmikkamo. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā’’tiādiko (saṃ. ni. 5.372, 382, 383; vibha. 355) ekakkhaṇepi satipaṭṭhānādisambhavato desanākkamova. Dānakathādayo anupubbukkaṃsato kathitā, uppattiādivavatthānābhāvato pana dānādīnaṃ idha desanākkamavacanaṃ. Desanākkamoti ca yathāvuttavavatthānābhāvato anekesaṃ vacanānaṃ saha pavattiyā asambhavato yena kenaci pubbāpariyena desetabbattā tena tenādhippāyena desanāmattasseva kamo vuccati. Abhedena hīti rūpādīnaṃ bhedaṃ akatvā piṇḍaggahaṇenāti attho. Cakkhuādīnampi visayabhūtanti ekadesena rūpakkhandhaṃ samudāyabhūtaṃ vadati. Evanti ettha vuttanayenāti adhippāyo. ‘‘Chadvārādhipati rājā’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.erakapattanāgarājavatthu) ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1-2) ca vacanato viññāṇaṃ adhipati.
రూపక్ఖన్ధే ‘‘సాసవం ఉపాదానియ’’న్తి వచనం అనాసవానం ధమ్మానం సబ్భావతో రూపక్ఖన్ధస్స తంసభావతానివత్తనత్థం, న అనాసవరూపనివత్తనత్థన్తి. అనాసవావ ఖన్ధేసు వుత్తాతి ఏత్థ అట్ఠానప్పయుత్తో ఏవ-సద్దో దట్ఠబ్బో, అనాసవా ఖన్ధేస్వేవ వుత్తాతి అత్థో.
Rūpakkhandhe ‘‘sāsavaṃ upādāniya’’nti vacanaṃ anāsavānaṃ dhammānaṃ sabbhāvato rūpakkhandhassa taṃsabhāvatānivattanatthaṃ, na anāsavarūpanivattanatthanti. Anāsavāva khandhesu vuttāti ettha aṭṭhānappayutto eva-saddo daṭṭhabbo, anāsavā khandhesveva vuttāti attho.
సబ్బసఙ్ఖతానం సభాగేన ఏకజ్ఝం సఙ్గహో సబ్బసఙ్ఖతసభాగేకసఙ్గహో. సభాగసభాగేన హి సఙ్గయ్హమానా సబ్బసఙ్ఖతా ఫస్సాదయో పఞ్చక్ఖన్ధా హోన్తి. తత్థ రుప్పనాదిసామఞ్ఞేన సమానకోట్ఠాసా ‘‘సభాగా’’తి వేదితబ్బా. తేసు సఙ్ఖతాభిసఙ్ఖరణకిచ్చం ఆయూహనరసాయ చేతనాయ బలవన్తి సా ‘‘సఙ్ఖారక్ఖన్ధో’’తి వుత్తా, అఞ్ఞే చ రుప్పనాదివిసేసలక్ఖణరహితా ఫస్సాదయో సఙ్ఖతాభిసఙ్ఖరణసామఞ్ఞేనాతి దట్ఠబ్బా. ఫుసనాదయో పన సభావా విసుం ఖన్ధ-సద్దవచనీయా న హోన్తీతి ధమ్మసభావవిఞ్ఞునా తథాగతేన ఫస్సఖన్ధాదయో న వుత్తాతి దట్ఠబ్బాతి. ‘‘యే కేచి, భిక్ఖవే, సమణా వా బ్రాహ్మణా వా సస్సతవాదా సస్సతం లోకఞ్చ పఞ్ఞపేన్తి అత్తానఞ్చ, సబ్బే తే ఇమేయేవ పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధే నిస్సాయ పటిచ్చ, ఏతేసం వా అఞ్ఞతర’’న్తిఆదీనఞ్చ సుత్తానం వసేన అత్తత్తనియగాహవత్థుస్స ఏతపరమతా దట్ఠబ్బా, ఏతేన చ వక్ఖమానసుత్తవసేన చ ఖన్ధే ఏవ నిస్సాయ పరిత్తారమ్మణాదివసేన న వత్తబ్బా చ దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, ఖన్ధనిబ్బానవజ్జస్స సభావధమ్మస్స అభావతోతి వుత్తం హోతి. అఞ్ఞేసఞ్చ ఖన్ధ-సద్దవచనీయానం సీలక్ఖన్ధాదీనం సబ్భావతో న పఞ్చేవాతి ఏతం చోదనం నివత్తేతుమాహ ‘‘అఞ్ఞేసఞ్చ తదవరోధతో’’తి.
Sabbasaṅkhatānaṃ sabhāgena ekajjhaṃ saṅgaho sabbasaṅkhatasabhāgekasaṅgaho. Sabhāgasabhāgena hi saṅgayhamānā sabbasaṅkhatā phassādayo pañcakkhandhā honti. Tattha ruppanādisāmaññena samānakoṭṭhāsā ‘‘sabhāgā’’ti veditabbā. Tesu saṅkhatābhisaṅkharaṇakiccaṃ āyūhanarasāya cetanāya balavanti sā ‘‘saṅkhārakkhandho’’ti vuttā, aññe ca ruppanādivisesalakkhaṇarahitā phassādayo saṅkhatābhisaṅkharaṇasāmaññenāti daṭṭhabbā. Phusanādayo pana sabhāvā visuṃ khandha-saddavacanīyā na hontīti dhammasabhāvaviññunā tathāgatena phassakhandhādayo na vuttāti daṭṭhabbāti. ‘‘Ye keci, bhikkhave, samaṇā vā brāhmaṇā vā sassatavādā sassataṃ lokañca paññapenti attānañca, sabbe te imeyeva pañcupādānakkhandhe nissāya paṭicca, etesaṃ vā aññatara’’ntiādīnañca suttānaṃ vasena attattaniyagāhavatthussa etaparamatā daṭṭhabbā, etena ca vakkhamānasuttavasena ca khandhe eva nissāya parittārammaṇādivasena na vattabbā ca diṭṭhi uppajjati, khandhanibbānavajjassa sabhāvadhammassa abhāvatoti vuttaṃ hoti. Aññesañca khandha-saddavacanīyānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ sabbhāvato na pañcevāti etaṃ codanaṃ nivattetumāha ‘‘aññesañca tadavarodhato’’ti.
దుక్ఖదుక్ఖవిపరిణామదుక్ఖసఙ్ఖారదుక్ఖతావసేన వేదనాయ ఆబాధకత్తం దట్ఠబ్బం. రాగాదిసమ్పయుత్తస్స విపరిణామాదిదుక్ఖస్స ఇత్థిపురిసాదిఆకారగ్గాహికా తంతంసఙ్కప్పమూలభూతా సఞ్ఞా సముట్ఠానం. రోగస్స పిత్తాదీని వియ ఆసన్నకారణం సముట్ఠానం, ఉతుభోజనవేసమాదీని వియ మూలకారణం నిదానం. ‘‘చిత్తస్సఙ్గభూతా చేతసికా’’తి చిత్తం గిలానూపమం వుత్తం, సుఖసఞ్ఞాదివసేన వేదనాకారణాయ హేతుభావతో వేదనాభోజనస్స ఛాదాపనతో చ సఞ్ఞా అపరాధూపమా బ్యఞ్జనూపమా చ, ‘‘పఞ్చ వధకా పచ్చత్థికాతి ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చన్నేతం ఉపాదానక్ఖన్ధానం అధివచన’’న్తి ఆసివిసూపమే (సం॰ ని॰ ౪.౨౩౮) వధకాతి వుత్తా, ‘‘భారోతి ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చన్నేతం ఉపాదానక్ఖన్ధానం అధివచన’’న్తి భారసుత్తే (సం॰ ని॰ ౩.౨౨) భారాతి, ‘‘అతీతంపాహం అద్ధానం రూపేన ఖజ్జిం, సేయ్యథాపాహం ఏతరహి పచ్చుప్పన్నేన రూపేన ఖజ్జామి, అహఞ్చేవ ఖో పన అనాగతం రూపం అభినన్దేయ్యం, అనాగతేనపాహం రూపేన ఖజ్జేయ్యం. సేయ్యథాపేతరహి ఖజ్జామీ’’తిఆదినా ఖజ్జనీయపరియాయేన (సం॰ ని॰ ౩.౭౯) ఖాదకాతి , ‘‘సో అనిచ్చం రూపం ‘అనిచ్చం రూప’న్తి యథాభూతం నప్పజానాతీ’’తిఆదినా యమకసుత్తే (సం॰ ని॰ ౩.౮౫) అనిచ్చాదికాతి. యదిపి ఇమస్మిం విభఙ్గే అవిసేసేన ఖన్ధా వుత్తా, బాహుల్లేన పన ఉపాదానక్ఖన్ధానం తదన్తోగధానం దట్ఠబ్బతా వుత్తాతి వేదితబ్బాతి.
Dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhatāvasena vedanāya ābādhakattaṃ daṭṭhabbaṃ. Rāgādisampayuttassa vipariṇāmādidukkhassa itthipurisādiākāraggāhikā taṃtaṃsaṅkappamūlabhūtā saññā samuṭṭhānaṃ. Rogassa pittādīni viya āsannakāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ, utubhojanavesamādīni viya mūlakāraṇaṃ nidānaṃ. ‘‘Cittassaṅgabhūtā cetasikā’’ti cittaṃ gilānūpamaṃ vuttaṃ, sukhasaññādivasena vedanākāraṇāya hetubhāvato vedanābhojanassa chādāpanato ca saññā aparādhūpamā byañjanūpamā ca, ‘‘pañca vadhakā paccatthikāti kho, bhikkhave, pañcannetaṃ upādānakkhandhānaṃ adhivacana’’nti āsivisūpame (saṃ. ni. 4.238) vadhakāti vuttā, ‘‘bhāroti kho, bhikkhave, pañcannetaṃ upādānakkhandhānaṃ adhivacana’’nti bhārasutte (saṃ. ni. 3.22) bhārāti, ‘‘atītaṃpāhaṃ addhānaṃ rūpena khajjiṃ, seyyathāpāhaṃ etarahi paccuppannena rūpena khajjāmi, ahañceva kho pana anāgataṃ rūpaṃ abhinandeyyaṃ, anāgatenapāhaṃ rūpena khajjeyyaṃ. Seyyathāpetarahi khajjāmī’’tiādinā khajjanīyapariyāyena (saṃ. ni. 3.79) khādakāti , ‘‘so aniccaṃ rūpaṃ ‘aniccaṃ rūpa’nti yathābhūtaṃ nappajānātī’’tiādinā yamakasutte (saṃ. ni. 3.85) aniccādikāti. Yadipi imasmiṃ vibhaṅge avisesena khandhā vuttā, bāhullena pana upādānakkhandhānaṃ tadantogadhānaṃ daṭṭhabbatā vuttāti veditabbāti.
దేసితాదిచ్చబన్ధునాతి దేసితం ఆదిచ్చబన్ధునా, దేసితాని వా. గాథాసుఖత్థం అనునాసికలోపో, నికారలోపో వా కతో.
Desitādiccabandhunāti desitaṃ ādiccabandhunā, desitāni vā. Gāthāsukhatthaṃ anunāsikalopo, nikāralopo vā kato.
గహేతుం న సక్కాతి నిచ్చాదివసేన గహేతుం న యుత్తన్తి అత్థో.
Gahetuṃ na sakkāti niccādivasena gahetuṃ na yuttanti attho.
రూపేన సణ్ఠానేన ఫలకసదిసో దిస్సమానో ఖరభావాభావా ఫలకకిచ్చం న కరోతీతి ‘‘న సక్కా తం గహేత్వా ఫలకం వా ఆసనం వా కాతు’’న్తి ఆహ. న తథా తిట్ఠతీతి నిచ్చాదికా న హోతీతి అత్థో, తణ్హాదిట్ఠీహి వా నిచ్చాదిగ్గహణవసేన ఉప్పాదాదిఅనన్తరం భిజ్జనతో గహితాకారా హుత్వా న తిట్ఠతీతి అత్థో. కోటిసతసహస్ససఙ్ఖ్యాతి ఇదం న గణనపరిచ్ఛేదదస్సనం, బహుభావదస్సనమేవ పనేతం దట్ఠబ్బం. ఉదకజల్లకన్తి ఉదకలసికం. యథా ఉదకతలే బిన్దునిపాతజనితో వాతో ఉదకజల్లకం సఙ్కడ్ఢిత్వా పుటం కత్వా పుప్ఫుళం నామ కరోతి, ఏవం వత్థుమ్హి ఆరమ్మణాపాథగమనజనితో ఫస్సో అనుపచ్ఛిన్నం కిలేసజల్లం సహకారీపచ్చయన్తరభావేన సఙ్కడ్ఢిత్వా వేదనం నామ కరోతి. ఇదఞ్చ కిలేసేహి మూలకారణభూతేహి ఆరమ్మణస్సాదనభూతేహి చ నిబ్బత్తం వట్టగతవేదనం సన్ధాయ వుత్తన్తి వేదితబ్బం. ఉక్కట్ఠపరిచ్ఛేదేన వా చత్తారో పచ్చయా వుత్తా, ఊనేహిపి పన ఉప్పజ్జతేవ.
Rūpena saṇṭhānena phalakasadiso dissamāno kharabhāvābhāvā phalakakiccaṃ na karotīti ‘‘na sakkā taṃ gahetvā phalakaṃ vā āsanaṃ vā kātu’’nti āha. Na tathā tiṭṭhatīti niccādikā na hotīti attho, taṇhādiṭṭhīhi vā niccādiggahaṇavasena uppādādianantaraṃ bhijjanato gahitākārā hutvā na tiṭṭhatīti attho. Koṭisatasahassasaṅkhyāti idaṃ na gaṇanaparicchedadassanaṃ, bahubhāvadassanameva panetaṃ daṭṭhabbaṃ. Udakajallakanti udakalasikaṃ. Yathā udakatale bindunipātajanito vāto udakajallakaṃ saṅkaḍḍhitvā puṭaṃ katvā pupphuḷaṃ nāma karoti, evaṃ vatthumhi ārammaṇāpāthagamanajanito phasso anupacchinnaṃ kilesajallaṃ sahakārīpaccayantarabhāvena saṅkaḍḍhitvā vedanaṃ nāma karoti. Idañca kilesehi mūlakāraṇabhūtehi ārammaṇassādanabhūtehi ca nibbattaṃ vaṭṭagatavedanaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaparicchedena vā cattāro paccayā vuttā, ūnehipi pana uppajjateva.
నానాలక్ఖణోతి వణ్ణగన్ధరసఫస్సాదీహి నానాసభావో. మాయాయ దస్సితం రూపం ‘‘మాయా’’తి ఆహ. పఞ్చపి ఉపాదానక్ఖన్ధా అసుభాదిసభావా ఏవ కిలేసాసుచివత్థుభావాదితోతి అసుభాదితో దట్ఠబ్బా ఏవ. తథాపి కత్థచి కోచి విసేసో సుఖగ్గహణీయో హోతీతి ఆహ ‘‘విసేసతో చా’’తిఆది. తత్థ చత్తారో సతిపట్ఠానా చతువిపల్లాసప్పహానకరాతి తేసం గోచరభావేన రూపక్ఖన్ధాదీసు అసుభాదివసేన దట్ఠబ్బతా వుత్తా.
Nānālakkhaṇoti vaṇṇagandharasaphassādīhi nānāsabhāvo. Māyāya dassitaṃ rūpaṃ ‘‘māyā’’ti āha. Pañcapi upādānakkhandhā asubhādisabhāvā eva kilesāsucivatthubhāvāditoti asubhādito daṭṭhabbā eva. Tathāpi katthaci koci viseso sukhaggahaṇīyo hotīti āha ‘‘visesato cā’’tiādi. Tattha cattāro satipaṭṭhānā catuvipallāsappahānakarāti tesaṃ gocarabhāvena rūpakkhandhādīsu asubhādivasena daṭṭhabbatā vuttā.
ఖన్ధేహి న విహఞ్ఞతి పరివిదితసభావత్తా. విపస్సకోపి హి తేసం విపత్తియం న దుక్ఖమాపజ్జతి, ఖీణాసవేసు పన వత్తబ్బమేవ నత్థి. తే హి ఆయతిమ్పి ఖన్ధేహి న బాధీయన్తీతి . కబళీకారాహారం పరిజానాతీతి ‘‘ఆహారసముదయా రూపసముదయో’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౫౬-౫౭) వుత్తత్తా అజ్ఝత్తికరూపే ఛన్దరాగం పజహన్తో తస్స సముదయభూతే కబళీకారాహారేపి ఛన్దరాగం పజహతీతి అత్థో, అయం పహానపరిఞ్ఞా. అజ్ఝత్తికరూపం పన పరిగ్గణ్హన్తో తస్స పచ్చయభూతం కబళీకారాహారమ్పి పరిగ్గణ్హాతీతి ఞాతపరిఞ్ఞా. తస్స చ ఉదయవయానుపస్సీ హోతీతి తీరణపరిఞ్ఞా చ యోజేతబ్బా. కామరాగభూతం అభిజ్ఝం సన్ధాయ ‘‘అభిజ్ఝాకాయగన్థ’’న్తి ఆహ. అసుభానుపస్సనాయ హి కామరాగప్పహానం హోతీతి. కామరాగముఖేన వా సబ్బలోభప్పహానం వదతి. ‘‘ఫస్సపచ్చయా వేదనా’’తి వుత్తత్తా ఆహారపరిజాననే వుత్తనయేన ఫస్సపరిజాననఞ్చ యోజేతబ్బం.
Khandhehi na vihaññati parividitasabhāvattā. Vipassakopi hi tesaṃ vipattiyaṃ na dukkhamāpajjati, khīṇāsavesu pana vattabbameva natthi. Te hi āyatimpi khandhehi na bādhīyantīti . Kabaḷīkārāhāraṃ parijānātīti ‘‘āhārasamudayā rūpasamudayo’’ti (saṃ. ni. 3.56-57) vuttattā ajjhattikarūpe chandarāgaṃ pajahanto tassa samudayabhūte kabaḷīkārāhārepi chandarāgaṃ pajahatīti attho, ayaṃ pahānapariññā. Ajjhattikarūpaṃ pana pariggaṇhanto tassa paccayabhūtaṃ kabaḷīkārāhārampi pariggaṇhātīti ñātapariññā. Tassa ca udayavayānupassī hotīti tīraṇapariññā ca yojetabbā. Kāmarāgabhūtaṃ abhijjhaṃ sandhāya ‘‘abhijjhākāyagantha’’nti āha. Asubhānupassanāya hi kāmarāgappahānaṃ hotīti. Kāmarāgamukhena vā sabbalobhappahānaṃ vadati. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti vuttattā āhāraparijānane vuttanayena phassaparijānanañca yojetabbaṃ.
సుఖత్థమేవ భవపత్థనా హోతీతి వేదనాయ తణ్హం పజహన్తో భవోఘం ఉత్తరతి. సబ్బం వేదనం దుక్ఖతో పస్సన్తో అత్తనో పరేన అపుబ్బం దుక్ఖం ఉప్పాదితం, సుఖం వా వినాసితం న పస్సతి, తతో ‘‘అనత్థం మే అచరీ’’తిఆదిఆఘాతవత్థుప్పహానతో బ్యాపాదకాయగన్థం భిన్దతి. ‘‘సుఖబహులే సుగతిభవే సుద్ధీ’’తి గహేత్వా గోసీలగోవతాదీహి సుద్ధిం పరామసన్తో సుఖపత్థనావసేనేవ పరామసతీతి వేదనాయ తణ్హం పజహన్తో సీలబ్బతుపాదానం న ఉపాదియతి. మనోసఞ్చేతనా సఙ్ఖారక్ఖన్ధోవ, సఞ్ఞా పన తంసమ్పయుత్తాతి సఞ్ఞాసఙ్ఖారే అనత్తతో పస్సన్తో మనోసఞ్చేతనాయ ఛన్దరాగం పజహతి ఏవ, తఞ్చ పరిగ్గణ్హాతి తీరేతి చాతి ‘‘సఞ్ఞం సఙ్ఖారే…పే॰… పరిజానాతీ’’తి వుత్తం.
Sukhatthameva bhavapatthanā hotīti vedanāya taṇhaṃ pajahanto bhavoghaṃ uttarati. Sabbaṃ vedanaṃ dukkhato passanto attano parena apubbaṃ dukkhaṃ uppāditaṃ, sukhaṃ vā vināsitaṃ na passati, tato ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādiāghātavatthuppahānato byāpādakāyaganthaṃ bhindati. ‘‘Sukhabahule sugatibhave suddhī’’ti gahetvā gosīlagovatādīhi suddhiṃ parāmasanto sukhapatthanāvaseneva parāmasatīti vedanāya taṇhaṃ pajahanto sīlabbatupādānaṃ na upādiyati. Manosañcetanā saṅkhārakkhandhova, saññā pana taṃsampayuttāti saññāsaṅkhāre anattato passanto manosañcetanāya chandarāgaṃ pajahati eva, tañca pariggaṇhāti tīreti cāti ‘‘saññaṃ saṅkhāre…pe… parijānātī’’ti vuttaṃ.
అవిజ్జాయ విఞ్ఞాణే ఘనగ్గహణం హోతీతి ఘనవినిబ్భోగం కత్వా తం అనిచ్చతో పస్సన్తో అవిజ్జోఘం ఉత్తరతి. మోహబలేనేవ సీలబ్బతపరామాసం హోతీతి తం పజహన్తో సీలబ్బతపరామాసకాయగన్థం భిన్దతి.
Avijjāya viññāṇe ghanaggahaṇaṃ hotīti ghanavinibbhogaṃ katvā taṃ aniccato passanto avijjoghaṃ uttarati. Mohabaleneva sīlabbataparāmāsaṃ hotīti taṃ pajahanto sīlabbataparāmāsakāyaganthaṃ bhindati.
‘‘యఞ్చ ఖో ఏతం, భిక్ఖవే, వుచ్చతి చిత్తం ఇతిపి మనో ఇతిపి విఞ్ఞాణం ఇతిపి, తత్రాస్సుతవా పుథుజ్జనో నాలం నిబ్బిన్దితుం, నాలం విరజ్జితుం, నాలం విముచ్చితుం. తం కిస్స హేతు? దీఘరత్తంహేతం, భిక్ఖవే, అస్సుతవతో పుథుజ్జనస్స అజ్ఝోసితం మమాయితం పరామట్ఠం ‘ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౬౧) –
‘‘Yañca kho etaṃ, bhikkhave, vuccati cittaṃ itipi mano itipi viññāṇaṃ itipi, tatrāssutavā puthujjano nālaṃ nibbindituṃ, nālaṃ virajjituṃ, nālaṃ vimuccituṃ. Taṃ kissa hetu? Dīgharattaṃhetaṃ, bhikkhave, assutavato puthujjanassa ajjhositaṃ mamāyitaṃ parāmaṭṭhaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti (saṃ. ni. 2.61) –
వచనతో విఞ్ఞాణం నిచ్చతో పస్సన్తో దిట్ఠుపాదానం ఉపాదియతీతి అనిచ్చతో పస్సన్తో తం న ఉపాదియతీతి.
Vacanato viññāṇaṃ niccato passanto diṭṭhupādānaṃ upādiyatīti aniccato passanto taṃ na upādiyatīti.
కమాదివినిచ్ఛయకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
౨. అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
౩౪. ఏవం యా ఏకవిధాదినా వుత్తవేదనానం భూమివసేన జానితబ్బతా, తం వత్వా పున సమ్పయుత్తతో దస్సితతాదిజానితబ్బప్పకారం వత్తుమాహ ‘‘అపిచా’’తిఆది. అట్ఠవిధేన తత్థాతి తత్థ-సద్దస్స సత్తవిధభేదేనేవ యోజనా ఛబ్బిధభేదేన యోజనాయ సతి అట్ఠవిధత్తాభావతో.
34. Evaṃ yā ekavidhādinā vuttavedanānaṃ bhūmivasena jānitabbatā, taṃ vatvā puna sampayuttato dassitatādijānitabbappakāraṃ vattumāha ‘‘apicā’’tiādi. Aṭṭhavidhena tatthāti tattha-saddassa sattavidhabhedeneva yojanā chabbidhabhedena yojanāya sati aṭṭhavidhattābhāvato.
పూరణత్థమేవ వుత్తోతి దసవిధతాపూరణత్థమేవ వుత్తో, న నవవిధభేదే వియ నయదానత్థం. కస్మా? తత్థ నయస్స దిన్నత్తా. భిన్దితబ్బస్స హి భేదనం నయదానం, తఞ్చ తత్థ కతన్తి. యథా చ కుసలత్తికో, ఏవం ‘‘కాయసమ్ఫస్సజా వేదనా అత్థి సుఖా, అత్థి దుక్ఖా’’తి ఇదమ్పి పూరణత్థమేవాతి దీపితం హోతి అట్ఠవిధభేదే నయస్స దిన్నత్తా.
Pūraṇatthameva vuttoti dasavidhatāpūraṇatthameva vutto, na navavidhabhede viya nayadānatthaṃ. Kasmā? Tattha nayassa dinnattā. Bhinditabbassa hi bhedanaṃ nayadānaṃ, tañca tattha katanti. Yathā ca kusalattiko, evaṃ ‘‘kāyasamphassajā vedanā atthi sukhā, atthi dukkhā’’ti idampi pūraṇatthamevāti dīpitaṃ hoti aṭṭhavidhabhede nayassa dinnattā.
పుబ్బే గహితతో అఞ్ఞస్స గహణం వడ్ఢనం గహణవడ్ఢనవసేన, న పురిమగహితే ఠితే అఞ్ఞుపచయవసేన. వడ్ఢన-సద్దో వా ఛేదనత్థో కేసవడ్ఢనాదీసు వియాతి పుబ్బే గహితస్స అగ్గహణం ఛిన్దనం వడ్ఢనం, దుకతికానం ఉభయేసం వడ్ఢనం ఉభయవడ్ఢనం, ఉభయతో వా పవత్తం వడ్ఢనం ఉభయవడ్ఢనం, తదేవ ఉభతోవడ్ఢనకం, తేన నయనీహరణం ఉభతోవడ్ఢనకనీహారో. వడ్ఢనకనయో వా వడ్ఢనకనీహారో, ఉభయతో పవత్తో వడ్ఢనకనీహారో ఉభతోవడ్ఢనకనీహారో. తత్థ దుకమూలకతికమూలకఉభతోవడ్ఢనకేసు దువిధతివిధభేదానంయేవ హి విసేసో. అఞ్ఞే భేదా అవిసిట్ఠా, తథాపి పఞ్ఞాప్పభేదజననత్థం ధమ్మవితక్కేన ఞాతివితక్కాదినిరత్థకవితక్కనివారణత్థం ఇమఞ్చ పాళిం వితక్కేన్తస్స ధమ్ముపసంహితపామోజ్జజననత్థం ఏకేకస్స వారస్స గహితస్స నియ్యానముఖభావతో చ దువిధతివిధభేదనానత్తవసేన ఇతరేపి భేదా వుత్తాతి వేదితబ్బా అఞ్ఞమఞ్ఞాపేక్ఖేసు ఏకస్స విసేసేన ఇతరేసమ్పి విసిట్ఠభావతో. న కేవలం ఏకవిధోవ, అథ ఖో దువిధో చ. న చ ఏకదువిధోవ, అథ ఖో తివిధోపి. నాపి ఏక…పే॰… నవవిధోవ, అథ ఖో దసవిధోపీతి హి ఏవఞ్చ తే భేదా అఞ్ఞమఞ్ఞాపేక్ఖా, తస్మా ఏకో భేదో విసిట్ఠో అత్తనా అపేక్ఖియమానే, అత్తానఞ్చ అపేక్ఖమానే అఞ్ఞభేదే విసేసేతీతి తస్స వసేన తేపి వత్తబ్బతం అరహన్తీతి వుత్తాతి దట్ఠబ్బా.
Pubbe gahitato aññassa gahaṇaṃ vaḍḍhanaṃ gahaṇavaḍḍhanavasena, na purimagahite ṭhite aññupacayavasena. Vaḍḍhana-saddo vā chedanattho kesavaḍḍhanādīsu viyāti pubbe gahitassa aggahaṇaṃ chindanaṃ vaḍḍhanaṃ, dukatikānaṃ ubhayesaṃ vaḍḍhanaṃ ubhayavaḍḍhanaṃ, ubhayato vā pavattaṃ vaḍḍhanaṃ ubhayavaḍḍhanaṃ, tadeva ubhatovaḍḍhanakaṃ, tena nayanīharaṇaṃ ubhatovaḍḍhanakanīhāro. Vaḍḍhanakanayo vā vaḍḍhanakanīhāro, ubhayato pavatto vaḍḍhanakanīhāro ubhatovaḍḍhanakanīhāro. Tattha dukamūlakatikamūlakaubhatovaḍḍhanakesu duvidhatividhabhedānaṃyeva hi viseso. Aññe bhedā avisiṭṭhā, tathāpi paññāppabhedajananatthaṃ dhammavitakkena ñātivitakkādiniratthakavitakkanivāraṇatthaṃ imañca pāḷiṃ vitakkentassa dhammupasaṃhitapāmojjajananatthaṃ ekekassa vārassa gahitassa niyyānamukhabhāvato ca duvidhatividhabhedanānattavasena itarepi bhedā vuttāti veditabbā aññamaññāpekkhesu ekassa visesena itaresampi visiṭṭhabhāvato. Na kevalaṃ ekavidhova, atha kho duvidho ca. Na ca ekaduvidhova, atha kho tividhopi. Nāpi eka…pe… navavidhova, atha kho dasavidhopīti hi evañca te bhedā aññamaññāpekkhā, tasmā eko bhedo visiṭṭho attanā apekkhiyamāne, attānañca apekkhamāne aññabhede visesetīti tassa vasena tepi vattabbataṃ arahantīti vuttāti daṭṭhabbā.
సత్తవిధేనాతిఆదయో అఞ్ఞప్పభేదనిరపేక్ఖా కేవలం బహుప్పకారతాదస్సనత్థం వుత్తాతి సబ్బేహి తేహి పకారేహి ‘‘బహువిధేన వేదనాక్ఖన్ధం దస్సేసీ’’తి వుత్తం. మహావిసయో రాజా వియ సవిసయే భగవాపి మహావిసయతాయ అప్పటిహతో యథా యథా ఇచ్ఛతి, తథా తథా దేసేతుం సక్కోతి సబ్బఞ్ఞుతానావరణఞాణయోగతోతి అత్థో. దుకే వత్వా తికా వుత్తాతి తికా దుకేసు పక్ఖిత్తాతి యుత్తం, దుకా పన కథం తికేసు పక్ఖిత్తాతి? పరతో వుత్తేపి తస్మిం తస్మిం తికే అపేక్ఖకాపేక్ఖితబ్బవసేన దుకానం యోజితత్తా.
Sattavidhenātiādayo aññappabhedanirapekkhā kevalaṃ bahuppakāratādassanatthaṃ vuttāti sabbehi tehi pakārehi ‘‘bahuvidhena vedanākkhandhaṃ dassesī’’ti vuttaṃ. Mahāvisayo rājā viya savisaye bhagavāpi mahāvisayatāya appaṭihato yathā yathā icchati, tathā tathā desetuṃ sakkoti sabbaññutānāvaraṇañāṇayogatoti attho. Duke vatvā tikā vuttāti tikā dukesu pakkhittāti yuttaṃ, dukā pana kathaṃ tikesu pakkhittāti? Parato vuttepi tasmiṃ tasmiṃ tike apekkhakāpekkhitabbavasena dukānaṃ yojitattā.
కిరియమనోధాతు ఆవజ్జనవసేన లబ్భతీతి వుత్తం, ఆవజ్జనా పన చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా న హోతి. న హి సమానవీథియం పచ్ఛిమో ధమ్మో పురిమస్స కోచి పచ్చయో హోతి. యే చ వదన్తి ‘‘ఆవజ్జనవేదనావ చక్ఖుసఙ్ఘట్టనాయ ఉప్పన్నత్తా ఏవం వుత్తా’’తి, తఞ్చ న యుత్తం. న హి ‘‘చక్ఖురూపపటిఘాతో చక్ఖుసమ్ఫస్సో’’తి కత్థచి సుత్తే వా అట్ఠకథాయం వా వుత్తం. యది సో చ చక్ఖుసమ్ఫస్సో సియా, చక్ఖువిఞ్ఞాణసహజాతాపి వేదనా చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయాతి సా ఇధ అట్ఠకథాయం న వజ్జేతబ్బా సియా. పాళియఞ్చ ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా వేదనా అత్థి అబ్యాకతా’’తి ఏత్థ సఙ్గహితత్తా పున ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా’’తి న వత్తబ్బం సియాతి. అయం పనేత్థాధిప్పాయో – ఆవజ్జనవేదనం వినా చక్ఖుసమ్ఫస్సస్స ఉప్పత్తి నత్థీతి తదుప్పాదికా సా తప్పయోజనత్తా పరియాయేన చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయాతి వత్తుం యుత్తాతి, నిప్పరియాయేన పన చక్ఖుసమ్ఫస్సస్స పరతోవ వేదనా లబ్భన్తి.
Kiriyamanodhātu āvajjanavasena labbhatīti vuttaṃ, āvajjanā pana cakkhusamphassapaccayā na hoti. Na hi samānavīthiyaṃ pacchimo dhammo purimassa koci paccayo hoti. Ye ca vadanti ‘‘āvajjanavedanāva cakkhusaṅghaṭṭanāya uppannattā evaṃ vuttā’’ti, tañca na yuttaṃ. Na hi ‘‘cakkhurūpapaṭighāto cakkhusamphasso’’ti katthaci sutte vā aṭṭhakathāyaṃ vā vuttaṃ. Yadi so ca cakkhusamphasso siyā, cakkhuviññāṇasahajātāpi vedanā cakkhusamphassapaccayāti sā idha aṭṭhakathāyaṃ na vajjetabbā siyā. Pāḷiyañca ‘‘cakkhusamphassapaccayā vedanā atthi abyākatā’’ti ettha saṅgahitattā puna ‘‘cakkhusamphassajā vedanā’’ti na vattabbaṃ siyāti. Ayaṃ panetthādhippāyo – āvajjanavedanaṃ vinā cakkhusamphassassa uppatti natthīti taduppādikā sā tappayojanattā pariyāyena cakkhusamphassapaccayāti vattuṃ yuttāti, nippariyāyena pana cakkhusamphassassa paratova vedanā labbhanti.
చతుత్తింసచిత్తుప్పాదవసేనాతి ఏత్థ రూపారూపావచరానం అగ్గహణం తేసం సయమేవ మనోద్వారభూతత్తా. సబ్బభవఙ్గమనో హి మనోద్వారం, చుతిపటిసన్ధియో చ తతో అనఞ్ఞాతి. ఇమస్మిం పన చతువీసతివిధభేదే చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయాదికుసలాదీనం సమానవీథియం లబ్భమానతా అట్ఠకథాయం వుత్తా, పాళియం పన ఏకూనవీసతిచతువీసతికా సఙ్ఖిపిత్వా ఆగతాతి ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా వేదనాక్ఖన్ధో అత్థి అనుపాదిన్నఅనుపాదానియో అసంకిలిట్ఠఅసంకిలేసికో అవితక్కఅవిచారో’’తిఆదినా నానావీథిగతానం లబ్భమానతాయ వుత్తత్తా కుసలత్తికస్సపి నానావీథియం లబ్భమానతా యోజేతబ్బా. అట్ఠకథాయం పన సమానవీథియం చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయాదికతా ఏకన్తికాతి కత్వా ఏత్థ లబ్భమానతా దస్సితా, న పన అసమానవీథియం లబ్భమానతా పటిక్ఖిత్తా. తేనేవ ‘‘తాని సత్తవిధాదీసు యత్థ కత్థచి ఠత్వా కథేతుం వట్టన్తీ’’తి ఆహ. న హి సమానవీథియంయేవ ఉపనిస్సయకోటిసమతిక్కమభావనాహి లబ్భమానతా హోతి. తిధాపి చ లబ్భమానతం సన్ధాయ ‘‘యత్థ కత్థచి ఠత్వా కథేతుం వట్టన్తీ’’తి వుచ్చతి.
Catuttiṃsacittuppādavasenāti ettha rūpārūpāvacarānaṃ aggahaṇaṃ tesaṃ sayameva manodvārabhūtattā. Sabbabhavaṅgamano hi manodvāraṃ, cutipaṭisandhiyo ca tato anaññāti. Imasmiṃ pana catuvīsatividhabhede cakkhusamphassapaccayādikusalādīnaṃ samānavīthiyaṃ labbhamānatā aṭṭhakathāyaṃ vuttā, pāḷiyaṃ pana ekūnavīsaticatuvīsatikā saṅkhipitvā āgatāti ‘‘cakkhusamphassapaccayā vedanākkhandho atthi anupādinnaanupādāniyo asaṃkiliṭṭhaasaṃkilesiko avitakkaavicāro’’tiādinā nānāvīthigatānaṃ labbhamānatāya vuttattā kusalattikassapi nānāvīthiyaṃ labbhamānatā yojetabbā. Aṭṭhakathāyaṃ pana samānavīthiyaṃ cakkhusamphassapaccayādikatā ekantikāti katvā ettha labbhamānatā dassitā, na pana asamānavīthiyaṃ labbhamānatā paṭikkhittā. Teneva ‘‘tāni sattavidhādīsu yattha katthaci ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭantī’’ti āha. Na hi samānavīthiyaṃyeva upanissayakoṭisamatikkamabhāvanāhi labbhamānatā hoti. Tidhāpi ca labbhamānataṃ sandhāya ‘‘yattha katthaci ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭantī’’ti vuccati.
ఏతానీతి యథాదస్సితాని కుసలాదీని చిత్తాని వదతి, వేదనానిద్దేసేపి చ ఏతస్మిం పుబ్బఙ్గమస్స చిత్తస్స వసేన కథేతుం సుఖన్తి చిత్తసమ్బన్ధో కతో. తేనేవ పన చిత్తాని సత్తవిధభేదే తికభూమివసేన, చతువీసతివిధభేదే ద్వారతికవసేన, తింసవిధభేదే ద్వారభూమివసేన, బహువిధభేదే ద్వారతికభూమివసేన దీపితానీతి ‘‘తేసు యత్థ కత్థచి ఠత్వా కథేతుం వట్టన్తీ’’తి వుత్తం. కుసలాదీనం దీపనా కామావచరాదిభూమివసేన కాతబ్బా, తా చ భూమియో తింసవిధభేదే సయమేవాగతా, న చ సత్తవిధభేదే వియ ద్వారం అనామట్ఠం, అతిబ్యత్తా చ ఏత్థ సమానాసమానవీథీసు లబ్భమానతాతి తింసవిధే…పే॰… సుఖదీపనాని హోన్తీ’’తి వుత్తం. కస్మా పన తింసవిధస్మింయేవ ఠత్వా దీపయింసు, నను ద్వారతికభూమీనం ఆమట్ఠత్తా బహువిధభేదే ఠత్వా దీపేతబ్బానీతి? న, దీపేతబ్బట్ఠానాతిక్కమతో. సత్తవిధభేదో హి ద్వారస్స అనామట్ఠత్తా దీపనాయ అట్ఠానం, చతువీసతివిధభేదే ఆమట్ఠద్వారతికా న భూమియో అపేక్ఖిత్వా ఠపితా, తింసవిధభేదే ఆమట్ఠద్వారభూమియో వుత్తా. యే చ ఠపితా, తే చేత్థ తికా అపేక్ఖితబ్బరహితా కేవలం భూమీహి సహ దీపేతబ్బావ. తేనేదం దీపనాయ ఠానం, తదతిక్కమే పన ఠానాతిక్కమో హోతీతి.
Etānīti yathādassitāni kusalādīni cittāni vadati, vedanāniddesepi ca etasmiṃ pubbaṅgamassa cittassa vasena kathetuṃ sukhanti cittasambandho kato. Teneva pana cittāni sattavidhabhede tikabhūmivasena, catuvīsatividhabhede dvāratikavasena, tiṃsavidhabhede dvārabhūmivasena, bahuvidhabhede dvāratikabhūmivasena dīpitānīti ‘‘tesu yatthakatthaci ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭantī’’ti vuttaṃ. Kusalādīnaṃ dīpanā kāmāvacarādibhūmivasena kātabbā, tā ca bhūmiyo tiṃsavidhabhede sayamevāgatā, na ca sattavidhabhede viya dvāraṃ anāmaṭṭhaṃ, atibyattā ca ettha samānāsamānavīthīsu labbhamānatāti tiṃsavidhe…pe… sukhadīpanāni hontī’’ti vuttaṃ. Kasmā pana tiṃsavidhasmiṃyeva ṭhatvā dīpayiṃsu, nanu dvāratikabhūmīnaṃ āmaṭṭhattā bahuvidhabhede ṭhatvā dīpetabbānīti? Na, dīpetabbaṭṭhānātikkamato. Sattavidhabhedo hi dvārassa anāmaṭṭhattā dīpanāya aṭṭhānaṃ, catuvīsatividhabhede āmaṭṭhadvāratikā na bhūmiyo apekkhitvā ṭhapitā, tiṃsavidhabhede āmaṭṭhadvārabhūmiyo vuttā. Ye ca ṭhapitā, te cettha tikā apekkhitabbarahitā kevalaṃ bhūmīhi saha dīpetabbāva. Tenedaṃ dīpanāya ṭhānaṃ, tadatikkame pana ṭhānātikkamo hotīti.
ఉపనిస్సయకోటియాతి ఏత్థ ‘‘సద్ధం ఉపనిస్సాయ దానం దేతీ’’తిఆదినా (పట్ఠా॰ ౧.౧.౪౨౩) నానావీథియం పకతూపనిస్సయో వుత్తోతి ఏకవీథియం కుసలాదీనం చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో తదభావే అభావతో జాతి వియ జరామరణస్స ఉపనిస్సయలేసేన పచ్చయోతి వత్తుం యుజ్జేయ్య, ఇధ పన ‘‘కసిణరూపదస్సనహేతుఉప్పన్నా పరికమ్మాదివేదనా చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా’’తి వక్ఖతి, తస్మా నానావీథియం గతాని ఏతాని చిత్తాని చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా లబ్భమానానీతి న ఉపనిస్సయలేసో ఉపనిస్సయకోటి, బలవబలవానం పన పరికమ్మాదీనం ఉపనిస్సయానం సబ్బేసం ఆదిభూతో ఉపనిస్సయో ఉపనిస్సయకోటి. ‘‘వాలకోటి న పఞ్ఞాయతీ’’తిఆదీసు వియ హి ఆది, అవయవో వా కోటి. కసిణరూపదస్సనతో పభుతి చ కామావచరకుసలాదీనం వేదనానం ఉపనిస్సయో పవత్తోతి తం దస్సనం ఉపనిస్సయకోటి. పరికమ్మాదీని వియ వా న బలవఉపనిస్సయో దస్సనన్తి తస్స ఉపనిస్సయన్తభావేన ఉపనిస్సయకోటితా వుత్తా. ఘానాదిద్వారేసు తీసు ఉపనిస్సయకోటియా లబ్భమానత్తాభావం వదన్తో ఇధ సమానవీథి న గహితాతి దీపేతి. దస్సనసవనాని వియ హి కసిణపరికమ్మాదీనం ఘాయనాదీని ఉపనిస్సయా న హోన్తీతి తదలాభో దీపితోతి. యదిపి వాయోకసిణం ఫుసిత్వాపి గహేతబ్బం, పురిమేన పన సవనేన వినా తం ఫుసనం సయమేవ మూలుపనిస్సయో యేభుయ్యేన న హోతీతి తస్స ఉపనిస్సయకోటితా న వుత్తా.
Upanissayakoṭiyāti ettha ‘‘saddhaṃ upanissāya dānaṃ detī’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.423) nānāvīthiyaṃ pakatūpanissayo vuttoti ekavīthiyaṃ kusalādīnaṃ cakkhusamphassādayo tadabhāve abhāvato jāti viya jarāmaraṇassa upanissayalesena paccayoti vattuṃ yujjeyya, idha pana ‘‘kasiṇarūpadassanahetuuppannā parikammādivedanā cakkhusamphassapaccayā’’ti vakkhati, tasmā nānāvīthiyaṃ gatāni etāni cittāni cakkhusamphassapaccayā labbhamānānīti na upanissayaleso upanissayakoṭi, balavabalavānaṃ pana parikammādīnaṃ upanissayānaṃ sabbesaṃ ādibhūto upanissayo upanissayakoṭi. ‘‘Vālakoṭi na paññāyatī’’tiādīsu viya hi ādi, avayavo vā koṭi. Kasiṇarūpadassanato pabhuti ca kāmāvacarakusalādīnaṃ vedanānaṃ upanissayo pavattoti taṃ dassanaṃ upanissayakoṭi. Parikammādīni viya vā na balavaupanissayo dassananti tassa upanissayantabhāvena upanissayakoṭitā vuttā. Ghānādidvāresu tīsu upanissayakoṭiyā labbhamānattābhāvaṃ vadanto idha samānavīthi na gahitāti dīpeti. Dassanasavanāni viya hi kasiṇaparikammādīnaṃ ghāyanādīni upanissayā na hontīti tadalābho dīpitoti. Yadipi vāyokasiṇaṃ phusitvāpi gahetabbaṃ, purimena pana savanena vinā taṃ phusanaṃ sayameva mūlupanissayo yebhuyyena na hotīti tassa upanissayakoṭitā na vuttā.
అజ్ఝాసయేన సమ్పత్తిగతో అజ్ఝాసయసమ్పన్నో, సమ్పన్నజ్ఝాసయోతి వుత్తం హోతి. వత్తప్పటివత్తన్తి ఖుద్దకఞ్చేవ మహన్తఞ్చ వత్తం, పుబ్బే వా కతం వత్తం, పచ్ఛా కతం పటివత్తం. ఏవం చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తి ఆదిమ్హి ఉప్పన్నం ఆహ, తతో పరం ఉప్పన్నానిపి పన కసిణరూపదస్సనకల్యాణమిత్తదస్సనసంవేగవత్థుదస్సనాదీని ఉపనిస్సయపచ్చయా హోన్తియేవాతి. తేన తదుపనిస్సయం చక్ఖువిఞ్ఞాణం దస్సేతీతి వేదితబ్బం.
Ajjhāsayena sampattigato ajjhāsayasampanno, sampannajjhāsayoti vuttaṃ hoti. Vattappaṭivattanti khuddakañceva mahantañca vattaṃ, pubbe vā kataṃ vattaṃ, pacchā kataṃ paṭivattaṃ. Evaṃ cakkhuviññāṇanti ādimhi uppannaṃ āha, tato paraṃ uppannānipi pana kasiṇarūpadassanakalyāṇamittadassanasaṃvegavatthudassanādīni upanissayapaccayā hontiyevāti. Tena tadupanissayaṃ cakkhuviññāṇaṃ dassetīti veditabbaṃ.
యథాభూతసభావాదస్సనం అసమపేక్ఖనా. ‘‘అస్మీ’’తి రూపాదీసు వినిబన్ధస్స. సభావన్తరామసనవసేన పరామట్ఠస్స, పరామట్ఠవతోతి అత్థో. ఆరమ్మణాధిగహణవసేన అను అను ఉప్పజ్జనధమ్మతాయ థిరభావకిలేసస్స థామగతస్స, అప్పహీనకామరాగాదికస్స వా. పరిగ్గహే ఠితోతి వీమంసాయ ఠితో. ఏత్థ చ అసమపేక్ఖనాయాతిఆదినా మోహాదీనం కిచ్చేన పాకటేన తేసం ఉప్పత్తివసేన విచారణా దట్ఠబ్బా. రూపదస్సనేన ఉప్పన్నకిలేససమతిక్కమవసేన పవత్తా రూపదస్సనహేతుకా హోతీతి ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సపచ్చయా నామ జాతా’’తి ఆహ. ఏత్థ చ చక్ఖుసమ్ఫస్సస్స చతుభూమికవేదనాయ ఉపనిస్సయభావో ఏవ పకారన్తరేన కథితో, తథా ‘‘భావనావసేనా’’తి ఏత్థ చ.
Yathābhūtasabhāvādassanaṃ asamapekkhanā. ‘‘Asmī’’ti rūpādīsu vinibandhassa. Sabhāvantarāmasanavasena parāmaṭṭhassa, parāmaṭṭhavatoti attho. Ārammaṇādhigahaṇavasena anu anu uppajjanadhammatāya thirabhāvakilesassa thāmagatassa, appahīnakāmarāgādikassa vā. Pariggahe ṭhitoti vīmaṃsāya ṭhito. Ettha ca asamapekkhanāyātiādinā mohādīnaṃ kiccena pākaṭena tesaṃ uppattivasena vicāraṇā daṭṭhabbā. Rūpadassanena uppannakilesasamatikkamavasena pavattā rūpadassanahetukā hotīti ‘‘cakkhusamphassapaccayā nāma jātā’’ti āha. Ettha ca cakkhusamphassassa catubhūmikavedanāya upanissayabhāvo eva pakārantarena kathito, tathā ‘‘bhāvanāvasenā’’ti ettha ca.
కలాపసమ్మసనేన తీణి లక్ఖణాని ఆరోపేత్వా ఉదయబ్బయానుపస్సనాదికాయ విపస్సనాపటిపాటియా ఆదిమ్హి రూపారమ్మణపరిగ్గహేన రూపారమ్మణం సమ్మసిత్వా, తంమూలకం వా సబ్బం సమ్మసనం ఆదిభూతే రూపారమ్మణే పవత్తతీతి కత్వా ఆహ ‘‘రూపారమ్మణం సమ్మసిత్వా’’తి. ఏత్థ చ నామరూపపరిగ్గహాది సబ్బం సమ్మసనం భావనాతి వేదితబ్బా. రూపారమ్మణం సమ్మసిత్వాతి చ యథావుత్తచక్ఖువిఞ్ఞాణస్స ఆరమ్మణభూతం రూపారమ్మణం వుత్తం, న యం కిఞ్చి. ఆరమ్మణేన హి చక్ఖుసమ్ఫస్సం దస్సేతీతి. ఏవం ‘‘రూపారమ్మణే ఉప్పన్నం కిలేస’’న్తి ఏత్థాపి వేదితబ్బం.
Kalāpasammasanena tīṇi lakkhaṇāni āropetvā udayabbayānupassanādikāya vipassanāpaṭipāṭiyā ādimhi rūpārammaṇapariggahena rūpārammaṇaṃ sammasitvā, taṃmūlakaṃ vā sabbaṃ sammasanaṃ ādibhūte rūpārammaṇe pavattatīti katvā āha ‘‘rūpārammaṇaṃ sammasitvā’’ti. Ettha ca nāmarūpapariggahādi sabbaṃ sammasanaṃ bhāvanāti veditabbā. Rūpārammaṇaṃ sammasitvāti ca yathāvuttacakkhuviññāṇassa ārammaṇabhūtaṃ rūpārammaṇaṃ vuttaṃ, na yaṃ kiñci. Ārammaṇena hi cakkhusamphassaṃ dassetīti. Evaṃ ‘‘rūpārammaṇe uppannaṃ kilesa’’nti etthāpi veditabbaṃ.
ఇదం ఫోట్ఠబ్బం కింనిస్సితన్తి చక్ఖుద్వారే వియ యోజనాయ యథాసమ్భవం ఆపోధాతుయా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స చ వసేన మహాభూతనిస్సితతా యోజేతబ్బా.
Idaṃ phoṭṭhabbaṃ kiṃnissitanti cakkhudvāre viya yojanāya yathāsambhavaṃ āpodhātuyā aññamaññassa ca vasena mahābhūtanissitatā yojetabbā.
జాతి…పే॰… బలవపచ్చయో హోతీతి యథావుత్తానం భయతో దిస్సమానానం జాతిఆదీనం బలవపచ్చయభావేన తేసం భయతో దస్సనేన సహజాతస్స మనోసమ్ఫస్సస్స, తస్స వా దస్సనస్స ద్వారభూతస్స భవఙ్గమనోసమ్ఫస్సస్స బలవపచ్చయభావం దస్సేతి.
Jāti…pe… balavapaccayo hotīti yathāvuttānaṃ bhayato dissamānānaṃ jātiādīnaṃ balavapaccayabhāvena tesaṃ bhayato dassanena sahajātassa manosamphassassa, tassa vā dassanassa dvārabhūtassa bhavaṅgamanosamphassassa balavapaccayabhāvaṃ dasseti.
ధమ్మారమ్మణేతి న పుబ్బే వుత్తే జాతిఆదిఆరమ్మణేవ, అథ ఖో సబ్బస్మిం రాగాదివత్థుభూతే ధమ్మారమ్మణే. వత్థునిస్సితన్తి ఏత్థ వేదనాదిసఙ్ఖాతస్స ధమ్మారమ్మణేకదేసస్స పరిగ్గహముఖేన ధమ్మారమ్మణపరిగ్గహం దస్సేతి.
Dhammārammaṇeti na pubbe vutte jātiādiārammaṇeva, atha kho sabbasmiṃ rāgādivatthubhūte dhammārammaṇe. Vatthunissitanti ettha vedanādisaṅkhātassa dhammārammaṇekadesassa pariggahamukhena dhammārammaṇapariggahaṃ dasseti.
మనోసమ్ఫస్సోతి విఞ్ఞాణం సమ్ఫస్సస్స కారణభావేన గహితం, తదేవ అత్తనో ఫలస్సేవ ఫలభావేన వత్తుం న యుత్తం కారణఫలసఙ్కరభావేన సోతూనం సమ్మోహజనకత్తాతి ఆహ ‘‘న హి సక్కా విఞ్ఞాణం మనోసమ్ఫస్సజన్తి నిద్దిసితు’’న్తి, న పన విఞ్ఞాణస్స మనోసమ్ఫస్సేన సహజాతభావస్స అభావా. యస్మా వా యథా ‘‘తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సో’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౦౪; ౩.౪౨౦, ౪౨౫-౪౨౬; సం॰ ని॰ ౪.౬౦) వచనతో ఇన్ద్రియవిసయా వియ విఞ్ఞాణమ్పి ఫస్సస్స విసేసపచ్చయో, న తథా ఫస్సో విఞ్ఞాణస్స, తస్మా ఇన్ద్రియవిసయా వియ విఞ్ఞాణమ్పి చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదివచనం న అరహతీతి చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదిభావో న కతోతి వేదితబ్బో.
Manosamphassoti viññāṇaṃ samphassassa kāraṇabhāvena gahitaṃ, tadeva attano phalasseva phalabhāvena vattuṃ na yuttaṃ kāraṇaphalasaṅkarabhāvena sotūnaṃ sammohajanakattāti āha ‘‘na hi sakkā viññāṇaṃ manosamphassajanti niddisitu’’nti, na pana viññāṇassa manosamphassena sahajātabhāvassa abhāvā. Yasmā vā yathā ‘‘tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’ti (ma. ni. 1.204; 3.420, 425-426; saṃ. ni. 4.60) vacanato indriyavisayā viya viññāṇampi phassassa visesapaccayo, na tathā phasso viññāṇassa, tasmā indriyavisayā viya viññāṇampi cakkhusamphassajādivacanaṃ na arahatīti cakkhusamphassajādibhāvo na katoti veditabbo.
అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
౩. పఞ్హపుచ్ఛకవణ్ణనా
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
౧౫౦. చిత్తుప్పాదరూపవసేన తం తం సముదాయం ఏకేకం ధమ్మం కత్వా ‘‘పఞ్చపణ్ణాస కామావచరధమ్మే’’తి ఆహ. రజ్జన్తస్సాతిఆదీసు రాగాదయో ఛసు ద్వారేసు సీలాదయో చ పఞ్చ సంవరా యథాసమ్భవం యోజేతబ్బా, సమ్మసనం పన మనోద్వారే ఏవ. రూపారూపావచరధమ్మేసు అభిజ్ఝాదోమనస్సాదిఉప్పత్తి అత్థీతి తతో సతిసంవరో ఞాణవీరియసంవరా చ యథాయోగం యోజేతబ్బా. పరిగ్గహవచనేన సమ్మసనపచ్చవేక్ఖణాని సఙ్గణ్హాతి. తేయేవాతి చత్తారో ఖన్ధా వుత్తా.
150. Cittuppādarūpavasena taṃ taṃ samudāyaṃ ekekaṃ dhammaṃ katvā ‘‘pañcapaṇṇāsa kāmāvacaradhamme’’ti āha. Rajjantassātiādīsu rāgādayo chasu dvāresu sīlādayo ca pañca saṃvarā yathāsambhavaṃ yojetabbā, sammasanaṃ pana manodvāre eva. Rūpārūpāvacaradhammesu abhijjhādomanassādiuppatti atthīti tato satisaṃvaro ñāṇavīriyasaṃvarā ca yathāyogaṃ yojetabbā. Pariggahavacanena sammasanapaccavekkhaṇāni saṅgaṇhāti. Teyevāti cattāro khandhā vuttā.
సమానే దేసితబ్బే దేసనామత్తస్స పరివట్టనం పరివట్టో. తీసుపి పరివట్టేసు కత్థచి కిఞ్చి ఊనం అధికం వా నత్థీతి కత్వా ఆహ ‘‘ఏకోవ పరిచ్ఛేదో’’తి.
Samāne desitabbe desanāmattassa parivaṭṭanaṃ parivaṭṭo. Tīsupi parivaṭṭesu katthaci kiñci ūnaṃ adhikaṃ vā natthīti katvā āha ‘‘ekova paricchedo’’ti.
పఞ్హపుచ్ఛకవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ఖన్ధవిభఙ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Khandhavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / విభఙ్గపాళి • Vibhaṅgapāḷi / ౧. ఖన్ధవిభఙ్గో • 1. Khandhavibhaṅgo
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / సమ్మోహవినోదనీ-అట్ఠకథా • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
౧. సుత్తన్తభాజనీయవణ్ణనా • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
౨. అభిధమ్మభాజనీయవణ్ణనా • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
౩. పఞ్హాపుచ్ఛకవణ్ణనా • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / విభఙ్గ-అనుటీకా • Vibhaṅga-anuṭīkā / ౧. ఖన్ధవిభఙ్గో • 1. Khandhavibhaṅgo