Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā

។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

អភិធម្មបិដកេ

Abhidhammapiṭake

វិភង្គ-មូលដីកា

Vibhaṅga-mūlaṭīkā

១. ខន្ធវិភង្គោ

1. Khandhavibhaṅgo

១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា

1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

ចតុសច្ចទសោតិ ចត្តារិ សច្ចានិ សមាហដានិ ចតុសច្ចំ, ចតុសច្ចំ បស្សីតិ ចតុសច្ចទសោ។ សតិបិ សាវកានំ បច្ចេកពុទ្ធានញ្ច ចតុសច្ចទស្សនភាវេ អនញ្ញបុព្ពកត្តា ភគវតោ ចតុសច្ចទស្សនស្ស តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតាយ ទសពលេសុ ច វសីភាវស្ស បត្តិតោ បរសន្តានេសុ ច បសារិតភាវេន សុបាកដត្តា ភគវាវ វិសេសេន ‘‘ចតុសច្ចទសោ’’តិ ថោមនំ អរហតីតិ ។ នាថតីតិ នាថោ, វេនេយ្យានំ ហិតសុខំ អាសីសតិ បត្ថេតិ, បរសន្តានគតំ វា កិលេសព្យសនំ ឧបតាបេតិ, ‘‘សាធុ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កាលេន កាលំ អត្តសម្បត្តិំ បច្ចវេក្ខិតា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៨.៧) វា តំ តំ ហិតបដិបត្តិំ យាចតីតិ អត្ថោ។ បរមេន ចិត្តិស្សរិយេន សមន្នាគតោ, សព្ពសត្តេ វា គុណេហិ ឦសតិ អភិភវតីតិ បរមិស្សរោ ភគវា ‘‘នាថោ’’តិ វុច្ចតិ។ ‘‘សទ្ធម្មេ គារវំ កត្វា ករិស្សាមី’’តិ សោតព្ពភាវេ ការណំ វត្វា បុន សវនេ និយោជេន្តោ អាហ ‘‘តំ សុណាថ សមាហិតា’’តិ។ ‘‘បោរាណដ្ឋកថានយំ វិគាហិត្វា ករិស្សាមី’’តិ វា ឯតេន សក្កច្ចសវនេ ច ការណំ វត្វា តត្ថ និយោជេន្តោ អាហ ‘‘សទ្ធម្មេ គារវំ កត្វា តំ សុណាថា’’តិ។

Catusaccadasoti cattāri saccāni samāhaṭāni catusaccaṃ, catusaccaṃ passīti catusaccadaso. Satipi sāvakānaṃ paccekabuddhānañca catusaccadassanabhāve anaññapubbakattā bhagavato catusaccadassanassa tattha ca sabbaññutāya dasabalesu ca vasībhāvassa pattito parasantānesu ca pasāritabhāvena supākaṭattā bhagavāva visesena ‘‘catusaccadaso’’ti thomanaṃ arahatīti . Nāthatīti nātho, veneyyānaṃ hitasukhaṃ āsīsati pattheti, parasantānagataṃ vā kilesabyasanaṃ upatāpeti, ‘‘sādhu, bhikkhave, bhikkhu kālena kālaṃ attasampattiṃ paccavekkhitā’’tiādinā (a. ni. 8.7) vā taṃ taṃ hitapaṭipattiṃ yācatīti attho. Paramena cittissariyena samannāgato, sabbasatte vā guṇehi īsati abhibhavatīti paramissaro bhagavā ‘‘nātho’’ti vuccati. ‘‘Saddhamme gāravaṃ katvā karissāmī’’ti sotabbabhāve kāraṇaṃ vatvā puna savane niyojento āha ‘‘taṃ suṇātha samāhitā’’ti. ‘‘Porāṇaṭṭhakathānayaṃ vigāhitvā karissāmī’’ti vā etena sakkaccasavane ca kāraṇaṃ vatvā tattha niyojento āha ‘‘saddhamme gāravaṃ katvā taṃ suṇāthā’’ti.

ឯត្ថ ច ‘‘ចតុសច្ចទសោ’’តិ វចនំ ថោមនមេវ ចតុប្បភេទាយ ទេសនាយ សមានគណនទស្សនគុណេន, ‘‘អដ្ឋារសហិ ពុទ្ធធម្មេហិ ឧបេតោ’’តិ ច អដ្ឋារសប្បភេទាយ ទេសនាយ សមានគណនគុណេហីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ យថាវុត្តេន វា និរតិសយេន ចតុសច្ចទស្សនេន ភគវា ចតុធា ធម្មសង្គណិំ ទេសេតុំ សមត្ថោ អហោសិ, អដ្ឋារសពុទ្ធធម្មសមន្នាគមេន អដ្ឋារសធា វិភង្គន្តិ យថាវុត្តទេសនាសមត្ថតាសម្បាទកគុណនិទស្សនមេតំ ‘‘ចតុសច្ចទសោ ឧបេតោ ពុទ្ធធម្មេហិ អដ្ឋារសហី’’តិ។ តេន យថាវុត្តាយ ទេសនាយ សព្ពញ្ញុភាសិតត្តា អវិបរីតតំ ទស្សេន្តោ តត្ថ សត្តេ ឧគ្គហាទីសុ និយោជេតិ, និដ្ឋានគមនញ្ច អត្តនោ វាយាមំ ទស្សេន្តោ អដ្ឋកថាសវនេ ច អាទរំ ឧប្បាទយតិ, យថាវុត្តគុណរហិតេន អសព្ពញ្ញុនា ទេសេតុំ អសក្កុណេយ្យតំ ធម្មសង្គណីវិភង្គប្បករណានំ ទស្សេន្តោ តត្ថ តទដ្ឋកថាយ ច សាតិសយំ គារវំ ជនយតិ, ពុទ្ធាទីនញ្ច រតនានំ សម្មាសម្ពុទ្ធតាទិគុណេ វិភាវេតិ។

Ettha ca ‘‘catusaccadaso’’ti vacanaṃ thomanameva catuppabhedāya desanāya samānagaṇanadassanaguṇena, ‘‘aṭṭhārasahi buddhadhammehi upeto’’ti ca aṭṭhārasappabhedāya desanāya samānagaṇanaguṇehīti daṭṭhabbaṃ. Yathāvuttena vā niratisayena catusaccadassanena bhagavā catudhā dhammasaṅgaṇiṃ desetuṃ samattho ahosi, aṭṭhārasabuddhadhammasamannāgamena aṭṭhārasadhā vibhaṅganti yathāvuttadesanāsamatthatāsampādakaguṇanidassanametaṃ ‘‘catusaccadaso upeto buddhadhammehi aṭṭhārasahī’’ti. Tena yathāvuttāya desanāya sabbaññubhāsitattā aviparītataṃ dassento tattha satte uggahādīsu niyojeti, niṭṭhānagamanañca attano vāyāmaṃ dassento aṭṭhakathāsavane ca ādaraṃ uppādayati, yathāvuttaguṇarahitena asabbaññunā desetuṃ asakkuṇeyyataṃ dhammasaṅgaṇīvibhaṅgappakaraṇānaṃ dassento tattha tadaṭṭhakathāya ca sātisayaṃ gāravaṃ janayati, buddhādīnañca ratanānaṃ sammāsambuddhatādiguṇe vibhāveti.

តត្ថ ចត្តារិ សច្ចានិ បាកដានេវ, អដ្ឋារស បន ពុទ្ធធម្មា ឯវំ វេទិតព្ពា – ‘‘អតីតំសេ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អប្បដិហតំ ញាណំ, អនាគតំសេ…បេ.… បច្ចុប្បន្នំសេ…បេ.… ឥមេហិ តីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តំ, សព្ពំ វចីកម្មំ…បេ. … សព្ពំ មនោកម្មំ…បេ.… ឥមេហិ ឆហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នត្ថិ ឆន្ទស្ស ហានិ, នត្ថិ ធម្មទេសនាយ, នត្ថិ វីរិយស្ស, នត្ថិ សមាធិស្ស, នត្ថិ បញ្ញាយ, នត្ថិ វិមុត្តិយា ហានិ។ ឥមេហិ ទ្វាទសហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នត្ថិ ទវា, នត្ថិ រវា, នត្ថិ អផុដំ, នត្ថិ វេគាយិតត្តំ, នត្ថិ អព្យាវដមនោ, នត្ថិ អប្បដិសង្ខានុបេក្ខា’’តិ។

Tattha cattāri saccāni pākaṭāneva, aṭṭhārasa pana buddhadhammā evaṃ veditabbā – ‘‘atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse…pe… paccuppannaṃse…pe… imehi tīhi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivattaṃ, sabbaṃ vacīkammaṃ…pe. … sabbaṃ manokammaṃ…pe… imehi chahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi chandassa hāni, natthi dhammadesanāya, natthi vīriyassa, natthi samādhissa, natthi paññāya, natthi vimuttiyā hāni. Imehi dvādasahi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato natthi davā, natthi ravā, natthi aphuṭaṃ, natthi vegāyitattaṃ, natthi abyāvaṭamano, natthi appaṭisaṅkhānupekkhā’’ti.

តត្ថ នត្ថិ ទវាតិ ខិឌ្ឌាធិប្បាយេន កិរិយា នត្ថិ។ នត្ថិ រវាតិ សហសា កិរិយា នត្ថិ។ នត្ថិ អផុដន្តិ ញាណេន អផុសិតំ នត្ថិ។ នត្ថិ វេគាយិតត្តន្តិ តុរិតកិរិយា នត្ថិ។ នត្ថិ អព្យាវដមនោតិ និរត្ថកោ ចិត្តសមុទាចារោ នត្ថិ។ នត្ថិ អប្បដិសង្ខានុបេក្ខាតិ អញ្ញាណុបេក្ខា នត្ថិ។ កត្ថចិ បន ‘‘នត្ថិ ធម្មទេសនាយ ហានី’’តិ អលិខិត្វា ‘‘នត្ថិ ឆន្ទស្ស ហានិ, នត្ថិ វីរិយស្ស, នត្ថិ សត្តិយា’’តិ លិខន្តិ។

Tattha natthi davāti khiḍḍādhippāyena kiriyā natthi. Natthi ravāti sahasā kiriyā natthi. Natthi aphuṭanti ñāṇena aphusitaṃ natthi. Natthi vegāyitattanti turitakiriyā natthi. Natthi abyāvaṭamanoti niratthako cittasamudācāro natthi. Natthi appaṭisaṅkhānupekkhāti aññāṇupekkhā natthi. Katthaci pana ‘‘natthi dhammadesanāya hānī’’ti alikhitvā ‘‘natthi chandassa hāni, natthi vīriyassa, natthi sattiyā’’ti likhanti.

១. ធម្មសង្គហេ ធម្មេ កុសលាទិកេ តិកទុកេហិ សង្គហេត្វា តេ ឯវ ធម្មេ សុត្តន្តេ ខន្ធាទិវសេន វុត្តេ វិភជិតុំ វិភង្គប្បករណំ វុត្តំ។ តត្ថ សង្ខេបេន វុត្តានំ ខន្ធាទីនំ វិភជនំ វិភង្គោ។ សោ សោ វិភង្គោ បកតោ អធិកតោ យស្សា បាឡិយា, សា ‘‘វិភង្គប្បករណ’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អធិកតោតិ ច វត្តព្ពភាវេន បរិគ្គហិតោតិ អត្ថោ។ តត្ថ វិភង្គប្បករណស្ស អាទិភូតេ ខន្ធវិភង្គេ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា រូបក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ ឥទំ សុត្តន្តភាជនីយំ នាម។ ននុ ន ឯត្តកមេវ សុត្តន្តភាជនីយន្តិ? សច្ចំ, ឥតិ-សទ្ទេន បន អាទិ-សទ្ទត្ថជោតកេន បការត្ថជោតកេន វា សព្ពំ សុត្តន្តភាជនីយំ សង្គហេត្វា វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ឯវមាទិ ឯវំបការំ វា ឥទំ សុត្តន្តភាជនីយន្តិ វេទិតព្ពំ។ អថ វា ឯកទេសេន សមុទាយំ និទស្សេតិ បព្ពតសមុទ្ទាទិនិទស្សកោ វិយ។ តត្ថ និព្ពានវជ្ជានំ សព្ពធម្មានំ សង្គាហកត្តា សព្ពសង្គាហកេហិ ច អាយតនាទីហិ អប្បកតរបទត្តា ខន្ធានំ ខន្ធវិភង្គោ អាទិម្ហិ វុត្តោ។

1. Dhammasaṅgahe dhamme kusalādike tikadukehi saṅgahetvā te eva dhamme suttante khandhādivasena vutte vibhajituṃ vibhaṅgappakaraṇaṃ vuttaṃ. Tattha saṅkhepena vuttānaṃ khandhādīnaṃ vibhajanaṃ vibhaṅgo. So so vibhaṅgo pakato adhikato yassā pāḷiyā, sā ‘‘vibhaṅgappakaraṇa’’nti vuccati. Adhikatoti ca vattabbabhāvena pariggahitoti attho. Tattha vibhaṅgappakaraṇassa ādibhūte khandhavibhaṅge ‘‘pañcakkhandhā rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti idaṃ suttantabhājanīyaṃ nāma. Nanu na ettakameva suttantabhājanīyanti? Saccaṃ, iti-saddena pana ādi-saddatthajotakena pakāratthajotakena vā sabbaṃ suttantabhājanīyaṃ saṅgahetvā viññāṇakkhandhoti evamādi evaṃpakāraṃ vā idaṃ suttantabhājanīyanti veditabbaṃ. Atha vā ekadesena samudāyaṃ nidasseti pabbatasamuddādinidassako viya. Tattha nibbānavajjānaṃ sabbadhammānaṃ saṅgāhakattā sabbasaṅgāhakehi ca āyatanādīhi appakatarapadattā khandhānaṃ khandhavibhaṅgo ādimhi vutto.

ន តតោ ហេដ្ឋាតិ រូបាទីនំ វេទយិតាទិសភាវត្តាភាវា យស្មិំ សភាវេ អតីតាទយោ រាសី កត្វា វត្តព្ពា, តស្ស រុប្បនាទិតោ អញ្ញស្សាភាវា ច ហេដ្ឋា គណនេសុ សង្ខតធម្មានំ អនិដ្ឋានំ សាវសេសភាវំ, ន ហេដ្ឋា គណនមត្តាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ ឆដ្ឋស្ស បន ខន្ធស្ស អភាវា ‘‘ន ឧទ្ធ’’ន្តិ អាហ។ ន ហិ សវិភាគធម្មេហិ និស្សដស្ស អតីតាទិភាវរហិតស្ស ឯកស្ស និព្ពានស្ស រាសដ្ឋោ អត្ថីតិ។ ‘‘រាសិម្ហី’’តិ សទ្ទត្ថសហិតំ ខន្ធ-សទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតិ។ ‘‘គុណេ បណ្ណត្តិយំ រុឡ្ហិយ’’ន្តិ វិសយមេវ ខន្ធ-សទ្ទស្ស ទស្សេតិ, ន សទ្ទត្ថំ។ លោកិយលោកុត្តរភេទញ្ហិ សីលាទិគុណំ និប្បទេសេន គហេត្វា បវត្តមានោ ខន្ធ-សទ្ទោ សីលាទិគុណវិសិដ្ឋំ រាសដ្ឋំ ទីបេតីតិ។ កេចិ បន ‘‘គុណដ្ឋោ ឯត្ថ ខន្ធដ្ឋោ’’តិ វទន្តិ។ ទារុក្ខន្ធោតិ ឯត្ថ បន ន ខន្ធ-សទ្ទោ បញ្ញត្តិ-សទ្ទស្ស អត្ថេ វត្តតិ, តាទិសេ បន បុថុលាយតេ ទារុម្ហិ ទារុក្ខន្ធោតិ បញ្ញត្តិ ហោតីតិ បញ្ញត្តិយំ និបតតីតិ វុត្តំ។ តថា ឯកស្មិម្បិ វិញ្ញាណេ បវត្តោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ខន្ធ-សទ្ទោ ន រុឡ្ហី-សទ្ទស្ស អត្ថំ វទតិ, សមុទាយេ បន និរុឡ្ហោ ខន្ធ-សទ្ទោ តទេកទេសេ បវត្តមានោ តាយ ឯវ រុឡ្ហិយា បវត្តតីតិ ខន្ធ-សទ្ទោ រុឡ្ហិយំ និបតតីតិ វុត្តំ។

Na tato heṭṭhāti rūpādīnaṃ vedayitādisabhāvattābhāvā yasmiṃ sabhāve atītādayo rāsī katvā vattabbā, tassa ruppanādito aññassābhāvā ca heṭṭhā gaṇanesu saṅkhatadhammānaṃ aniṭṭhānaṃ sāvasesabhāvaṃ, na heṭṭhā gaṇanamattābhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Chaṭṭhassa pana khandhassa abhāvā ‘‘na uddha’’nti āha. Na hi savibhāgadhammehi nissaṭassa atītādibhāvarahitassa ekassa nibbānassa rāsaṭṭho atthīti. ‘‘Rāsimhī’’ti saddatthasahitaṃ khandha-saddassa visayaṃ dasseti. ‘‘Guṇe paṇṇattiyaṃ ruḷhiya’’nti visayameva khandha-saddassa dasseti, na saddatthaṃ. Lokiyalokuttarabhedañhi sīlādiguṇaṃ nippadesena gahetvā pavattamāno khandha-saddo sīlādiguṇavisiṭṭhaṃ rāsaṭṭhaṃ dīpetīti. Keci pana ‘‘guṇaṭṭho ettha khandhaṭṭho’’ti vadanti. Dārukkhandhoti ettha pana na khandha-saddo paññatti-saddassa atthe vattati, tādise pana puthulāyate dārumhi dārukkhandhoti paññatti hotīti paññattiyaṃ nipatatīti vuttaṃ. Tathā ekasmimpi viññāṇe pavatto viññāṇakkhandhoti khandha-saddo na ruḷhī-saddassa atthaṃ vadati, samudāye pana niruḷho khandha-saddo tadekadese pavattamāno tāya eva ruḷhiyā pavattatīti khandha-saddo ruḷhiyaṃ nipatatīti vuttaṃ.

រាសិតោ គុណតោតិ សព្ពត្ថ និស្សក្កវចនំ វិសយស្សេវ ខន្ធ-សទ្ទប្បវត្តិយា ការណភាវំ សន្ធាយ កតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ‘‘រាសិតោ’’តិ ឥមមត្ថំ សទ្ទត្ថវសេនបិ និយមេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អយញ្ហិ ខន្ធដ្ឋោ នាម បិណ្ឌដ្ឋោ’’តិអាទិមាហ។ កោដ្ឋាសដ្ឋេ ខន្ធដ្ឋេ ឆដ្ឋេនបិ ខន្ធេន ភវិតព្ពំ។ និព្ពានម្បិ ហិ ឆដ្ឋោ កោដ្ឋាសោតិ។ តស្មា ‘‘ខន្ធដ្ឋោ នាម រាសដ្ឋោ’’តិ យុត្តំ។ យេសំ វា អតីតាទិវសេន ភេទោ អត្ថិ, តេសំ រុប្បនាទិលក្ខណវសេន តំតំកោដ្ឋាសតា វុច្ចតីតិ ភេទរហិតស្ស និព្ពានស្ស កោដ្ឋាសដ្ឋេន ច ខន្ធភាវោ ន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។

Rāsito guṇatoti sabbattha nissakkavacanaṃ visayasseva khandha-saddappavattiyā kāraṇabhāvaṃ sandhāya katanti veditabbaṃ. ‘‘Rāsito’’ti imamatthaṃ saddatthavasenapi niyametvā dassetuṃ ‘‘ayañhi khandhaṭṭho nāma piṇḍaṭṭho’’tiādimāha. Koṭṭhāsaṭṭhe khandhaṭṭhe chaṭṭhenapi khandhena bhavitabbaṃ. Nibbānampi hi chaṭṭho koṭṭhāsoti. Tasmā ‘‘khandhaṭṭho nāma rāsaṭṭho’’ti yuttaṃ. Yesaṃ vā atītādivasena bhedo atthi, tesaṃ ruppanādilakkhaṇavasena taṃtaṃkoṭṭhāsatā vuccatīti bhedarahitassa nibbānassa koṭṭhāsaṭṭhena ca khandhabhāvo na vuttoti veditabbo.

ឯត្តាវតាតិ ឧទ្ទេសមត្តេនាតិ អត្ថោ។ ចត្តារោ ច មហាភូតា…បេ.… រូបន្តិ ឯវំ វិភត្តោ។ កត្ថាតិ ចេ? ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ។ ឥតិ-សទ្ទេន និទស្សនត្ថេន សព្ពោ វិភជននយោ ទស្សិតោ។ ឥទញ្ច វិភជនំ ឱឡារិកាទីសុ ចក្ខាយតនន្តិអាទិវិភជនញ្ច យថាសម្ភវំ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ យោជេតព្ពំ, ឯវំ វេទនាក្ខន្ធាទីសុបិ។ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ បន ឯកាទសោកាសេសុ បុរិមេ ឱកាសបញ្ចកេ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ.… មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ ឆវិញ្ញាណកាយវិសេសេន វិភត្តោ, ន តត្ថ មនោធាតុ មនោវិញ្ញាណធាតូតិ វិភជនំ អត្ថិ។ តំ បន ទ្វយំ មនោវិញ្ញាណន្តិ វុត្តន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘មនោធាតុ មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។

Ettāvatāti uddesamattenāti attho. Cattāro ca mahābhūtā…pe… rūpanti evaṃ vibhatto. Katthāti ce? Ekādasasu okāsesu. Iti-saddena nidassanatthena sabbo vibhajananayo dassito. Idañca vibhajanaṃ oḷārikādīsu cakkhāyatanantiādivibhajanañca yathāsambhavaṃ ekādasasu okāsesu yojetabbaṃ, evaṃ vedanākkhandhādīsupi. Viññāṇakkhandho pana ekādasokāsesu purime okāsapañcake ‘‘cakkhuviññāṇaṃ…pe… manoviññāṇa’’nti chaviññāṇakāyavisesena vibhatto, na tattha manodhātu manoviññāṇadhātūti vibhajanaṃ atthi. Taṃ pana dvayaṃ manoviññāṇanti vuttanti imamatthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘manodhātu manoviññāṇadhātū’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.

ឯវំ បាឡិនយេន បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ធម្មបរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា បុន អញ្ញេន បការេន ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ខន្ធនិទ្ទេសេ។

Evaṃ pāḷinayena pañcasu khandhesu dhammaparicchedaṃ dassetvā puna aññena pakārena dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādimāha. Etthāti etasmiṃ khandhaniddese.

១. រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

1. Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā

២. យំ កិញ្ចីតិ ឯត្ថ យន្តិ សាមញ្ញេន អនិយមនិទស្សនំ, កិញ្ចីតិ បការន្តរភេទំ អាមសិត្វា អនិយមនិទស្សនំ។ ឧភយេនបិ អតីតំ វា…បេ.… សន្តិកេ វា អប្បំ វា ពហុំ វា យាទិសំ វា តាទិសំ វា យំ កិញ្ចីតិ នបុំសកនិទ្ទេសារហំ សព្ពំ ព្យាបេត្វា សង្គណ្ហាតីតិ អញ្ញេសុបិ នបុំសកនិទ្ទេសារហេសុ បសង្គំ ទិស្វា តស្ស អធិប្បេតត្ថំ អតិច្ច បវត្តិតោ អតិប្បសង្គស្ស និយមនត្ថំ ‘‘រូប’’ន្តិ អាហ។ យំកិញ្ចីតិ សនិបាតំ យំ-សទ្ទំ កិំ-សទ្ទញ្ច អនិយមេកត្ថទីបនវសេន ឯកំ បទន្តិ គហេត្វា ‘‘បទទ្វយេនបី’’តិ វុត្តំ។

2. Yaṃ kiñcīti ettha yanti sāmaññena aniyamanidassanaṃ, kiñcīti pakārantarabhedaṃ āmasitvā aniyamanidassanaṃ. Ubhayenapi atītaṃ vā…pe… santike vā appaṃ vā bahuṃ vā yādisaṃ vā tādisaṃ vā yaṃ kiñcīti napuṃsakaniddesārahaṃ sabbaṃ byāpetvā saṅgaṇhātīti aññesupi napuṃsakaniddesārahesu pasaṅgaṃ disvā tassa adhippetatthaṃ aticca pavattito atippasaṅgassa niyamanatthaṃ ‘‘rūpa’’nti āha. Yaṃkiñcīti sanipātaṃ yaṃ-saddaṃ kiṃ-saddañca aniyamekatthadīpanavasena ekaṃ padanti gahetvā ‘‘padadvayenapī’’ti vuttaṃ.

កិញ្ច, ភិក្ខវេ, រូបំ វទេថាតិ តុម្ហេបិ រូបំ រូបន្តិ វទេថ, តំ កេន ការណេន វទេថាតិ អត្ថោ, អថ វា កេន ការណេន រូបំ, តំ ការណំ វទេថាតិ អត្ថោ។ អថេតេសុ ភិក្ខូសុ តុណ្ហីភូតេសុ ភគវា អាហ ‘‘រុប្បតីតិ ខោ’’តិអាទិ។

Kiñca, bhikkhave, rūpaṃ vadethāti tumhepi rūpaṃ rūpanti vadetha, taṃ kena kāraṇena vadethāti attho, atha vā kena kāraṇena rūpaṃ, taṃ kāraṇaṃ vadethāti attho. Athetesu bhikkhūsu tuṇhībhūtesu bhagavā āha ‘‘ruppatīti kho’’tiādi.

ភិជ្ជតីតិ សីតាទិសន្និបាតេ វិសទិសសន្តានុប្បត្តិទស្សនតោ បុរិមសន្តានស្ស ភេទំ សន្ធាយាហ។ ភេទោ ច វិសទិសតាវិការាបត្តីតិ ភិជ្ជតីតិ វិការំ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ។ វិការាបត្តិ ច សីតាទិសន្និបាតេ វិសទិសរូបុប្បត្តិយេវ។ អរូបក្ខន្ធានំ បន អតិលហុបរិវត្តិតោ យថា រូបធម្មានំ ឋិតិក្ខណេ សីតាទីហិ សមាគមោ ហោតិ, យេន តត្ថ ឧតុនោ ឋិតិប្បត្តស្ស បុរិមសទិសសន្តានុប្បាទនសមត្ថតា ន ហោតិ អាហារាទិកស្ស វា, ឯវំ អញ្ញេហិ សមាគមោ នត្ថិ។ សង្ឃដ្ដនេន ច វិការាបត្តិយំ រុប្បន-សទ្ទោ និរុឡ្ហោ, តស្មា អរូបធម្មានំ សង្ឃដ្ដនវិរហិតត្តា រូបធម្មានំ វិយ បាកដស្ស វិការស្ស អភាវតោ ច ‘‘រុប្បន្តី’’តិ ‘‘រុប្បនលក្ខណា’’តិ ច ន វុច្ចន្តិ។ ជិឃច្ឆាបិបាសាហិ រុប្បនញ្ច ឧទរគ្គិសន្និបាតេន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឯត្ថ ច កុប្បតីតិ ឯតេន កត្តុអត្ថេ រូបបទសិទ្ធិំ ទស្សេតិ, ឃដ្ដីយតិ បីឡីយតីតិ ឯតេហិ កម្មត្ថេ។ កោបាទិកិរិយាយេវ ហិ រុប្បនកិរិយាតិ។ សោ បន កត្តុភូតោ កម្មភូតោ ច អត្ថោ ភិជ្ជមានោ ហោតីតិ ឥមស្សត្ថស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘ភិជ្ជតីតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ។ អថ វា រុប្បតីតិ រូបន្តិ កម្មកត្តុត្ថេ រូបបទសិទ្ធិ វុត្តា។ វិការោ ហិ រុប្បនន្តិ។ តេនេវ ‘‘ភិជ្ជតីតិ អត្ថោ’’តិ កម្មកត្តុត្ថេន ភិជ្ជតិ-សទ្ទេន អត្ថំ ទស្សេតិ។ យំ បន រុប្បតិ ភិជ្ជតិ, តំ យស្មា កុប្បតិ ឃដ្ដីយតិ បីឡីយតិ, តស្មា ឯតេហិ ច បទេហិ បទត្ថោ បាកដោ កតោតិ។ ‘‘កេនដ្ឋេនា’’តិ បុច្ឆាសភាគវសេន ‘‘រុប្បនដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ។ ន កេវលំ សទ្ទត្ថោយេវ រុប្បនំ, តស្ស បនត្ថស្ស លក្ខណញ្ច ហោតីតិ អត្ថលក្ខណវសេន ‘‘រុប្បនលក្ខណេន រូបន្តិបិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ។

Bhijjatīti sītādisannipāte visadisasantānuppattidassanato purimasantānassa bhedaṃ sandhāyāha. Bhedo ca visadisatāvikārāpattīti bhijjatīti vikāraṃ āpajjatīti attho. Vikārāpatti ca sītādisannipāte visadisarūpuppattiyeva. Arūpakkhandhānaṃ pana atilahuparivattito yathā rūpadhammānaṃ ṭhitikkhaṇe sītādīhi samāgamo hoti, yena tattha utuno ṭhitippattassa purimasadisasantānuppādanasamatthatā na hoti āhārādikassa vā, evaṃ aññehi samāgamo natthi. Saṅghaṭṭanena ca vikārāpattiyaṃ ruppana-saddo niruḷho, tasmā arūpadhammānaṃ saṅghaṭṭanavirahitattā rūpadhammānaṃ viya pākaṭassa vikārassa abhāvato ca ‘‘ruppantī’’ti ‘‘ruppanalakkhaṇā’’ti ca na vuccanti. Jighacchāpipāsāhi ruppanañca udaraggisannipātena hotīti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca kuppatīti etena kattuatthe rūpapadasiddhiṃ dasseti, ghaṭṭīyati pīḷīyatīti etehi kammatthe. Kopādikiriyāyeva hi ruppanakiriyāti. So pana kattubhūto kammabhūto ca attho bhijjamāno hotīti imassatthassa dassanatthaṃ ‘‘bhijjatīti attho’’ti vuttaṃ. Atha vā ruppatīti rūpanti kammakattutthe rūpapadasiddhi vuttā. Vikāro hi ruppananti. Teneva ‘‘bhijjatīti attho’’ti kammakattutthena bhijjati-saddena atthaṃ dasseti. Yaṃ pana ruppati bhijjati, taṃ yasmā kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati, tasmā etehi ca padehi padattho pākaṭo katoti. ‘‘Kenaṭṭhenā’’ti pucchāsabhāgavasena ‘‘ruppanaṭṭhenā’’ti vuttaṃ. Na kevalaṃ saddatthoyeva ruppanaṃ, tassa panatthassa lakkhaṇañca hotīti atthalakkhaṇavasena ‘‘ruppanalakkhaṇena rūpantipi vattuṃ vaṭṭatī’’ti āha.

ឆិជ្ជិត្វាតិ មុច្ឆាបត្តិយា មុច្ចិត្វា អង្គបច្ចង្គានំ ឆេទនវសេន វា ឆិជ្ជិត្វា។ អច្ចន្តខារេន សីតោទកេនាតិ អតិសីតភាវមេវ សន្ធាយ អច្ចន្តខារតា វុត្តា សិយា។ ន ហិ តំ កប្បសណ្ឋានំ ឧទកំ សម្បត្តិករំ បថវីសន្ធារកំ កប្បវិនាសឧទកំ វិយ ខារំ ភវិតុំ អរហតិ។ តថា ហិ សតិ បថវី វិលីយេយ្យាតិ។ អវីចិមហានិរយេតិ សឧស្សទំ អវីចិនិរយំ វុត្តំ។ តេនេវ ‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ បេត្តិ…បេ.… ន ហោន្តីតិ ឯវំវិធាបិ សត្តា អត្ថីតិ អធិប្បាយោ ឯវំវិធាយេវ ហោន្តីតិ និយមាភាវតោ។ ឯវំ កាលកញ្ជិកាទីសុបីតិ។ សរន្តា គច្ឆន្តីតិ សរីសប-សទ្ទស្ស អត្ថំ វទតិ។

Chijjitvāti mucchāpattiyā muccitvā aṅgapaccaṅgānaṃ chedanavasena vā chijjitvā. Accantakhārena sītodakenāti atisītabhāvameva sandhāya accantakhāratā vuttā siyā. Na hi taṃ kappasaṇṭhānaṃ udakaṃ sampattikaraṃ pathavīsandhārakaṃ kappavināsaudakaṃ viya khāraṃ bhavituṃ arahati. Tathā hi sati pathavī vilīyeyyāti. Avīcimahānirayeti saussadaṃ avīcinirayaṃ vuttaṃ. Teneva ‘‘tattha hī’’tiādi vuttaṃ. Petti…pe… na hontīti evaṃvidhāpi sattā atthīti adhippāyo evaṃvidhāyeva hontīti niyamābhāvato. Evaṃ kālakañjikādīsupīti. Sarantā gacchantīti sarīsapa-saddassa atthaṃ vadati.

អភិសញ្ញូហិត្វាតិ ឯត្ថ សមូហំ កត្វាតិបិ អត្ថោ។ ឯតេន សព្ពំ រូបំ…បេ.… ទស្សិតំ ហោតីតិ ឯតេន រូបក្ខន្ធ-សទ្ទស្ស សមានាធិករណសមាសភាវំ ទស្សេតិ។ តេនេវាហ ‘‘ន ហិ រូបតោ…បេ.… អត្ថី’’តិ។

Abhisaññūhitvāti ettha samūhaṃ katvātipi attho. Etena sabbaṃ rūpaṃ…pe… dassitaṃ hotīti etena rūpakkhandha-saddassa samānādhikaraṇasamāsabhāvaṃ dasseti. Tenevāha ‘‘na hi rūpato…pe… atthī’’ti.

៣. បក្ខិបិត្វាតិ ឯត្ថ ឯកាទសោកាសេសុ រូបំ បក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោ។ ន ហិ តត្ថ មាតិកំយេវ បក្ខិបិត្វា មាតិកា ឋបិតា, អថ ខោ បករណប្បត្តំ រូបន្តិ។

3. Pakkhipitvāti ettha ekādasokāsesu rūpaṃ pakkhipitvāti attho. Na hi tattha mātikaṃyeva pakkhipitvā mātikā ṭhapitā, atha kho pakaraṇappattaṃ rūpanti.

អបរោ នយោ…បេ.… ឯត្ថេវ គណនំ គតន្តិ ឯតេន អតីតំសេនាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនន្តិ ទស្សេតិ។ យេន បការេន គណនំ គតំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ចត្តារោ ច មហាភូតា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ សតិ មហាភូតុបាទាយរូបភាវោ អតីតកោដ្ឋាសេ គណនស្ស ការណន្តិ អាបជ្ជតិ។ ន ហិ អតីតំសានំ វេទនាទីនំ និវត្តនត្ថំ ឥទំ វចនំ ‘‘យំ រូប’’ន្តិ ឯតេនេវ តេសំ និវត្តិតត្តា, នាបិ រូបស្ស អញ្ញប្បការនិវត្តនត្ថំ សព្ពប្បការស្ស តត្ថ គណិតត្តា, ន ច អនាគតបច្ចុប្បន្នាការនិវត្តនត្ថំ អតីតំសវចនេន តំនិវត្តនតោតិ។ អថ បន យំ អតីតំសេន គណិតំ, តំ ចត្តារោ ច…បេ.… រូបន្តិ ឯវំ គណិតន្តិ អយមត្ថោ អធិប្បេតោ, ឯវំ សតិ គណនន្តរទស្សនំ ឥទំ សិយា, ន អតីតំសេន គណិតប្បការទស្សនំ, តំទស្សនេ បន សតិ ភូតុបាទាយរូបប្បការេន អតីតំសេ គណិតំ តំសភាវត្តាតិ អាបន្នមេវ ហោតិ, ន ច ឯវំសភាវតា អតីតំសេ គណិតតាយ ការណំ ភវិតុំ អរហតិ ឯវំសភាវស្សេវ បច្ចុប្បន្នានាគតេសុ គណិតត្តា សុខាទិសភាវស្ស ច អតីតំសេ គណិតត្តា, តស្មា បុរិមនយោ ឯវ យុត្តោ។ អជ្ឈត្តពហិទ្ធានិទ្ទេសេសុបិ តាទិសោ ឯវត្ថោ លព្ភតីតិ។

Aparo nayo…pe… ettheva gaṇanaṃ gatanti etena atītaṃsenāti bhummatthe karaṇavacananti dasseti. Yena pakārena gaṇanaṃ gataṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘cattāro ca mahābhūtā’’tiādi vuttanti imasmiṃ atthe sati mahābhūtupādāyarūpabhāvo atītakoṭṭhāse gaṇanassa kāraṇanti āpajjati. Na hi atītaṃsānaṃ vedanādīnaṃ nivattanatthaṃ idaṃ vacanaṃ ‘‘yaṃ rūpa’’nti eteneva tesaṃ nivattitattā, nāpi rūpassa aññappakāranivattanatthaṃ sabbappakārassa tattha gaṇitattā, na ca anāgatapaccuppannākāranivattanatthaṃ atītaṃsavacanena taṃnivattanatoti. Atha pana yaṃ atītaṃsena gaṇitaṃ, taṃ cattāro ca…pe… rūpanti evaṃ gaṇitanti ayamattho adhippeto, evaṃ sati gaṇanantaradassanaṃ idaṃ siyā, na atītaṃsena gaṇitappakāradassanaṃ, taṃdassane pana sati bhūtupādāyarūpappakārena atītaṃse gaṇitaṃ taṃsabhāvattāti āpannameva hoti, na ca evaṃsabhāvatā atītaṃse gaṇitatāya kāraṇaṃ bhavituṃ arahati evaṃsabhāvasseva paccuppannānāgatesu gaṇitattā sukhādisabhāvassa ca atītaṃse gaṇitattā, tasmā purimanayo eva yutto. Ajjhattabahiddhāniddesesupi tādiso evattho labbhatīti.

សុត្តន្តបរិយាយតោតិ បរិយាយទេសនត្តា សុត្តស្ស វុត្តំ។ អភិធម្មនិទ្ទេសតោតិ និប្បរិយាយទេសនត្តា អភិធម្មស្ស និច្ឆយេន ទេសោ និទ្ទេសោតិ កត្វា វុត្តំ។ កិញ្ចាបីតិអាទីសុ អយមធិប្បាយោ – សុត្តន្តភាជនីយត្តា យថា ‘‘អតីតំ នន្វាគមេយ្យា’’តិអាទីសុ អទ្ធានវសេន អតីតាទិភាវោវ វុត្តោ, តថា ឥធាបិ និទ្ទិសិតព្ពោ (ម. និ. ៣.២៧២, ២៧៥; អប. ថេរ ២.៥៥.២៤៤) សិយា។ ឯវំ សន្តេបិ សុត្តន្តភាជនីយម្បិ អភិធម្មទេសនាយេវ សុត្តន្តេ វុត្តធម្មេ វិចិនិត្វា វិភជនវសេន បវត្តាតិ អភិធម្មនិទ្ទេសេនេវ អតីតាទិភាវោ និទ្ទិដ្ឋោតិ។

Suttantapariyāyatoti pariyāyadesanattā suttassa vuttaṃ. Abhidhammaniddesatoti nippariyāyadesanattā abhidhammassa nicchayena deso niddesoti katvā vuttaṃ. Kiñcāpītiādīsu ayamadhippāyo – suttantabhājanīyattā yathā ‘‘atītaṃ nanvāgameyyā’’tiādīsu addhānavasena atītādibhāvova vutto, tathā idhāpi niddisitabbo (ma. ni. 3.272, 275; apa. thera 2.55.244) siyā. Evaṃ santepi suttantabhājanīyampi abhidhammadesanāyeva suttante vuttadhamme vicinitvā vibhajanavasena pavattāti abhidhammaniddeseneva atītādibhāvo niddiṭṭhoti.

អទ្ធាសន្តតិសមយខណវសេនាតិ ឯត្ថ ចុតិបដិសន្ធិបរិច្ឆិន្នេ កាលេ អទ្ធា-សទ្ទោ វត្តតីតិ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិសុត្តវសេន (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) វិញ្ញាយតិ។ ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, អទ្ធា។ កតមេ តយោ? អតីតោ អទ្ធា, អនាគតោ អទ្ធា, បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា’’តិ (ឥតិវុ. ៦៣; ទី. និ. ៣.៣០៥) ឯត្ថ បន បរមត្ថតោ បរិច្ឆិជ្ជមានោ អទ្ធា និរុត្តិបថសុត្តវសេន (សំ. និ. ៣.៦២) ខណបរិច្ឆិន្នោ យុត្តោ។ តត្ថ ហិ ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, រូបំ ជាតំ បាតុភូតំ, ‘អត្ថី’តិ តស្ស សង្ខា’’តិ (សំ. និ. ៣.៦២) វិជ្ជមានស្ស បច្ចុប្បន្នតា តតោ បុព្ពេ បច្ឆា ច អតីតានាគតតា វុត្តាតិ។ យេភុយ្យេន បន ចុតិបដិសន្ធិបរិច្ឆិន្នោ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦៣) សុត្តេសុ អតីតាទិកោ អទ្ធា វុត្តោតិ សោ ឯវ ឥធាបិ ‘‘អទ្ធាវសេនា’’តិ វុត្តោ។ សីតំ សីតស្ស សភាគោ, តថា ឧណ្ហំ ឧណ្ហស្ស។ យំ បន សីតំ ឧណ្ហំ វា សរីរេ សន្និបតិតំ សន្តានវសេន បវត្តមានំ អនូនំ អនធិកំ ឯកាការំ, តំ ឯកោ ឧតូតិ វុច្ចតិ។ សភាគឧតុនោ អនេកន្តសភាវតោ ឯកគហណំ កតំ, ឯវំ អាហារេបិ។ ឯកវីថិឯកជវនសមុដ្ឋានន្តិ បញ្ចឆដ្ឋទ្វារវសេន វុត្តំ។ សន្តតិសមយកថា វិបស្សកានំ ឧបការត្ថាយ អដ្ឋកថាសុ កថិតា។

Addhāsantatisamayakhaṇavasenāti ettha cutipaṭisandhiparicchinne kāle addhā-saddo vattatīti ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhāna’’ntiādisuttavasena (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) viññāyati. ‘‘Tayome, bhikkhave, addhā. Katame tayo? Atīto addhā, anāgato addhā, paccuppanno addhā’’ti (itivu. 63; dī. ni. 3.305) ettha pana paramatthato paricchijjamāno addhā niruttipathasuttavasena (saṃ. ni. 3.62) khaṇaparicchinno yutto. Tattha hi ‘‘yaṃ, bhikkhave, rūpaṃ jātaṃ pātubhūtaṃ, ‘atthī’ti tassa saṅkhā’’ti (saṃ. ni. 3.62) vijjamānassa paccuppannatā tato pubbe pacchā ca atītānāgatatā vuttāti. Yebhuyyena pana cutipaṭisandhiparicchinno (dī. ni. 3.305; itivu. 63) suttesu atītādiko addhā vuttoti so eva idhāpi ‘‘addhāvasenā’’ti vutto. Sītaṃ sītassa sabhāgo, tathā uṇhaṃ uṇhassa. Yaṃ pana sītaṃ uṇhaṃ vā sarīre sannipatitaṃ santānavasena pavattamānaṃ anūnaṃ anadhikaṃ ekākāraṃ, taṃ eko utūti vuccati. Sabhāgautuno anekantasabhāvato ekagahaṇaṃ kataṃ, evaṃ āhārepi. Ekavīthiekajavanasamuṭṭhānanti pañcachaṭṭhadvāravasena vuttaṃ. Santatisamayakathā vipassakānaṃ upakāratthāya aṭṭhakathāsu kathitā.

និដ្ឋិតហេតុបច្ចយកិច្ចំ, និដ្ឋិតហេតុកិច្ចមនិដ្ឋិតបច្ចយកិច្ចំ, ឧភយកិច្ចមសម្បត្តំ, សកិច្ចក្ខណេ បច្ចុប្បន្នំ។ ជនកោ ហេតុ, ឧបត្ថម្ភកោ បច្ចយោ, តេសំ ឧប្បាទនំ ឧបត្ថម្ភនញ្ច កិច្ចំ។ យថា ពីជស្ស អង្កុរុប្បាទនំ បថវីអាទីនញ្ច តទុបត្ថម្ភនំ កម្មស្ស កដត្តារូបវិបាកុប្បាទនំ អាហារាទីនំ តទុបត្ថម្ភនំ, ឯវំ ឯកេកស្ស កលាបស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស ច ជនកានំ កម្មានន្តរាទិបច្ចយភូតានំ ឧបត្ថម្ភកានញ្ច សហជាតបុរេជាតបច្ឆាជាតានំ កិច្ចំ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ។ តត្ថ ឧប្បាទក្ខណេ ហេតុកិច្ចំ ទដ្ឋព្ពំ, តីសុបិ ខណេសុ បច្ចយកិច្ចំ។ បថវីអាទីនំ សន្ធារណាទិកំ ផស្សាទីនំ ផុសនាទិកញ្ច អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ សកិច្ចំ, តស្ស ករណក្ខណោ សកិច្ចក្ខណោ។ សហ វា កិច្ចេន សកិច្ចំ, យស្មិំ ខណេ សកិច្ចំ រូបំ វា អរូបំ វា ហោតិ, សោ សកិច្ចក្ខណោ, តស្មិំ ខណេ បច្ចុប្បន្នំ។

Niṭṭhitahetupaccayakiccaṃ, niṭṭhitahetukiccamaniṭṭhitapaccayakiccaṃ, ubhayakiccamasampattaṃ, sakiccakkhaṇe paccuppannaṃ. Janako hetu, upatthambhako paccayo, tesaṃ uppādanaṃ upatthambhanañca kiccaṃ. Yathā bījassa aṅkuruppādanaṃ pathavīādīnañca tadupatthambhanaṃ kammassa kaṭattārūpavipākuppādanaṃ āhārādīnaṃ tadupatthambhanaṃ, evaṃ ekekassa kalāpassa cittuppādassa ca janakānaṃ kammānantarādipaccayabhūtānaṃ upatthambhakānañca sahajātapurejātapacchājātānaṃ kiccaṃ yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Tattha uppādakkhaṇe hetukiccaṃ daṭṭhabbaṃ, tīsupi khaṇesu paccayakiccaṃ. Pathavīādīnaṃ sandhāraṇādikaṃ phassādīnaṃ phusanādikañca attano attano kiccaṃ sakiccaṃ, tassa karaṇakkhaṇo sakiccakkhaṇo. Saha vā kiccena sakiccaṃ, yasmiṃ khaṇe sakiccaṃ rūpaṃ vā arūpaṃ vā hoti, so sakiccakkhaṇo, tasmiṃ khaṇe paccuppannaṃ.

៦. ឯត្តកមេវាតិ ‘‘តេសំ តេស’’ន្តិ ឥមិនា អាមេឌិតវចនេន អភិព្យាបនត្ថេន វុត្តត្ថមេវ។ ‘‘អបរស្ស អបរស្សា’’តិ ទីបនំ អបរទីបនំ។ បរិយេសតូតិ ឯតេន បរិយេសនាយ អនិដ្ឋនាមនិវត្តនស្ស អការណភាវំ ទស្សេតិ។ កម្មទោសេន ហិ ចិត្តវិបល្លាសទោសេន ច គូថភក្ខបាណាទយោ ឧម្មត្តកាទយោ ច បរិយេសេយ្យុំ ទិដ្ឋិវិបល្លាសេន ច យោនកាទយោ ន អារម្មណស្ស បរិយេសិតព្ពសភាវត្តា, អបរិយេសិតព្ពសភាវត្តា បន ឯតស្ស អនិដ្ឋមិច្ចេវ នាមន្តិ អត្ថោ។

6. Ettakamevāti ‘‘tesaṃ tesa’’nti iminā āmeḍitavacanena abhibyāpanatthena vuttatthameva. ‘‘Aparassa aparassā’’ti dīpanaṃ aparadīpanaṃ. Pariyesatūti etena pariyesanāya aniṭṭhanāmanivattanassa akāraṇabhāvaṃ dasseti. Kammadosena hi cittavipallāsadosena ca gūthabhakkhapāṇādayo ummattakādayo ca pariyeseyyuṃ diṭṭhivipallāsena ca yonakādayo na ārammaṇassa pariyesitabbasabhāvattā, apariyesitabbasabhāvattā pana etassa aniṭṭhamicceva nāmanti attho.

សម្បត្តិវិរហតោតិ រូបាទីនំ ទេវមនុស្សសម្បត្តិភវេ កុសលកម្មផលតា សមិទ្ធសោភនតា ច សម្បត្តិ, តព្ពិរហតោតិ អត្ថោ។ តតោ ឯវ តំ ន បរិយេសិតព្ពន្តិ។ សោភនានិ ច កានិចិ ហត្ថិរូបាទីនិ អកុសលកម្មនិព្ពត្តានិ ន តេសំយេវ ហត្ថិអាទីនំ សុខស្ស ហេតុភាវំ គច្ឆន្តីតិ តេសំ សង្គណ្ហនត្ថំ ‘‘អកន្ត’’ន្តិ វុត្តំ។ តស្ស តស្សេវ ហិ សត្តស្ស អត្តនា កតេន កុសលេន និព្ពត្តំ សុខស្ស បច្ចយោ ហោតិ, អកុសលេន និព្ពត្តំ ទុក្ខស្ស។ តស្មា កម្មជានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា កម្មការកសត្តស្ស វសេន យោជនារហា សិយា។ អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘កុសលកម្មជំ អនិដ្ឋំ នាម នត្ថី’’តិ ឥទមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘អកុសលកម្មជំ ឥដ្ឋំ នាម នត្ថី’’តិ។ តេន អកុសលកម្មជម្បិ សោភនំ បរសត្តានំ ឥដ្ឋន្តិ អនុញ្ញាតំ ភវិស្សតិ។ កុសលកម្មជំ បន សព្ពេសំ ឥដ្ឋមេវាតិ វទន្តិ។ តិរច្ឆានគតានំ បន កេសញ្ចិ មនុស្សរូបំ អមនាបំ, យតោ តេ ទិស្វាវ បលាយន្តិ។ មនុស្សា ច ទេវតារូបំ ទិស្វា ភាយន្តិ, តេសម្បិ វិបាកវិញ្ញាណំ តំ រូបំ អារព្ភ កុសលវិបាកំ ឧប្បជ្ជតិ, តាទិសស្ស បន បុញ្ញស្ស អភាវា ន តេសំ តត្ថ អភិរតិ ហោតីតិ អធិប្បាយោ។ កុសលកម្មជស្ស បន អនិដ្ឋស្សាភាវោ វិយ អកុសលកម្មជស្ស សោភនស្ស ឥដ្ឋស្ស អភាវោ វត្តព្ពោ។ ហត្ថិអាទីនម្បិ ហិ អកុសលកម្មជំ មនុស្សានំ អកុសលវិបាកស្សេវ អារម្មណំ, កុសលកម្មជំ បន បវត្តេ សមុដ្ឋិតំ កុសលវិបាកស្ស។ ឥដ្ឋារម្មណេន បន វោមិស្សកត្តា អប្បកំ អកុសលកម្មជំ ពហុលំ អកុសលវិបាកុប្បត្តិយា ការណំ ន ភវិស្សតីតិ សក្កា វត្តុន្តិ។ វិបាកំ បន កត្ថចិ ន សក្កា វញ្ចេតុន្តិ វិបាកវសេន ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណវវត្ថានំ សុដ្ឋុ វុត្តំ។ តស្មា តំ អនុគន្ត្វា សព្ពត្ថ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា យោជេតព្ពា។

Sampattivirahatoti rūpādīnaṃ devamanussasampattibhave kusalakammaphalatā samiddhasobhanatā ca sampatti, tabbirahatoti attho. Tato eva taṃ na pariyesitabbanti. Sobhanāni ca kānici hatthirūpādīni akusalakammanibbattāni na tesaṃyeva hatthiādīnaṃ sukhassa hetubhāvaṃ gacchantīti tesaṃ saṅgaṇhanatthaṃ ‘‘akanta’’nti vuttaṃ. Tassa tasseva hi sattassa attanā katena kusalena nibbattaṃ sukhassa paccayo hoti, akusalena nibbattaṃ dukkhassa. Tasmā kammajānaṃ iṭṭhāniṭṭhatā kammakārakasattassa vasena yojanārahā siyā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘kusalakammajaṃ aniṭṭhaṃ nāma natthī’’ti idameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘akusalakammajaṃ iṭṭhaṃ nāma natthī’’ti. Tena akusalakammajampi sobhanaṃ parasattānaṃ iṭṭhanti anuññātaṃ bhavissati. Kusalakammajaṃ pana sabbesaṃ iṭṭhamevāti vadanti. Tiracchānagatānaṃ pana kesañci manussarūpaṃ amanāpaṃ, yato te disvāva palāyanti. Manussā ca devatārūpaṃ disvā bhāyanti, tesampi vipākaviññāṇaṃ taṃ rūpaṃ ārabbha kusalavipākaṃ uppajjati, tādisassa pana puññassa abhāvā na tesaṃ tattha abhirati hotīti adhippāyo. Kusalakammajassa pana aniṭṭhassābhāvo viya akusalakammajassa sobhanassa iṭṭhassa abhāvo vattabbo. Hatthiādīnampi hi akusalakammajaṃ manussānaṃ akusalavipākasseva ārammaṇaṃ, kusalakammajaṃ pana pavatte samuṭṭhitaṃ kusalavipākassa. Iṭṭhārammaṇena pana vomissakattā appakaṃ akusalakammajaṃ bahulaṃ akusalavipākuppattiyā kāraṇaṃ na bhavissatīti sakkā vattunti. Vipākaṃ pana katthaci na sakkā vañcetunti vipākavasena iṭṭhāniṭṭhārammaṇavavatthānaṃ suṭṭhu vuttaṃ. Tasmā taṃ anugantvā sabbattha iṭṭhāniṭṭhatā yojetabbā.

អនិដ្ឋា បញ្ច កាមគុណាតិ កស្មា វុត្តំ, ននុ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានិ រូបានិ ឥដ្ឋានី’’តិ (ម. និ. ១.១៦៦; ២.១៥៥; ៣.១៩០; សំ. និ. ៥.៣០) ឯវមាទិនា ឥដ្ឋានេវ រូបាទីនិ ‘‘កាមគុណា’’តិ វុត្តានីតិ? កាមគុណសទិសេសុ កាមគុណវោហារតោ, សទិសតា ច រូបាទិភាវោយេវ , ន ឥដ្ឋតា។ ‘‘អនិដ្ឋា’’តិ វា វចនេន អកាមគុណតា ទស្សិតាតិ កាមគុណវិសភាគា រូបាទយោ ‘‘កាមគុណា’’តិ វុត្តា អសិវេ ‘‘សិវា’’តិ វោហារោ វិយ។ សព្ពានិ វា ឥដ្ឋានិដ្ឋានិ រូបាទីនិ តណ្ហាវត្ថុភាវតោ កាមគុណាយេវ។ វុត្តញ្ហិ ‘‘រូបា លោកេ បិយរូបំ សាតរូប’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣; វិភ. ២០៣)។ អតិសយេន បន កាមនីយត្តា សុត្តេសុ ‘‘កាមគុណា’’តិ ឥដ្ឋានិ រូបាទីនិ វុត្តានីតិ។

Aniṭṭhā pañca kāmaguṇāti kasmā vuttaṃ, nanu ‘‘cakkhuviññeyyāni rūpāni iṭṭhānī’’ti (ma. ni. 1.166; 2.155; 3.190; saṃ. ni. 5.30) evamādinā iṭṭhāneva rūpādīni ‘‘kāmaguṇā’’ti vuttānīti? Kāmaguṇasadisesu kāmaguṇavohārato, sadisatā ca rūpādibhāvoyeva , na iṭṭhatā. ‘‘Aniṭṭhā’’ti vā vacanena akāmaguṇatā dassitāti kāmaguṇavisabhāgā rūpādayo ‘‘kāmaguṇā’’ti vuttā asive ‘‘sivā’’ti vohāro viya. Sabbāni vā iṭṭhāniṭṭhāni rūpādīni taṇhāvatthubhāvato kāmaguṇāyeva. Vuttañhi ‘‘rūpā loke piyarūpaṃ sātarūpa’’ntiādi (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Atisayena pana kāmanīyattā suttesu ‘‘kāmaguṇā’’ti iṭṭhāni rūpādīni vuttānīti.

ទ្វីសុបិ ហីនបណីតបទេសុ ‘‘អកុសលកម្មជវសេន កុសលកម្មជវសេនា’’តិ វចនំ ‘‘តេសំ តេសំ សត្តាន’’ន្តិ សត្តវសេន និយមេត្វា វិភជិតត្តា, អយញ្ចត្ថោ ‘‘តេសំ តេស’’ន្តិ អវយវយោគេ សាមិវចនំ កត្វា វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ សត្តសន្តានបរិយាបន្នេសុ កម្មជំ វិសិដ្ឋន្តិ ‘‘កម្មជវសេនា’’តិ វុត្តំ។ យទិ បន តេហិ តេហីតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ តេសំ តេសន្តិ សាមិវចនំ, វិសយវិសយីសម្ពន្ធេ វា, ន កម្មជវសេនេវ រូបាទីនិ វិភត្តានិ, សព្ពេសំ បន ឥន្ទ្រិយពទ្ធានំ វសេន វិភត្តានីតិ វិញ្ញាយន្តិ។ ឯត្ថ ច បាកដេហិ រូបាទីហិ នយោ ទស្សិតោតិ ចក្ខាទីសុបិ ហីនបណីតតា យោជេតព្ពា។

Dvīsupi hīnapaṇītapadesu ‘‘akusalakammajavasena kusalakammajavasenā’’ti vacanaṃ ‘‘tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti sattavasena niyametvā vibhajitattā, ayañcattho ‘‘tesaṃ tesa’’nti avayavayoge sāmivacanaṃ katvā vuttoti veditabbo. Sattasantānapariyāpannesu kammajaṃ visiṭṭhanti ‘‘kammajavasenā’’ti vuttaṃ. Yadi pana tehi tehīti etasmiṃ atthe tesaṃ tesanti sāmivacanaṃ, visayavisayīsambandhe vā, na kammajavaseneva rūpādīni vibhattāni, sabbesaṃ pana indriyabaddhānaṃ vasena vibhattānīti viññāyanti. Ettha ca pākaṭehi rūpādīhi nayo dassitoti cakkhādīsupi hīnapaṇītatā yojetabbā.

មនាបបរិយន្តន្តិ មនាបំ បរិយន្តំ មរិយាទាភូតំ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ វទាមីតិ អត្ថោ។ កិំ ការណន្តិ? យស្មា តេ ឯកច្ចស្ស មនាបា ហោន្តិ, ឯកច្ចស្ស អមនាបា, យស្ស យេវ មនាបា, តស្ស តេវ បរមា, តស្មា តស្ស តស្ស អជ្ឈាសយវសេន កាមគុណានំ បរមតា ហោតិ, ន តេសំយេវ សភាវតោ។

Manāpapariyantanti manāpaṃ pariyantaṃ mariyādābhūtaṃ pañcasu kāmaguṇesu vadāmīti attho. Kiṃ kāraṇanti? Yasmā te ekaccassa manāpā honti, ekaccassa amanāpā, yassa yeva manāpā, tassa teva paramā, tasmā tassa tassa ajjhāsayavasena kāmaguṇānaṃ paramatā hoti, na tesaṃyeva sabhāvato.

ឯវន្តិ ឥមស្មិំ សុត្តេ វុត្តនយេន។ ឯកស្មិំយេវ អស្សាទនកុជ្ឈនតោ អារម្មណសភាវស្សេវ ឥដ្ឋានិដ្ឋាភាវតោ អនិដ្ឋំ ‘‘ឥដ្ឋ’’ន្តិ គហណតោ ច, ឥដ្ឋំ ‘‘អនិដ្ឋ’’ន្តិ គហណតោ ច ឥដ្ឋានិដ្ឋំ នាម បាដិយេក្កំ បដិវិភត្តំ នត្ថីតិ អត្ថោ។ សញ្ញាវិបល្លាសេន ចាតិអាទិនា និព្ពានេ វិយ អញ្ញេសុ អារម្មណេសុ សញ្ញាវិបល្លាសេន ឥដ្ឋានិដ្ឋគ្គហណំ ហោតិ។ បិត្តុម្មត្តាទីនំ ខីរសក្ករាទីសុ ទោសុស្សទសមុដ្ឋិតសញ្ញាវិបល្លាសវសេន តិត្តគ្គហណំ វិយាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ មនាបបរិយន្តតា វុត្តាតិ ទស្សេតិ។

Evanti imasmiṃ sutte vuttanayena. Ekasmiṃyeva assādanakujjhanato ārammaṇasabhāvasseva iṭṭhāniṭṭhābhāvato aniṭṭhaṃ ‘‘iṭṭha’’nti gahaṇato ca, iṭṭhaṃ ‘‘aniṭṭha’’nti gahaṇato ca iṭṭhāniṭṭhaṃ nāma pāṭiyekkaṃ paṭivibhattaṃ natthīti attho. Saññāvipallāsena cātiādinā nibbāne viya aññesu ārammaṇesu saññāvipallāsena iṭṭhāniṭṭhaggahaṇaṃ hoti. Pittummattādīnaṃ khīrasakkarādīsu dosussadasamuṭṭhitasaññāvipallāsavasena tittaggahaṇaṃ viyāti imamatthaṃ sandhāya manāpapariyantatā vuttāti dasseti.

វិភត្តំ អត្ថីតិ ច វវត្ថិតំ អត្ថីតិ អត្ថោ, អដ្ឋកថាចរិយេហិ វិភត្តំ បកាសិតន្តិ វា។ តញ្ច មជ្ឈិមកសត្តស្ស វសេន វវត្ថិតំ បកាសិតញ្ច, អញ្ញេសញ្ច វិបល្លាសវសេន ឥទំ ឥដ្ឋំ អនិដ្ឋញ្ច ហោតីតិ អធិប្បាយោ។ ឯវំ វវត្ថិតស្ស បនិដ្ឋានិដ្ឋស្ស អនិដ្ឋំ ឥដ្ឋន្តិ ច គហណេ ន កេវលំ សញ្ញាវិបល្លាសោវ ការណំ, ធាតុក្ខោភវសេន ឥន្ទ្រិយវិការាបត្តិអាទិនា កុសលាកុសលវិបាកុប្បត្តិហេតុភាវោបីតិ សក្កា វត្តុំ។ តថា ហិ សីតុទកំ ឃម្មាភិតត្តានំ កុសលវិបាកស្ស កាយវិញ្ញាណស្ស ហេតុ ហោតិ, សីតាភិភូតានំ អកុសលវិបាកស្ស។ តូលបិចុសម្ផស្សោ វណេ ទុក្ខោ និវណេ សុខោ, មុទុតរុណហត្ថសម្ពាហនញ្ច សុខំ ឧប្បាទេតិ, តេនេវ ហត្ថេន បហរណំ ទុក្ខំ, តស្មា វិបាកវសេន អារម្មណវវត្ថានំ យុត្តំ។

Vibhattaṃatthīti ca vavatthitaṃ atthīti attho, aṭṭhakathācariyehi vibhattaṃ pakāsitanti vā. Tañca majjhimakasattassa vasena vavatthitaṃ pakāsitañca, aññesañca vipallāsavasena idaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhañca hotīti adhippāyo. Evaṃ vavatthitassa paniṭṭhāniṭṭhassa aniṭṭhaṃ iṭṭhanti ca gahaṇe na kevalaṃ saññāvipallāsova kāraṇaṃ, dhātukkhobhavasena indriyavikārāpattiādinā kusalākusalavipākuppattihetubhāvopīti sakkā vattuṃ. Tathā hi sītudakaṃ ghammābhitattānaṃ kusalavipākassa kāyaviññāṇassa hetu hoti, sītābhibhūtānaṃ akusalavipākassa. Tūlapicusamphasso vaṇe dukkho nivaṇe sukho, mudutaruṇahatthasambāhanañca sukhaṃ uppādeti, teneva hatthena paharaṇaṃ dukkhaṃ, tasmā vipākavasena ārammaṇavavatthānaṃ yuttaṃ.

កិញ្ចាបីតិអាទិនា សតិបិ សញ្ញាវិបល្លាសេ ពុទ្ធរូបទស្សនាទីសុ កុសលវិបាកស្សេវ គូថទស្សនាទីសុ ច អកុសលវិបាកស្ស ឧប្បត្តិំ ទស្សេន្តោ តេន វិបាកេន អារម្មណស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋតំ ទស្សេតិ។ វិជ្ជមានេបិ សញ្ញាវិបល្លាសេ អារម្មណេន វិបាកនិយមទស្សនំ អារម្មណនិយមទស្សនត្ថមេវ កតន្តិ។

Kiñcāpītiādinā satipi saññāvipallāse buddharūpadassanādīsu kusalavipākasseva gūthadassanādīsu ca akusalavipākassa uppattiṃ dassento tena vipākena ārammaṇassa iṭṭhāniṭṭhataṃ dasseti. Vijjamānepi saññāvipallāse ārammaṇena vipākaniyamadassanaṃ ārammaṇaniyamadassanatthameva katanti.

អបិច ទ្វារវសេនបីតិអាទិនា ទ្វារន្តរេ ទុក្ខស្ស សុខស្ស ច បច្ចយភូតស្ស ទ្វារន្តរេ សុខទុក្ខវិបាកុប្បាទនតោ វិបាកេន អារម្មណនិយមទស្សនេន ឯកស្មិំយេវ ច ទ្វារេ សមានស្សេវ មណិរតនាទិផោដ្ឋព្ពស្ស សណិកំ ផុសនេ បោថនេ ច សុខទុក្ខុប្បាទនតោ វិបាកវសេន ឥដ្ឋានិដ្ឋតា ទស្សិតាតិ វិញ្ញាយតិ។

Apica dvāravasenapītiādinā dvārantare dukkhassa sukhassa ca paccayabhūtassa dvārantare sukhadukkhavipākuppādanato vipākena ārammaṇaniyamadassanena ekasmiṃyeva ca dvāre samānasseva maṇiratanādiphoṭṭhabbassa saṇikaṃ phusane pothane ca sukhadukkhuppādanato vipākavasena iṭṭhāniṭṭhatā dassitāti viññāyati.

ហេដ្ឋិមនយោតិ មជ្ឈិមកសត្តស្ស វិបាកស្ស ច វសេន វវត្ថិតំ អារម្មណំ គហេត្វា ‘‘តេសំ តេសំ សត្តានំ ឧញ្ញាត’’ន្តិ (វិភ. ៦) ច អាទិនា វុត្តនយោ។ សម្មុតិមនាបន្តិ មជ្ឈិមកសត្តស្ស វិបាកស្ស ច វសេន សម្មតំ វវត្ថិតំ មនាបំ, តំ បន សភាវេនេវ វវត្ថិតន្តិ អភិន្ទិតព្ពតោវ ន ភិន្ទតីតិ អធិប្បាយោ។ សញ្ញាវិបល្លាសេន នេរយិកាទីហិបិ បុគ្គលេហិ មនាបន្តិ គហិតំ បុគ្គលមនាបំ ‘‘តំ តំ វា បនា’’តិអាទិនា ភិន្ទតិ។ វេមានិកបេតរូបម្បិ អកុសលកម្មជត្តា កម្មការណាទិទុក្ខវត្ថុភាវតោ ច ‘‘មនុស្សរូបតោ ហីន’’ន្តិ វុត្តំ។

Heṭṭhimanayoti majjhimakasattassa vipākassa ca vasena vavatthitaṃ ārammaṇaṃ gahetvā ‘‘tesaṃ tesaṃ sattānaṃ uññāta’’nti (vibha. 6) ca ādinā vuttanayo. Sammutimanāpanti majjhimakasattassa vipākassa ca vasena sammataṃ vavatthitaṃ manāpaṃ, taṃ pana sabhāveneva vavatthitanti abhinditabbatova na bhindatīti adhippāyo. Saññāvipallāsena nerayikādīhipi puggalehi manāpanti gahitaṃ puggalamanāpaṃ ‘‘taṃ taṃ vā panā’’tiādinā bhindati. Vemānikapetarūpampi akusalakammajattā kammakāraṇādidukkhavatthubhāvato ca ‘‘manussarūpato hīna’’nti vuttaṃ.

៧. ឱឡារិករូបានំ វត្ថារម្មណបដិឃាតវសេន សុបរិគ្គហិតតា, សុខុមានំ តថា អភាវតោ ទុប្បរិគ្គហិតតា ច យោជេតព្ពា។ ទុប្បរិគ្គហដ្ឋេនេវ លក្ខណទុប្បដិវិជ្ឈនតា ទដ្ឋព្ពា។ ទសវិធន្តិ ‘‘ទូរេ’’តិ អវុត្តស្ស ទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ វុត្តម្បិ បន ឱកាសតោ ទូរេ ហោតិយេវ។

7. Oḷārikarūpānaṃ vatthārammaṇapaṭighātavasena supariggahitatā, sukhumānaṃ tathā abhāvato duppariggahitatā ca yojetabbā. Duppariggahaṭṭheneva lakkhaṇaduppaṭivijjhanatā daṭṭhabbā. Dasavidhanti ‘‘dūre’’ti avuttassa dassanatthaṃ vuttaṃ. Vuttampi pana okāsato dūre hotiyeva.

ហេដ្ឋិមនយោតិ ‘‘ឥត្ថិន្ទ្រិយំ…បេ.… ឥទំ វុច្ចតិ រូបំ សន្តិកេ’’តិ (វិភ. ៧) ឯវំ លក្ខណតោ ទ្វាទសហត្ថវសេន វវត្ថិតឱកាសតោ ច ទស្សេត្វា និយ្យាតិតនយោ។ សោ លក្ខណោកាសវសេន ទូរសន្តិកេន សហ គហេត្វា និយ្យាតិតត្តា ភិន្ទមានោ មិស្សកំ ករោន្តោ គតោ។ អថ វា ភិន្ទមានោតិ សរូបទស្សនេន លក្ខណតោ យេវាបនកេន ឱកាសតោតិ ឯវំ លក្ខណតោ ឱកាសតោ ច វិសុំ ករោន្តោ គតោតិ អត្ថោ។ អថ វា លក្ខណតោ សន្តិកទូរានំ ឱកាសតោ ទូរសន្តិកភាវករណេន សន្តិកភាវំ ភិន្ទិត្វា ទូរភាវំ, ទូរភាវញ្ច ភិន្ទិត្វា សន្តិកភាវំ ករោន្តោ បវត្តោតិ ‘‘ភិន្ទមានោ គតោ’’តិ វុត្តំ។ ឥធ បនាតិ ‘‘តំ តំ វា បន រូបំ ឧបាទាយ ឧបាទាយា’’តិ ឥធ បុរិមនយេន លក្ខណតោ ទូរំ ឱកាសតោ សន្តិកភាវករណេន ន ភិន្ទតិ ភគវា, ន ច ឱកាសទូរតោ វិសុំ ករណេន, នាបិ ឱកាសទូរេន វោមិស្សកករណេនាតិ អត្ថោ។ កិំ បន ករោតីតិ? ឱកាសតោ ទូរមេវ ភិន្ទតិ។ ឯត្ថ បន ន បុព្ពេ វុត្តនយេន តិធា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។ ន ហិ ឱកាសតោ ទូរំ លក្ខណតោ សន្តិកំ ករោតិ, លក្ខណតោ វា វិសុំ តេន វា វោមិស្សកន្តិ។ ឱកាសតោ ទូរស្ស បន ឱកាសតោវ សន្តិកភាវករណំ ឥធ ‘‘ភេទន’’ន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឥធ បន ន លក្ខណតោ ទូរំ ភិន្ទតីតិ ឯត្ថាបិ វា ន បុព្ពេ វុត្តនយេន តិធា ភេទស្ស អករណំ វុត្តំ, លក្ខណតោ សន្តិកទូរានំ បន លក្ខណតោ ឧបាទាយុបាទាយ ទូរសន្តិកភាវោ នត្ថីតិ លក្ខណតោ ទូរស្ស លក្ខណតោវ សន្តិកភាវាករណំ លក្ខណតោ ទូរស្ស អភេទនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ បុរិមនយោ វិយ អយំ នយោ ន ហោតីតិ ឯត្តកមេវ ហិ ឯត្ថ ទស្សេតីតិ ភិន្ទមានោតិ ឯត្ថ ច អញ្ញថា ភេទនំ វុត្តំ, ភេទនំ ឥធ ច អញ្ញថា វុត្តន្តិ។

Heṭṭhimanayoti ‘‘itthindriyaṃ…pe… idaṃ vuccati rūpaṃ santike’’ti (vibha. 7) evaṃ lakkhaṇato dvādasahatthavasena vavatthitaokāsato ca dassetvā niyyātitanayo. So lakkhaṇokāsavasena dūrasantikena saha gahetvā niyyātitattā bhindamāno missakaṃ karonto gato. Atha vā bhindamānoti sarūpadassanena lakkhaṇato yevāpanakena okāsatoti evaṃ lakkhaṇato okāsato ca visuṃ karonto gatoti attho. Atha vā lakkhaṇato santikadūrānaṃ okāsato dūrasantikabhāvakaraṇena santikabhāvaṃ bhinditvā dūrabhāvaṃ, dūrabhāvañca bhinditvā santikabhāvaṃ karonto pavattoti ‘‘bhindamāno gato’’ti vuttaṃ. Idha panāti ‘‘taṃ taṃ vā pana rūpaṃ upādāya upādāyā’’ti idha purimanayena lakkhaṇato dūraṃ okāsato santikabhāvakaraṇena na bhindati bhagavā, na ca okāsadūrato visuṃ karaṇena, nāpi okāsadūrena vomissakakaraṇenāti attho. Kiṃ pana karotīti? Okāsato dūrameva bhindati. Ettha pana na pubbe vuttanayena tidhā attho daṭṭhabbo. Na hi okāsato dūraṃ lakkhaṇato santikaṃ karoti, lakkhaṇato vā visuṃ tena vā vomissakanti. Okāsato dūrassa pana okāsatova santikabhāvakaraṇaṃ idha ‘‘bhedana’’nti veditabbaṃ. Idha pana na lakkhaṇato dūraṃ bhindatīti etthāpi vā na pubbe vuttanayena tidhā bhedassa akaraṇaṃ vuttaṃ, lakkhaṇato santikadūrānaṃ pana lakkhaṇato upādāyupādāya dūrasantikabhāvo natthīti lakkhaṇato dūrassa lakkhaṇatova santikabhāvākaraṇaṃ lakkhaṇato dūrassa abhedananti daṭṭhabbaṃ. Purimanayo viya ayaṃ nayo na hotīti ettakameva hi ettha dassetīti bhindamānoti ettha ca aññathā bhedanaṃ vuttaṃ, bhedanaṃ idha ca aññathā vuttanti.

រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

២. វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

2. Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā

៨. ចក្ខាទយោ បសាទា ឱឡារិកមនោមយត្តភាវបរិយាបន្នា កាយវោហារំ អរហន្តីតិ តព្ពត្ថុកា អទុក្ខមសុខា ‘‘កាយិកា’’តិ បរិយាយេន វុត្តា, ន កាយបសាទវត្ថុកត្តា។ ន ហិ ចក្ខាទយោ កាយបសាទា ហោន្តីតិ។ សន្តតិវសេន ខណាទិវសេន ចាតិ ឯត្ថ អទ្ធាសមយវសេន អតីតាទិភាវស្ស អវចនំ សុខាទិវសេន ភិន្នាយ អតីតាទិភាវវចនតោ។ ន ហិ សុខាយេវ អទ្ធាវសេន សមយវសេន ច អតីតាទិកា ហោតិ, តថា ទុក្ខា អទុក្ខមសុខា ច កាយិកចេតសិកាទិភាវេន ភិន្នា។ តេន វេទនាសមុទយោ អទ្ធាសមយវសេន អតីតាទិភាវេន វត្តព្ពតំ អរហតិ សមុទាយស្ស តេហិ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពត្តា, វេទនេកទេសា បន ឯត្ថ គហិតាតិ តេ សន្តតិខណេហិ បរិច្ឆេទំ អរហន្តិ តត្ថ តថាបរិច្ឆិន្ទិតព្ពានំ គហិតត្តាតិ។ ឯកសន្តតិយំ បន សុខាទិអនេកភេទសព្ភាវេន តេសុ យោ ភេទោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពភាវេន គហិតោ, តស្ស ឯកប្បការស្ស បាកដស្ស បរិច្ឆេទិកា តំសហិតទ្វារាលម្ពនប្បវត្តា, អវិច្ឆេទេន តទុប្បាទកេកវិធវិសយសមាយោគប្បវត្តា ច សន្តតិ ភវិតុំ អរហតីតិ តស្ស ភេទន្តរំ អនាមសិត្វា បរិច្ឆេទកភាវេន គហណំ កតំ។ លហុបរិវត្តិនោ វា ធម្មា បរិវត្តនេនេវ បរិច្ឆេទំ អរហន្តីតិ សន្តតិខណវសេន បរិច្ឆេទោ វុត្តោ។ បុព្ពន្តាបរន្តមជ្ឈគតាតិ ឯតេន ហេតុបច្ចយកិច្ចវសេន វុត្តនយំ ទស្សេតិ។

8. Cakkhādayo pasādā oḷārikamanomayattabhāvapariyāpannā kāyavohāraṃ arahantīti tabbatthukā adukkhamasukhā ‘‘kāyikā’’ti pariyāyena vuttā, na kāyapasādavatthukattā. Na hi cakkhādayo kāyapasādā hontīti. Santativasena khaṇādivasena cāti ettha addhāsamayavasena atītādibhāvassa avacanaṃ sukhādivasena bhinnāya atītādibhāvavacanato. Na hi sukhāyeva addhāvasena samayavasena ca atītādikā hoti, tathā dukkhā adukkhamasukhā ca kāyikacetasikādibhāvena bhinnā. Tena vedanāsamudayo addhāsamayavasena atītādibhāvena vattabbataṃ arahati samudāyassa tehi paricchinditabbattā, vedanekadesā pana ettha gahitāti te santatikhaṇehi paricchedaṃ arahanti tattha tathāparicchinditabbānaṃ gahitattāti. Ekasantatiyaṃ pana sukhādianekabhedasabbhāvena tesu yo bhedo paricchinditabbabhāvena gahito, tassa ekappakārassa pākaṭassa paricchedikā taṃsahitadvārālambanappavattā, avicchedena taduppādakekavidhavisayasamāyogappavattā ca santati bhavituṃ arahatīti tassa bhedantaraṃ anāmasitvā paricchedakabhāvena gahaṇaṃ kataṃ. Lahuparivattino vā dhammā parivattaneneva paricchedaṃ arahantīti santatikhaṇavasena paricchedo vutto. Pubbantāparantamajjhagatāti etena hetupaccayakiccavasena vuttanayaṃ dasseti.

១១. កិលេសគ្គិសម្បយោគតោ សទរថា។ ឯតេន សភាវតោ ឱឡារិកតំ ទស្សេតិ, ទុក្ខវិបាកដ្ឋេនាតិ ឯតេន ឱឡារិកវិបាកនិប្ផាទនេន កិច្ចតោ។ កម្មវេគក្ខិត្តា កម្មបដិពទ្ធភូតា ច កាយកម្មាទិព្យាបារវិរហតោ និរុស្សាហា វិបាកា, សឧស្សាហា ច កិរិយា អវិបាកា។ សវិបាកា ច សគព្ភា វិយ ឱឡារិកាតិ តព្ពិបក្ខតោ អវិបាកា សុខុមាតិ វុត្តា។

11. Kilesaggisampayogato sadarathā. Etena sabhāvato oḷārikataṃ dasseti, dukkhavipākaṭṭhenāti etena oḷārikavipākanipphādanena kiccato. Kammavegakkhittā kammapaṭibaddhabhūtā ca kāyakammādibyāpāravirahato nirussāhā vipākā, saussāhā ca kiriyā avipākā. Savipākā ca sagabbhā viya oḷārikāti tabbipakkhato avipākā sukhumāti vuttā.

អសាតដ្ឋេនាតិ អមធុរដ្ឋេន។ តេន សាតបដិបក្ខំ អនិដ្ឋសភាវំ ទស្សេតិ។ ទុក្ខដ្ឋេនាតិ ទុក្ខមដ្ឋេន។ តេន ទុក្ខានំ សន្តាបនកិច្ចំ ទស្សេតិ។ ‘‘យាយំ, ភន្តេ, អទុក្ខមសុខា វេទនា, សន្តស្មិំ ឯសា បណីតេ សុខេ វុត្តា ភគវតា’’តិ (ម. និ. ២.៨៨; សំ. និ. ៤.២៦៧) វចនតោ អទុក្ខមសុខា ផរណសភាវវិរហតោ អសន្តានំ កាមរាគបដិឃានុសយានំ អនុសយនស្ស អដ្ឋានត្តា សន្តា, សុខេ និកន្តិំ បរិយាទាយ អធិគន្តព្ពត្តា បធានភាវំ នីតាតិ បណីតាតិ។ តថា អនធិគន្តព្ពា ច កាមាវចរជាតិអាទិសង្ករំ អកត្វា សមានជាតិយំ ញាណសម្បយុត្តវិប្បយុត្តាទិកេ សមានភេទេ សុខតោ បណីតាតិ យោជេតព្ពា។ ឧបព្រូហិតានំ ធាតូនំ បច្ចយភាវេន សុខា ខោភេតិ វិពាធិតានំ បច្ចយភាវេន ទុក្ខា ច។ ឧភយម្បិ កាយំ ព្យាបេន្តំ វិយ ឧប្បជ្ជតីតិ ផរតិ។ មទយមានន្តិ មទំ ករោន្តំ។ ឆាទយមានន្តិ ឥច្ឆំ ឧប្បាទេន្តំ, អវត្ថរមានំ វា។ ឃម្មាភិតត្តស្ស សីតោទកឃដេន អាសិត្តស្ស យថា កាយោ ឧបព្រូហិតោ ហោតិ, ឯវំ សុខសមង្គិនោបីតិ កត្វា ‘‘អាសិញ្ចមានំ វិយា’’តិ វុត្តំ។ ឯកត្តនិមិត្តេយេវាតិ បថវីកសិណាទិកេ ឯកសភាវេ ឯវ និមិត្តេ។ ចរតីតិ នានាវជ្ជនេ ជវនេ វេទនា វិយ វិប្ផន្ទនរហិតត្តា សុខុមា។

Asātaṭṭhenāti amadhuraṭṭhena. Tena sātapaṭipakkhaṃ aniṭṭhasabhāvaṃ dasseti. Dukkhaṭṭhenāti dukkhamaṭṭhena. Tena dukkhānaṃ santāpanakiccaṃ dasseti. ‘‘Yāyaṃ, bhante, adukkhamasukhā vedanā, santasmiṃ esā paṇīte sukhe vuttā bhagavatā’’ti (ma. ni. 2.88; saṃ. ni. 4.267) vacanato adukkhamasukhā pharaṇasabhāvavirahato asantānaṃ kāmarāgapaṭighānusayānaṃ anusayanassa aṭṭhānattā santā, sukhe nikantiṃ pariyādāya adhigantabbattā padhānabhāvaṃ nītāti paṇītāti. Tathā anadhigantabbā ca kāmāvacarajātiādisaṅkaraṃ akatvā samānajātiyaṃ ñāṇasampayuttavippayuttādike samānabhede sukhato paṇītāti yojetabbā. Upabrūhitānaṃ dhātūnaṃ paccayabhāvena sukhā khobheti vibādhitānaṃ paccayabhāvena dukkhā ca. Ubhayampi kāyaṃ byāpentaṃ viya uppajjatīti pharati. Madayamānanti madaṃ karontaṃ. Chādayamānanti icchaṃ uppādentaṃ, avattharamānaṃ vā. Ghammābhitattassa sītodakaghaṭena āsittassa yathā kāyo upabrūhito hoti, evaṃ sukhasamaṅginopīti katvā ‘‘āsiñcamānaṃ viyā’’ti vuttaṃ. Ekattanimitteyevāti pathavīkasiṇādike ekasabhāve eva nimitte. Caratīti nānāvajjane javane vedanā viya vipphandanarahitattā sukhumā.

អធិប្បាយេ អកុសលតាយ អកោវិទោ។ កុសលត្តិកេ…បេ.… អាគតត្តាតិ ‘‘កុសលាកុសលា វេទនា ឱឡារិកា, អព្យាកតា វេទនា សុខុមា’’តិ ឯវំ អាគតត្តា។ ភូមន្តរភេទេ ទស្សេតុំ ‘‘យម្បី’’តិអាទិ អារទ្ធំ។ ឥមិនា នីហារេនាតិ ឯតេន ‘‘កាមាវចរសុខតោ កាមាវចរុបេក្ខា សុខុមា’’តិអាទិនា សភាវាទិភេទេន ច ឱឡារិកសុខុមភាវំ តត្រ តត្រេវ កថេន្តោ ន ភិន្ទតីតិ នយំ ទស្សេតិ។

Adhippāye akusalatāya akovido. Kusalattike…pe… āgatattāti ‘‘kusalākusalā vedanā oḷārikā, abyākatā vedanā sukhumā’’ti evaṃ āgatattā. Bhūmantarabhede dassetuṃ ‘‘yampī’’tiādi āraddhaṃ. Iminā nīhārenāti etena ‘‘kāmāvacarasukhato kāmāvacarupekkhā sukhumā’’tiādinā sabhāvādibhedena ca oḷārikasukhumabhāvaṃ tatra tatreva kathento na bhindatīti nayaṃ dasseti.

លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា, តស្មា ឯកន្តបណីតេ ហីនបណីតានំ ឧទ្ធដត្តា ឯវមេវ ឯកន្តហីនេ ច យថាសម្ភវំ ហីនបណីតតា ឧទ្ធរិតព្ពាតិ អនុញ្ញាតំ ហោតីតិ ឧភយត្ថ តទុទ្ធរណេ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពន្តិ អត្ថោ។

Lokiyalokuttaramissakā kathitā, tasmā ekantapaṇīte hīnapaṇītānaṃ uddhaṭattā evameva ekantahīne ca yathāsambhavaṃ hīnapaṇītatā uddharitabbāti anuññātaṃ hotīti ubhayattha taduddharaṇe na kukkuccāyitabbanti attho.

អកុសលានំ កុសលាទីហិ សុខុមត្តាភាវតោ បាឡិយា អាគតស្ស អបរិវត្តនីយភាវេន ‘‘ហេដ្ឋិមនយោ ន ឱលោកេតព្ពោ’’តិ វុត្តន្តិ វទន្តិ, តំតំវាបនវសេន កថនេបិ បរិវត្តនំ នត្ថីតិ ន បរិវត្តនំ សន្ធាយ ‘‘ហេដ្ឋិមនយោ ន ឱលោកេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, ហេដ្ឋិមនយស្ស បន វុត្តត្តា អវុត្តនយំ គហេត្វា ‘‘តំ តំ វា បនា’’តិ វត្តុំ យុត្តន្តិ ‘‘ហេដ្ឋិមនយោ ន ឱលោកេតព្ពោ’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពោ។ ពហុវិបាកា អកុសលា ទោសុស្សន្នតាយ ឱឡារិកា, តថា អប្បវិបាកា កុសលា។ មន្ទទោសត្តា អប្បវិបាកា អកុសលា សុខុមា, តថា ពហុវិបាកា កុសលា ច។ ឱឡារិកសុខុមនិកន្តិវត្ថុភាវតោ កាមាវចរាទីនំ ឱឡារិកសុខុមតា ។ សាបីតិ ភាវនាមយាយ ភេទនេន ទានមយសីលមយានញ្ច បច្ចេកំ ភេទនំ នយតោ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ សាបីតិ វា តិវិធាបីតិ យោជេតព្ពំ។

Akusalānaṃ kusalādīhi sukhumattābhāvato pāḷiyā āgatassa aparivattanīyabhāvena ‘‘heṭṭhimanayo na oloketabbo’’ti vuttanti vadanti, taṃtaṃvāpanavasena kathanepi parivattanaṃ natthīti na parivattanaṃ sandhāya ‘‘heṭṭhimanayo na oloketabbo’’ti vuttaṃ, heṭṭhimanayassa pana vuttattā avuttanayaṃ gahetvā ‘‘taṃ taṃ vā panā’’ti vattuṃ yuttanti ‘‘heṭṭhimanayo na oloketabbo’’ti vuttanti veditabbo. Bahuvipākā akusalā dosussannatāya oḷārikā, tathā appavipākā kusalā. Mandadosattā appavipākā akusalā sukhumā, tathā bahuvipākā kusalā ca. Oḷārikasukhumanikantivatthubhāvato kāmāvacarādīnaṃ oḷārikasukhumatā. Sāpīti bhāvanāmayāya bhedanena dānamayasīlamayānañca paccekaṃ bhedanaṃ nayato dassitanti veditabbaṃ. Sāpīti vā tividhāpīti yojetabbaṃ.

១៣. ជាតិអាទិវសេន អសមានកោដ្ឋាសតា វិសភាគដ្ឋោ។ ទុក្ខវិបាកតាទិវសេន អសទិសកិច្ចតា, អសទិសសភាវតា វា វិសំសដ្ឋោ, ន អសម្បយោគោ។ យទិ សិយា, ទូរវិបរិយាយេន សន្តិកំ ហោតីតិ សំសដ្ឋដ្ឋេន សន្តិកតា អាបជ្ជតិ, ន ច វេទនាយ វេទនាសម្បយោគោ អត្ថិ។ សន្តិកបទវណ្ណនាយ ច ‘‘សភាគដ្ឋេន សរិក្ខដ្ឋេន ចា’’តិ វក្ខតីតិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

13. Jātiādivasena asamānakoṭṭhāsatā visabhāgaṭṭho. Dukkhavipākatādivasena asadisakiccatā, asadisasabhāvatā vā visaṃsaṭṭho, na asampayogo. Yadi siyā, dūravipariyāyena santikaṃ hotīti saṃsaṭṭhaṭṭhena santikatā āpajjati, na ca vedanāya vedanāsampayogo atthi. Santikapadavaṇṇanāya ca ‘‘sabhāgaṭṭhena sarikkhaṭṭhena cā’’ti vakkhatīti vuttanayeneva attho veditabbo.

ន ទូរតោ សន្តិកំ ឧទ្ធរិតព្ពន្តិ កស្មា វុត្តំ, កិំ យថា សន្តិកតោ អកុសលតោ អកុសលា ទូរេតិ ឧទ្ធរីយតិ, តថា តតោ ទូរតោ កុសលតោ កុសលា សន្តិកេតិ ឧទ្ធរិតុំ ន សក្កាតិ? ន សក្កា។ តថា ហិ សតិ កុសលា កុសលាយ សន្តិកេតិ កត្វា សន្តិកតោ សន្តិកតា ឯវ ឧទ្ធរិតា សិយា, តថា ច សតិ សន្តិកសន្តិកតរតាវចនមេវ អាបជ្ជតិ, ឧបាទាយុបាទាយ ទូរសន្តិកតាវ ឥធ វុច្ចតិ, តស្មា ទូរតោ ទូរុទ្ធរណំ វិយ សន្តិកតោ សន្តិកុទ្ធរណញ្ច ន សក្កា កាតុំ ទូរទូរតរតាយ វិយ សន្តិកសន្តិកតរតាយ ច អនធិប្បេតត្តា។ អថ បន វទេយ្យ ‘‘ន កុសលា កុសលាយ ឯវ សន្តិកេតិ ឧទ្ធរិតព្ពា, អថ ខោ យតោ សា ទូរេ, តស្សា អកុសលាយា’’តិ, តញ្ច នត្ថិ។ ន ហិ អកុសលាយ កុសលា កទាចិ សន្តិកេ អត្ថីតិ។ អថាបិ វទេយ្យ ‘‘យា អកុសលា កុសលាយ សន្តិកេ, សា តតោ ទូរតោ កុសលតោ ឧទ្ធរិតព្ពា’’តិ, តទបិ នត្ថិ។ ន ហិ កុសលេ អកុសលា អត្ថិ, យា តតោ សន្តិកេតិ ឧទ្ធរិយេយ្យ, តស្មា ឥធ វុត្តស្ស ទូរស្ស ទូរតោ អច្ចន្តវិសភាគត្តា ទូរេ សន្តិកំ នត្ថីតិ ន សក្កា ទូរតោ សន្តិកំ ឧទ្ធរិតុំ, សន្តិកេ បនិធ វុត្តេ ភិន្នេ តត្ថេវ ទូរំ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘សន្តិកតោ បន ទូរំ ឧទ្ធរិតព្ព’’ន្តិ។

Nadūrato santikaṃ uddharitabbanti kasmā vuttaṃ, kiṃ yathā santikato akusalato akusalā dūreti uddharīyati, tathā tato dūrato kusalato kusalā santiketi uddharituṃ na sakkāti? Na sakkā. Tathā hi sati kusalā kusalāya santiketi katvā santikato santikatā eva uddharitā siyā, tathā ca sati santikasantikataratāvacanameva āpajjati, upādāyupādāya dūrasantikatāva idha vuccati, tasmā dūrato dūruddharaṇaṃ viya santikato santikuddharaṇañca na sakkā kātuṃ dūradūrataratāya viya santikasantikataratāya ca anadhippetattā. Atha pana vadeyya ‘‘na kusalā kusalāya eva santiketi uddharitabbā, atha kho yato sā dūre, tassā akusalāyā’’ti, tañca natthi. Na hi akusalāya kusalā kadāci santike atthīti. Athāpi vadeyya ‘‘yā akusalā kusalāya santike, sā tato dūrato kusalato uddharitabbā’’ti, tadapi natthi. Na hi kusale akusalā atthi, yā tato santiketi uddhariyeyya, tasmā idha vuttassa dūrassa dūrato accantavisabhāgattā dūre santikaṃ natthīti na sakkā dūrato santikaṃ uddharituṃ, santike panidha vutte bhinne tattheva dūraṃ labbhatīti āha ‘‘santikato pana dūraṃ uddharitabba’’nti.

ឧបាទាយុបាទាយ ទូរតោ ច សន្តិកំ ន សក្កា ឧទ្ធរិតុំ។ លោភសហគតាយ ទោសសហគតា ទូរេ លោភសហគតា សន្តិកេតិ ហិ វុច្ចមានេ សន្តិកតោវ សន្តិកំ ឧទ្ធរិតំ ហោតិ។ តថា ទោសសហគតាយ លោភសហគតា ទូរេ ទោសសហគតា សន្តិកេតិ ឯត្ថាបិ សភាគតោ សភាគន្តរស្ស ឧទ្ធដត្តា, ន ច សក្កា ‘‘លោភសហគតាយ ទោសសហគតា ទូរេ សា ឯវ ច សន្តិកេ’’តិ វត្តុំ ទោសសហគតាយ សន្តិកភាវស្ស អការណត្តា, តស្មា វិសភាគតា ភេទំ អគ្គហេត្វា ន បវត្តតីតិ សភាគាព្យាបកត្តា ទូរតាយ ទូរតោ សន្តិកុទ្ធរណំ ន សក្កា កាតុំ។ ន ហិ ទោសសហគតា អកុសលសភាគំ សព្ពំ ព្យាបេត្វា បវត្តតីតិ។ សភាគតា បន ភេទំ អន្តោគធំ កត្វា បវត្តតីតិ វិសភាគព្យាបកត្តា សន្តិកតាយ សន្តិកតោ ទូរុទ្ធរណំ សក្កា កាតុំ។ អកុសលតា ហិ លោភសហគតាទិសព្ពវិសភាគព្យាបិកាតិ។ តេនាហ ‘‘ន ទូរតោ សន្តិកំ ឧទ្ធរិតព្ព’’ន្តិអាទិ។

Upādāyupādāya dūrato ca santikaṃ na sakkā uddharituṃ. Lobhasahagatāya dosasahagatā dūre lobhasahagatā santiketi hi vuccamāne santikatova santikaṃ uddharitaṃ hoti. Tathā dosasahagatāya lobhasahagatā dūre dosasahagatā santiketi etthāpi sabhāgato sabhāgantarassa uddhaṭattā, na ca sakkā ‘‘lobhasahagatāya dosasahagatā dūre sā eva ca santike’’ti vattuṃ dosasahagatāya santikabhāvassa akāraṇattā, tasmā visabhāgatā bhedaṃ aggahetvā na pavattatīti sabhāgābyāpakattā dūratāya dūrato santikuddharaṇaṃ na sakkā kātuṃ. Na hi dosasahagatā akusalasabhāgaṃ sabbaṃ byāpetvā pavattatīti. Sabhāgatā pana bhedaṃ antogadhaṃ katvā pavattatīti visabhāgabyāpakattā santikatāya santikato dūruddharaṇaṃ sakkā kātuṃ. Akusalatā hi lobhasahagatādisabbavisabhāgabyāpikāti. Tenāha ‘‘na dūrato santikaṃ uddharitabba’’ntiādi.

វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

៣. សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

3. Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā

១៧. ចក្ខុសម្ផស្សជា សញ្ញាតិ ឯត្ថ យទិបិ វត្ថុតោ ផស្សស្ស នាមំ ផស្សតោ ច សញ្ញាយ, វត្ថុវិសិដ្ឋផស្សេន បន វិសិដ្ឋសញ្ញា វត្ថុនា ច វិសិដ្ឋា ហោតិ ផស្សស្ស វិយ តស្សាបិ តព្ពត្ថុកត្តាតិ ‘‘វត្ថុតោ នាម’’ន្តិ វុត្តំ។ បដិឃសម្ផស្សជា សញ្ញាតិ ឯត្ថាបិ យថា ផស្សោ វត្ថារម្មណបដិឃដ្ដនេន ឧប្បន្នោ, តថា តតោ ជាតសញ្ញាបីតិ ‘‘វត្ថារម្មណតោ នាម’’ន្តិ វុត្តំ។ ឯត្ថ ច បដិឃជោ សម្ផស្សោ, បដិឃវិញ្ញេយ្យោ វា សម្ផស្សោ បដិឃសម្ផស្សោតិ ឧត្តរបទលោបំ កត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។

17. Cakkhusamphassajāsaññāti ettha yadipi vatthuto phassassa nāmaṃ phassato ca saññāya, vatthuvisiṭṭhaphassena pana visiṭṭhasaññā vatthunā ca visiṭṭhā hoti phassassa viya tassāpi tabbatthukattāti ‘‘vatthuto nāma’’nti vuttaṃ. Paṭighasamphassajā saññāti etthāpi yathā phasso vatthārammaṇapaṭighaṭṭanena uppanno, tathā tato jātasaññāpīti ‘‘vatthārammaṇato nāma’’nti vuttaṃ. Ettha ca paṭighajo samphasso, paṭighaviññeyyo vā samphasso paṭighasamphassoti uttarapadalopaṃ katvā vuttanti veditabbaṃ.

វិញ្ញេយ្យភាវេ វចនំ អធិកិច្ច បវត្តា, វចនាធីនា វា អរូបក្ខន្ធា, អធិវចនំ វា ឯតេសំ បកាសនំ អត្ថីតិ ‘‘អធិវចនា’’តិ វុច្ចន្តិ, តតោជោ សម្ផស្សោ អធិវចនសម្ផស្សោ, សម្ផស្សោយេវ វា យថាវុត្តេហិ អត្ថេហិ អធិវចនោ ច សម្ផស្សោ ចាតិ អធិវចនសម្ផស្សោ, អធិវចនវិញ្ញេយ្យោ វា សម្ផស្សោ អធិវចនសម្ផស្សោ, តតោ តស្មិំ វា ជាតា អធិវចនសម្ផស្សជា។ បញ្ចទ្វារិកសម្ផស្សេបិ យថាវុត្តោ អត្ថោ សម្ភវតីតិ តេន បរិយាយេន តតោជាបិ សញ្ញា ‘‘អធិវចនសម្ផស្សជា’’តិ វុត្តា។ យថា បន អញ្ញប្បការាសម្ភវតោ មនោសម្ផស្សជា និប្បរិយាយេន ‘‘អធិវចនសម្ផស្សជា’’តិ វុច្ចតិ, ន ឯវំ អយំ បដិឃសម្ផស្សជា អាវេណិកប្បការន្តរសម្ភវតោតិ អធិប្បាយោ។

Viññeyyabhāve vacanaṃ adhikicca pavattā, vacanādhīnā vā arūpakkhandhā, adhivacanaṃ vā etesaṃ pakāsanaṃ atthīti ‘‘adhivacanā’’ti vuccanti, tatojo samphasso adhivacanasamphasso, samphassoyeva vā yathāvuttehi atthehi adhivacano ca samphasso cāti adhivacanasamphasso, adhivacanaviññeyyo vā samphasso adhivacanasamphasso, tato tasmiṃ vā jātā adhivacanasamphassajā. Pañcadvārikasamphassepi yathāvutto attho sambhavatīti tena pariyāyena tatojāpi saññā ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuttā. Yathā pana aññappakārāsambhavato manosamphassajā nippariyāyena ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuccati, na evaṃ ayaṃ paṭighasamphassajā āveṇikappakārantarasambhavatoti adhippāyo.

យទិ ឯវំ ចត្តារោ ខន្ធាបិ យថាវុត្តសម្ផស្សតោ ជាតត្តា ‘‘អធិវចនសម្ផស្សជា’’តិ វត្តុំ យុត្តា, សញ្ញាវ កស្មា ឯវំ វុត្តាតិ? តិណ្ណំ ខន្ធានំ អត្ថវសេន អត្តនោ បត្តម្បិ នាមំ យត្ថ បវត្តមានោ អធិវចនសម្ផស្សជ-សទ្ទោ និរុឡ្ហតាយ ធម្មាភិលាបោ ហោតិ, តស្សា សញ្ញាយ ឯវ អារោបេត្វា សយំ និវត្តនំ ហោតិ។ តេនាហ ‘‘តយោ ហិ អរូបិនោ ខន្ធា’’តិអាទិ។ អថ វា សញ្ញាយ បដិឃសម្ផស្សជាតិ អញ្ញម្បិ វិសិដ្ឋំ នាមំ អត្ថីតិ អធិវចនសម្ផស្សជានាមំ តិណ្ណំយេវ ខន្ធានំ ភវិតុំ អរហតិ។ តេ បន អត្តនោ នាមំ សញ្ញាយ ទត្វា និវត្តាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយាហ ‘‘តយោ ហិ អរូបិនោ ខន្ធា’’តិអាទិ។ បញ្ចទ្វារិកសញ្ញា ឱលោកេត្វាបិ ជានិតុំ សក្កាតិ ឥទំ តេន តេនាធិប្បាយេន ហត្ថវិការាទិករណេ តទធិប្បាយវិជានននិមិត្តភូតា វិញ្ញត្តិ វិយ រជ្ជិត្វា ឱលោកនាទីសុ រត្តតាទិវិជានននិមិត្តំ ឱលោកនំ ចក្ខុវិញ្ញាណវិសយសមាគមេ បាកដំ ហោតីតិ តំសម្បយុត្តាយ សញ្ញាយបិ តថាបាកដភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។

Yadi evaṃ cattāro khandhāpi yathāvuttasamphassato jātattā ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vattuṃ yuttā, saññāva kasmā evaṃ vuttāti? Tiṇṇaṃ khandhānaṃ atthavasena attano pattampi nāmaṃ yattha pavattamāno adhivacanasamphassaja-saddo niruḷhatāya dhammābhilāpo hoti, tassā saññāya eva āropetvā sayaṃ nivattanaṃ hoti. Tenāha ‘‘tayo hi arūpino khandhā’’tiādi. Atha vā saññāya paṭighasamphassajāti aññampi visiṭṭhaṃ nāmaṃ atthīti adhivacanasamphassajānāmaṃ tiṇṇaṃyeva khandhānaṃ bhavituṃ arahati. Te pana attano nāmaṃ saññāya datvā nivattāti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘tayo hi arūpino khandhā’’tiādi. Pañcadvārikasaññā oloketvāpi jānituṃ sakkāti idaṃ tena tenādhippāyena hatthavikārādikaraṇe tadadhippāyavijānananimittabhūtā viññatti viya rajjitvā olokanādīsu rattatādivijānananimittaṃ olokanaṃ cakkhuviññāṇavisayasamāgame pākaṭaṃ hotīti taṃsampayuttāya saññāyapi tathāpākaṭabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.

រជ្ជិត្វា ឱលោកនាទិវសេន បាកដា ជវនប្បវត្តា ភវិតុំ អរហតីតិ ឯតិស្សា អាសង្កាយ និវត្តនត្ថំ ‘‘បសាទវត្ថុកា ឯវា’’តិ អាហ។ អញ្ញំ ចិន្តេន្តន្តិ យំ បុព្ពេ តេន ចិន្តិតំ ញាតំ, តតោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តន្តិ អត្ថោ។

Rajjitvā olokanādivasena pākaṭā javanappavattā bhavituṃ arahatīti etissā āsaṅkāya nivattanatthaṃ ‘‘pasādavatthukā evā’’ti āha. Aññaṃ cintentanti yaṃ pubbe tena cintitaṃ ñātaṃ, tato aññaṃ cintentanti attho.

សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

៤. សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

4. Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā

២០. ហេដ្ឋិមកោដិយាតិ ឯត្ថ ភុម្មនិទ្ទេសោវ។ តត្ថ ហិ បធានំ ទស្សិតន្តិ។ យទិ ឯវំ ឧបរិមកោដិយា តំ ន ទស្សិតន្តិ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, ឧបរិមកោដិគតភាវេន វិនា ហេដ្ឋិមកោដិគតភាវាភាវតោ។ ហេដ្ឋិមកោដិ ហិ សព្ពព្យាបិកាតិ។ ទុតិយេ ករណនិទ្ទេសោ, ហេដ្ឋិមកោដិយា អាគតាតិ សម្ពន្ធោ។ បុរិមេបិ វា ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា’’តិ យំ វុត្តំ, តញ្ច បធានសង្ខារទស្សនវសេនាតិ សម្ពន្ធករណេន ករណនិទ្ទេសោវ។ តំសម្បយុត្តា សង្ខារាតិ ឯកូនបញ្ញាសប្បភេទេ សង្ខារេ អាហ។ គហិតាវ ហោន្តិ តប្បដិពទ្ធត្តា។

20. Heṭṭhimakoṭiyāti ettha bhummaniddesova. Tattha hi padhānaṃ dassitanti. Yadi evaṃ uparimakoṭiyā taṃ na dassitanti āpajjatīti? Nāpajjati, uparimakoṭigatabhāvena vinā heṭṭhimakoṭigatabhāvābhāvato. Heṭṭhimakoṭi hi sabbabyāpikāti. Dutiye karaṇaniddeso, heṭṭhimakoṭiyā āgatāti sambandho. Purimepi vā ‘‘heṭṭhimakoṭiyā’’ti yaṃ vuttaṃ, tañca padhānasaṅkhāradassanavasenāti sambandhakaraṇena karaṇaniddesova. Taṃsampayuttā saṅkhārāti ekūnapaññāsappabhede saṅkhāre āha. Gahitāva honti tappaṭibaddhattā.

សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā

សមុគ្គម-សទ្ទោ សញ្ជាតិយំ អាទិឧប្បត្តិយំ និរុឡ្ហោ។ តំតំបច្ចយសមាយោគេ ហិ បុរិមភវសង្ខាតា បុរិមន្តតោ ឧទ្ធង្គមនំ សមុគ្គមោ, សន្ធិយំ វា បដិសន្ធិយំ ឧគ្គមោ សមុគ្គមោ។ សោ បន យត្ថ បញ្ចក្ខន្ធា បរិបុណ្ណា សមុគ្គច្ឆន្តិ, តត្ថេវ ទស្សិតោ។ ឯតេន នយេន អបរិបុណ្ណខន្ធសមុគ្គមោ ឯកវោការចតុវោការេសុ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ។ អថ វា យថាធិគតានំ បញ្ចន្នម្បិ ខន្ធានំ សហ ឧគ្គមោ ឧប្បត្តិ សមុគ្គមោ។ ឯតស្មិំ អត្ថេ វិកលុប្បត្តិ អសង្គហិតា ហោតិ។ ហិមវន្តប្បទេសេ ជាតិមន្តឯឡកលោមំ ជាតិឧណ្ណា។ សប្បិមណ្ឌពិន្ទូតិ ឯវំ ឯត្ថាបិ ពិន្ទុ-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ។ ឯវំវណ្ណប្បដិភាគន្តិ ឯវំវណ្ណំ ឯវំសណ្ឋានញ្ច។ បដិភជនំ វា បដិភាគោ, សទិសតាភជនំ សទិសតាបត្តីតិ អត្ថោ។ ឯវំវិធោ វណ្ណប្បដិភាគោ ឯតស្សាតិ ឯវំវណ្ណប្បដិភាគំ។

Samuggama-saddo sañjātiyaṃ ādiuppattiyaṃ niruḷho. Taṃtaṃpaccayasamāyoge hi purimabhavasaṅkhātā purimantato uddhaṅgamanaṃ samuggamo, sandhiyaṃ vā paṭisandhiyaṃ uggamo samuggamo. So pana yattha pañcakkhandhā paripuṇṇā samuggacchanti, tattheva dassito. Etena nayena aparipuṇṇakhandhasamuggamo ekavokāracatuvokāresu sakkā viññātunti. Atha vā yathādhigatānaṃ pañcannampi khandhānaṃ saha uggamo uppatti samuggamo. Etasmiṃ atthe vikaluppatti asaṅgahitā hoti. Himavantappadese jātimantaeḷakalomaṃ jātiuṇṇā. Sappimaṇḍabindūti evaṃ etthāpi bindu-saddo yojetabbo. Evaṃvaṇṇappaṭibhāganti evaṃvaṇṇaṃ evaṃsaṇṭhānañca. Paṭibhajanaṃ vā paṭibhāgo, sadisatābhajanaṃ sadisatāpattīti attho. Evaṃvidho vaṇṇappaṭibhāgo etassāti evaṃvaṇṇappaṭibhāgaṃ.

សន្តតិសីសានីតិ សន្តតិមូលានិ, សន្តតិកោដ្ឋាសា វា។ អនេកិន្ទ្រិយសមាហារភាវតោ ហិ បធានង្គំ ‘‘សីស’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ វត្ថុទសកាទិកោដ្ឋាសា អនេករូបសមុទាយភូតា ‘‘សីសានី’’តិ វុត្តានីតិ។

Santatisīsānīti santatimūlāni, santatikoṭṭhāsā vā. Anekindriyasamāhārabhāvato hi padhānaṅgaṃ ‘‘sīsa’’nti vuccati, evaṃ vatthudasakādikoṭṭhāsā anekarūpasamudāyabhūtā ‘‘sīsānī’’ti vuttānīti.

បញ្ចក្ខន្ធា បរិបុណ្ណា ហោន្តីតិ គណនាបារិបូរិំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តស្ស តស្ស ខន្ធស្ស បរិបុណ្ណតំ។ កម្មសមុដ្ឋានបវេណិយា វុត្តត្តា ‘‘ឧតុចិត្តាហារជបវេណី ច ឯត្តកំ កាលំ អតិក្កមិត្វា ហោតី’’តិអាទិនា វត្តព្ពា សិយា, តំ បន ‘‘បុព្ពាបរតោ’’តិ ឯត្ថ វក្ខតីតិ អកថេត្វា កម្មជបវេណី ច ន សព្ពា វុត្តាតិ អវុត្តំ ទស្សេតុំ ឱបបាតិកសមុគ្គមោ នាម ទស្សិតោ។ ឯវំ…បេ.… បញ្ចក្ខន្ធា បរិបុណ្ណា ហោន្តីតិ បរិបុណ្ណាយតនានំ វសេន នយោ ទស្សិតោ, អបរិបុណ្ណាយតនានំ បន កាមាវចរានំ រូបាវចរានំ បរិហីនាយតនស្ស វសេន សន្តតិសីសហានិ វេទិតព្ពា។

Pañcakkhandhā paripuṇṇā hontīti gaṇanāpāripūriṃ sandhāya vuttaṃ, na tassa tassa khandhassa paripuṇṇataṃ. Kammasamuṭṭhānapaveṇiyā vuttattā ‘‘utucittāhārajapaveṇī ca ettakaṃ kālaṃ atikkamitvā hotī’’tiādinā vattabbā siyā, taṃ pana ‘‘pubbāparato’’ti ettha vakkhatīti akathetvā kammajapaveṇī ca na sabbā vuttāti avuttaṃ dassetuṃ opapātikasamuggamo nāma dassito. Evaṃ…pe… pañcakkhandhā paripuṇṇā hontīti paripuṇṇāyatanānaṃ vasena nayo dassito, aparipuṇṇāyatanānaṃ pana kāmāvacarānaṃ rūpāvacarānaṃ parihīnāyatanassa vasena santatisīsahāni veditabbā.

បុព្ពាបរតោតិ អយំ វិចារណា ន បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧប្បត្តិយំ, អថ ខោ តេសំ រូបសមុដ្ឋាបនេតិ ទដ្ឋព្ពា។ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯវំ បនា’’តិអាទិ។ អបច្ឆាអបុរេ ឧប្បន្នេសូតិ ឯតេន សំសយការណំ ទស្សេតិ។ សហុប្បន្នេសុ ហិ ឥទមេវ បឋមំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ, ឥទំ បច្ឆាតិ អទស្សិតំ ន សក្កា វិញ្ញាតុំ។ ឯត្ថ ច ‘‘បុព្ពាបរតោ’’តិ ឯតិស្សា វិចារណាយ វត្ថុភាវេន បដិសន្ធិយំ ឧប្បន្នា បវត្តា បញ្ចក្ខន្ធា គហិតា។ តត្ថ ច និទ្ធារណេ ភុម្មនិទ្ទេសោតិ ‘‘រូបំ បឋមំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតី’’តិ អាហ។ អញ្ញថា ភាវេនភាវលក្ខណត្ថេ ភុម្មនិទ្ទេសេ សតិ រូបស្ស រូបសមុដ្ឋាបនក្ខណេ កម្មស្សបិ រូបសមុដ្ឋានំ វទន្តីតិ ឧភយន្តិ វត្តព្ពំ សិយាតិ។ រូបារូបសន្តតិញ្ច គហេត្វា អយំ វិចារណា បវត្តាតិ ‘‘រូបំ បឋមំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតី’’តិ វុត្តំ។ អញ្ញថា បដិសន្ធិក្ខណេ ឯវ វិជ្ជមានេ គហេត្វា វិចារណាយ ករិយមានាយ អរូបស្ស រូបសមុដ្ឋាបនមេវ នត្ថីតិ បុព្ពាបរសមុដ្ឋាបនវិចារណាវ ឥធ ន ឧបបជ្ជតីតិ វត្តព្ពំ សិយាតិ។ វត្ថុ ឧប្បាទក្ខណេ ទុព្ពលំ ហោតីតិ សព្ពរូបានំ ឧប្បាទក្ខណេ ទុព្ពលតំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តទា ហិ តំ បច្ឆាជាតបច្ចយរហិតំ អាហារាទីហិ ច អនុបត្ថទ្ធន្តិ ‘‘ទុព្ពល’’ន្តិ វុត្តំ។ កម្មវេគក្ខិត្តត្តាតិ ឥទំ សតិបិ ភវង្គស្ស កម្មជភាវេ សាយំ វិបាកសន្តតិ បដិសន្ធិក្ខណេ បុរិមភវង្គសមុដ្ឋាបកតោ អញ្ញេន កម្មុនា ខិត្តា វិយ អប្បតិដ្ឋិតា, តតោ បរញ្ច សមានសន្តតិយំ អនន្តរបច្ចយំ បុរេជាតបច្ចយញ្ច លភិត្វា បតិដ្ឋិតាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ។

Pubbāparatoti ayaṃ vicāraṇā na pañcannaṃ khandhānaṃ uppattiyaṃ, atha kho tesaṃ rūpasamuṭṭhāpaneti daṭṭhabbā. Taṃ dassento āha ‘‘evaṃ panā’’tiādi. Apacchāapure uppannesūti etena saṃsayakāraṇaṃ dasseti. Sahuppannesu hi idameva paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti, idaṃ pacchāti adassitaṃ na sakkā viññātuṃ. Ettha ca ‘‘pubbāparato’’ti etissā vicāraṇāya vatthubhāvena paṭisandhiyaṃ uppannā pavattā pañcakkhandhā gahitā. Tattha ca niddhāraṇe bhummaniddesoti ‘‘rūpaṃ paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti āha. Aññathā bhāvenabhāvalakkhaṇatthe bhummaniddese sati rūpassa rūpasamuṭṭhāpanakkhaṇe kammassapi rūpasamuṭṭhānaṃ vadantīti ubhayanti vattabbaṃ siyāti. Rūpārūpasantatiñca gahetvā ayaṃ vicāraṇā pavattāti ‘‘rūpaṃ paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti vuttaṃ. Aññathā paṭisandhikkhaṇe eva vijjamāne gahetvā vicāraṇāya kariyamānāya arūpassa rūpasamuṭṭhāpanameva natthīti pubbāparasamuṭṭhāpanavicāraṇāva idha na upapajjatīti vattabbaṃ siyāti. Vatthu uppādakkhaṇe dubbalaṃ hotīti sabbarūpānaṃ uppādakkhaṇe dubbalataṃ sandhāya vuttaṃ. Tadā hi taṃ pacchājātapaccayarahitaṃ āhārādīhi ca anupatthaddhanti ‘‘dubbala’’nti vuttaṃ. Kammavegakkhittattāti idaṃ satipi bhavaṅgassa kammajabhāve sāyaṃ vipākasantati paṭisandhikkhaṇe purimabhavaṅgasamuṭṭhāpakato aññena kammunā khittā viya appatiṭṭhitā, tato parañca samānasantatiyaṃ anantarapaccayaṃ purejātapaccayañca labhitvā patiṭṭhitāti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ.

បវេណី ឃដិយតីតិ ចក្ខាទិវត្ថុសន្តតិ ឯកស្មិំ វិជ្ជមានេ ឯវ អញ្ញស្ស និរោធុប្បត្តិវសេន ឃដិយតិ, ន ចុតិបដិសន្ធិនិស្សយវត្ថូនំ វិយ វិច្ឆេទប្បវត្តីតិ អត្ថោ។ អង្គតោតិ ឈានង្គតោ។ ឈានង្គានិ ហិ ចិត្តេន សហ រូបសមុដ្ឋាបកានិ, តេសំ អនុពលទាយកានិ មគ្គង្គាទីនិ តេសុ វិជ្ជមានេសុ វិសេសរូបប្បវត្តិទស្សនតោ។ អថ វា យានិ ចិត្តង្គានិ ចេតនាទីនិ ចិត្តស្ស រូបសមុដ្ឋាបនេ អង្គភាវំ សហាយភាវំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ពលទាយកេហិ ឈានង្គាទីហិ អបរិហីនន្តិ អត្ថោ។ តតោ បរិហីនត្តា ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តីតិ។ យោ បន វទេយ្យ ‘‘បដិសន្ធិចិត្តេន សហជាតវត្ថុ តស្ស ឋិតិក្ខណេ ច ភង្គក្ខណេ ច បុរេជាតន្តិ កត្វា បច្ចយវេកល្លាភាវតោ តស្មិំ ខណទ្វយេ រូបំ សមុដ្ឋាបេតូ’’តិ, តំ និវារេន្តោ អាហ ‘‘យទិ ហិ ចិត្ត’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ ឋិតិភង្គក្ខណេសុបិ តេសំ ធម្មានំ វត្ថុ បុរេជាតំ ន ហោតីតិ ន វត្តព្ពមេវេតន្តិ អនុជានិ, តត្ថាបិ ទោសំ ទស្សេតិ។ យទិ តទា រូបំ សមុដ្ឋាបេយ្យ, តវ មតេន បដិសន្ធិចិត្តម្បិ សមុដ្ឋាបេយ្យ, តទា បន រូបុប្បាទនមេវ នត្ថិ។ យទា ច រូបុប្បាទនំ, តទា ឧប្បាទក្ខណេ តវ មតេនបិ បច្ចយវេកល្លមេវ បដិសន្ធិក្ខណេ បុរេជាតនិស្សយាភាវតោ, តស្មា បដិសន្ធិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ។ ឧប្បាទក្ខណេ អដ្ឋ រូបានិ គហេត្វា ឧដ្ឋហតិ។ កស្មា? អរូបធម្មានំ អនន្តរាទិបច្ចយវសេន សវេគានំ បរិបុណ្ណពលានមេវ ឧប្បត្តិតោ។

Paveṇī ghaṭiyatīti cakkhādivatthusantati ekasmiṃ vijjamāne eva aññassa nirodhuppattivasena ghaṭiyati, na cutipaṭisandhinissayavatthūnaṃ viya vicchedappavattīti attho. Aṅgatoti jhānaṅgato. Jhānaṅgāni hi cittena saha rūpasamuṭṭhāpakāni, tesaṃ anubaladāyakāni maggaṅgādīni tesu vijjamānesu visesarūpappavattidassanato. Atha vā yāni cittaṅgāni cetanādīni cittassa rūpasamuṭṭhāpane aṅgabhāvaṃ sahāyabhāvaṃ gacchanti, tesaṃ baladāyakehi jhānaṅgādīhi aparihīnanti attho. Tato parihīnattā hi cakkhuviññāṇādīni rūpaṃ na samuṭṭhāpentīti. Yo pana vadeyya ‘‘paṭisandhicittena sahajātavatthu tassa ṭhitikkhaṇe ca bhaṅgakkhaṇe ca purejātanti katvā paccayavekallābhāvato tasmiṃ khaṇadvaye rūpaṃ samuṭṭhāpetū’’ti, taṃ nivārento āha ‘‘yadi hi citta’’ntiādi. Tattha ṭhitibhaṅgakkhaṇesupi tesaṃ dhammānaṃ vatthu purejātaṃ na hotīti na vattabbamevetanti anujāni, tatthāpi dosaṃ dasseti. Yadi tadā rūpaṃ samuṭṭhāpeyya, tava matena paṭisandhicittampi samuṭṭhāpeyya, tadā pana rūpuppādanameva natthi. Yadā ca rūpuppādanaṃ, tadā uppādakkhaṇe tava matenapi paccayavekallameva paṭisandhikkhaṇe purejātanissayābhāvato, tasmā paṭisandhicittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpetīti ayamettha adhippāyo. Uppādakkhaṇe aṭṭha rūpāni gahetvā uṭṭhahati. Kasmā? Arūpadhammānaṃ anantarādipaccayavasena savegānaṃ paripuṇṇabalānameva uppattito.

អវិសយតាយាតិ អគតបុព្ពស្ស គាមស្ស អាគន្តុកស្ស អវិសយភាវតោ។ អប្បហុតតាយាតិ តត្ថ តស្ស អនិស្សរភាវតោ។ ចិត្តសមុដ្ឋាន…បេ.… ឋិតានីតិ ឥទំ យេហាការេហិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបានំ ចិត្តចេតសិកា បច្ចយា ហោន្តិ, តេហិ សព្ពេហិ បដិសន្ធិយំ ចិត្តចេតសិកា សមតិំសកម្មជរូបានំ យថាសម្ភវំ បច្ចយា ហោន្តីតិ កត្វា វុត្តំ។

Avisayatāyāti agatapubbassa gāmassa āgantukassa avisayabhāvato. Appahutatāyāti tattha tassa anissarabhāvato. Cittasamuṭṭhāna…pe… ṭhitānīti idaṃ yehākārehi cittasamuṭṭhānarūpānaṃ cittacetasikā paccayā honti, tehi sabbehi paṭisandhiyaṃ cittacetasikā samatiṃsakammajarūpānaṃ yathāsambhavaṃ paccayā hontīti katvā vuttaṃ.

វដ្ដមូលន្តិ តណ្ហា អវិជ្ជា វុច្ចតិ។ ចុតិចិត្តេន ឧប្បជ្ជមានំ រូបំ តតោ បុរិមតរេហិ ឧប្បជ្ជមានំ វិយ ន ភវន្តរេ ឧប្បជ្ជតីតិ វដ្ដមូលស្ស វូបសន្តត្តា អនុប្បត្តិ វិចារេតព្ពា។

Vaṭṭamūlanti taṇhā avijjā vuccati. Cuticittena uppajjamānaṃ rūpaṃ tato purimatarehi uppajjamānaṃ viya na bhavantare uppajjatīti vaṭṭamūlassa vūpasantattā anuppatti vicāretabbā.

រូបស្ស នត្ថិតាយាតិ រូបានំ និស្សរណត្តា អរូបស្ស, វិរាគវសេន បហីនត្តា ឧប្បាទេតព្ពស្ស អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ។ រូបោកាសេ វា រូបំ អត្ថីតិ កត្វា រូបបច្ចយានំ រូបុប្បាទនំ ហោតិ, អរូបំ បន រូបស្ស ឱកាសោ ន ហោតីតិ យស្មិំ រូបេ សតិ ចិត្តំ អញ្ញំ រូបំ ឧប្បាទេយ្យ, តទេវ តត្ថ នត្ថីតិ អត្ថោ។ បុរិមរូបស្សបិ ហិ បច្ចយភាវោ អត្ថិ បុត្តស្ស បិតិសទិសតាទស្សនតោតិ។

Rūpassanatthitāyāti rūpānaṃ nissaraṇattā arūpassa, virāgavasena pahīnattā uppādetabbassa abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Rūpokāse vā rūpaṃ atthīti katvā rūpapaccayānaṃ rūpuppādanaṃ hoti, arūpaṃ pana rūpassa okāso na hotīti yasmiṃ rūpe sati cittaṃ aññaṃ rūpaṃ uppādeyya, tadeva tattha natthīti attho. Purimarūpassapi hi paccayabhāvo atthi puttassa pitisadisatādassanatoti.

ឧតុ បន បឋមំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋាបនតោតិ អធិប្បាយោ។ ឧតុ នាម ចេស ទន្ធនិរោធោតិអាទិ ឧតុស្ស ឋានក្ខណេ ឧប្បាទនេ ការណទស្សនត្ថំ អរូបានំ ឧប្បាទកាលទស្សនត្ថញ្ច វុត្តំ។ ទន្ធនិរោធត្តា ហិ សោ ឋិតិក្ខណេ ពលវាតិ តទា រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ, តស្មិំ ធរន្តេ ឯវ ខិប្បនិរោធត្តា សោឡសសុ ចិត្តេសុ ឧប្បន្នេសុ បដិសន្ធិអនន្តរំ ចិត្តំ ឧតុនា សមុដ្ឋិតេ រូបេ បុន សមុដ្ឋាបេតីតិ អធិប្បាយោ។ តស្មិំ ធរន្តេ ឯវ សោឡស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តីតិ ឯតេន បន វចនេន យទិ ឧប្បាទនិរោធក្ខណា ធរមានក្ខណេ ឯវ គហិតា, ‘‘សោឡសចិត្តក្ខណាយុកំ រូប’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ, អថុប្បាទក្ខណំ អគ្គហេត្វា និរោធក្ខណោវ គហិតោ, ‘‘សត្តរសចិត្តក្ខណាយុក’’ន្តិ, សចេ និរោធក្ខណំ អគ្គហេត្វា ឧប្បាទក្ខណោ គហិតោ, ‘‘អធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុក’’ន្តិ, យទិ បន ឧប្បាទនិរោធក្ខណា ធរមានក្ខណេ ន គហិតា, ‘‘អធិកសត្តរសចិត្តក្ខណាយុក’’ន្តិ។ យស្មា បន ‘‘តេសុ បដិសន្ធិអនន្តរ’’ន្តិ បដិសន្ធិបិ តស្ស ធរមានក្ខណេ ឧប្បន្នេសុ គហិតា, តស្មា ឧប្បាទក្ខណោ ធរមានក្ខណេ គហិតោតិ និរោធក្ខណេ អគ្គហិតេ អធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា វក្ខមានា, គហិតេ វា សោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា អធិប្បេតាតិ វេទិតព្ពា។

Utu pana paṭhamaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe samuṭṭhāpanatoti adhippāyo. Utu nāma cesa dandhanirodhotiādi utussa ṭhānakkhaṇe uppādane kāraṇadassanatthaṃ arūpānaṃ uppādakāladassanatthañca vuttaṃ. Dandhanirodhattā hi so ṭhitikkhaṇe balavāti tadā rūpaṃ samuṭṭhāpeti, tasmiṃ dharante eva khippanirodhattā soḷasasu cittesu uppannesu paṭisandhianantaraṃ cittaṃ utunā samuṭṭhite rūpe puna samuṭṭhāpetīti adhippāyo. Tasmiṃ dharante eva soḷasa cittāni uppajjitvā nirujjhantīti etena pana vacanena yadi uppādanirodhakkhaṇā dharamānakkhaṇe eva gahitā, ‘‘soḷasacittakkhaṇāyukaṃ rūpa’’nti vuttaṃ hoti, athuppādakkhaṇaṃ aggahetvā nirodhakkhaṇova gahito, ‘‘sattarasacittakkhaṇāyuka’’nti, sace nirodhakkhaṇaṃ aggahetvā uppādakkhaṇo gahito, ‘‘adhikasoḷasacittakkhaṇāyuka’’nti, yadi pana uppādanirodhakkhaṇā dharamānakkhaṇe na gahitā, ‘‘adhikasattarasacittakkhaṇāyuka’’nti. Yasmā pana ‘‘tesu paṭisandhianantara’’nti paṭisandhipi tassa dharamānakkhaṇe uppannesu gahitā, tasmā uppādakkhaṇo dharamānakkhaṇe gahitoti nirodhakkhaṇe aggahite adhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā vakkhamānā, gahite vā soḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetāti veditabbā.

ឱជា ខរាតិ សវត្ថុកំ ឱជំ សន្ធាយាហ។ សភាវតោ សុខុមាយ ហិ ឱជាយ វត្ថុវសេន អត្ថិ ឱឡារិកសុខុមតាតិ។

Ojā kharāti savatthukaṃ ojaṃ sandhāyāha. Sabhāvato sukhumāya hi ojāya vatthuvasena atthi oḷārikasukhumatāti.

ចិត្តញ្ចេវាតិ ចិត្តស្ស បុព្ពង្គមតាយ វុត្តំ, តំសម្បយុត្តកាបិ បន រូបសមុដ្ឋាបកា ហោន្តីតិ។ យថាហ ‘‘ហេតូ ហេតុសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិ (បដ្ឋា. ១.១.១)។ ចិត្តន្តិ វា ចិត្តុប្បាទំ គណ្ហាតិ, ន កម្មចេតនំ វិយ ឯកធម្មមេវ អវិជ្ជមានំ។ កម្មសមុដ្ឋានញ្ច តំសម្បយុត្តេហិបិ សមុដ្ឋិតំ ហោតូតិ ចេ? ន, តេហិ សមុដ្ឋិតភាវស្ស អវុត្តត្តា, អវចនញ្ច តេសំ កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយភាវាភាវតោ។

Cittañcevāti cittassa pubbaṅgamatāya vuttaṃ, taṃsampayuttakāpi pana rūpasamuṭṭhāpakā hontīti. Yathāha ‘‘hetū hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānaṃ hetupaccayena paccayo’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.1). Cittanti vā cittuppādaṃ gaṇhāti, na kammacetanaṃ viya ekadhammameva avijjamānaṃ. Kammasamuṭṭhānañca taṃsampayuttehipi samuṭṭhitaṃ hotūti ce? Na, tehi samuṭṭhitabhāvassa avuttattā, avacanañca tesaṃ kenaci paccayena paccayabhāvābhāvato.

អទ្ធានបរិច្ឆេទតោតិ កាលបរិច្ឆេទតោ។ តត្ថ ‘‘សត្តរស ចិត្តក្ខណា រូបស្ស អទ្ធា, រូបស្ស សត្តរសមោ ភាគោ អរូបស្សា’’តិ ឯសោ អទ្ធានបរិច្ឆេទោ អធិប្បេតោ។ បដិសន្ធិក្ខណេតិ ឥទំ នយទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ តតោ បរម្បិ រូបារូបានំ សហុប្បត្តិសព្ភាវតោ, ន បនេតំ បដិសន្ធិក្ខណេ អសហុប្បត្តិអភាវំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិភង្គក្ខណេសុបិ រូបុប្បត្តិំ សយមេវ វក្ខតីតិ។ ផលប្បត្តនិទស្សនេន ច រូបារូបានំ អសមានកាលតំ និទស្សេតិ, ន សហុប្បាទំ តទត្ថំ អនារទ្ធត្តា។ សហុប្បាទេន បន អសមានកាលតា សុខទីបនា ហោតីតិ តំទីបនត្ថមេវ សហុប្បាទគ្គហណំ។

Addhānaparicchedatoti kālaparicchedato. Tattha ‘‘sattarasa cittakkhaṇā rūpassa addhā, rūpassa sattarasamo bhāgo arūpassā’’ti eso addhānaparicchedo adhippeto. Paṭisandhikkhaṇeti idaṃ nayadassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ tato parampi rūpārūpānaṃ sahuppattisabbhāvato, na panetaṃ paṭisandhikkhaṇe asahuppattiabhāvaṃ sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ, paṭisandhicittassa ṭhitibhaṅgakkhaṇesupi rūpuppattiṃ sayameva vakkhatīti. Phalappattanidassanena ca rūpārūpānaṃ asamānakālataṃ nidasseti, na sahuppādaṃ tadatthaṃ anāraddhattā. Sahuppādena pana asamānakālatā sukhadīpanā hotīti taṃdīpanatthameva sahuppādaggahaṇaṃ.

យទិ ឯវំ រូបារូបានំ អសមានទ្ធត្តា អរូបំ ឱហាយ រូបស្ស បវត្តិ អាបជ្ជតីតិ ឯតស្សា និវារណត្ថមាហ ‘‘តត្ថ កិញ្ចាបី’’តិអាទិ។ ឯកប្បមាណាវាតិ និរន្តរំ បវត្តមានេសុ រូបារូបធម្មេសុ និច្ឆិទ្ទេសុ អរូបរហិតំ រូបំ, រូបរហិតំ វា អរូបំ នត្ថីតិ កត្វា វុត្តំ។ អយញ្ច កថា បញ្ចវោការេ កម្មជរូបប្បវត្តិំ និព្ពានបដិភាគនិរោធសមាបត្តិរហិតំ សន្ធាយ កតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ បទេ បទន្តិ អត្តនោ បទេ ឯវ បទំ និក្ខិបន្តោ វិយ លហុំ លហុំ អក្កមិត្វាតិ អត្ថោ។ អនោហាយាតិ យាវ ចុតិ, តាវ អវិជហិត្វា, ចុតិក្ខណេ បន សហេវ និរុជ្ឈន្តីតិ។ យស្មិញ្ចទ្ធានេ អញ្ញមញ្ញំ អនោហាយ បវត្តិ, សោ ច បដិសន្ធិចុតិបរិច្ឆិន្នោ ឧក្កំសតោ ឯតេសំ អទ្ធាតិ។ ឯវន្តិ ឯតេន បុព្ពេ វុត្តំ អវកំសតោ អទ្ធាបការំ ឥមញ្ច សង្គណ្ហាតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។

Yadi evaṃ rūpārūpānaṃ asamānaddhattā arūpaṃ ohāya rūpassa pavatti āpajjatīti etassā nivāraṇatthamāha ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Ekappamāṇāvāti nirantaraṃ pavattamānesu rūpārūpadhammesu nicchiddesu arūparahitaṃ rūpaṃ, rūparahitaṃ vā arūpaṃ natthīti katvā vuttaṃ. Ayañca kathā pañcavokāre kammajarūpappavattiṃ nibbānapaṭibhāganirodhasamāpattirahitaṃ sandhāya katāti daṭṭhabbā. Pade padanti attano pade eva padaṃ nikkhipanto viya lahuṃ lahuṃ akkamitvāti attho. Anohāyāti yāva cuti, tāva avijahitvā, cutikkhaṇe pana saheva nirujjhantīti. Yasmiñcaddhāne aññamaññaṃ anohāya pavatti, so ca paṭisandhicutiparicchinno ukkaṃsato etesaṃ addhāti. Evanti etena pubbe vuttaṃ avakaṃsato addhāpakāraṃ imañca saṅgaṇhātīti daṭṭhabbaṃ.

ឯកុប្បាទនានានិរោធតោតិ ឯតំ ទ្វយមបិ សហ គហេត្វា រូបារូបានំ ‘‘ឯកុប្បាទនានានិរោធតោ’’តិ ឯកោ ទដ្ឋព្ពាការោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ។ បច្ឆិមកម្មជំ ឋបេត្វាតិ តស្ស ចុតិចិត្តេន សហ និរុជ្ឈនតោ នានានិរោធោ នត្ថីតិ កត្វា វុត្តន្តិ វទន្តិ។ តស្ស បន ឯកុប្បាទោបិ នត្ថិ ហេដ្ឋា សោឡសកេ បច្ឆិមស្ស ភង្គក្ខណេ ឧប្បត្តិវចនតោ។ យទិ បន យស្ស ឯកុប្បាទនានានិរោធា ទ្វេបិ ន សន្តិ, តំ ឋបេតព្ពំ។ សព្ពម្បិ ចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នំ ឋបេតព្ពំ សិយា, បច្ឆិមកម្មជស្ស បន ឧប្បត្តិតោ បរតោ ចិត្តេសុ បវត្តមានេសុ កម្មជរូបស្ស អនុប្បត្តិតោ វជ្ជេតព្ពំ គហេតព្ពញ្ច តទា នត្ថីតិ ‘‘បច្ឆិមកម្មជំ ឋបេត្វា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ តតោ បុព្ពេ បន អដ្ឋចត្តាលីសកម្មជរូបបវេណី អត្ថីតិ តត្ថ យំ ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ, តំ អញ្ញស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរុជ្ឈតីតិ ‘‘ឯកុប្បាទនានានិរោធ’’ន្តិ គហេត្វា ឋិតិភង្គក្ខណេសុ ឧប្បន្នរូបានិ វជ្ជេត្វា ឯវំ ឯកុប្បាទនានានិរោធតោ វេទិតព្ពាតិ យោជនា កតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ តញ្ហិ រូបំ អរូបេន, អរូបញ្ច តេន ឯកុប្បាទនានានិរោធន្តិ។ តត្ថ សង្ខលិកស្ស វិយ សម្ពន្ធោ បវេណីតិ កត្វា អដ្ឋចត្តាលីសកម្មជិយវចនំ កតំ, អញ្ញថា ឯកូនបញ្ញាសកម្មជិយវចនំ កត្តព្ពំ សិយា។

Ekuppādanānānirodhatoti etaṃ dvayamapi saha gahetvā rūpārūpānaṃ ‘‘ekuppādanānānirodhato’’ti eko daṭṭhabbākāro vuttoti daṭṭhabbo. Evaṃ ito paresupi. Pacchimakammajaṃ ṭhapetvāti tassa cuticittena saha nirujjhanato nānānirodho natthīti katvā vuttanti vadanti. Tassa pana ekuppādopi natthi heṭṭhā soḷasake pacchimassa bhaṅgakkhaṇe uppattivacanato. Yadi pana yassa ekuppādanānānirodhā dvepi na santi, taṃ ṭhapetabbaṃ. Sabbampi cittassa bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ ṭhapetabbaṃ siyā, pacchimakammajassa pana uppattito parato cittesu pavattamānesu kammajarūpassa anuppattito vajjetabbaṃ gahetabbañca tadā natthīti ‘‘pacchimakammajaṃ ṭhapetvā’’ti vuttanti veditabbaṃ. Tato pubbe pana aṭṭhacattālīsakammajarūpapaveṇī atthīti tattha yaṃ cittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ, taṃ aññassa uppādakkhaṇe nirujjhatīti ‘‘ekuppādanānānirodha’’nti gahetvā ṭhitibhaṅgakkhaṇesu uppannarūpāni vajjetvā evaṃ ekuppādanānānirodhato veditabbāti yojanā katāti daṭṭhabbā. Tañhi rūpaṃ arūpena, arūpañca tena ekuppādanānānirodhanti. Tattha saṅkhalikassa viya sambandho paveṇīti katvā aṭṭhacattālīsakammajiyavacanaṃ kataṃ, aññathā ekūnapaññāsakammajiyavacanaṃ kattabbaṃ siyā.

នានុប្បាទ…បេ.… បច្ឆិមកម្មជេន ទីបេតព្ពាតិ តេន សុទីបនត្តា វុត្តំ។ ឯតេន ហិ នយេន សក្កា តតោ បុព្ពេបិ ឯកស្ស ចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នរូបំ អញ្ញស្សបិ ភង្គក្ខណេ ឯវ និរុជ្ឈតីតិ តំ អរូបេន, អរូបញ្ច តេន នានុប្បាទំ ឯកនិរោធន្តិ វិញ្ញាតុន្តិ។ ឧភយត្ថាបិ បន អញ្ញស្ស ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នំ រូបំ អញ្ញស្ស ឋិតិក្ខណេ, តស្ស ឋិតិក្ខណេ ឧប្បជ្ជិត្វា ឋិតិក្ខណេ ឯវ និរុជ្ឈនកំ អរូបញ្ច ន សង្គហិតំ, តំ ‘‘នានុប្បាទតោ នានានិរោធតោ’’តិ ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ។ ចតុសន្តតិករូបេន ហិ នានុប្បាទនានានិរោធតាទីបនា ឯត្ថ ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នស្ស ទស្សិតត្តា អទស្សិតស្ស វសេន នយទស្សនំ ហោតីតិ។ សមតិំសកម្មជរូបេសុ ឯវ ឋិតស្សបិ គព្ភេ គតស្ស មរណំ អត្ថីតិ តេសំ ឯវ វសេន បច្ឆិមកម្បិ យោជិតំ។ អមរា នាម ភវេយ្យុំ, កស្មា? យថា ឆន្នំ វត្ថូនំ បវត្តិ , ឯវំ តទុប្បាទកកម្មេនេវ ភវង្គាទីនញ្ច តព្ពត្ថុកានំ បវត្តិយា ភវិតព្ពន្តិ។ ន ហិ តំ ការណំ អត្ថិ, យេន តំ កម្មជេសុ ឯកច្ចំ បវត្តេយ្យ, ឯកច្ចំ ន បវត្តេយ្យាតិ។ តស្មា អាយុឧស្មាវិញ្ញាណាទីនំ ជីវិតសង្ខារានំ អនូនត្តា វុត្តំ ‘‘អមរា នាម ភវេយ្យុ’’ន្តិ។

Nānuppāda…pe… pacchimakammajena dīpetabbāti tena sudīpanattā vuttaṃ. Etena hi nayena sakkā tato pubbepi ekassa cittassa bhaṅgakkhaṇe uppannarūpaṃ aññassapi bhaṅgakkhaṇe eva nirujjhatīti taṃ arūpena, arūpañca tena nānuppādaṃ ekanirodhanti viññātunti. Ubhayatthāpi pana aññassa cittassa ṭhitikkhaṇe uppannaṃ rūpaṃ aññassa ṭhitikkhaṇe, tassa ṭhitikkhaṇe uppajjitvā ṭhitikkhaṇe eva nirujjhanakaṃ arūpañca na saṅgahitaṃ, taṃ ‘‘nānuppādato nānānirodhato’’ti ettheva saṅgahaṃ gacchatīti veditabbaṃ. Catusantatikarūpena hi nānuppādanānānirodhatādīpanā ettha ṭhitikkhaṇe uppannassa dassitattā adassitassa vasena nayadassanaṃ hotīti. Samatiṃsakammajarūpesu eva ṭhitassapi gabbhe gatassa maraṇaṃ atthīti tesaṃ eva vasena pacchimakampi yojitaṃ. Amarā nāma bhaveyyuṃ, kasmā? Yathā channaṃ vatthūnaṃ pavatti , evaṃ taduppādakakammeneva bhavaṅgādīnañca tabbatthukānaṃ pavattiyā bhavitabbanti. Na hi taṃ kāraṇaṃ atthi, yena taṃ kammajesu ekaccaṃ pavatteyya, ekaccaṃ na pavatteyyāti. Tasmā āyuusmāviññāṇādīnaṃ jīvitasaṅkhārānaṃ anūnattā vuttaṃ ‘‘amarā nāma bhaveyyu’’nti.

‘‘ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ អញ្ញស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរុជ្ឈតិ, ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នំ អញ្ញស្ស ឋិតិក្ខណេ, ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នំ អញ្ញស្ស ភង្គក្ខណេ និរុជ្ឈតី’’តិ ឥទំ អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តា វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ។ អត្តនោ បនាធិប្បាយំ ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ និរោធក្ខណេ, ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នញ្ច ឧប្បាទក្ខណេ, ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នំ ឋិតិក្ខណេ និរុជ្ឈតីតិ ទីបេតិយេវ។ ឯវញ្ច កត្វា អទ្ធានបរិច្ឆេទេ ‘‘តំ បន សត្តរសមេន ចិត្តេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៦ បកិណ្ណកកថា) វុត្តំ។ ឥមាយ បាឡិយា វិរុជ្ឈតិ, កស្មា? ចតុសមុដ្ឋានិករូបស្សបិ សមានាយុកតាយ ភវិតព្ពត្តាតិ អធិប្បាយោ។ យថា បន ឯតេហិ យោជិតំ, តថា រូបស្ស ឯកុប្បាទនានានិរោធតា នានុប្បាទេកនិរោធតា ច នត្ថិយេវ។

‘‘Uppādakkhaṇe uppannaṃ aññassa uppādakkhaṇe nirujjhati, ṭhitikkhaṇe uppannaṃ aññassa ṭhitikkhaṇe, bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ aññassa bhaṅgakkhaṇe nirujjhatī’’ti idaṃ aṭṭhakathāyaṃ āgatattā vuttanti adhippāyo. Attano panādhippāyaṃ uppādakkhaṇe uppannaṃ nirodhakkhaṇe, ṭhitikkhaṇe uppannañca uppādakkhaṇe, bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ ṭhitikkhaṇe nirujjhatīti dīpetiyeva. Evañca katvā addhānaparicchede ‘‘taṃ pana sattarasamena cittena saddhiṃ nirujjhatī’’ti (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā) vuttaṃ. Imāya pāḷiyā virujjhati, kasmā? Catusamuṭṭhānikarūpassapi samānāyukatāya bhavitabbattāti adhippāyo. Yathā pana etehi yojitaṃ, tathā rūpassa ekuppādanānānirodhatā nānuppādekanirodhatā ca natthiyeva.

យា បន ឯតេហិ រូបស្ស សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកតា វុត្តា, យា ច អដ្ឋកថាយំ តតិយភាគាធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា, សា បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧) អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណំ បដិសន្ធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្តាវតា ឯកាទស ចិត្តក្ខណា អតីតា ហោន្តិ, តថា បញ្ចទស ចិត្តក្ខណា អតីតា ហោន្តិ, អថាវសេសបញ្ចចិត្តឯកចិត្តក្ខណាយុកេ តស្មិំ យេវារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ ទស្សិតេន សោឡសចិត្តក្ខណាយុកភាវេន វិរុជ្ឈតិ។ ន ហិ សក្កា ‘‘ឋិតិក្ខណេ ឯវ រូបំ អាបាថមាគច្ឆតី’’តិ វត្តុំ។ តថា ហិ សតិ ន រូបស្ស ឯកាទស វា បញ្ចទសេវ វា ចិត្តក្ខណា អតីតា, អថ ខោ អតិរេកឯកាទសបញ្ចទសចិត្តក្ខណា។ តស្មា យទិបិ បញ្ចទ្វារេ ឋិតិប្បត្តមេវ រូបំ បសាទំ ឃដ្ដេតីតិ យុជ្ជេយ្យ, មនោទ្វារេ បន ឧប្បាទក្ខណេបិ អាបាថមាគច្ឆតីតិ ឥច្ឆិតព្ពមេតំ។ ន ហិ មនោទ្វារេ អតីតាទីសុ កិញ្ចិ អាបាថំ នាគច្ឆតីតិ។ មនោទ្វារេ ច ឯវំ វុត្តំ ‘‘ឯកាទស ចិត្តក្ខណា អតីតា, អថាវសេសបញ្ចចិត្តក្ខណាយុកេ’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧)។

Yā pana etehi rūpassa sattarasacittakkhaṇāyukatā vuttā, yā ca aṭṭhakathāyaṃ tatiyabhāgādhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā, sā paṭiccasamuppādavibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 227) atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇaṃ paṭisandhiṃ dassetuṃ ‘‘ettāvatā ekādasa cittakkhaṇā atītā honti, tathā pañcadasa cittakkhaṇā atītā honti, athāvasesapañcacittaekacittakkhaṇāyuke tasmiṃ yevārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjatī’’ti dassitena soḷasacittakkhaṇāyukabhāvena virujjhati. Na hi sakkā ‘‘ṭhitikkhaṇe eva rūpaṃ āpāthamāgacchatī’’ti vattuṃ. Tathā hi sati na rūpassa ekādasa vā pañcadaseva vā cittakkhaṇā atītā, atha kho atirekaekādasapañcadasacittakkhaṇā. Tasmā yadipi pañcadvāre ṭhitippattameva rūpaṃ pasādaṃ ghaṭṭetīti yujjeyya, manodvāre pana uppādakkhaṇepi āpāthamāgacchatīti icchitabbametaṃ. Na hi manodvāre atītādīsu kiñci āpāthaṃ nāgacchatīti. Manodvāre ca evaṃ vuttaṃ ‘‘ekādasa cittakkhaṇā atītā, athāvasesapañcacittakkhaṇāyuke’’ti (vibha. aṭṭha. 227).

យោ ចេត្ថ ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណោ វុត្តោ, សោ ច អត្ថិ នត្ថីតិ វិចារេតព្ពោ។ ចិត្តយមកេ (យម. ២.ចិត្តយមក.១០២) ហិ ‘‘ឧប្បន្នំ ឧប្បជ្ជមានន្តិ? ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នំ, នោ ច ឧប្បជ្ជមាន’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘ឋិតិក្ខណេ ភង្គក្ខណេ ចា’’តិ។ តថា ‘‘នុប្បជ្ជមានំ នុប្បន្នន្តិ? ភង្គក្ខណេ នុប្បជ្ជមានំ, នោ ច នុប្បន្ន’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘ឋិតិក្ខណេ ភង្គក្ខណេ ចា’’តិ។ ឯវំ ‘‘ន និរុទ្ធំ ន និរុជ្ឈមានំ, ន និរុជ្ឈមានំ ន និរុទ្ធ’’ន្តិ ឯតេសំ បរិបុណ្ណវិស្សជ្ជនេ ‘‘ឧប្បាទក្ខណេ អនាគតញ្ចា’’តិ វត្វា ‘‘ឋិតិក្ខណេ’’តិ អវចនំ, អតិក្កន្តកាលវារេ ច ‘‘ភង្គក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បាទក្ខណំ វីតិក្កន្ត’’ន្តិ វត្វា ‘‘ឋិតិក្ខណេ’’តិ អវចនំ ឋិតិក្ខណាភាវំ ចិត្តស្ស ទីបេតិ។ សុត្តេសុបិ ហិ ‘‘ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតី’’តិ តស្សេវ (សំ. និ. ៣.៣៨; អ. និ. ៣.៤៧) ឯកស្ស អញ្ញថត្តាភាវតោ ‘‘យស្សា អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតិ, សា សន្តតិឋិតី’’តិ ន ន សក្កា វត្តុន្តិ, វិជ្ជមានំ វា ខណទ្វយសមង្គិំ ឋិតន្តិ។

Yo cettha cittassa ṭhitikkhaṇo vutto, so ca atthi natthīti vicāretabbo. Cittayamake (yama. 2.cittayamaka.102) hi ‘‘uppannaṃ uppajjamānanti? Bhaṅgakkhaṇe uppannaṃ, no ca uppajjamāna’’nti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe cā’’ti. Tathā ‘‘nuppajjamānaṃ nuppannanti? Bhaṅgakkhaṇe nuppajjamānaṃ, no ca nuppanna’’nti ettakameva vuttaṃ, na vuttaṃ ‘‘ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe cā’’ti. Evaṃ ‘‘na niruddhaṃ na nirujjhamānaṃ, na nirujjhamānaṃ na niruddha’’nti etesaṃ paripuṇṇavissajjane ‘‘uppādakkhaṇe anāgatañcā’’ti vatvā ‘‘ṭhitikkhaṇe’’ti avacanaṃ, atikkantakālavāre ca ‘‘bhaṅgakkhaṇe cittaṃ uppādakkhaṇaṃ vītikkanta’’nti vatvā ‘‘ṭhitikkhaṇe’’ti avacanaṃ ṭhitikkhaṇābhāvaṃ cittassa dīpeti. Suttesupi hi ‘‘ṭhitassa aññathattaṃ paññāyatī’’ti tasseva (saṃ. ni. 3.38; a. ni. 3.47) ekassa aññathattābhāvato ‘‘yassā aññathattaṃ paññāyati, sā santatiṭhitī’’ti na na sakkā vattunti, vijjamānaṃ vā khaṇadvayasamaṅgiṃ ṭhitanti.

យោ ចេត្ថ ចិត្តនិរោធក្ខណេ រូបុប្បាទោ វុត្តោ, សោ ច វិចារេតព្ពោ ‘‘យស្ស វា បន សមុទយសច្ចំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ទុក្ខសច្ចំ ឧប្បជ្ជតីតិ? នោតិ វុត្ត’’ន្តិ (យម. ១.សច្ចយមក.១៣៦)។ យោ ច ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ រូបនិរោធោ វុត្តោ, សោ ច វិចារេតព្ពោ ‘‘យស្ស កុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្ស អព្យាកតា ធម្មា និរុជ្ឈន្តីតិ? នោតិអាទិ (យម. ៣.ធម្មយមក.១៦៣) វុត្ត’’ន្តិ។ ន ច ចិត្តសមុដ្ឋានរូបមេវ សន្ធាយ បដិក្ខេបោ កតោតិ សក្កា វត្តុំ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបាធិការស្ស អភាវា, អព្យាកតសទ្ទស្ស ច ចិត្តសមុដ្ឋានរូបេស្វេវ អប្បវត្តិតោ។ យទិ សង្ខារយមកេ កាយសង្ខារស្ស ចិត្តសង្ខារេន សហុប្បាទេកនិរោធវចនតោ អព្យាកត-សទ្ទេន ចិត្តសមុដ្ឋានមេវេត្ថ គហិតន្តិ ការណំ វទេយ្យ, តម្បិ អការណំ។ ន ហិ តេន វចនេន អញ្ញរូបានំ ចិត្តេន សហុប្បាទសហនិរោធបដិក្ខេបោ កតោ, នាបិ នានុប្បាទនានានិរោធានុជាននំ, នេវ ចិត្តសមុដ្ឋានតោ អញ្ញស្ស អព្យាកតភាវនិវារណញ្ច កតំ, តស្មា តថា អប្បដិក្ខិត្តានានុញ្ញាតានិវារិតាព្យាកតភាវានំ សហុប្បាទសហនិរោធាទិកានំ កម្មជាទីនំ ឯតេន ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរោធោ បដិក្ខិត្តោតិ ន សក្កា កម្មជាទីនំ ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរោធំ វត្តុំ។ យមកបាឡិអនុស្សរណេ ច សតិ ឧប្បាទានន្តរំ ចិត្តស្ស ភិជ្ជមានតាតិ តស្មិំ ខណេ ចិត្តំ ន ច រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ វិនស្សមានត្តា, នាបិ ច អញ្ញស្ស រូបសមុដ្ឋាបកស្ស សហាយភាវំ គច្ឆតីតិ បដិសន្ធិចិត្តេន សហុប្បន្នោ ឧតុ តទនន្តរស្ស ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ រូបំ សមុដ្ឋាបេយ្យ។ ឯវញ្ច សតិ រូបារូបានំ អាទិម្ហិ សហ រូបសមុដ្ឋាបនតោ បុព្ពាបរតោតិ ឥទម្បិ នត្ថិ, អតិលហុបរិវត្តញ្ច ចិត្តន្តិ យេន សហុប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តក្ខណេ រូបំ ឧប្បជ្ជមានមេវាតិ សក្កា វត្តុំ។ តេនេវ ហិ តំ បដិសន្ធិតោ ឧទ្ធំ អចិត្តសមុដ្ឋានានំ អត្តនា សហ ឧប្បជ្ជមានានំ ន កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, តទនន្តរញ្ច តំ ឋិតិប្បត្តន្តិ តទនន្តរំ ចិត្តំ តស្ស បច្ឆាជាតបច្ចយោ ហោតិ, ន សហជាតបច្ចយោតិ។ យទិ ឯវំ ‘‘យស្ស កាយសង្ខារោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស វចីសង្ខារោ និរុជ្ឈតីតិ? នោ’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.១២៨), វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន, ចិត្តនិរោធក្ខណេ រូបុប្បាទារម្ភាភាវតោតិ។ និប្បរិយាយេន ហិ ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឯវ រូបំ ឧប្បជ្ជមានំ ហោតិ, ចិត្តក្ខណេ បន អវីតិវត្តេ តំ អត្តនោ រូបសមុដ្ឋាបនបុរេជាតបច្ចយកិច្ចំ ន ករោតិ, អរូបញ្ច តស្ស បច្ឆាជាតបច្ចយោ ន ហោតីតិ ឋិតិប្បត្តិវិសេសាលាភំ សន្ធាយ បរិយាយេន ឥទំ វុត្តន្តិ។

Yo cettha cittanirodhakkhaṇe rūpuppādo vutto, so ca vicāretabbo ‘‘yassa vā pana samudayasaccaṃ nirujjhati, tassa dukkhasaccaṃ uppajjatīti? Noti vutta’’nti (yama. 1.saccayamaka.136). Yo ca cittassa uppādakkhaṇe rūpanirodho vutto, so ca vicāretabbo ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa abyākatā dhammā nirujjhantīti? Notiādi (yama. 3.dhammayamaka.163) vutta’’nti. Na ca cittasamuṭṭhānarūpameva sandhāya paṭikkhepo katoti sakkā vattuṃ cittasamuṭṭhānarūpādhikārassa abhāvā, abyākatasaddassa ca cittasamuṭṭhānarūpesveva appavattito. Yadi saṅkhārayamake kāyasaṅkhārassa cittasaṅkhārena sahuppādekanirodhavacanato abyākata-saddena cittasamuṭṭhānamevettha gahitanti kāraṇaṃ vadeyya, tampi akāraṇaṃ. Na hi tena vacanena aññarūpānaṃ cittena sahuppādasahanirodhapaṭikkhepo kato, nāpi nānuppādanānānirodhānujānanaṃ, neva cittasamuṭṭhānato aññassa abyākatabhāvanivāraṇañca kataṃ, tasmā tathā appaṭikkhittānānuññātānivāritābyākatabhāvānaṃ sahuppādasahanirodhādikānaṃ kammajādīnaṃ etena cittassa uppādakkhaṇe nirodho paṭikkhittoti na sakkā kammajādīnaṃ cittassa uppādakkhaṇe nirodhaṃ vattuṃ. Yamakapāḷianussaraṇe ca sati uppādānantaraṃ cittassa bhijjamānatāti tasmiṃ khaṇe cittaṃ na ca rūpaṃ samuṭṭhāpeti vinassamānattā, nāpi ca aññassa rūpasamuṭṭhāpakassa sahāyabhāvaṃ gacchatīti paṭisandhicittena sahuppanno utu tadanantarassa cittassa uppādakkhaṇe rūpaṃ samuṭṭhāpeyya. Evañca sati rūpārūpānaṃ ādimhi saha rūpasamuṭṭhāpanato pubbāparatoti idampi natthi, atilahuparivattañca cittanti yena sahuppajjati, taṃ cittakkhaṇe rūpaṃ uppajjamānamevāti sakkā vattuṃ. Teneva hi taṃ paṭisandhito uddhaṃ acittasamuṭṭhānānaṃ attanā saha uppajjamānānaṃ na kenaci paccayena paccayo hoti, tadanantarañca taṃ ṭhitippattanti tadanantaraṃ cittaṃ tassa pacchājātapaccayo hoti, na sahajātapaccayoti. Yadi evaṃ ‘‘yassa kāyasaṅkhāro uppajjati, tassa vacīsaṅkhāro nirujjhatīti? No’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.128), vattabbanti ce? Na, cittanirodhakkhaṇe rūpuppādārambhābhāvatoti. Nippariyāyena hi cittassa uppādakkhaṇe eva rūpaṃ uppajjamānaṃ hoti, cittakkhaṇe pana avītivatte taṃ attano rūpasamuṭṭhāpanapurejātapaccayakiccaṃ na karoti, arūpañca tassa pacchājātapaccayo na hotīti ṭhitippattivisesālābhaṃ sandhāya pariyāyena idaṃ vuttanti.

តតោ បរំ បនាតិ ឯតស្ស ‘‘ឯត្ថ បន យទេត’’ន្តិអាទិកាយបិ សង្គហកថាយ និដ្ឋិតាយ បុរិមកថាយ សន្និដ្ឋានតោ ‘‘តតោ បដ្ឋាយ កម្មជរូបបវេណី ន បវត្តតី’’តិ ឯតេន សហ សម្ពន្ធោតិ ចុតិតោ បរន្តិ អត្ថោ។

Tato paraṃ panāti etassa ‘‘ettha pana yadeta’’ntiādikāyapi saṅgahakathāya niṭṭhitāya purimakathāya sanniṭṭhānato ‘‘tato paṭṭhāya kammajarūpapaveṇī na pavattatī’’ti etena saha sambandhoti cutito paranti attho.

រូបំ បន រូបេន សហាតិអាទិនា យថា អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តថា ឯកុប្បាទេកនិរោធតា រូបានំ អរូបេហិ, អរូបានំ រូបេហិ ច នត្ថីតិ កត្វា រូបានំ រូបេហេវ, អរូបានញ្ច អរូបេហិ យោជិតា។

Rūpaṃ pana rūpena sahātiādinā yathā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, tathā ekuppādekanirodhatā rūpānaṃ arūpehi, arūpānaṃ rūpehi ca natthīti katvā rūpānaṃ rūpeheva, arūpānañca arūpehi yojitā.

សរីរស្ស រូបំ អវយវភូតន្តិ អត្ថោ, ឃនភូតោ បុញ្ជភាវោ ឃនបុញ្ជភាវោ, ន តិលមុគ្គាទិបុញ្ជា វិយ សិថិលសម្ពន្ធនានំ បុញ្ជោតិ អត្ថោ។ ឯកុប្បាទាទិតាតិ យថាវុត្តេ តយោ បការេ អាហ។

Sarīrassarūpaṃ avayavabhūtanti attho, ghanabhūto puñjabhāvo ghanapuñjabhāvo, na tilamuggādipuñjā viya sithilasambandhanānaṃ puñjoti attho. Ekuppādāditāti yathāvutte tayo pakāre āha.

ហេដ្ឋាតិ រូបកណ្ឌវណ្ណនាយំ។ បរិនិប្ផន្នាវ ហោន្តីតិ វិការរូបាទីនញ្ច រូបកណ្ឌវណ្ណនាយំ បរិនិប្ផន្នតាបរិយាយោ វុត្តោតិ កត្វា វុត្តំ។ បរិនិប្ផន្ននិប្ផន្នានំ កោ វិសេសោតិ? បុព្ពន្តាបរន្តបរិច្ឆិន្នោ បច្ចយេហិ និប្ផាទិតោ តិលក្ខណាហតោ សភាវធម្មោ បរិនិប្ផន្នោ, និប្ផន្នោ បន អសភាវធម្មោបិ ហោតិ នាមគ្គហណសមាបជ្ជនាទិវសេន និប្ផាទិយមានោតិ។ និរោធសមាបត្តិ បនាតិ ឯតេន សព្ពម្បិ ឧបាទាបញ្ញត្តិំ តទេកទេសេន ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ។

Heṭṭhāti rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ. Parinipphannāva hontīti vikārarūpādīnañca rūpakaṇḍavaṇṇanāyaṃ parinipphannatāpariyāyo vuttoti katvā vuttaṃ. Parinipphannanipphannānaṃ ko visesoti? Pubbantāparantaparicchinno paccayehi nipphādito tilakkhaṇāhato sabhāvadhammo parinipphanno, nipphanno pana asabhāvadhammopi hoti nāmaggahaṇasamāpajjanādivasena nipphādiyamānoti. Nirodhasamāpatti panāti etena sabbampi upādāpaññattiṃ tadekadesena dassetīti veditabbaṃ.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

កមាទិវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា

Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā

ទស្សនេន បហាតព្ពាតិអាទិនា បឋមំ បហាតព្ពា បឋមំ វុត្តា, ទុតិយំ បហាតព្ពា ទុតិយន្តិ អយំ បហានក្កមោ។ អនុបុព្ពបណីតា ភូមិយោ អនុបុព្ពេន វវត្ថិតាតិ តាសំ វសេន ទេសនាយ ភូមិក្កមោ។ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិកោ (សំ. និ. ៥.៣៧២, ៣៨២, ៣៨៣; វិភ. ៣៥៥) ឯកក្ខណេបិ សតិបដ្ឋានាទិសម្ភវតោ ទេសនាក្កមោវ។ ទានកថាទយោ អនុបុព្ពុក្កំសតោ កថិតា, ឧប្បត្តិអាទិវវត្ថានាភាវតោ បន ទានាទីនំ ឥធ ទេសនាក្កមវចនំ។ ទេសនាក្កមោតិ ច យថាវុត្តវវត្ថានាភាវតោ អនេកេសំ វចនានំ សហ បវត្តិយា អសម្ភវតោ យេន កេនចិ បុព្ពាបរិយេន ទេសេតព្ពត្តា តេន តេនាធិប្បាយេន ទេសនាមត្តស្សេវ កមោ វុច្ចតិ។ អភេទេន ហីតិ រូបាទីនំ ភេទំ អកត្វា បិណ្ឌគ្គហណេនាតិ អត្ថោ។ ចក្ខុអាទីនម្បិ វិសយភូតន្តិ ឯកទេសេន រូបក្ខន្ធំ សមុទាយភូតំ វទតិ។ ឯវន្តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘ឆទ្វារាធិបតិ រាជា’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.ឯរកបត្តនាគរាជវត្ថុ) ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិ (ធ. ប. ១-២) ច វចនតោ វិញ្ញាណំ អធិបតិ។

Dassanenapahātabbātiādinā paṭhamaṃ pahātabbā paṭhamaṃ vuttā, dutiyaṃ pahātabbā dutiyanti ayaṃ pahānakkamo. Anupubbapaṇītā bhūmiyo anupubbena vavatthitāti tāsaṃ vasena desanāya bhūmikkamo. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā’’tiādiko (saṃ. ni. 5.372, 382, 383; vibha. 355) ekakkhaṇepi satipaṭṭhānādisambhavato desanākkamova. Dānakathādayo anupubbukkaṃsato kathitā, uppattiādivavatthānābhāvato pana dānādīnaṃ idha desanākkamavacanaṃ. Desanākkamoti ca yathāvuttavavatthānābhāvato anekesaṃ vacanānaṃ saha pavattiyā asambhavato yena kenaci pubbāpariyena desetabbattā tena tenādhippāyena desanāmattasseva kamo vuccati. Abhedena hīti rūpādīnaṃ bhedaṃ akatvā piṇḍaggahaṇenāti attho. Cakkhuādīnampi visayabhūtanti ekadesena rūpakkhandhaṃ samudāyabhūtaṃ vadati. Evanti ettha vuttanayenāti adhippāyo. ‘‘Chadvārādhipati rājā’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.erakapattanāgarājavatthu) ‘‘manopubbaṅgamā dhammā’’ti (dha. pa. 1-2) ca vacanato viññāṇaṃ adhipati.

រូបក្ខន្ធេ ‘‘សាសវំ ឧបាទានិយ’’ន្តិ វចនំ អនាសវានំ ធម្មានំ សព្ភាវតោ រូបក្ខន្ធស្ស តំសភាវតានិវត្តនត្ថំ, ន អនាសវរូបនិវត្តនត្ថន្តិ។ អនាសវាវ ខន្ធេសុ វុត្តាតិ ឯត្ថ អដ្ឋានប្បយុត្តោ ឯវ-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ, អនាសវា ខន្ធេស្វេវ វុត្តាតិ អត្ថោ។

Rūpakkhandhe ‘‘sāsavaṃ upādāniya’’nti vacanaṃ anāsavānaṃ dhammānaṃ sabbhāvato rūpakkhandhassa taṃsabhāvatānivattanatthaṃ, na anāsavarūpanivattanatthanti. Anāsavāva khandhesu vuttāti ettha aṭṭhānappayutto eva-saddo daṭṭhabbo, anāsavā khandhesveva vuttāti attho.

សព្ពសង្ខតានំ សភាគេន ឯកជ្ឈំ សង្គហោ សព្ពសង្ខតសភាគេកសង្គហោ។ សភាគសភាគេន ហិ សង្គយ្ហមានា សព្ពសង្ខតា ផស្សាទយោ បញ្ចក្ខន្ធា ហោន្តិ។ តត្ថ រុប្បនាទិសាមញ្ញេន សមានកោដ្ឋាសា ‘‘សភាគា’’តិ វេទិតព្ពា។ តេសុ សង្ខតាភិសង្ខរណកិច្ចំ អាយូហនរសាយ ចេតនាយ ពលវន្តិ សា ‘‘សង្ខារក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តា, អញ្ញេ ច រុប្បនាទិវិសេសលក្ខណរហិតា ផស្សាទយោ សង្ខតាភិសង្ខរណសាមញ្ញេនាតិ ទដ្ឋព្ពា។ ផុសនាទយោ បន សភាវា វិសុំ ខន្ធ-សទ្ទវចនីយា ន ហោន្តីតិ ធម្មសភាវវិញ្ញុនា តថាគតេន ផស្សខន្ធាទយោ ន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពាតិ។ ‘‘យេ កេចិ, ភិក្ខវេ, សមណា វា ព្រាហ្មណា វា សស្សតវាទា សស្សតំ លោកញ្ច បញ្ញបេន្តិ អត្តានញ្ច, សព្ពេ តេ ឥមេយេវ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ និស្សាយ បដិច្ច, ឯតេសំ វា អញ្ញតរ’’ន្តិអាទីនញ្ច សុត្តានំ វសេន អត្តត្តនិយគាហវត្ថុស្ស ឯតបរមតា ទដ្ឋព្ពា, ឯតេន ច វក្ខមានសុត្តវសេន ច ខន្ធេ ឯវ និស្សាយ បរិត្តារម្មណាទិវសេន ន វត្តព្ពា ច ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ, ខន្ធនិព្ពានវជ្ជស្ស សភាវធម្មស្ស អភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ។ អញ្ញេសញ្ច ខន្ធ-សទ្ទវចនីយានំ សីលក្ខន្ធាទីនំ សព្ភាវតោ ន បញ្ចេវាតិ ឯតំ ចោទនំ និវត្តេតុមាហ ‘‘អញ្ញេសញ្ច តទវរោធតោ’’តិ។

Sabbasaṅkhatānaṃ sabhāgena ekajjhaṃ saṅgaho sabbasaṅkhatasabhāgekasaṅgaho. Sabhāgasabhāgena hi saṅgayhamānā sabbasaṅkhatā phassādayo pañcakkhandhā honti. Tattha ruppanādisāmaññena samānakoṭṭhāsā ‘‘sabhāgā’’ti veditabbā. Tesu saṅkhatābhisaṅkharaṇakiccaṃ āyūhanarasāya cetanāya balavanti sā ‘‘saṅkhārakkhandho’’ti vuttā, aññe ca ruppanādivisesalakkhaṇarahitā phassādayo saṅkhatābhisaṅkharaṇasāmaññenāti daṭṭhabbā. Phusanādayo pana sabhāvā visuṃ khandha-saddavacanīyā na hontīti dhammasabhāvaviññunā tathāgatena phassakhandhādayo na vuttāti daṭṭhabbāti. ‘‘Ye keci, bhikkhave, samaṇā vā brāhmaṇā vā sassatavādā sassataṃ lokañca paññapenti attānañca, sabbe te imeyeva pañcupādānakkhandhe nissāya paṭicca, etesaṃ vā aññatara’’ntiādīnañca suttānaṃ vasena attattaniyagāhavatthussa etaparamatā daṭṭhabbā, etena ca vakkhamānasuttavasena ca khandhe eva nissāya parittārammaṇādivasena na vattabbā ca diṭṭhi uppajjati, khandhanibbānavajjassa sabhāvadhammassa abhāvatoti vuttaṃ hoti. Aññesañca khandha-saddavacanīyānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ sabbhāvato na pañcevāti etaṃ codanaṃ nivattetumāha ‘‘aññesañca tadavarodhato’’ti.

ទុក្ខទុក្ខវិបរិណាមទុក្ខសង្ខារទុក្ខតាវសេន វេទនាយ អាពាធកត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ រាគាទិសម្បយុត្តស្ស វិបរិណាមាទិទុក្ខស្ស ឥត្ថិបុរិសាទិអាការគ្គាហិកា តំតំសង្កប្បមូលភូតា សញ្ញា សមុដ្ឋានំ។ រោគស្ស បិត្តាទីនិ វិយ អាសន្នការណំ សមុដ្ឋានំ, ឧតុភោជនវេសមាទីនិ វិយ មូលការណំ និទានំ។ ‘‘ចិត្តស្សង្គភូតា ចេតសិកា’’តិ ចិត្តំ គិលានូបមំ វុត្តំ, សុខសញ្ញាទិវសេន វេទនាការណាយ ហេតុភាវតោ វេទនាភោជនស្ស ឆាទាបនតោ ច សញ្ញា អបរាធូបមា ព្យញ្ជនូបមា ច, ‘‘បញ្ច វធកា បច្ចត្ថិកាតិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នេតំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អធិវចន’’ន្តិ អាសិវិសូបមេ (សំ. និ. ៤.២៣៨) វធកាតិ វុត្តា, ‘‘ភារោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នេតំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អធិវចន’’ន្តិ ភារសុត្តេ (សំ. និ. ៣.២២) ភារាតិ, ‘‘អតីតំបាហំ អទ្ធានំ រូបេន ខជ្ជិំ, សេយ្យថាបាហំ ឯតរហិ បច្ចុប្បន្នេន រូបេន ខជ្ជាមិ, អហញ្ចេវ ខោ បន អនាគតំ រូបំ អភិនន្ទេយ្យំ, អនាគតេនបាហំ រូបេន ខជ្ជេយ្យំ។ សេយ្យថាបេតរហិ ខជ្ជាមី’’តិអាទិនា ខជ្ជនីយបរិយាយេន (សំ. និ. ៣.៧៩) ខាទកាតិ , ‘‘សោ អនិច្ចំ រូបំ ‘អនិច្ចំ រូប’ន្តិ យថាភូតំ នប្បជានាតី’’តិអាទិនា យមកសុត្តេ (សំ. និ. ៣.៨៥) អនិច្ចាទិកាតិ។ យទិបិ ឥមស្មិំ វិភង្គេ អវិសេសេន ខន្ធា វុត្តា, ពាហុល្លេន បន ឧបាទានក្ខន្ធានំ តទន្តោគធានំ ទដ្ឋព្ពតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពាតិ។

Dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhatāvasena vedanāya ābādhakattaṃ daṭṭhabbaṃ. Rāgādisampayuttassa vipariṇāmādidukkhassa itthipurisādiākāraggāhikā taṃtaṃsaṅkappamūlabhūtā saññā samuṭṭhānaṃ. Rogassa pittādīni viya āsannakāraṇaṃ samuṭṭhānaṃ, utubhojanavesamādīni viya mūlakāraṇaṃ nidānaṃ. ‘‘Cittassaṅgabhūtā cetasikā’’ti cittaṃ gilānūpamaṃ vuttaṃ, sukhasaññādivasena vedanākāraṇāya hetubhāvato vedanābhojanassa chādāpanato ca saññā aparādhūpamā byañjanūpamā ca, ‘‘pañca vadhakā paccatthikāti kho, bhikkhave, pañcannetaṃ upādānakkhandhānaṃ adhivacana’’nti āsivisūpame (saṃ. ni. 4.238) vadhakāti vuttā, ‘‘bhāroti kho, bhikkhave, pañcannetaṃ upādānakkhandhānaṃ adhivacana’’nti bhārasutte (saṃ. ni. 3.22) bhārāti, ‘‘atītaṃpāhaṃ addhānaṃ rūpena khajjiṃ, seyyathāpāhaṃ etarahi paccuppannena rūpena khajjāmi, ahañceva kho pana anāgataṃ rūpaṃ abhinandeyyaṃ, anāgatenapāhaṃ rūpena khajjeyyaṃ. Seyyathāpetarahi khajjāmī’’tiādinā khajjanīyapariyāyena (saṃ. ni. 3.79) khādakāti , ‘‘so aniccaṃ rūpaṃ ‘aniccaṃ rūpa’nti yathābhūtaṃ nappajānātī’’tiādinā yamakasutte (saṃ. ni. 3.85) aniccādikāti. Yadipi imasmiṃ vibhaṅge avisesena khandhā vuttā, bāhullena pana upādānakkhandhānaṃ tadantogadhānaṃ daṭṭhabbatā vuttāti veditabbāti.

ទេសិតាទិច្ចពន្ធុនាតិ ទេសិតំ អាទិច្ចពន្ធុនា, ទេសិតានិ វា។ គាថាសុខត្ថំ អនុនាសិកលោបោ, និការលោបោ វា កតោ។

Desitādiccabandhunāti desitaṃ ādiccabandhunā, desitāni vā. Gāthāsukhatthaṃ anunāsikalopo, nikāralopo vā kato.

គហេតុំ ន សក្កាតិ និច្ចាទិវសេន គហេតុំ ន យុត្តន្តិ អត្ថោ។

Gahetuṃ na sakkāti niccādivasena gahetuṃ na yuttanti attho.

រូបេន សណ្ឋានេន ផលកសទិសោ ទិស្សមានោ ខរភាវាភាវា ផលកកិច្ចំ ន ករោតីតិ ‘‘ន សក្កា តំ គហេត្វា ផលកំ វា អាសនំ វា កាតុ’’ន្តិ អាហ។ ន តថា តិដ្ឋតីតិ និច្ចាទិកា ន ហោតីតិ អត្ថោ, តណ្ហាទិដ្ឋីហិ វា និច្ចាទិគ្គហណវសេន ឧប្បាទាទិអនន្តរំ ភិជ្ជនតោ គហិតាការា ហុត្វា ន តិដ្ឋតីតិ អត្ថោ។ កោដិសតសហស្សសង្ខ្យាតិ ឥទំ ន គណនបរិច្ឆេទទស្សនំ, ពហុភាវទស្សនមេវ បនេតំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឧទកជល្លកន្តិ ឧទកលសិកំ។ យថា ឧទកតលេ ពិន្ទុនិបាតជនិតោ វាតោ ឧទកជល្លកំ សង្កឌ្ឍិត្វា បុដំ កត្វា បុប្ផុឡំ នាម ករោតិ, ឯវំ វត្ថុម្ហិ អារម្មណាបាថគមនជនិតោ ផស្សោ អនុបច្ឆិន្នំ កិលេសជល្លំ សហការីបច្ចយន្តរភាវេន សង្កឌ្ឍិត្វា វេទនំ នាម ករោតិ។ ឥទញ្ច កិលេសេហិ មូលការណភូតេហិ អារម្មណស្សាទនភូតេហិ ច និព្ពត្តំ វដ្ដគតវេទនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន វា ចត្តារោ បច្ចយា វុត្តា, ឩនេហិបិ បន ឧប្បជ្ជតេវ។

Rūpena saṇṭhānena phalakasadiso dissamāno kharabhāvābhāvā phalakakiccaṃ na karotīti ‘‘na sakkā taṃ gahetvā phalakaṃ vā āsanaṃ vā kātu’’nti āha. Na tathā tiṭṭhatīti niccādikā na hotīti attho, taṇhādiṭṭhīhi vā niccādiggahaṇavasena uppādādianantaraṃ bhijjanato gahitākārā hutvā na tiṭṭhatīti attho. Koṭisatasahassasaṅkhyāti idaṃ na gaṇanaparicchedadassanaṃ, bahubhāvadassanameva panetaṃ daṭṭhabbaṃ. Udakajallakanti udakalasikaṃ. Yathā udakatale bindunipātajanito vāto udakajallakaṃ saṅkaḍḍhitvā puṭaṃ katvā pupphuḷaṃ nāma karoti, evaṃ vatthumhi ārammaṇāpāthagamanajanito phasso anupacchinnaṃ kilesajallaṃ sahakārīpaccayantarabhāvena saṅkaḍḍhitvā vedanaṃ nāma karoti. Idañca kilesehi mūlakāraṇabhūtehi ārammaṇassādanabhūtehi ca nibbattaṃ vaṭṭagatavedanaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaparicchedena vā cattāro paccayā vuttā, ūnehipi pana uppajjateva.

នានាលក្ខណោតិ វណ្ណគន្ធរសផស្សាទីហិ នានាសភាវោ។ មាយាយ ទស្សិតំ រូបំ ‘‘មាយា’’តិ អាហ។ បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា អសុភាទិសភាវា ឯវ កិលេសាសុចិវត្ថុភាវាទិតោតិ អសុភាទិតោ ទដ្ឋព្ពា ឯវ។ តថាបិ កត្ថចិ កោចិ វិសេសោ សុខគ្គហណីយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិសេសតោ ចា’’តិអាទិ។ តត្ថ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ចតុវិបល្លាសប្បហានករាតិ តេសំ គោចរភាវេន រូបក្ខន្ធាទីសុ អសុភាទិវសេន ទដ្ឋព្ពតា វុត្តា។

Nānālakkhaṇoti vaṇṇagandharasaphassādīhi nānāsabhāvo. Māyāya dassitaṃ rūpaṃ ‘‘māyā’’ti āha. Pañcapi upādānakkhandhā asubhādisabhāvā eva kilesāsucivatthubhāvāditoti asubhādito daṭṭhabbā eva. Tathāpi katthaci koci viseso sukhaggahaṇīyo hotīti āha ‘‘visesato cā’’tiādi. Tattha cattāro satipaṭṭhānā catuvipallāsappahānakarāti tesaṃ gocarabhāvena rūpakkhandhādīsu asubhādivasena daṭṭhabbatā vuttā.

ខន្ធេហិ ន វិហញ្ញតិ បរិវិទិតសភាវត្តា។ វិបស្សកោបិ ហិ តេសំ វិបត្តិយំ ន ទុក្ខមាបជ្ជតិ, ខីណាសវេសុ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ។ តេ ហិ អាយតិម្បិ ខន្ធេហិ ន ពាធីយន្តីតិ ។ កពឡីការាហារំ បរិជានាតីតិ ‘‘អាហារសមុទយា រូបសមុទយោ’’តិ (សំ. និ. ៣.៥៦-៥៧) វុត្តត្តា អជ្ឈត្តិករូបេ ឆន្ទរាគំ បជហន្តោ តស្ស សមុទយភូតេ កពឡីការាហារេបិ ឆន្ទរាគំ បជហតីតិ អត្ថោ, អយំ បហានបរិញ្ញា។ អជ្ឈត្តិករូបំ បន បរិគ្គណ្ហន្តោ តស្ស បច្ចយភូតំ កពឡីការាហារម្បិ បរិគ្គណ្ហាតីតិ ញាតបរិញ្ញា។ តស្ស ច ឧទយវយានុបស្សី ហោតីតិ តីរណបរិញ្ញា ច យោជេតព្ពា។ កាមរាគភូតំ អភិជ្ឈំ សន្ធាយ ‘‘អភិជ្ឈាកាយគន្ថ’’ន្តិ អាហ។ អសុភានុបស្សនាយ ហិ កាមរាគប្បហានំ ហោតីតិ។ កាមរាគមុខេន វា សព្ពលោភប្បហានំ វទតិ។ ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ វុត្តត្តា អាហារបរិជាននេ វុត្តនយេន ផស្សបរិជាននញ្ច យោជេតព្ពំ។

Khandhehi na vihaññati parividitasabhāvattā. Vipassakopi hi tesaṃ vipattiyaṃ na dukkhamāpajjati, khīṇāsavesu pana vattabbameva natthi. Te hi āyatimpi khandhehi na bādhīyantīti . Kabaḷīkārāhāraṃ parijānātīti ‘‘āhārasamudayā rūpasamudayo’’ti (saṃ. ni. 3.56-57) vuttattā ajjhattikarūpe chandarāgaṃ pajahanto tassa samudayabhūte kabaḷīkārāhārepi chandarāgaṃ pajahatīti attho, ayaṃ pahānapariññā. Ajjhattikarūpaṃ pana pariggaṇhanto tassa paccayabhūtaṃ kabaḷīkārāhārampi pariggaṇhātīti ñātapariññā. Tassa ca udayavayānupassī hotīti tīraṇapariññā ca yojetabbā. Kāmarāgabhūtaṃ abhijjhaṃ sandhāya ‘‘abhijjhākāyagantha’’nti āha. Asubhānupassanāya hi kāmarāgappahānaṃ hotīti. Kāmarāgamukhena vā sabbalobhappahānaṃ vadati. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’ti vuttattā āhāraparijānane vuttanayena phassaparijānanañca yojetabbaṃ.

សុខត្ថមេវ ភវបត្ថនា ហោតីតិ វេទនាយ តណ្ហំ បជហន្តោ ភវោឃំ ឧត្តរតិ។ សព្ពំ វេទនំ ទុក្ខតោ បស្សន្តោ អត្តនោ បរេន អបុព្ពំ ទុក្ខំ ឧប្បាទិតំ, សុខំ វា វិនាសិតំ ន បស្សតិ, តតោ ‘‘អនត្ថំ មេ អចរី’’តិអាទិអាឃាតវត្ថុប្បហានតោ ព្យាបាទកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ។ ‘‘សុខពហុលេ សុគតិភវេ សុទ្ធី’’តិ គហេត្វា គោសីលគោវតាទីហិ សុទ្ធិំ បរាមសន្តោ សុខបត្ថនាវសេនេវ បរាមសតីតិ វេទនាយ តណ្ហំ បជហន្តោ សីលព្ពតុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ។ មនោសញ្ចេតនា សង្ខារក្ខន្ធោវ, សញ្ញា បន តំសម្បយុត្តាតិ សញ្ញាសង្ខារេ អនត្តតោ បស្សន្តោ មនោសញ្ចេតនាយ ឆន្ទរាគំ បជហតិ ឯវ, តញ្ច បរិគ្គណ្ហាតិ តីរេតិ ចាតិ ‘‘សញ្ញំ សង្ខារេ…បេ.… បរិជានាតី’’តិ វុត្តំ។

Sukhatthameva bhavapatthanā hotīti vedanāya taṇhaṃ pajahanto bhavoghaṃ uttarati. Sabbaṃ vedanaṃ dukkhato passanto attano parena apubbaṃ dukkhaṃ uppāditaṃ, sukhaṃ vā vināsitaṃ na passati, tato ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādiāghātavatthuppahānato byāpādakāyaganthaṃ bhindati. ‘‘Sukhabahule sugatibhave suddhī’’ti gahetvā gosīlagovatādīhi suddhiṃ parāmasanto sukhapatthanāvaseneva parāmasatīti vedanāya taṇhaṃ pajahanto sīlabbatupādānaṃ na upādiyati. Manosañcetanā saṅkhārakkhandhova, saññā pana taṃsampayuttāti saññāsaṅkhāre anattato passanto manosañcetanāya chandarāgaṃ pajahati eva, tañca pariggaṇhāti tīreti cāti ‘‘saññaṃ saṅkhāre…pe… parijānātī’’ti vuttaṃ.

អវិជ្ជាយ វិញ្ញាណេ ឃនគ្គហណំ ហោតីតិ ឃនវិនិព្ភោគំ កត្វា តំ អនិច្ចតោ បស្សន្តោ អវិជ្ជោឃំ ឧត្តរតិ។ មោហពលេនេវ សីលព្ពតបរាមាសំ ហោតីតិ តំ បជហន្តោ សីលព្ពតបរាមាសកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ។

Avijjāya viññāṇe ghanaggahaṇaṃ hotīti ghanavinibbhogaṃ katvā taṃ aniccato passanto avijjoghaṃ uttarati. Mohabaleneva sīlabbataparāmāsaṃ hotīti taṃ pajahanto sīlabbataparāmāsakāyaganthaṃ bhindati.

‘‘យញ្ច ខោ ឯតំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ ចិត្តំ ឥតិបិ មនោ ឥតិបិ វិញ្ញាណំ ឥតិបិ, តត្រាស្សុតវា បុថុជ្ជនោ នាលំ និព្ពិន្ទិតុំ, នាលំ វិរជ្ជិតុំ, នាលំ វិមុច្ចិតុំ។ តំ កិស្ស ហេតុ? ទីឃរត្តំហេតំ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស អជ្ឈោសិតំ មមាយិតំ បរាមដ្ឋំ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ (សំ. និ. ២.៦១) –

‘‘Yañca kho etaṃ, bhikkhave, vuccati cittaṃ itipi mano itipi viññāṇaṃ itipi, tatrāssutavā puthujjano nālaṃ nibbindituṃ, nālaṃ virajjituṃ, nālaṃ vimuccituṃ. Taṃ kissa hetu? Dīgharattaṃhetaṃ, bhikkhave, assutavato puthujjanassa ajjhositaṃ mamāyitaṃ parāmaṭṭhaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’’ti (saṃ. ni. 2.61) –

វចនតោ វិញ្ញាណំ និច្ចតោ បស្សន្តោ ទិដ្ឋុបាទានំ ឧបាទិយតីតិ អនិច្ចតោ បស្សន្តោ តំ ន ឧបាទិយតីតិ។

Vacanato viññāṇaṃ niccato passanto diṭṭhupādānaṃ upādiyatīti aniccato passanto taṃ na upādiyatīti.

កមាទិវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

៣៤. ឯវំ យា ឯកវិធាទិនា វុត្តវេទនានំ ភូមិវសេន ជានិតព្ពតា, តំ វត្វា បុន សម្បយុត្តតោ ទស្សិតតាទិជានិតព្ពប្បការំ វត្តុមាហ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ។ អដ្ឋវិធេន តត្ថាតិ តត្ថ-សទ្ទស្ស សត្តវិធភេទេនេវ យោជនា ឆព្ពិធភេទេន យោជនាយ សតិ អដ្ឋវិធត្តាភាវតោ។

34. Evaṃ yā ekavidhādinā vuttavedanānaṃ bhūmivasena jānitabbatā, taṃ vatvā puna sampayuttato dassitatādijānitabbappakāraṃ vattumāha ‘‘apicā’’tiādi. Aṭṭhavidhena tatthāti tattha-saddassa sattavidhabhedeneva yojanā chabbidhabhedena yojanāya sati aṭṭhavidhattābhāvato.

បូរណត្ថមេវ វុត្តោតិ ទសវិធតាបូរណត្ថមេវ វុត្តោ, ន នវវិធភេទេ វិយ នយទានត្ថំ។ កស្មា? តត្ថ នយស្ស ទិន្នត្តា។ ភិន្ទិតព្ពស្ស ហិ ភេទនំ នយទានំ, តញ្ច តត្ថ កតន្តិ។ យថា ច កុសលត្តិកោ, ឯវំ ‘‘កាយសម្ផស្សជា វេទនា អត្ថិ សុខា, អត្ថិ ទុក្ខា’’តិ ឥទម្បិ បូរណត្ថមេវាតិ ទីបិតំ ហោតិ អដ្ឋវិធភេទេ នយស្ស ទិន្នត្តា។

Pūraṇatthameva vuttoti dasavidhatāpūraṇatthameva vutto, na navavidhabhede viya nayadānatthaṃ. Kasmā? Tattha nayassa dinnattā. Bhinditabbassa hi bhedanaṃ nayadānaṃ, tañca tattha katanti. Yathā ca kusalattiko, evaṃ ‘‘kāyasamphassajā vedanā atthi sukhā, atthi dukkhā’’ti idampi pūraṇatthamevāti dīpitaṃ hoti aṭṭhavidhabhede nayassa dinnattā.

បុព្ពេ គហិតតោ អញ្ញស្ស គហណំ វឌ្ឍនំ គហណវឌ្ឍនវសេន, ន បុរិមគហិតេ ឋិតេ អញ្ញុបចយវសេន។ វឌ្ឍន-សទ្ទោ វា ឆេទនត្ថោ កេសវឌ្ឍនាទីសុ វិយាតិ បុព្ពេ គហិតស្ស អគ្គហណំ ឆិន្ទនំ វឌ្ឍនំ, ទុកតិកានំ ឧភយេសំ វឌ្ឍនំ ឧភយវឌ្ឍនំ, ឧភយតោ វា បវត្តំ វឌ្ឍនំ ឧភយវឌ្ឍនំ, តទេវ ឧភតោវឌ្ឍនកំ, តេន នយនីហរណំ ឧភតោវឌ្ឍនកនីហារោ។ វឌ្ឍនកនយោ វា វឌ្ឍនកនីហារោ, ឧភយតោ បវត្តោ វឌ្ឍនកនីហារោ ឧភតោវឌ្ឍនកនីហារោ។ តត្ថ ទុកមូលកតិកមូលកឧភតោវឌ្ឍនកេសុ ទុវិធតិវិធភេទានំយេវ ហិ វិសេសោ។ អញ្ញេ ភេទា អវិសិដ្ឋា, តថាបិ បញ្ញាប្បភេទជននត្ថំ ធម្មវិតក្កេន ញាតិវិតក្កាទិនិរត្ថកវិតក្កនិវារណត្ថំ ឥមញ្ច បាឡិំ វិតក្កេន្តស្ស ធម្មុបសំហិតបាមោជ្ជជននត្ថំ ឯកេកស្ស វារស្ស គហិតស្ស និយ្យានមុខភាវតោ ច ទុវិធតិវិធភេទនានត្តវសេន ឥតរេបិ ភេទា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា អញ្ញមញ្ញាបេក្ខេសុ ឯកស្ស វិសេសេន ឥតរេសម្បិ វិសិដ្ឋភាវតោ។ ន កេវលំ ឯកវិធោវ, អថ ខោ ទុវិធោ ច។ ន ច ឯកទុវិធោវ, អថ ខោ តិវិធោបិ។ នាបិ ឯក…បេ.… នវវិធោវ, អថ ខោ ទសវិធោបីតិ ហិ ឯវញ្ច តេ ភេទា អញ្ញមញ្ញាបេក្ខា, តស្មា ឯកោ ភេទោ វិសិដ្ឋោ អត្តនា អបេក្ខិយមានេ, អត្តានញ្ច អបេក្ខមានេ អញ្ញភេទេ វិសេសេតីតិ តស្ស វសេន តេបិ វត្តព្ពតំ អរហន្តីតិ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា។

Pubbe gahitato aññassa gahaṇaṃ vaḍḍhanaṃ gahaṇavaḍḍhanavasena, na purimagahite ṭhite aññupacayavasena. Vaḍḍhana-saddo vā chedanattho kesavaḍḍhanādīsu viyāti pubbe gahitassa aggahaṇaṃ chindanaṃ vaḍḍhanaṃ, dukatikānaṃ ubhayesaṃ vaḍḍhanaṃ ubhayavaḍḍhanaṃ, ubhayato vā pavattaṃ vaḍḍhanaṃ ubhayavaḍḍhanaṃ, tadeva ubhatovaḍḍhanakaṃ, tena nayanīharaṇaṃ ubhatovaḍḍhanakanīhāro. Vaḍḍhanakanayo vā vaḍḍhanakanīhāro, ubhayato pavatto vaḍḍhanakanīhāro ubhatovaḍḍhanakanīhāro. Tattha dukamūlakatikamūlakaubhatovaḍḍhanakesu duvidhatividhabhedānaṃyeva hi viseso. Aññe bhedā avisiṭṭhā, tathāpi paññāppabhedajananatthaṃ dhammavitakkena ñātivitakkādiniratthakavitakkanivāraṇatthaṃ imañca pāḷiṃ vitakkentassa dhammupasaṃhitapāmojjajananatthaṃ ekekassa vārassa gahitassa niyyānamukhabhāvato ca duvidhatividhabhedanānattavasena itarepi bhedā vuttāti veditabbā aññamaññāpekkhesu ekassa visesena itaresampi visiṭṭhabhāvato. Na kevalaṃ ekavidhova, atha kho duvidho ca. Na ca ekaduvidhova, atha kho tividhopi. Nāpi eka…pe… navavidhova, atha kho dasavidhopīti hi evañca te bhedā aññamaññāpekkhā, tasmā eko bhedo visiṭṭho attanā apekkhiyamāne, attānañca apekkhamāne aññabhede visesetīti tassa vasena tepi vattabbataṃ arahantīti vuttāti daṭṭhabbā.

សត្តវិធេនាតិអាទយោ អញ្ញប្បភេទនិរបេក្ខា កេវលំ ពហុប្បការតាទស្សនត្ថំ វុត្តាតិ សព្ពេហិ តេហិ បការេហិ ‘‘ពហុវិធេន វេទនាក្ខន្ធំ ទស្សេសី’’តិ វុត្តំ។ មហាវិសយោ រាជា វិយ សវិសយេ ភគវាបិ មហាវិសយតាយ អប្បដិហតោ យថា យថា ឥច្ឆតិ, តថា តថា ទេសេតុំ សក្កោតិ សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណយោគតោតិ អត្ថោ។ ទុកេ វត្វា តិកា វុត្តាតិ តិកា ទុកេសុ បក្ខិត្តាតិ យុត្តំ, ទុកា បន កថំ តិកេសុ បក្ខិត្តាតិ? បរតោ វុត្តេបិ តស្មិំ តស្មិំ តិកេ អបេក្ខកាបេក្ខិតព្ពវសេន ទុកានំ យោជិតត្តា។

Sattavidhenātiādayo aññappabhedanirapekkhā kevalaṃ bahuppakāratādassanatthaṃ vuttāti sabbehi tehi pakārehi ‘‘bahuvidhena vedanākkhandhaṃ dassesī’’ti vuttaṃ. Mahāvisayo rājā viya savisaye bhagavāpi mahāvisayatāya appaṭihato yathā yathā icchati, tathā tathā desetuṃ sakkoti sabbaññutānāvaraṇañāṇayogatoti attho. Duke vatvā tikā vuttāti tikā dukesu pakkhittāti yuttaṃ, dukā pana kathaṃ tikesu pakkhittāti? Parato vuttepi tasmiṃ tasmiṃ tike apekkhakāpekkhitabbavasena dukānaṃ yojitattā.

កិរិយមនោធាតុ អាវជ្ជនវសេន លព្ភតីតិ វុត្តំ, អាវជ្ជនា បន ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា ន ហោតិ។ ន ហិ សមានវីថិយំ បច្ឆិមោ ធម្មោ បុរិមស្ស កោចិ បច្ចយោ ហោតិ។ យេ ច វទន្តិ ‘‘អាវជ្ជនវេទនាវ ចក្ខុសង្ឃដ្ដនាយ ឧប្បន្នត្តា ឯវំ វុត្តា’’តិ, តញ្ច ន យុត្តំ។ ន ហិ ‘‘ចក្ខុរូបបដិឃាតោ ចក្ខុសម្ផស្សោ’’តិ កត្ថចិ សុត្តេ វា អដ្ឋកថាយំ វា វុត្តំ។ យទិ សោ ច ចក្ខុសម្ផស្សោ សិយា, ចក្ខុវិញ្ញាណសហជាតាបិ វេទនា ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយាតិ សា ឥធ អដ្ឋកថាយំ ន វជ្ជេតព្ពា សិយា។ បាឡិយញ្ច ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា វេទនា អត្ថិ អព្យាកតា’’តិ ឯត្ថ សង្គហិតត្តា បុន ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនា’’តិ ន វត្តព្ពំ សិយាតិ។ អយំ បនេត្ថាធិប្បាយោ – អាវជ្ជនវេទនំ វិនា ចក្ខុសម្ផស្សស្ស ឧប្បត្តិ នត្ថីតិ តទុប្បាទិកា សា តប្បយោជនត្តា បរិយាយេន ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយាតិ វត្តុំ យុត្តាតិ, និប្បរិយាយេន បន ចក្ខុសម្ផស្សស្ស បរតោវ វេទនា លព្ភន្តិ។

Kiriyamanodhātu āvajjanavasena labbhatīti vuttaṃ, āvajjanā pana cakkhusamphassapaccayā na hoti. Na hi samānavīthiyaṃ pacchimo dhammo purimassa koci paccayo hoti. Ye ca vadanti ‘‘āvajjanavedanāva cakkhusaṅghaṭṭanāya uppannattā evaṃ vuttā’’ti, tañca na yuttaṃ. Na hi ‘‘cakkhurūpapaṭighāto cakkhusamphasso’’ti katthaci sutte vā aṭṭhakathāyaṃ vā vuttaṃ. Yadi so ca cakkhusamphasso siyā, cakkhuviññāṇasahajātāpi vedanā cakkhusamphassapaccayāti sā idha aṭṭhakathāyaṃ na vajjetabbā siyā. Pāḷiyañca ‘‘cakkhusamphassapaccayā vedanā atthi abyākatā’’ti ettha saṅgahitattā puna ‘‘cakkhusamphassajā vedanā’’ti na vattabbaṃ siyāti. Ayaṃ panetthādhippāyo – āvajjanavedanaṃ vinā cakkhusamphassassa uppatti natthīti taduppādikā sā tappayojanattā pariyāyena cakkhusamphassapaccayāti vattuṃ yuttāti, nippariyāyena pana cakkhusamphassassa paratova vedanā labbhanti.

ចតុត្តិំសចិត្តុប្បាទវសេនាតិ ឯត្ថ រូបារូបាវចរានំ អគ្គហណំ តេសំ សយមេវ មនោទ្វារភូតត្តា។ សព្ពភវង្គមនោ ហិ មនោទ្វារំ, ចុតិបដិសន្ធិយោ ច តតោ អនញ្ញាតិ។ ឥមស្មិំ បន ចតុវីសតិវិធភេទេ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយាទិកុសលាទីនំ សមានវីថិយំ លព្ភមានតា អដ្ឋកថាយំ វុត្តា, បាឡិយំ បន ឯកូនវីសតិចតុវីសតិកា សង្ខិបិត្វា អាគតាតិ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា វេទនាក្ខន្ធោ អត្ថិ អនុបាទិន្នអនុបាទានិយោ អសំកិលិដ្ឋអសំកិលេសិកោ អវិតក្កអវិចារោ’’តិអាទិនា នានាវីថិគតានំ លព្ភមានតាយ វុត្តត្តា កុសលត្តិកស្សបិ នានាវីថិយំ លព្ភមានតា យោជេតព្ពា។ អដ្ឋកថាយំ បន សមានវីថិយំ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយាទិកតា ឯកន្តិកាតិ កត្វា ឯត្ថ លព្ភមានតា ទស្សិតា, ន បន អសមានវីថិយំ លព្ភមានតា បដិក្ខិត្តា។ តេនេវ ‘‘តានិ សត្តវិធាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ ឋត្វា កថេតុំ វដ្ដន្តី’’តិ អាហ។ ន ហិ សមានវីថិយំយេវ ឧបនិស្សយកោដិសមតិក្កមភាវនាហិ លព្ភមានតា ហោតិ។ តិធាបិ ច លព្ភមានតំ សន្ធាយ ‘‘យត្ថ កត្ថចិ ឋត្វា កថេតុំ វដ្ដន្តី’’តិ វុច្ចតិ។

Catuttiṃsacittuppādavasenāti ettha rūpārūpāvacarānaṃ aggahaṇaṃ tesaṃ sayameva manodvārabhūtattā. Sabbabhavaṅgamano hi manodvāraṃ, cutipaṭisandhiyo ca tato anaññāti. Imasmiṃ pana catuvīsatividhabhede cakkhusamphassapaccayādikusalādīnaṃ samānavīthiyaṃ labbhamānatā aṭṭhakathāyaṃ vuttā, pāḷiyaṃ pana ekūnavīsaticatuvīsatikā saṅkhipitvā āgatāti ‘‘cakkhusamphassapaccayā vedanākkhandho atthi anupādinnaanupādāniyo asaṃkiliṭṭhaasaṃkilesiko avitakkaavicāro’’tiādinā nānāvīthigatānaṃ labbhamānatāya vuttattā kusalattikassapi nānāvīthiyaṃ labbhamānatā yojetabbā. Aṭṭhakathāyaṃ pana samānavīthiyaṃ cakkhusamphassapaccayādikatā ekantikāti katvā ettha labbhamānatā dassitā, na pana asamānavīthiyaṃ labbhamānatā paṭikkhittā. Teneva ‘‘tāni sattavidhādīsu yattha katthaci ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭantī’’ti āha. Na hi samānavīthiyaṃyeva upanissayakoṭisamatikkamabhāvanāhi labbhamānatā hoti. Tidhāpi ca labbhamānataṃ sandhāya ‘‘yattha katthaci ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭantī’’ti vuccati.

ឯតានីតិ យថាទស្សិតានិ កុសលាទីនិ ចិត្តានិ វទតិ, វេទនានិទ្ទេសេបិ ច ឯតស្មិំ បុព្ពង្គមស្ស ចិត្តស្ស វសេន កថេតុំ សុខន្តិ ចិត្តសម្ពន្ធោ កតោ។ តេនេវ បន ចិត្តានិ សត្តវិធភេទេ តិកភូមិវសេន, ចតុវីសតិវិធភេទេ ទ្វារតិកវសេន, តិំសវិធភេទេ ទ្វារភូមិវសេន, ពហុវិធភេទេ ទ្វារតិកភូមិវសេន ទីបិតានីតិ ‘‘តេសុ យត្ថ កត្ថចិ ឋត្វា កថេតុំ វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តំ។ កុសលាទីនំ ទីបនា កាមាវចរាទិភូមិវសេន កាតព្ពា, តា ច ភូមិយោ តិំសវិធភេទេ សយមេវាគតា, ន ច សត្តវិធភេទេ វិយ ទ្វារំ អនាមដ្ឋំ, អតិព្យត្តា ច ឯត្ថ សមានាសមានវីថីសុ លព្ភមានតាតិ តិំសវិធេ…បេ.… សុខទីបនានិ ហោន្តី’’តិ វុត្តំ។ កស្មា បន តិំសវិធស្មិំយេវ ឋត្វា ទីបយិំសុ, ននុ ទ្វារតិកភូមីនំ អាមដ្ឋត្តា ពហុវិធភេទេ ឋត្វា ទីបេតព្ពានីតិ? ន, ទីបេតព្ពដ្ឋានាតិក្កមតោ។ សត្តវិធភេទោ ហិ ទ្វារស្ស អនាមដ្ឋត្តា ទីបនាយ អដ្ឋានំ, ចតុវីសតិវិធភេទេ អាមដ្ឋទ្វារតិកា ន ភូមិយោ អបេក្ខិត្វា ឋបិតា, តិំសវិធភេទេ អាមដ្ឋទ្វារភូមិយោ វុត្តា។ យេ ច ឋបិតា, តេ ចេត្ថ តិកា អបេក្ខិតព្ពរហិតា កេវលំ ភូមីហិ សហ ទីបេតព្ពាវ។ តេនេទំ ទីបនាយ ឋានំ, តទតិក្កមេ បន ឋានាតិក្កមោ ហោតីតិ។

Etānīti yathādassitāni kusalādīni cittāni vadati, vedanāniddesepi ca etasmiṃ pubbaṅgamassa cittassa vasena kathetuṃ sukhanti cittasambandho kato. Teneva pana cittāni sattavidhabhede tikabhūmivasena, catuvīsatividhabhede dvāratikavasena, tiṃsavidhabhede dvārabhūmivasena, bahuvidhabhede dvāratikabhūmivasena dīpitānīti ‘‘tesu yatthakatthaci ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭantī’’ti vuttaṃ. Kusalādīnaṃ dīpanā kāmāvacarādibhūmivasena kātabbā, tā ca bhūmiyo tiṃsavidhabhede sayamevāgatā, na ca sattavidhabhede viya dvāraṃ anāmaṭṭhaṃ, atibyattā ca ettha samānāsamānavīthīsu labbhamānatāti tiṃsavidhe…pe… sukhadīpanāni hontī’’ti vuttaṃ. Kasmā pana tiṃsavidhasmiṃyeva ṭhatvā dīpayiṃsu, nanu dvāratikabhūmīnaṃ āmaṭṭhattā bahuvidhabhede ṭhatvā dīpetabbānīti? Na, dīpetabbaṭṭhānātikkamato. Sattavidhabhedo hi dvārassa anāmaṭṭhattā dīpanāya aṭṭhānaṃ, catuvīsatividhabhede āmaṭṭhadvāratikā na bhūmiyo apekkhitvā ṭhapitā, tiṃsavidhabhede āmaṭṭhadvārabhūmiyo vuttā. Ye ca ṭhapitā, te cettha tikā apekkhitabbarahitā kevalaṃ bhūmīhi saha dīpetabbāva. Tenedaṃ dīpanāya ṭhānaṃ, tadatikkame pana ṭhānātikkamo hotīti.

ឧបនិស្សយកោដិយាតិ ឯត្ថ ‘‘សទ្ធំ ឧបនិស្សាយ ទានំ ទេតី’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣) នានាវីថិយំ បកតូបនិស្សយោ វុត្តោតិ ឯកវីថិយំ កុសលាទីនំ ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ តទភាវេ អភាវតោ ជាតិ វិយ ជរាមរណស្ស ឧបនិស្សយលេសេន បច្ចយោតិ វត្តុំ យុជ្ជេយ្យ, ឥធ បន ‘‘កសិណរូបទស្សនហេតុឧប្បន្នា បរិកម្មាទិវេទនា ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា’’តិ វក្ខតិ, តស្មា នានាវីថិយំ គតានិ ឯតានិ ចិត្តានិ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា លព្ភមានានីតិ ន ឧបនិស្សយលេសោ ឧបនិស្សយកោដិ, ពលវពលវានំ បន បរិកម្មាទីនំ ឧបនិស្សយានំ សព្ពេសំ អាទិភូតោ ឧបនិស្សយោ ឧបនិស្សយកោដិ។ ‘‘វាលកោដិ ន បញ្ញាយតី’’តិអាទីសុ វិយ ហិ អាទិ, អវយវោ វា កោដិ។ កសិណរូបទស្សនតោ បភុតិ ច កាមាវចរកុសលាទីនំ វេទនានំ ឧបនិស្សយោ បវត្តោតិ តំ ទស្សនំ ឧបនិស្សយកោដិ។ បរិកម្មាទីនិ វិយ វា ន ពលវឧបនិស្សយោ ទស្សនន្តិ តស្ស ឧបនិស្សយន្តភាវេន ឧបនិស្សយកោដិតា វុត្តា។ ឃានាទិទ្វារេសុ តីសុ ឧបនិស្សយកោដិយា លព្ភមានត្តាភាវំ វទន្តោ ឥធ សមានវីថិ ន គហិតាតិ ទីបេតិ។ ទស្សនសវនានិ វិយ ហិ កសិណបរិកម្មាទីនំ ឃាយនាទីនិ ឧបនិស្សយា ន ហោន្តីតិ តទលាភោ ទីបិតោតិ។ យទិបិ វាយោកសិណំ ផុសិត្វាបិ គហេតព្ពំ, បុរិមេន បន សវនេន វិនា តំ ផុសនំ សយមេវ មូលុបនិស្សយោ យេភុយ្យេន ន ហោតីតិ តស្ស ឧបនិស្សយកោដិតា ន វុត្តា។

Upanissayakoṭiyāti ettha ‘‘saddhaṃ upanissāya dānaṃ detī’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.423) nānāvīthiyaṃ pakatūpanissayo vuttoti ekavīthiyaṃ kusalādīnaṃ cakkhusamphassādayo tadabhāve abhāvato jāti viya jarāmaraṇassa upanissayalesena paccayoti vattuṃ yujjeyya, idha pana ‘‘kasiṇarūpadassanahetuuppannā parikammādivedanā cakkhusamphassapaccayā’’ti vakkhati, tasmā nānāvīthiyaṃ gatāni etāni cittāni cakkhusamphassapaccayā labbhamānānīti na upanissayaleso upanissayakoṭi, balavabalavānaṃ pana parikammādīnaṃ upanissayānaṃ sabbesaṃ ādibhūto upanissayo upanissayakoṭi. ‘‘Vālakoṭi na paññāyatī’’tiādīsu viya hi ādi, avayavo vā koṭi. Kasiṇarūpadassanato pabhuti ca kāmāvacarakusalādīnaṃ vedanānaṃ upanissayo pavattoti taṃ dassanaṃ upanissayakoṭi. Parikammādīni viya vā na balavaupanissayo dassananti tassa upanissayantabhāvena upanissayakoṭitā vuttā. Ghānādidvāresu tīsu upanissayakoṭiyā labbhamānattābhāvaṃ vadanto idha samānavīthi na gahitāti dīpeti. Dassanasavanāni viya hi kasiṇaparikammādīnaṃ ghāyanādīni upanissayā na hontīti tadalābho dīpitoti. Yadipi vāyokasiṇaṃ phusitvāpi gahetabbaṃ, purimena pana savanena vinā taṃ phusanaṃ sayameva mūlupanissayo yebhuyyena na hotīti tassa upanissayakoṭitā na vuttā.

អជ្ឈាសយេន សម្បត្តិគតោ អជ្ឈាសយសម្បន្នោ, សម្បន្នជ្ឈាសយោតិ វុត្តំ ហោតិ។ វត្តប្បដិវត្តន្តិ ខុទ្ទកញ្ចេវ មហន្តញ្ច វត្តំ, បុព្ពេ វា កតំ វត្តំ, បច្ឆា កតំ បដិវត្តំ។ ឯវំ ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិ អាទិម្ហិ ឧប្បន្នំ អាហ, តតោ បរំ ឧប្បន្នានិបិ បន កសិណរូបទស្សនកល្យាណមិត្តទស្សនសំវេគវត្ថុទស្សនាទីនិ ឧបនិស្សយបច្ចយា ហោន្តិយេវាតិ។ តេន តទុបនិស្សយំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ។

Ajjhāsayena sampattigato ajjhāsayasampanno, sampannajjhāsayoti vuttaṃ hoti. Vattappaṭivattanti khuddakañceva mahantañca vattaṃ, pubbe vā kataṃ vattaṃ, pacchā kataṃ paṭivattaṃ. Evaṃ cakkhuviññāṇanti ādimhi uppannaṃ āha, tato paraṃ uppannānipi pana kasiṇarūpadassanakalyāṇamittadassanasaṃvegavatthudassanādīni upanissayapaccayā hontiyevāti. Tena tadupanissayaṃ cakkhuviññāṇaṃ dassetīti veditabbaṃ.

យថាភូតសភាវាទស្សនំ អសមបេក្ខនា។ ‘‘អស្មី’’តិ រូបាទីសុ វិនិពន្ធស្ស។ សភាវន្តរាមសនវសេន បរាមដ្ឋស្ស, បរាមដ្ឋវតោតិ អត្ថោ។ អារម្មណាធិគហណវសេន អនុ អនុ ឧប្បជ្ជនធម្មតាយ ថិរភាវកិលេសស្ស ថាមគតស្ស, អប្បហីនកាមរាគាទិកស្ស វា។ បរិគ្គហេ ឋិតោតិ វីមំសាយ ឋិតោ។ ឯត្ថ ច អសមបេក្ខនាយាតិអាទិនា មោហាទីនំ កិច្ចេន បាកដេន តេសំ ឧប្បត្តិវសេន វិចារណា ទដ្ឋព្ពា។ រូបទស្សនេន ឧប្បន្នកិលេសសមតិក្កមវសេន បវត្តា រូបទស្សនហេតុកា ហោតីតិ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា’’តិ អាហ។ ឯត្ថ ច ចក្ខុសម្ផស្សស្ស ចតុភូមិកវេទនាយ ឧបនិស្សយភាវោ ឯវ បការន្តរេន កថិតោ, តថា ‘‘ភាវនាវសេនា’’តិ ឯត្ថ ច។

Yathābhūtasabhāvādassanaṃ asamapekkhanā. ‘‘Asmī’’ti rūpādīsu vinibandhassa. Sabhāvantarāmasanavasena parāmaṭṭhassa, parāmaṭṭhavatoti attho. Ārammaṇādhigahaṇavasena anu anu uppajjanadhammatāya thirabhāvakilesassa thāmagatassa, appahīnakāmarāgādikassa vā. Pariggahe ṭhitoti vīmaṃsāya ṭhito. Ettha ca asamapekkhanāyātiādinā mohādīnaṃ kiccena pākaṭena tesaṃ uppattivasena vicāraṇā daṭṭhabbā. Rūpadassanena uppannakilesasamatikkamavasena pavattā rūpadassanahetukā hotīti ‘‘cakkhusamphassapaccayā nāma jātā’’ti āha. Ettha ca cakkhusamphassassa catubhūmikavedanāya upanissayabhāvo eva pakārantarena kathito, tathā ‘‘bhāvanāvasenā’’ti ettha ca.

កលាបសម្មសនេន តីណិ លក្ខណានិ អារោបេត្វា ឧទយព្ពយានុបស្សនាទិកាយ វិបស្សនាបដិបាដិយា អាទិម្ហិ រូបារម្មណបរិគ្គហេន រូបារម្មណំ សម្មសិត្វា, តំមូលកំ វា សព្ពំ សម្មសនំ អាទិភូតេ រូបារម្មណេ បវត្តតីតិ កត្វា អាហ ‘‘រូបារម្មណំ សម្មសិត្វា’’តិ។ ឯត្ថ ច នាមរូបបរិគ្គហាទិ សព្ពំ សម្មសនំ ភាវនាតិ វេទិតព្ពា។ រូបារម្មណំ សម្មសិត្វាតិ ច យថាវុត្តចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណភូតំ រូបារម្មណំ វុត្តំ, ន យំ កិញ្ចិ។ អារម្មណេន ហិ ចក្ខុសម្ផស្សំ ទស្សេតីតិ។ ឯវំ ‘‘រូបារម្មណេ ឧប្បន្នំ កិលេស’’ន្តិ ឯត្ថាបិ វេទិតព្ពំ។

Kalāpasammasanena tīṇi lakkhaṇāni āropetvā udayabbayānupassanādikāya vipassanāpaṭipāṭiyā ādimhi rūpārammaṇapariggahena rūpārammaṇaṃ sammasitvā, taṃmūlakaṃ vā sabbaṃ sammasanaṃ ādibhūte rūpārammaṇe pavattatīti katvā āha ‘‘rūpārammaṇaṃ sammasitvā’’ti. Ettha ca nāmarūpapariggahādi sabbaṃ sammasanaṃ bhāvanāti veditabbā. Rūpārammaṇaṃ sammasitvāti ca yathāvuttacakkhuviññāṇassa ārammaṇabhūtaṃ rūpārammaṇaṃ vuttaṃ, na yaṃ kiñci. Ārammaṇena hi cakkhusamphassaṃ dassetīti. Evaṃ ‘‘rūpārammaṇe uppannaṃ kilesa’’nti etthāpi veditabbaṃ.

ឥទំ ផោដ្ឋព្ពំ កិំនិស្សិតន្តិ ចក្ខុទ្វារេ វិយ យោជនាយ យថាសម្ភវំ អាបោធាតុយា អញ្ញមញ្ញស្ស ច វសេន មហាភូតនិស្សិតតា យោជេតព្ពា។

Idaṃ phoṭṭhabbaṃ kiṃnissitanti cakkhudvāre viya yojanāya yathāsambhavaṃ āpodhātuyā aññamaññassa ca vasena mahābhūtanissitatā yojetabbā.

ជាតិ…បេ.… ពលវបច្ចយោ ហោតីតិ យថាវុត្តានំ ភយតោ ទិស្សមានានំ ជាតិអាទីនំ ពលវបច្ចយភាវេន តេសំ ភយតោ ទស្សនេន សហជាតស្ស មនោសម្ផស្សស្ស, តស្ស វា ទស្សនស្ស ទ្វារភូតស្ស ភវង្គមនោសម្ផស្សស្ស ពលវបច្ចយភាវំ ទស្សេតិ។

Jāti…pe… balavapaccayo hotīti yathāvuttānaṃ bhayato dissamānānaṃ jātiādīnaṃ balavapaccayabhāvena tesaṃ bhayato dassanena sahajātassa manosamphassassa, tassa vā dassanassa dvārabhūtassa bhavaṅgamanosamphassassa balavapaccayabhāvaṃ dasseti.

ធម្មារម្មណេតិ ន បុព្ពេ វុត្តេ ជាតិអាទិអារម្មណេវ, អថ ខោ សព្ពស្មិំ រាគាទិវត្ថុភូតេ ធម្មារម្មណេ។ វត្ថុនិស្សិតន្តិ ឯត្ថ វេទនាទិសង្ខាតស្ស ធម្មារម្មណេកទេសស្ស បរិគ្គហមុខេន ធម្មារម្មណបរិគ្គហំ ទស្សេតិ។

Dhammārammaṇeti na pubbe vutte jātiādiārammaṇeva, atha kho sabbasmiṃ rāgādivatthubhūte dhammārammaṇe. Vatthunissitanti ettha vedanādisaṅkhātassa dhammārammaṇekadesassa pariggahamukhena dhammārammaṇapariggahaṃ dasseti.

មនោសម្ផស្សោតិ វិញ្ញាណំ សម្ផស្សស្ស ការណភាវេន គហិតំ, តទេវ អត្តនោ ផលស្សេវ ផលភាវេន វត្តុំ ន យុត្តំ ការណផលសង្ករភាវេន សោតូនំ សម្មោហជនកត្តាតិ អាហ ‘‘ន ហិ សក្កា វិញ្ញាណំ មនោសម្ផស្សជន្តិ និទ្ទិសិតុ’’ន្តិ, ន បន វិញ្ញាណស្ស មនោសម្ផស្សេន សហជាតភាវស្ស អភាវា។ យស្មា វា យថា ‘‘តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៤; ៣.៤២០, ៤២៥-៤២៦; សំ. និ. ៤.៦០) វចនតោ ឥន្ទ្រិយវិសយា វិយ វិញ្ញាណម្បិ ផស្សស្ស វិសេសបច្ចយោ, ន តថា ផស្សោ វិញ្ញាណស្ស, តស្មា ឥន្ទ្រិយវិសយា វិយ វិញ្ញាណម្បិ ចក្ខុសម្ផស្សជាទិវចនំ ន អរហតីតិ ចក្ខុសម្ផស្សជាទិភាវោ ន កតោតិ វេទិតព្ពោ។

Manosamphassoti viññāṇaṃ samphassassa kāraṇabhāvena gahitaṃ, tadeva attano phalasseva phalabhāvena vattuṃ na yuttaṃ kāraṇaphalasaṅkarabhāvena sotūnaṃ sammohajanakattāti āha ‘‘na hi sakkā viññāṇaṃ manosamphassajanti niddisitu’’nti, na pana viññāṇassa manosamphassena sahajātabhāvassa abhāvā. Yasmā vā yathā ‘‘tiṇṇaṃ saṅgati phasso’’ti (ma. ni. 1.204; 3.420, 425-426; saṃ. ni. 4.60) vacanato indriyavisayā viya viññāṇampi phassassa visesapaccayo, na tathā phasso viññāṇassa, tasmā indriyavisayā viya viññāṇampi cakkhusamphassajādivacanaṃ na arahatīti cakkhusamphassajādibhāvo na katoti veditabbo.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

៣. បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា

3. Pañhapucchakavaṇṇanā

១៥០. ចិត្តុប្បាទរូបវសេន តំ តំ សមុទាយំ ឯកេកំ ធម្មំ កត្វា ‘‘បញ្ចបណ្ណាស កាមាវចរធម្មេ’’តិ អាហ។ រជ្ជន្តស្សាតិអាទីសុ រាគាទយោ ឆសុ ទ្វារេសុ សីលាទយោ ច បញ្ច សំវរា យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពា, សម្មសនំ បន មនោទ្វារេ ឯវ។ រូបារូបាវចរធម្មេសុ អភិជ្ឈាទោមនស្សាទិឧប្បត្តិ អត្ថីតិ តតោ សតិសំវរោ ញាណវីរិយសំវរា ច យថាយោគំ យោជេតព្ពា។ បរិគ្គហវចនេន សម្មសនបច្ចវេក្ខណានិ សង្គណ្ហាតិ។ តេយេវាតិ ចត្តារោ ខន្ធា វុត្តា។

150. Cittuppādarūpavasena taṃ taṃ samudāyaṃ ekekaṃ dhammaṃ katvā ‘‘pañcapaṇṇāsa kāmāvacaradhamme’’ti āha. Rajjantassātiādīsu rāgādayo chasu dvāresu sīlādayo ca pañca saṃvarā yathāsambhavaṃ yojetabbā, sammasanaṃ pana manodvāre eva. Rūpārūpāvacaradhammesu abhijjhādomanassādiuppatti atthīti tato satisaṃvaro ñāṇavīriyasaṃvarā ca yathāyogaṃ yojetabbā. Pariggahavacanena sammasanapaccavekkhaṇāni saṅgaṇhāti. Teyevāti cattāro khandhā vuttā.

សមានេ ទេសិតព្ពេ ទេសនាមត្តស្ស បរិវដ្ដនំ បរិវដ្ដោ។ តីសុបិ បរិវដ្ដេសុ កត្ថចិ កិញ្ចិ ឩនំ អធិកំ វា នត្ថីតិ កត្វា អាហ ‘‘ឯកោវ បរិច្ឆេទោ’’តិ។

Samāne desitabbe desanāmattassa parivaṭṭanaṃ parivaṭṭo. Tīsupi parivaṭṭesu katthaci kiñci ūnaṃ adhikaṃ vā natthīti katvā āha ‘‘ekova paricchedo’’ti.

បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.

ខន្ធវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Khandhavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.

Next: ២. អាយតនវិភង្គោ • 2. Āyatanavibhaṅgo

Related texts:

តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ១. ខន្ធវិភង្គោ • 1. Khandhavibhaṅgo

អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
៣. បញ្ហាបុច្ឆកវណ្ណនា • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā

ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā / ១. ខន្ធវិភង្គោ • 1. Khandhavibhaṅgo

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact