Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā

។ នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស។

Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

អភិធម្មបិដកេ

Abhidhammapiṭake

វិភង្គ-អនុដីកា

Vibhaṅga-anuṭīkā

១. ខន្ធវិភង្គោ

1. Khandhavibhaṅgo

១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា

1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

ចតុសច្ចន្តោគធត្តា ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ គាថាយំ ‘‘ចតុសច្ចទសោ’’តិ និប្បទេសតោ សច្ចានិ គហិតានីតិ និប្បទេសតោ ឯវ តទត្ថំ វិភាវេន្តោ ‘‘ចត្តារិ សច្ចានី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ សមាហដានីតិ សមានីតានិ, ចិត្តេន ឯកតោ គហិតានីតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘សមាហដានី’’តិ ច ឯតេន សមាហារេ អយំ សមាសោតិ ទស្សេតិ។ តេនេវស្ស កតេកត្តស្ស ចតុសច្ចន្តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ ‘‘តិវដ្ដ’’ន្តិអាទីសុ វិយ។ បត្តាទិបក្ខេបេន ហិស្ស ន ឥត្ថិលិង្គតា យថា បញ្ចបត្តំ, ចតុយុគំ, តិភុវនន្តិ, តំ ចតុសច្ចំ បស្សិ អទក្ខិ, បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាភិសមយវសេន បដិវិជ្ឈីតិ អត្ថោ។ កស្មា បនេត្ថ អនន្តាបរិមាណេសុ អនញ្ញសាធារណេសុ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទីសុ ពុទ្ធគុណេសុ សំវិជ្ជមានេសុ សាវកេហិ, បច្ចេកពុទ្ធេហិ ច សាធារណេន ចតុសច្ចទស្សនេន ភគវន្តំ ថោមេតីតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘សតិបិ សាវកាន’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ ‘‘អនញ្ញបុព្ពកត្តា’’តិ ឥមិនា សាវកេហិ, ‘‘តត្ថ ចា’’តិអាទិនា បច្ចេកពុទ្ធេហិ ច ភគវតោ ចតុសច្ចទស្សនស្ស អសាធារណតំ, និរតិសយតញ្ច ទស្សេតិ។ បរសន្តានេសុ បសារិតភាវេន សុបាកដត្តាតិ ទេសនានុភាវេន វេនេយ្យសន្តានេសុ ចតុសច្ចទស្សនស្ស វិត្ថារិតភាវេន យាវ ទេវមនុស្សេសុ សុប្បកាសិតត្តា។ នាថសទ្ទំ លោកេ យាចនុបតាបិស្សរិយាសីសាសុ បឋន្តីតិ តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘នាថតីតិ នាថោ’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ យស្មា ភគវា ចតុសច្ចទស្សនភាវេនេវ អត្តនោ ហិតសុខាសីសាយ កិលេសព្យសនុបតាបនស្ស, ហិតបដិបត្តិយាចនស្ស ច មត្ថកំ បត្តោ, តស្មា តំ តេនេវ បកាសិតន្តិ អត្ថុទ្ធារំ អនាមសិត្វា បទុទ្ធារវសេន នាថសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វេនេយ្យានំ ហិតសុខំ អាសីសតី’’តិអាទិមាហ។ ‘‘ចតុសច្ចទសោ’’តិ វា ឥមិនា អនញ្ញសាធារណោ ភគវតោ ញាណានុភាវោ បកាសិតោតិ ‘‘នាថោ’’តិ ឥមិនា អនញ្ញសាធារណំ ករុណានុភាវំ វិភាវេតុំ ‘‘វេនេយ្យាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ។ បរមេន ចិត្តិស្សរិយេន សមន្នាគតោ ភគវា នាថោតិ វុច្ចតីតិ យោជនា។ តថា បរមេន ចិត្តិស្សរិយេន សមន្នាគតោ សព្ពសត្តេ គុណេហិ ឦសតីតិ យោជេតព្ពំ។ ចិត្តិស្សរិយេនាតិ អរិយិទ្ធិអាទិនា ចិត្តេ វសីភាវេន។ គុណេហិ ឦសតីតិ បរមុក្កំសគតេហិ អត្តនោ សីលាទិគុណេហិ ធម្មេន ឥស្សរិយំ វត្តេតីតិ អត្ថោ។ ឯវំភូតោ យស្មា សព្ពាភិភូ នាម ហោតិ, តេន វុត្តំ ‘‘អភិភវតី’’តិ។ តថា ចាហ ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ.… អភិភូ អនភិភូតោ, តស្មា ‘តថាគតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៣; ទី. និ. ១.១៨៨)។ ទុវិធេនាបិ ឥស្សរិយត្ថំ នាថសទ្ទំ ទស្សេតិ។

Catusaccantogadhattā catunnaṃ ariyasaccānaṃ gāthāyaṃ ‘‘catusaccadaso’’ti nippadesato saccāni gahitānīti nippadesato eva tadatthaṃ vibhāvento ‘‘cattāri saccānī’’tiādimāha. Tattha samāhaṭānīti samānītāni, cittena ekato gahitānīti adhippāyo. ‘‘Samāhaṭānī’’ti ca etena samāhāre ayaṃ samāsoti dasseti. Tenevassa katekattassa catusaccanti napuṃsakaniddeso ‘‘tivaṭṭa’’ntiādīsu viya. Pattādipakkhepena hissa na itthiliṅgatā yathā pañcapattaṃ, catuyugaṃ, tibhuvananti, taṃ catusaccaṃ passi adakkhi, pariññāpahānasacchikiriyābhāvanābhisamayavasena paṭivijjhīti attho. Kasmā panettha anantāparimāṇesu anaññasādhāraṇesu mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādīsu buddhaguṇesu saṃvijjamānesu sāvakehi, paccekabuddhehi ca sādhāraṇena catusaccadassanena bhagavantaṃ thometīti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘satipi sāvakāna’’ntiādi. Tattha ‘‘anaññapubbakattā’’ti iminā sāvakehi, ‘‘tattha cā’’tiādinā paccekabuddhehi ca bhagavato catusaccadassanassa asādhāraṇataṃ, niratisayatañca dasseti. Parasantānesu pasāritabhāvena supākaṭattāti desanānubhāvena veneyyasantānesu catusaccadassanassa vitthāritabhāvena yāva devamanussesu suppakāsitattā. Nāthasaddaṃ loke yācanupatāpissariyāsīsāsu paṭhantīti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘nāthatīti nātho’’tiādi vuttaṃ. Tattha yasmā bhagavā catusaccadassanabhāveneva attano hitasukhāsīsāya kilesabyasanupatāpanassa, hitapaṭipattiyācanassa ca matthakaṃ patto, tasmā taṃ teneva pakāsitanti atthuddhāraṃ anāmasitvā paduddhāravasena nāthasaddassa atthaṃ dassento ‘‘veneyyānaṃ hitasukhaṃ āsīsatī’’tiādimāha. ‘‘Catusaccadaso’’ti vā iminā anaññasādhāraṇo bhagavato ñāṇānubhāvo pakāsitoti ‘‘nātho’’ti iminā anaññasādhāraṇaṃ karuṇānubhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘veneyyāna’’ntiādi vuttaṃ. Paramena cittissariyena samannāgato bhagavā nāthoti vuccatīti yojanā. Tathā paramena cittissariyena samannāgato sabbasatte guṇehi īsatīti yojetabbaṃ. Cittissariyenāti ariyiddhiādinā citte vasībhāvena. Guṇehi īsatīti paramukkaṃsagatehi attano sīlādiguṇehi dhammena issariyaṃ vattetīti attho. Evaṃbhūto yasmā sabbābhibhū nāma hoti, tena vuttaṃ ‘‘abhibhavatī’’ti. Tathā cāha ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… abhibhū anabhibhūto, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23; dī. ni. 1.188). Duvidhenāpi issariyatthaṃ nāthasaddaṃ dasseti.

អដ្ឋារសប្បភេទាយ ទេសនាយ ថោមនមេវាតិ យោជនា។ សមានគណនគុណេហីតិ សមានគណនេហិ គុណេហិ ករណភូតេហិ។ យថាវុត្តេន និរតិសយេន ចតុសច្ចទស្សនេនាតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស, ទសពលេសុ វសីភាវស្ស ច បទដ្ឋានភូតេន។ សច្ចាភិសម្ពោធេន ហិ អភិនីហារានុរូបំ រូបារូបធម្មេសុ ឆត្តិំសកោដិសតសហស្សមុខប្បវត្តេន សាតិសយំ សន្តតិសមូហកិច្ចារម្មណឃនប្បភេទេន មហាវជិរញាណសង្ខាតេន ពុទ្ធាវេណិកេន សម្មសនេន សម្ភូតេន ភគវា សម្មាសម្ពោធិយំ បតិដ្ឋិតោវ កុសលាទិភេទេន, ផស្សាទិភេទេន ច ធម្មេ វិភជន្តោ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌាទិវសេន ធម្មសង្គហំ ចតុធា ទេសេតុំ សមត្ថោ អហោសិ។ តថា អតីតំសេ អប្បដិហតញាណតាទិពុទ្ធធម្មសមន្នាគតោ ភគវា អតីតាទិភេទតោ ខន្ធាទិកេ វិភជិត្វា ទេសេតុំ សមត្ថោ អហោសិ។ តេន វុត្តំ ‘‘យថាវុត្តេន…បេ.… វិភង្គ’’ន្តិ។ ‘‘សព្ពញ្ញុភាសិតត្តា’’តិ វត្វា បុន ‘‘អសព្ពញ្ញុនា ទេសេតុំ អសក្កុណេយ្យតំ ទស្សេន្តោ’’តិ ឯតេន ធម្មសង្គណីវិភង្គានំ អន្វយតោ ព្យតិរេកតោ ច សម្មាសម្ពុទ្ធប្បវេទិតតញ្ញេវ វិភាវេតិ។ សម្មាសម្ពុទ្ធតាទិគុណេតិ ពុទ្ធរតនស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធតា, ធម្មសង្ឃរតនានំ ស្វាក្ខាតតា, សុប្បដិបន្នតាតិ ឯវមាទិគុណេ បកាសេតិ។

Aṭṭhārasappabhedāya desanāya thomanamevāti yojanā. Samānagaṇanaguṇehīti samānagaṇanehi guṇehi karaṇabhūtehi. Yathāvuttena niratisayena catusaccadassanenāti sabbaññutaññāṇassa, dasabalesu vasībhāvassa ca padaṭṭhānabhūtena. Saccābhisambodhena hi abhinīhārānurūpaṃ rūpārūpadhammesu chattiṃsakoṭisatasahassamukhappavattena sātisayaṃ santatisamūhakiccārammaṇaghanappabhedena mahāvajirañāṇasaṅkhātena buddhāveṇikena sammasanena sambhūtena bhagavā sammāsambodhiyaṃ patiṭṭhitova kusalādibhedena, phassādibhedena ca dhamme vibhajanto cittuppādakaṇḍādivasena dhammasaṅgahaṃ catudhā desetuṃ samattho ahosi. Tathā atītaṃse appaṭihatañāṇatādibuddhadhammasamannāgato bhagavā atītādibhedato khandhādike vibhajitvā desetuṃ samattho ahosi. Tena vuttaṃ ‘‘yathāvuttena…pe… vibhaṅga’’nti. ‘‘Sabbaññubhāsitattā’’ti vatvā puna ‘‘asabbaññunā desetuṃ asakkuṇeyyataṃ dassento’’ti etena dhammasaṅgaṇīvibhaṅgānaṃ anvayato byatirekato ca sammāsambuddhappaveditataññeva vibhāveti. Sammāsambuddhatādiguṇeti buddharatanassa sammāsambuddhatā, dhammasaṅgharatanānaṃ svākkhātatā, suppaṭipannatāti evamādiguṇe pakāseti.

ននុ ច ‘‘ចតុសច្ចទសោ’’តិអាទិនា ភគវតោវ គុណា វិភាវិតាតិ? សច្ចំ, តេនេវ ធម្មសង្ឃានម្បិ គុណា វិភាវិតា ហោន្តិ តប្បភវស្ស អនញ្ញថាភាវតោ, តទបទេសេន វា ធម្មោ, តទាធារោ ច សង្ឃោ វុត្តោវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធាទីនំ…បេ.… វិភាវេតី’’តិ។

Nanu ca ‘‘catusaccadaso’’tiādinā bhagavatova guṇā vibhāvitāti? Saccaṃ, teneva dhammasaṅghānampi guṇā vibhāvitā honti tappabhavassa anaññathābhāvato, tadapadesena vā dhammo, tadādhāro ca saṅgho vuttova hotīti vuttaṃ ‘‘buddhādīnaṃ…pe… vibhāvetī’’ti.

អតីតំសេតិ អតីតកោដ្ឋាសេ, បុព្ពន្តេតិ អត្ថោ។ អប្បដិហតន្តិ នប្បដិហតំ, ញាណស្ស បដិឃាតោ នាម អញ្ញាណំ, សព្ពម្បិ វា កិលេសជាតំ។ តំ យស្មា ភគវតោ សហ វាសនាយ បហីនំ, តស្មាស្ស អតីតំសេ សព្ពត្ថកមេវ ញេយ្យាវរណប្បហានេន ញាណំ អប្បដិហតន្តិ វុច្ចតិ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ កិំ បនេតានិ បាដិយេក្កំ វិសុំ ញាណានិ, ឧទាហុ អតីតាទីសុ បវត្តនកញាណានិ ឯវ? តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណានិ នាម បាដិយេក្កំ ភគវតោ តីណិ ញាណានេវាតិ វទន្តិ។ ឯកំយេវ ហុត្វា តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ នាម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ។ សព្ពំ កាយកម្មន្តិ យំ កិញ្ចិ ភគវតា កត្តព្ពំ កាយកម្មំ។ ញាណបុព្ពង្គមន្តិ ញាណបុរេចារិកំ។ ញាណានុបរិវត្តន្តិ ញាណស្ស អនុបរិវត្តនកំ, សព្ពំ កាយបយោគំ បវត្តេន្តោ ភគវា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ញាណសហិតមេវ បវត្តេតីតិ អត្ថោ។ សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ។ ឆន្ទស្សាតិ កត្តុកម្យតាយ, មហាករុណាសមាយោគតោ សត្តានំ ឯកន្តហិតេសិតាយ ហិតកិរិយាឆន្ទស្សាតិ អត្ថោ។ ធម្មទេសនាយាតិ ធម្មកថាយ។ អបរិក្ខយាបរិមេយ្យបដិភានតាយ ហិ ភគវតោ ករណសម្បត្តិយា ច ធម្មទេសនា និរន្តរំ បវត្តិយមានាបិ ន កទាចិបិ បរិក្ខយំ គច្ឆតិ, អញ្ញទត្ថុ ឧបរូបរិ វឌ្ឍតេវ។ វីរិយស្សាតិ បរហិតបដិបត្តិយំ ឧស្សាហស្ស។ វិមុត្តិយាតិ ផលវិមុត្តិយា។ ឯត្ថ ច សមាធិអាទីនំ អហានិ តំតំបដិបក្ខស្ស សវាសនបហីនត្តា អនញ្ញសាធារណតាយ វេទិតព្ពា។ ឆន្ទាទីនំ បន មហាករុណាសមាយោគតោបិ។ សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ។

Atītaṃseti atītakoṭṭhāse, pubbanteti attho. Appaṭihatanti nappaṭihataṃ, ñāṇassa paṭighāto nāma aññāṇaṃ, sabbampi vā kilesajātaṃ. Taṃ yasmā bhagavato saha vāsanāya pahīnaṃ, tasmāssa atītaṃse sabbatthakameva ñeyyāvaraṇappahānena ñāṇaṃ appaṭihatanti vuccati. Esa nayo sesesupi. Kiṃ panetāni pāṭiyekkaṃ visuṃ ñāṇāni, udāhu atītādīsu pavattanakañāṇāni eva? Tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma pāṭiyekkaṃ bhagavato tīṇi ñāṇānevāti vadanti. Ekaṃyeva hutvā tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ nāma sabbaññutaññāṇameva. Sabbaṃ kāyakammanti yaṃ kiñci bhagavatā kattabbaṃ kāyakammaṃ. Ñāṇapubbaṅgamanti ñāṇapurecārikaṃ. Ñāṇānuparivattanti ñāṇassa anuparivattanakaṃ, sabbaṃ kāyapayogaṃ pavattento bhagavā ñāṇena paricchinditvā ñāṇasahitameva pavattetīti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Chandassāti kattukamyatāya, mahākaruṇāsamāyogato sattānaṃ ekantahitesitāya hitakiriyāchandassāti attho. Dhammadesanāyāti dhammakathāya. Aparikkhayāparimeyyapaṭibhānatāya hi bhagavato karaṇasampattiyā ca dhammadesanā nirantaraṃ pavattiyamānāpi na kadācipi parikkhayaṃ gacchati, aññadatthu uparūpari vaḍḍhateva. Vīriyassāti parahitapaṭipattiyaṃ ussāhassa. Vimuttiyāti phalavimuttiyā. Ettha ca samādhiādīnaṃ ahāni taṃtaṃpaṭipakkhassa savāsanapahīnattā anaññasādhāraṇatāya veditabbā. Chandādīnaṃ pana mahākaruṇāsamāyogatopi. Sesaṃ suviññeyyameva.

១. តេ ឯវ ធម្មេតិ តេ ឯវ កុសលាទិកេ តិកទុកេហិ សង្គហិតេ ធម្មេ។ សុត្តន្តេ ខន្ធាទិវសេន វុត្តេ ខន្ធាទិវសេន វិភជិតុន្តិ យោជនា។ ននុ សុត្តន្តេ បដិសម្ភិទាវសេន តេ ន វុត្តាតិ? យទិបិ សរូបតោ ន វុត្តា, ‘‘ជរាមរណេ ញាណំ, ជរាមរណសមុទយេ ញាណ’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៣៣) បន ហេតុហេតុផលាទីសុ ញាណវិភាគស្ស វុត្តត្តា អត្ថតោ វុត្តា ឯវ ហោន្តិ, បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ២.៣០) វា បដិសម្ភិទានំ អាគតត្តា សុត្តន្តេ បដិសម្ភិទាវសេនបិ តេ ធម្មា វុត្តា ឯវ។ តត្ថាតិ តស្មិំ សុត្តន្តេ។ សង្ខេបេនាតិ សមាសេន។ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសមត្តេនេវ ហិ សុត្តន្តេ ខន្ធាទយោ ទេសិតា, ន បដិនិទ្ទេសាទិនាតិ សង្ខេបេន តេ តត្ថ វុត្តាតិ វុត្តា។ តត្ថាតិ វា ធម្មសង្គហេ។ តត្ថាបិ ហិ ‘‘តស្មិំ ខោ បន សមយេ ចត្តារោ ខន្ធា ហោន្តី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៥៨) ខន្ធាទយោ សង្ខេបេន វុត្តាតិ។ វិភជីយន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន វា ខន្ធាទយោតិ វិភង្គោ, តេ ឯវ បកិរីយន្តិ បដ្ឋបីយន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន វាតិ បករណំ, វិភង្គោ ច សោ បករណញ្ចាតិ វិភង្គប្បករណំ។ អាទិសទ្ទត្ថជោតកេនាតិ ‘‘ឥតិ វា, ឥតិ ឯវរូបា នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនា បដិវិរតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៣) វិយ អាទិសទ្ទស្ស អត្ថទីបកេន។ បការត្ថជោតកេនាតិ ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, សប្បដិភយោ ពាលោ, អប្បដិភយោ បណ្ឌិតោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១) វិយ បការត្ថវិភាវកេន។ ‘‘ឯកទេសេន សមុទាយំ និទស្សេតី’’តិ ឯតេន ‘‘រូបក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទស្ស និទស្សនត្ថតំ ទស្សេតិ។ និទស្សនត្ថោបិ ហិ ឥតិ-សទ្ទោ ទិដ្ឋោ យថា ‘‘អត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយមេកោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥; ៣.៩០)។ បរិសមាបនត្ថោ វា ‘‘តស្មាតិហ មេ, ភិក្ខវេ, ធម្មទាយាទា ភវថ, នោ អាមិសទាយាទា។ អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ អនុកម្បា ‘កិន្តិ មេ សាវកា ធម្មទាយាទា ភវេយ្យុំ, នោ អាមិសទាយាទា’តិ’’ (ម. និ. ១.២៩) ឯវមាទីសុ វិយ។ បរិសមាបនញ្ហេតំ សុត្តន្តភាជនីយស្ស ឯកទេសទស្សនេន យទិទំ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា រូបក្ខន្ធោ…បេ.… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ តាវ តទត្ថស្ស សង្គហិតត្តា។ តត្ថាតិ វិភង្គប្បករណេ។ ‘‘និព្ពានវជ្ជាន’’ន្តិ ឯត្ថ យទិ និព្ពានវជ្ជានំ…បេ.… អប្បកតរបទត្តា ខន្ធានំ ខន្ធវិភង្គោ អាទិម្ហិ វុត្តោ, ននុ សហ និព្ពានេន សព្ពធម្មសង្គាហកត្តា, សព្ពធម្មសង្គាហកេហិ ច អាយតនាទីហិ ខន្ធេហិ ច អប្បកតរបទត្តា សច្ចវិភង្គោ អាទិម្ហិ វត្តព្ពោតិ ? ន, តត្ថាបិ ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ ឯកទេសេន ខន្ធានំ ឯវ វិភជិតព្ពតោ។ យថាហ ‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ? ជាតិបិ ទុក្ខា…បេ.… សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ (វិភ. ១៩០; ទី. និ. ២.៣៨៧; ម. និ. ១.១២០; ៣.៣៧៣)។ ឥធ បន អនវសេសតោវ ខន្ធា វិភជីយន្តីតិ និព្ពានវជ្ជានំ…បេ.… អប្បកតរបទត្តា ខន្ធានំ ខន្ធវិភង្គោ អាទិម្ហិ វុត្តោ។

1. Teeva dhammeti te eva kusalādike tikadukehi saṅgahite dhamme. Suttante khandhādivasena vutte khandhādivasena vibhajitunti yojanā. Nanu suttante paṭisambhidāvasena te na vuttāti? Yadipi sarūpato na vuttā, ‘‘jarāmaraṇe ñāṇaṃ, jarāmaraṇasamudaye ñāṇa’’ntiādinā (saṃ. ni. 2.33) pana hetuhetuphalādīsu ñāṇavibhāgassa vuttattā atthato vuttā eva honti, paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 2.30) vā paṭisambhidānaṃ āgatattā suttante paṭisambhidāvasenapi te dhammā vuttā eva. Tatthāti tasmiṃ suttante. Saṅkhepenāti samāsena. Uddesaniddesamatteneva hi suttante khandhādayo desitā, na paṭiniddesādināti saṅkhepena te tattha vuttāti vuttā. Tatthāti vā dhammasaṅgahe. Tatthāpi hi ‘‘tasmiṃ kho pana samaye cattāro khandhā hontī’’tiādinā (dha. sa. 58) khandhādayo saṅkhepena vuttāti. Vibhajīyanti ettha, etena vā khandhādayoti vibhaṅgo, te eva pakirīyanti paṭṭhapīyanti ettha, etena vāti pakaraṇaṃ, vibhaṅgo ca so pakaraṇañcāti vibhaṅgappakaraṇaṃ. Ādisaddatthajotakenāti ‘‘iti vā, iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) viya ādisaddassa atthadīpakena. Pakāratthajotakenāti ‘‘iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito’’tiādīsu (a. ni. 3.1) viya pakāratthavibhāvakena. ‘‘Ekadesena samudāyaṃ nidassetī’’ti etena ‘‘rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti ettha itisaddassa nidassanatthataṃ dasseti. Nidassanatthopi hi iti-saddo diṭṭho yathā ‘‘atthīti kho, kaccāna, ayameko anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; 3.90). Parisamāpanattho vā ‘‘tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, no āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā ‘kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’ti’’ (ma. ni. 1.29) evamādīsu viya. Parisamāpanañhetaṃ suttantabhājanīyassa ekadesadassanena yadidaṃ ‘‘pañcakkhandhā rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti tāva tadatthassa saṅgahitattā. Tatthāti vibhaṅgappakaraṇe. ‘‘Nibbānavajjāna’’nti ettha yadi nibbānavajjānaṃ…pe… appakatarapadattā khandhānaṃ khandhavibhaṅgo ādimhi vutto, nanu saha nibbānena sabbadhammasaṅgāhakattā, sabbadhammasaṅgāhakehi ca āyatanādīhi khandhehi ca appakatarapadattā saccavibhaṅgo ādimhi vattabboti ? Na, tatthāpi dukkhasaccavibhaṅge ekadesena khandhānaṃ eva vibhajitabbato. Yathāha ‘‘tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā…pe… saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti (vibha. 190; dī. ni. 2.387; ma. ni. 1.120; 3.373). Idha pana anavasesatova khandhā vibhajīyantīti nibbānavajjānaṃ…pe… appakatarapadattā khandhānaṃ khandhavibhaṅgo ādimhi vutto.

អបិច រូបសម្មូឡ្ហា អរូបសម្មូឡ្ហា ឧភយសម្មូឡ្ហាតិ តិវិធា ពោធនេយ្យបុគ្គលា, តថា សំខិត្តរុចិនោ វិត្ថាររុចិនោ នាតិសង្ខេបវិត្ថាររុចិនោ, តិក្ខិន្ទ្រិយា មុទិន្ទ្រិយា មជ្ឈិមិន្ទ្រិយាតិ ច។ តេសុ អរូបសម្មូឡ្ហានំ ឧបការាយ ខន្ធទេសនា, រូបសម្មូឡ្ហានំ អាយតនទេសនា, ឧភយសម្មូឡ្ហានំ ធាតុទេសនា។ តថា សំខិត្តរុចីនំ ខន្ធទេសនា, នាតិសង្ខេបវិត្ថាររុចីនំ អាយតនទេសនា, វិត្ថាររុចីនំ ធាតុទេសនា។ តិក្ខិន្ទ្រិយានំ ខន្ធទេសនា, មជ្ឈិមិន្ទ្រិយានំ អាយតនទេសនា, មុទិន្ទ្រិយានំ ធាតុទេសនាតិ ឥមិនា បយោជនេន អនុក្កមេន ច ខន្ធាយតនធាតុវិភង្គានំ ទេសនាក្កមោវ វេទិតព្ពោ។ តំ បនេតំ ខន្ធាទិត្តយំ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតុមុខេនេវ ញាយមានំ យថាភូតាវពោធាយ ហោតិ, នាញ្ញថាតិ ទស្សនត្ថំ សច្ចវិភង្គទេសនា បវត្តា។ សោ ច យថាភូតាវពោធោ វិសេសតោ ឥន្ទ្រិយសន្និស្សយេនាតិ ឥន្ទ្រិយវិភង្គទេសនា។ ឥន្ទ្រិយានញ្ច ឥន្ទដ្ឋោ តំតំបច្ចយធម្មភូតានំ យថាសកំ បច្ចយុប្បន្នេសុ បច្ចយភាវវិសេសេនេវាតិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នវិភាគសន្ទស្សនី បច្ចយាការវិភង្គទេសនា។ បច្ចយាការស្ស ខន្ធាទីនញ្ច អវិបរីតសភាវាវពោធោ សតិបដ្ឋានាទីសុ សម្មាមនសិការេនាតិ សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានឥទ្ធិបាទពោជ្ឈង្គមគ្គង្គវិភង្គទេសនា។ ស្វាយំ សតិបដ្ឋានាទីសុ សម្មាមនសិការោ ឥមាយ បដិបត្តិយា ហោតីតិ ឈានអប្បមញ្ញាវិភង្គទេសនា, សា សម្មាបដិបត្តិ ឯត្តកេ សីលេ បតិដ្ឋិតស្ស សម្ភវតីតិ សិក្ខាបទវិភង្គទេសនា, យថាវុត្តាយ ច សម្មាបដិបត្តិយា ឥមេ អានិសំសាតិ បដិសម្ភិទាញាណវិភង្គទេសនា, តេ ចិមេ ញាណវិសេសា ឥមេសុ កិលេសេសុ បហីយន្តេសុ ច សម្ភវន្តិ, នាញ្ញថាតិ កិលេសវិភង្គទេសនា, ឯវំ វិត្ថារតោ ទេសិតេ ខន្ធាទិកេ សង្ខេបតោបិ ជានន្តស្ស អត្ថសិទ្ធិ ហោតិ ឯវាតិ ទស្សនត្ថំ បរិយោសានេ ធម្មហទយវិភង្គទេសនា បវត្តាតិ ឯវមេតេសំ អដ្ឋារសន្នំ មហាវិភង្គានំ ទេសនាក្កមការណំ វេទិតព្ពំ។

Apica rūpasammūḷhā arūpasammūḷhā ubhayasammūḷhāti tividhā bodhaneyyapuggalā, tathā saṃkhittarucino vitthārarucino nātisaṅkhepavitthārarucino, tikkhindriyā mudindriyā majjhimindriyāti ca. Tesu arūpasammūḷhānaṃ upakārāya khandhadesanā, rūpasammūḷhānaṃ āyatanadesanā, ubhayasammūḷhānaṃ dhātudesanā. Tathā saṃkhittarucīnaṃ khandhadesanā, nātisaṅkhepavitthārarucīnaṃ āyatanadesanā, vitthārarucīnaṃ dhātudesanā. Tikkhindriyānaṃ khandhadesanā, majjhimindriyānaṃ āyatanadesanā, mudindriyānaṃ dhātudesanāti iminā payojanena anukkamena ca khandhāyatanadhātuvibhaṅgānaṃ desanākkamova veditabbo. Taṃ panetaṃ khandhādittayaṃ pavattinivattitadubhayahetumukheneva ñāyamānaṃ yathābhūtāvabodhāya hoti, nāññathāti dassanatthaṃ saccavibhaṅgadesanā pavattā. So ca yathābhūtāvabodho visesato indriyasannissayenāti indriyavibhaṅgadesanā. Indriyānañca indaṭṭho taṃtaṃpaccayadhammabhūtānaṃ yathāsakaṃ paccayuppannesu paccayabhāvavisesenevāti paccayapaccayuppannavibhāgasandassanī paccayākāravibhaṅgadesanā. Paccayākārassa khandhādīnañca aviparītasabhāvāvabodho satipaṭṭhānādīsu sammāmanasikārenāti satipaṭṭhānasammappadhānaiddhipādabojjhaṅgamaggaṅgavibhaṅgadesanā. Svāyaṃ satipaṭṭhānādīsu sammāmanasikāro imāya paṭipattiyā hotīti jhānaappamaññāvibhaṅgadesanā, sā sammāpaṭipatti ettake sīle patiṭṭhitassa sambhavatīti sikkhāpadavibhaṅgadesanā, yathāvuttāya ca sammāpaṭipattiyā ime ānisaṃsāti paṭisambhidāñāṇavibhaṅgadesanā, te cime ñāṇavisesā imesu kilesesu pahīyantesu ca sambhavanti, nāññathāti kilesavibhaṅgadesanā, evaṃ vitthārato desite khandhādike saṅkhepatopi jānantassa atthasiddhi hoti evāti dassanatthaṃ pariyosāne dhammahadayavibhaṅgadesanā pavattāti evametesaṃ aṭṭhārasannaṃ mahāvibhaṅgānaṃ desanākkamakāraṇaṃ veditabbaṃ.

រូបាទីនន្តិ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណានំ។ វេទយិតាទិសភាវត្តាភាវាតិ យថាក្កមំ អនុភវនសញ្ជាននាភិសង្ខរណាទិសភាវត្តាភាវា។ ន ហិ រូបំ វេទយិតាទិសភាវំ, វេទនាទិ វា រុប្បនាទិសភាវំ។ យតោ រូបាទីនំ វេទនាសមវរោធនេន ‘‘ចត្តារោ ខន្ធា’’តិអាទិនា សង្ខិបិត្វា ខន្ធា ០៦ ទេសេតព្ពា សិយុំ។ រុប្បនាទិតោ អញ្ញស្សាភាវាតិ រុប្បនានុភវនាទិសភាវតោ អញ្ញស្ស អតីតាទិកេ គហេត្វា រាសិវសេន វត្តព្ពស្ស សំខិត្តស្ស សភាវស្ស អភាវា។ ន ហិ ចេតសិកាទិភាវោ វេទនាទីនំ សភាវោ។ ហេដ្ឋា គណនេសូតិ បញ្ចតោ ហេដ្ឋា គណនេសុ។ អនិដ្ឋានន្តិ អបរិយោសានំ។ រូបាទីសុ ហិ កតិបយេ, ឯកម្បិ វា អគ្គហេត្វា វុច្ចមានា ខន្ធវសេន ទេសនា អនវសេសសង្ខតធម្មសង្គាហិនី ន សម្ភវតិ។ ខន្ធស្សាតិ រាសដ្ឋស្ស ខន្ធស្ស។ តេនេវាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ។ សវិភាគធម្មេហីតិ សប្បភេទធម្មេហិ។

Rūpādīnanti rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇānaṃ. Vedayitādisabhāvattābhāvāti yathākkamaṃ anubhavanasañjānanābhisaṅkharaṇādisabhāvattābhāvā. Na hi rūpaṃ vedayitādisabhāvaṃ, vedanādi vā ruppanādisabhāvaṃ. Yato rūpādīnaṃ vedanāsamavarodhanena ‘‘cattāro khandhā’’tiādinā saṅkhipitvā khandhā 06 desetabbā siyuṃ. Ruppanādito aññassābhāvāti ruppanānubhavanādisabhāvato aññassa atītādike gahetvā rāsivasena vattabbassa saṃkhittassa sabhāvassa abhāvā. Na hi cetasikādibhāvo vedanādīnaṃ sabhāvo. Heṭṭhā gaṇanesūti pañcato heṭṭhā gaṇanesu. Aniṭṭhānanti apariyosānaṃ. Rūpādīsu hi katipaye, ekampi vā aggahetvā vuccamānā khandhavasena desanā anavasesasaṅkhatadhammasaṅgāhinī na sambhavati. Khandhassāti rāsaṭṭhassa khandhassa. Tenevāha ‘‘na hī’’tiādi. Savibhāgadhammehīti sappabhedadhammehi.

‘‘សទ្ទត្ថសហិតំ ខន្ធសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតី’’តិ ឯតេន រាសិសទ្ទស្ស វិយ រាសដ្ឋេ ខន្ធសទ្ទស្ស វាចកភាវេន បវត្តិំ ទស្សេតិ បរិយាយន្តរភាវតោ។ គុណាទីសុ បន កេវលំ តព្ពិសយបយោគភាវេនេវ បវត្តិ, ន វាចកភាវេនាតិ អាហ ‘‘គុណេ…បេ.… ន សទ្ទត្ថ’’ន្តិ។ ខន្ធសទ្ទោតិ សីលាទិសទ្ទេ សន្និធាបិតោ ខន្ធសទ្ទោ។ តេនេវាហ ‘‘សីលាទិគុណវិសិដ្ឋំ រាសដ្ឋំ ទីបេតី’’តិ។ កេចីតិ ធម្មសិរិត្ថេរំ សន្ធាយ វទតិ។ ឯត្ថាតិ ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៥៥) ឯត្ថ។ ន កេវលញ្ច សោ ឯវ, អដ្ឋកថាចរិយេហិបិ ឯត្ថ គុណត្ថតា ឥច្ឆិតា ឯវ។ តថា ហិ អដ្ឋសាលិនិយំ ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោតិអាទីសុ គុណដ្ឋេនា’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៥) វុត្តំ។ ននុ ច កេវលោបិ ខន្ធសទ្ទោ ‘‘តិណ្ណំ ខោ, មាណវ, ខន្ធានំ វណ្ណវាទី, ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, តីហិ ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) ច អាទីសុ សីលាទិវាចកោ ទិដ្ឋោតិ? ន, តត្ថាបិ អធិការាទិវច្ឆេទកវសេនេវស្ស សីលាទីសុ បវត្តិទស្សនតោ។ ន ខន្ធសទ្ទោ បញ្ញត្តិសទ្ទស្ស អត្ថេ វត្តតីតិ និរុត្តិវោហារាទិសទ្ទា វិយ បញ្ញត្តិបរិយាយោ ន ហោតីតិ អត្ថោ។ ទារុក្ខន្ធោតិ បញ្ញត្តិ ហោតីតិ តស្ស ខន្ធសទ្ទស្ស បញ្ញត្តិវិសេសប្បវត្តិតំ ទស្សេតិ។ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ខន្ធសទ្ទោតិ ‘‘វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ (យម. ១.ខន្ធយមក.៣២) ឯត្ថ វុត្តោ ខន្ធសទ្ទោ។ សមុទាយេ និរុឡ្ហោតិ អតីតាទិភេទភិន្នស្ស បញ្ញាយ អភិសំយូហនេន រាសិកតេ វិញ្ញាណសមូហេ និរុឡ្ហោ។ តាយ ឯវ រុឡ្ហិយា បវត្តតីតិ តាយ សមុទាយេ និរុឡ្ហតាយ តទវយវេ ឯកស្មិម្បិ វិញ្ញាណេ បវត្តតីតិ។ ឯត្ថ ច ញាណសម្បយុត្តេ និរុឡ្ហោ កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន កុសលភាវោ វិយ ញាណវិប្បយុត្តេ វិញ្ញាណសមុទាយេ និរុឡ្ហោ តទេកទេសេបិ រុឡ្ហិយា បវត្តតីតិ វេទិតព្ពំ។ អថ វា កិញ្ចិ និមិត្តំ គហេត្វា សតិបិ អញ្ញស្មិំ តន្និមិត្តយុត្តេ កិស្មិញ្ចិទេវ វិសយេ សម្មុតិយា ចិរកាលតាវសេន និមិត្តវិរហេបិ បវត្តិ រុឡ្ហិ នាម, យថា មហិយំ សេតីតិ មហិំសោ, គច្ឆន្តីតិ គាវោតិ, ឯវំ ខន្ធសទ្ទស្សាបិ រុឡ្ហិភាវោ វេទិតព្ពោ។

‘‘Saddatthasahitaṃ khandhasaddassa visayaṃ dassetī’’ti etena rāsisaddassa viya rāsaṭṭhe khandhasaddassa vācakabhāvena pavattiṃ dasseti pariyāyantarabhāvato. Guṇādīsu pana kevalaṃ tabbisayapayogabhāveneva pavatti, na vācakabhāvenāti āha ‘‘guṇe…pe… na saddattha’’nti. Khandhasaddoti sīlādisadde sannidhāpito khandhasaddo. Tenevāha ‘‘sīlādiguṇavisiṭṭhaṃ rāsaṭṭhaṃ dīpetī’’ti. Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāya vadati. Etthāti ‘‘sīlakkhandho samādhikkhandho’’ti (dī. ni. 3.355) ettha. Na kevalañca so eva, aṭṭhakathācariyehipi ettha guṇatthatā icchitā eva. Tathā hi aṭṭhasāliniyaṃ ‘‘sīlakkhandho samādhikkhandhotiādīsu guṇaṭṭhenā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 5) vuttaṃ. Nanu ca kevalopi khandhasaddo ‘‘tiṇṇaṃ kho, māṇava, khandhānaṃ vaṇṇavādī, na kho, āvuso visākha, tīhi khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito’’ti (ma. ni. 1.462) ca ādīsu sīlādivācako diṭṭhoti? Na, tatthāpi adhikārādivacchedakavasenevassa sīlādīsu pavattidassanato. Na khandhasaddo paññattisaddassa atthe vattatīti niruttivohārādisaddā viya paññattipariyāyo na hotīti attho. Dārukkhandhoti paññatti hotīti tassa khandhasaddassa paññattivisesappavattitaṃ dasseti. Viññāṇakkhandhoti khandhasaddoti ‘‘viññāṇaṃ viññāṇakkhandho’’ti (yama. 1.khandhayamaka.32) ettha vutto khandhasaddo. Samudāye niruḷhoti atītādibhedabhinnassa paññāya abhisaṃyūhanena rāsikate viññāṇasamūhe niruḷho. Tāya eva ruḷhiyā pavattatīti tāya samudāye niruḷhatāya tadavayave ekasmimpi viññāṇe pavattatīti. Ettha ca ñāṇasampayutte niruḷho kosallasambhūtaṭṭhena kusalabhāvo viya ñāṇavippayutte viññāṇasamudāye niruḷho tadekadesepi ruḷhiyā pavattatīti veditabbaṃ. Atha vā kiñci nimittaṃ gahetvā satipi aññasmiṃ tannimittayutte kismiñcideva visaye sammutiyā cirakālatāvasena nimittavirahepi pavatti ruḷhi nāma, yathā mahiyaṃ setīti mahiṃso, gacchantīti gāvoti, evaṃ khandhasaddassāpi ruḷhibhāvo veditabbo.

រាសិតោ គុណតោតិ សព្ពត្ថ ភុម្មត្ថេ វា និស្សក្កវចនំ ទដ្ឋព្ពំ។ និយមេត្វាតិ វវត្ថបេត្វា។ បិណ្ឌដ្ឋោតិ សង្ឃាតត្ថោ។ តស្មាតិ យស្មា បញ្ចេវ ខន្ធា វុត្តា, កោដ្ឋាសដ្ឋេ ច ខន្ធដ្ឋេ និព្ពានស្ស វសេន ឆដ្ឋេនាបិ ខន្ធេន ភវិតព្ពំ, តស្មា ខន្ធដ្ឋោ នាម រាសដ្ឋោតិ យុត្តំ។ ‘‘យេសំ វា អតីតាទិវសេន ភេទោ អត្ថី’’តិអាទិនា អតីតាទិវិភាគភិន្នេសុ រុប្បនាទិសភាវធម្មេសុ វិសុំ វិសុំ កោដ្ឋាសភាវេន គយ្ហមានេសុ តព្ពិភាគរហិតស្ស ឯកស្ស និព្ពានស្ស រាសដ្ឋតា វិយ កោដ្ឋាសដ្ឋតាបិ ន សម្ភវតីតិ ទស្សេតិ។ ឯតេន បញ្ញត្តិយាបិ ខន្ធេសុ អគ្គហណេ ការណំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។

Rāsito guṇatoti sabbattha bhummatthe vā nissakkavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Niyametvāti vavatthapetvā. Piṇḍaṭṭhoti saṅghātattho. Tasmāti yasmā pañceva khandhā vuttā, koṭṭhāsaṭṭhe ca khandhaṭṭhe nibbānassa vasena chaṭṭhenāpi khandhena bhavitabbaṃ, tasmā khandhaṭṭho nāma rāsaṭṭhoti yuttaṃ. ‘‘Yesaṃ vā atītādivasena bhedo atthī’’tiādinā atītādivibhāgabhinnesu ruppanādisabhāvadhammesu visuṃ visuṃ koṭṭhāsabhāvena gayhamānesu tabbibhāgarahitassa ekassa nibbānassa rāsaṭṭhatā viya koṭṭhāsaṭṭhatāpi na sambhavatīti dasseti. Etena paññattiyāpi khandhesu aggahaṇe kāraṇaṃ vuttanti veditabbaṃ.

កស្មា បនេត្ថ ផស្សាទិកេ វិយ សង្ខារក្ខន្ធេ អនវរោធេត្វា វេទនាសញ្ញា វិសុំ ខន្ធភាវេន គហិតាតិ? វិវាទមូលតាទិវិសេសទស្សនត្ថំ។ គហដ្ឋានញ្ហិ វិវាទការណំ កាមជ្ឈោសានំ។ វុត្តញ្ចេតំ ‘‘បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, កាមហេតុ កាមនិទានំ កាមាធិករណំ កាមានមេវ ហេតុ មាតាបិ បុត្តេន វិវទតិ, បុត្តោបិ មាតរា វិវទតី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.១៦៨, ១៧៨)។ បព្ពជិតានំ ទិដ្ឋាភិនិវេសោ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘យេ ទិដ្ឋិមុគ្គយ្ហ វិវាទយន្តិ, ‘ឥទមេវ សច្ច’ន្តិ (សុ. និ. ៨៣៨; មហានិ. ៦៧) ច វាទយន្តី’’តិអាទិ។ តេសុ កាមជ្ឈោសានំ វេទនស្សាទេន ហោតិ, ទិដ្ឋាភិនិវេសោ សញ្ញាវិបល្លាសេន។ សញ្ញាវិបល្លាសេន ហិ ចិត្តវិបល្លាសោ, ចិត្តវិបល្លាសេន ទិដ្ឋិមានតណ្ហាបបញ្ចានំ វិបល្លាសោតិ។ តថា វេទនានុគិទ្ធោ វិបល្លត្ថសញ្ញោ ច សំសរតិ។ វេទនានុគិទ្ធស្ស ហិ វេទនាបច្ចយា តណ្ហា សិទ្ធា ហោតិ, តតោ ច តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានន្តិ អាវដ្ដតិ ភវចក្កំ។ វិបល្លត្ថសញ្ញិស្ស ច ‘‘សញ្ញានិទានា ហិ បបញ្ចសង្ខា’’តិ (សុ. និ. ៨៨០) វចនតោ ទិដ្ឋិមានតណ្ហាបបញ្ចានំ អនុបច្ឆេទតោ សំសារស្ស អនុបច្ឆេទោវ។ ឥតិ វិវាទការណានំ កាមជ្ឈោសានទិដ្ឋាភិនិវេសានំ ការណភាវោ សំសារហេតុភាវោតិ ឥមស្ស វិវាទមូលតាទិវិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ សង្ខារក្ខន្ធេ អនវរោធេត្វា វេទនាសញ្ញា វិសុំ ខន្ធភាវេន គហិតាតិ វេទិតព្ពំ។

Kasmā panettha phassādike viya saṅkhārakkhandhe anavarodhetvā vedanāsaññā visuṃ khandhabhāvena gahitāti? Vivādamūlatādivisesadassanatthaṃ. Gahaṭṭhānañhi vivādakāraṇaṃ kāmajjhosānaṃ. Vuttañcetaṃ ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, kāmahetu kāmanidānaṃ kāmādhikaraṇaṃ kāmānameva hetu mātāpi puttena vivadati, puttopi mātarā vivadatī’’tiādi (ma. ni. 1.168, 178). Pabbajitānaṃ diṭṭhābhiniveso. Vuttampi cetaṃ ‘‘ye diṭṭhimuggayha vivādayanti, ‘idameva sacca’nti (su. ni. 838; mahāni. 67) ca vādayantī’’tiādi. Tesu kāmajjhosānaṃ vedanassādena hoti, diṭṭhābhiniveso saññāvipallāsena. Saññāvipallāsena hi cittavipallāso, cittavipallāsena diṭṭhimānataṇhāpapañcānaṃ vipallāsoti. Tathā vedanānugiddho vipallatthasañño ca saṃsarati. Vedanānugiddhassa hi vedanāpaccayā taṇhā siddhā hoti, tato ca taṇhāpaccayā upādānanti āvaṭṭati bhavacakkaṃ. Vipallatthasaññissa ca ‘‘saññānidānā hi papañcasaṅkhā’’ti (su. ni. 880) vacanato diṭṭhimānataṇhāpapañcānaṃ anupacchedato saṃsārassa anupacchedova. Iti vivādakāraṇānaṃ kāmajjhosānadiṭṭhābhinivesānaṃ kāraṇabhāvo saṃsārahetubhāvoti imassa vivādamūlatādivisesassa dassanatthaṃ saṅkhārakkhandhe anavarodhetvā vedanāsaññā visuṃ khandhabhāvena gahitāti veditabbaṃ.

ឱកាសេសូតិ វិភជនកិរិយាយ បវត្តិដ្ឋានភាវតោ អតីតាទយោ ឱកាសាតិ វុត្តា។ ឥតិសទ្ទេនាតិ ‘‘ឧបាទាយរូប’’ន្តិ ឯវំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តឥតិសទ្ទេន។ និទស្សនត្ថេនាតិ ឧទាហរណត្ថេន។ សព្ពោតិ សកលោ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភត្តោ វិភជននយោ។ ឥទញ្ច វិភជនន្តិ ‘‘ចត្តារោ ច មហាភូតា…បេ.… ឧបាទាយរូប’’ន្តិ ឯវំ វិភត្តំ ឥទញ្ច វិភជនំ។ ឱឡារិកាទីសូតិ ឱឡារិកសុខុមហីនបណីតទូរសន្តិកេសុ។ ចក្ខាយតនន្តិអាទិវិភជនញ្ចាតិ ‘‘ចក្ខាយតនំ…បេ.… ផោដ្ឋព្ពាយតនំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ…បេ.… កពឡីការោ អាហារោ រូបា សទ្ទា គន្ធា រសា ផោដ្ឋព្ពាតិ ឯវំ បវត្តំ វិភជនញ្ច។ យថាសម្ភវន្តិ យថារហំ។ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ យំ យត្ថ វិភជនំ យុត្តំ, តំ តត្ថ យោជេតព្ពំ។ ឯវំ វេទនាក្ខន្ធាទីសុបីតិ យថា រូបក្ខន្ធេ យថាសម្ភវំ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភជនំ យោជេតព្ពន្តិ វុត្តំ, ឯវំ វេទនាក្ខន្ធាទីសុបិ យថាសម្ភវំ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភជនំ យោជេតព្ពន្តិ អត្ថោ។

Okāsesūti vibhajanakiriyāya pavattiṭṭhānabhāvato atītādayo okāsāti vuttā. Itisaddenāti ‘‘upādāyarūpa’’nti evaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttaitisaddena. Nidassanatthenāti udāharaṇatthena. Sabboti sakalo ekādasasu okāsesu vibhatto vibhajananayo. Idañca vibhajananti ‘‘cattāro ca mahābhūtā…pe… upādāyarūpa’’nti evaṃ vibhattaṃ idañca vibhajanaṃ. Oḷārikādīsūti oḷārikasukhumahīnapaṇītadūrasantikesu. Cakkhāyatanantiādivibhajanañcāti ‘‘cakkhāyatanaṃ…pe… phoṭṭhabbāyatanaṃ itthindriyaṃ…pe… kabaḷīkāro āhāro rūpā saddā gandhā rasā phoṭṭhabbāti evaṃ pavattaṃ vibhajanañca. Yathāsambhavanti yathārahaṃ. Ekādasasu okāsesu yaṃ yattha vibhajanaṃ yuttaṃ, taṃ tattha yojetabbaṃ. Evaṃ vedanākkhandhādīsupīti yathā rūpakkhandhe yathāsambhavaṃ ekādasasu okāsesu vibhajanaṃ yojetabbanti vuttaṃ, evaṃ vedanākkhandhādīsupi yathāsambhavaṃ ekādasasu okāsesu vibhajanaṃ yojetabbanti attho.

តត្ថ វេទនាក្ខន្ធោ តាវ បុរិមេ ឱកាសបញ្ចកេ សុខាទិវេទនាត្តិកវសេន វិភត្តោ, ឥតរស្មិំ កុសលត្តិកវេទនាត្តិកសមាបន្នទុកសាសវទុកវសេន។ សញ្ញាក្ខន្ធោ បន បុរិមេ ឱកាសបញ្ចកេ ឆផស្សទ្វារវសេន, ឥតរស្មិំ ឱឡារិកទុកេ បដិឃសម្ផស្សទុកវសេន ចេវ យថាវុត្តកុសលត្តិកាទិវសេន ច វិភត្តោ។ សេសេសុ កុសលត្តិកាទិវសេនេវ។ តថា សង្ខារក្ខន្ធោ។ បដិឃសម្ផស្សទុកោ បនេត្ថ នត្ថេវ។ ចេតនាយ ឯវ ចេត្ថ និទ្ទេសោ សង្ខារក្ខន្ធធម្មានំ ចេតនាប្បធានភាវទស្សនត្ថំ។ តថា ហិ សា ‘‘សង្ខារក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តា។ តត្ថាតិ តស្មិំ វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស វិភជនេ បដិនិទ្ទេសេ។ តំ បន ទ្វយន្តិ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយំ។ យញ្ហិ សត្តវិញ្ញាណធាតុទេសនាយំ ‘‘មនោធាតុ, មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ ទ្វយំ ទេសិតំ, តំ ឆវិញ្ញាណកាយទេសនាយំ ‘‘មនោវិញ្ញាណ’’ន្ត្វេវ វុច្ចតីតិ។

Tattha vedanākkhandho tāva purime okāsapañcake sukhādivedanāttikavasena vibhatto, itarasmiṃ kusalattikavedanāttikasamāpannadukasāsavadukavasena. Saññākkhandho pana purime okāsapañcake chaphassadvāravasena, itarasmiṃ oḷārikaduke paṭighasamphassadukavasena ceva yathāvuttakusalattikādivasena ca vibhatto. Sesesu kusalattikādivaseneva. Tathā saṅkhārakkhandho. Paṭighasamphassaduko panettha nattheva. Cetanāya eva cettha niddeso saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāppadhānabhāvadassanatthaṃ. Tathā hi sā ‘‘saṅkhārakkhandho’’ti vuttā. Tatthāti tasmiṃ viññāṇakkhandhassa vibhajane paṭiniddese. Taṃ pana dvayanti manodhātumanoviññāṇadhātudvayaṃ. Yañhi sattaviññāṇadhātudesanāyaṃ ‘‘manodhātu, manoviññāṇadhātū’’ti dvayaṃ desitaṃ, taṃ chaviññāṇakāyadesanāyaṃ ‘‘manoviññāṇa’’ntveva vuccatīti.

បាឡិនយេនាតិ ខន្ធវិភង្គបាឡិនយេន។ អញ្ញេន បការេនាតិ ធម្មសង្គហេ, តទដ្ឋកថាយញ្ច អាគតេន បការន្តរេន។

Pāḷinayenāti khandhavibhaṅgapāḷinayena. Aññena pakārenāti dhammasaṅgahe, tadaṭṭhakathāyañca āgatena pakārantarena.

១. រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

1. Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā

២. ‘‘កិញ្ចី’’តិ បទំ ‘‘ឯកច្ច’’ន្តិ ឥមិនា សមានត្ថន្តិ អាហ ‘‘កិញ្ចីតិ បការន្តរភេទំ អាមសិត្វា អនិយមនិទស្សន’’ន្តិ។ ឧភយេនាតិ បការភេទំ អនាមសិត្វា អាមសិត្វា ច អនិយមទស្សនវសេន បវត្តេន ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ បទទ្វយេន។ អធិប្បេតត្ថន្តិ រូបំ។ អតិច្ចាតិ អតិក្កមិត្វា។ បវត្តិតោតិ បវត្តនតោ។ និយមនត្ថន្តិ និវត្តនត្ថំ។

2. ‘‘Kiñcī’’ti padaṃ ‘‘ekacca’’nti iminā samānatthanti āha ‘‘kiñcīti pakārantarabhedaṃ āmasitvā aniyamanidassana’’nti. Ubhayenāti pakārabhedaṃ anāmasitvā āmasitvā ca aniyamadassanavasena pavattena ‘‘yaṃ kiñcī’’ti padadvayena. Adhippetatthanti rūpaṃ. Aticcāti atikkamitvā. Pavattitoti pavattanato. Niyamanatthanti nivattanatthaṃ.

‘‘កិញ្ចា’’តិ ឯត្ថ កិំ-សទ្ទោ បុច្ឆាយំ ហេតុអត្ថទីបកោ, ករណេ ចេតំ បច្ចត្តវចនំ, ច-សទ្ទោ វចនាលង្ការោតិ អាហ ‘‘កេន ការណេន វទេថា’’តិ។ ទុតិយវិកប្បេ បន វុត្តនយេនេវ ការណត្ថេ បវត្តំ កិំ-សទ្ទំ ‘‘វទេថា’’តិ កិរិយាបទសម្ពន្ធនេន ឧបយោគវសេន បរិណាមេត្វា វទតិ ‘‘តំ ការណំ វទេថា’’តិ។

‘‘Kiñcā’’ti ettha kiṃ-saddo pucchāyaṃ hetuatthadīpako, karaṇe cetaṃ paccattavacanaṃ, ca-saddo vacanālaṅkāroti āha ‘‘kena kāraṇena vadethā’’ti. Dutiyavikappe pana vuttanayeneva kāraṇatthe pavattaṃ kiṃ-saddaṃ ‘‘vadethā’’ti kiriyāpadasambandhanena upayogavasena pariṇāmetvā vadati ‘‘taṃ kāraṇaṃ vadethā’’ti.

បុរិមសន្តានស្ស ភេទន្តិ បុរិមសន្តានស្ស វិនាសំ, វិនាសាបទេសេន ចេត្ថ សន្តានេ វិសទិសុប្បាទមេវ ទស្សេតិ។ តេនេវាហ ‘‘វិសទិសសន្តានុប្បត្តិទស្សនតោ’’តិ។ ននុ ច អរូបធម្មានម្បិ វិរោធិបច្ចយសមវាយេ វិសទិសុប្បត្តិ អត្ថីតិ? សច្ចំ អត្ថិ, សា បន ន បាកដតរា, បាកដតរា ច ឥធាធិប្បេតា។ តេនេវាហ ‘‘សីតាទិសន្និបាតេ’’តិ។ តថា ចាហ ភគវា ‘‘សីតេនបិ រុប្បតិ, ឧណ្ហេនបិ រុប្បតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៣.៧៩)។ ឥទានិ ភេទ-សទ្ទោ ឧជុកមេវ វិការាបត្តិំ វទតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ភេទោ ចា’’តិអាទិមាហ ។ វិសទិសរូបុប្បត្តិយេវ, ន ឧប្បន្នស្ស អញ្ញថាភាវោតិ អធិប្បាយោ។ តេន កាបិលិយំ បរិណាមវាទំ បដិក្ខិបតិ។ យទិ បុរិមសន្តានតោ ភេទោ វិសទិសុប្បត្តិ រុប្បនំ, ឯវំ សន្តេ លក្ខណស្ស អតិប្បសង្គោ សិយាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘អរូបក្ខន្ធាន’’ន្តិអាទិ។ ឯត្ថ សីតាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន យថា ឧណ្ហជិឃច្ឆាទយោ សង្គយ្ហន្តិ, ឯវំ អាហារាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ យេនាតិ យេន សីតាទីហិ សមាគមេន។ តត្ថាតិ តេសុ រូបធម្មេសុ។ អាហារាទិកស្ស វា ឋិតិប្បត្តស្សាតិ សម្ពន្ធោ។ យថា រូបធម្មានំ ឋិតិក្ខណេ សីតាទីហិ សមាគមោ ហោតិ, ឯវំ អរូបក្ខន្ធានំ អញ្ញេហិ សមាគមោ នត្ថិ អតិលហុបរិវត្តិតោ, តស្មា អរូបធម្មា រូបធម្មានំ វិយ បាកដស្ស វិការស្ស អភាវតោ ‘‘រុប្បន្តី’’តិ, ‘‘រុប្បនលក្ខណា’’តិ ច ន វុច្ចន្តីតិ សម្ពន្ធោ។ ‘‘រុប្បតី’’តិ បទស្ស កត្តុកម្មសាធនានំ វសេន អត្ថំ ទស្សេតុំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កុប្បតិ ឃដ្ដីយតិ បីឡីយតិ ភិជ្ជតី’’តិ វុត្តន្តិ តទត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘កុប្បតីតិ ឯតេនា’’តិអាទិមាហ។ កោបាទិកិរិយាតិ កោបសង្ឃដ្ដនបីឡនកិរិយា។ កោប-សទ្ទោ ចេត្ថ ខោភបរិយាយោ វេទិតព្ពោ។ កត្តុភូតោ កម្មភូតោ ច អត្ថោតិ កត្តុកម្មសាធនានំ វសេន វុច្ចមានោ ភូតុបាទាយរូបសង្ខាតោ អត្ថោ។ កម្មកត្តុត្ថេន ភិជ្ជតិ-សទ្ទេនាតិ យទា កម្មកត្តុត្ថោ រុប្បតិ-សទ្ទោ, តទា ភិជ្ជតិ-សទ្ទោបិ តទត្ថោ ឯវ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ។ តត្ថ យទា កម្មត្ថេ ‘‘រុប្បតី’’តិ បទំ, តទា ‘‘សីតេនា’’តិអាទីសុ កត្តុអត្ថេ ករណវចនំ។ យទា បន ‘‘រុប្បតី’’តិ បទំ កត្តុអត្ថេ កម្មកត្តុអត្ថេ វា, តទា ហេតុម្ហិ ករណវចនំ វេទិតព្ពំ។ ‘‘យំ បន រុប្បតី’’តិអាទិនា ‘‘កុប្បតី’’តិអាទីនំ កត្តុកម្មត្ថានម្បិ អត្ថវចនានំ វចនេ ការណំ ទស្សេតិ។ យទិបិ អត្ថ-សទ្ទោ ‘‘បីឡនដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១៧; ២.៨) សភាវបរិយាយោបិ ហោតិ, ‘‘កេនដ្ឋេនា’’តិ បនេត្ថ អភិធេយ្យបរិយាយោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘កេនដ្ឋេនាតិ បុច្ឆាសភាគវសេន រុប្បនដ្ឋេនា’’តិ, រុប្បនសទ្ទាភិធេយ្យភាវេនាតិ អត្ថោ។ តេនេវាហ ‘‘ន កេវលំ សទ្ទត្ថោយេវ រុប្បន’’ន្តិ។ តស្ស អត្ថស្សាតិ តស្ស ភូតុបាទាយប្បភេទស្ស សភាវធម្មស្ស។ រុប្បនលក្ខណញ្ច នាមេតំ អនិច្ចតាទិ វិយ កក្ខឡត្តាទិតោ អញ្ញន្តិ ន គហេតព្ពំ។ បញ្ញត្តិវិសេសោ ហិ តន្តិ, កក្ខឡត្តាទីនំយេវ បន អរូបធម្មវិធុរោ សភាវវិសេសោតិ វេទិតព្ពំ។

Purimasantānassa bhedanti purimasantānassa vināsaṃ, vināsāpadesena cettha santāne visadisuppādameva dasseti. Tenevāha ‘‘visadisasantānuppattidassanato’’ti. Nanu ca arūpadhammānampi virodhipaccayasamavāye visadisuppatti atthīti? Saccaṃ atthi, sā pana na pākaṭatarā, pākaṭatarā ca idhādhippetā. Tenevāha ‘‘sītādisannipāte’’ti. Tathā cāha bhagavā ‘‘sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppatī’’tiādi (saṃ. ni. 3.79). Idāni bheda-saddo ujukameva vikārāpattiṃ vadatīti dassento ‘‘bhedo cā’’tiādimāha . Visadisarūpuppattiyeva, na uppannassa aññathābhāvoti adhippāyo. Tena kāpiliyaṃ pariṇāmavādaṃ paṭikkhipati. Yadi purimasantānato bhedo visadisuppatti ruppanaṃ, evaṃ sante lakkhaṇassa atippasaṅgo siyāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘arūpakkhandhāna’’ntiādi. Ettha sītādīhīti ādi-saddena yathā uṇhajighacchādayo saṅgayhanti, evaṃ āhārādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Yenāti yena sītādīhi samāgamena. Tatthāti tesu rūpadhammesu. Āhārādikassa vā ṭhitippattassāti sambandho. Yathā rūpadhammānaṃ ṭhitikkhaṇe sītādīhi samāgamo hoti, evaṃ arūpakkhandhānaṃ aññehi samāgamo natthi atilahuparivattito, tasmā arūpadhammā rūpadhammānaṃ viya pākaṭassa vikārassa abhāvato ‘‘ruppantī’’ti, ‘‘ruppanalakkhaṇā’’ti ca na vuccantīti sambandho. ‘‘Ruppatī’’ti padassa kattukammasādhanānaṃ vasena atthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati bhijjatī’’ti vuttanti tadatthaṃ vivaranto ‘‘kuppatīti etenā’’tiādimāha. Kopādikiriyāti kopasaṅghaṭṭanapīḷanakiriyā. Kopa-saddo cettha khobhapariyāyo veditabbo. Kattubhūto kammabhūto ca atthoti kattukammasādhanānaṃ vasena vuccamāno bhūtupādāyarūpasaṅkhāto attho. Kammakattutthena bhijjati-saddenāti yadā kammakattuttho ruppati-saddo, tadā bhijjati-saddopi tadattho eva veditabboti attho. Tattha yadā kammatthe ‘‘ruppatī’’ti padaṃ, tadā ‘‘sītenā’’tiādīsu kattuatthe karaṇavacanaṃ. Yadā pana ‘‘ruppatī’’ti padaṃ kattuatthe kammakattuatthe vā, tadā hetumhi karaṇavacanaṃ veditabbaṃ. ‘‘Yaṃ pana ruppatī’’tiādinā ‘‘kuppatī’’tiādīnaṃ kattukammatthānampi atthavacanānaṃ vacane kāraṇaṃ dasseti. Yadipi attha-saddo ‘‘pīḷanaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.17; 2.8) sabhāvapariyāyopi hoti, ‘‘kenaṭṭhenā’’ti panettha abhidheyyapariyāyo adhippetoti āha ‘‘kenaṭṭhenāti pucchāsabhāgavasena ruppanaṭṭhenā’’ti, ruppanasaddābhidheyyabhāvenāti attho. Tenevāha ‘‘na kevalaṃ saddatthoyeva ruppana’’nti. Tassa atthassāti tassa bhūtupādāyappabhedassa sabhāvadhammassa. Ruppanalakkhaṇañca nāmetaṃ aniccatādi viya kakkhaḷattādito aññanti na gahetabbaṃ. Paññattiviseso hi tanti, kakkhaḷattādīnaṃyeva pana arūpadhammavidhuro sabhāvavisesoti veditabbaṃ.

មុច្ឆាបត្តិយាតិ មុច្ឆាយ មោហស្ស អាបជ្ជនេន។ កប្បសណ្ឋានំ ឧទកន្តិ កប្បសណ្ឋាបកមហាមេឃវុដ្ឋំ ឧទកំ។ តថាតិ តប្បការតាយ ខារភាវេ សតិ ឧទកេន កប្បវុដ្ឋានកាលេ វិយ បថវី វិលីយេយ្យ។ លោកន្តរិយសត្តានំ បន បាបកម្មពលេន អខារេបិ ខារេ វិយ សរីរស្ស វិលីយនា វេទិតព្ពា។ តេនេវាតិ សឧស្សទនិស្សយនិរយស្ស វុត្តត្តា ឯវ។ ន ហិ អវីចិម្ហិ បញ្ចវិធពន្ធនាទិកម្មការណំ ករោន្តិ។

Mucchāpattiyāti mucchāya mohassa āpajjanena. Kappasaṇṭhānaṃ udakanti kappasaṇṭhāpakamahāmeghavuṭṭhaṃ udakaṃ. Tathāti tappakāratāya khārabhāve sati udakena kappavuṭṭhānakāle viya pathavī vilīyeyya. Lokantariyasattānaṃ pana pāpakammabalena akhārepi khāre viya sarīrassa vilīyanā veditabbā. Tenevāti saussadanissayanirayassa vuttattā eva. Na hi avīcimhi pañcavidhabandhanādikammakāraṇaṃ karonti.

៣. បករណប្បត្តំ រូបំ បក្ខិបិត្វា មាតិកា ឋបិតាតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ។ មហាភូតុ…បេ.… អាបជ្ជតិ តប្បការភាវេន អតីតំសេ គណនំ គតន្តិ វុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា ធម្មន្តរនិវត្តនត្ថតា បការន្តរនិវត្តនត្ថតា ច ភូតុបាទាយគហណស្ស នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ តំទស្សនេតិ គណនន្តរទស្សនេ។ តំសភាវត្តាតិ ភូតុបាទាយសភាវត្តា។ ‘‘ន ចា’’តិអាទិនា ភូតុបាទាយសភាវោ អតីតំសគណិតតាយ តំសភាវស្សបិ អញ្ញថា គណិតត្តា, អតំសភាវស្ស ច តថា គណិតត្តា អការណន្តិ ទស្សេតិ។ ‘‘អជ្ឈត្ត…បេ.… លព្ភតី’’តិ ឯតេន ទុតិយនយេ ន កេវលំ យថាវុត្តោវ ទោសោ, អថ ខោ អព្យាបិតោបិ ទោសោតិ ទស្សេតិ។ តទេតំ បន អការណំ ការណភាវស្សេវ អនធិប្បេតត្តា។ ន ហេត្ថ ភូតុបាទាយរូបភាវោ អតីតំសេ គណនស្ស ការណន្តិ អធិប្បេតំ, យតោ យថាវុត្តទោសាបត្តិ សិយា។

3. Pakaraṇappattaṃ rūpaṃ pakkhipitvā mātikā ṭhapitāti ānetvā sambandho. Mahābhūtu…pe… āpajjati tappakārabhāvena atītaṃse gaṇanaṃ gatanti vuttattāti adhippāyo. ‘‘Na hī’’tiādinā dhammantaranivattanatthatā pakārantaranivattanatthatā ca bhūtupādāyagahaṇassa natthīti dasseti. Taṃdassaneti gaṇanantaradassane. Taṃsabhāvattāti bhūtupādāyasabhāvattā. ‘‘Na cā’’tiādinā bhūtupādāyasabhāvo atītaṃsagaṇitatāya taṃsabhāvassapi aññathā gaṇitattā, ataṃsabhāvassa ca tathā gaṇitattā akāraṇanti dasseti. ‘‘Ajjhatta…pe… labbhatī’’ti etena dutiyanaye na kevalaṃ yathāvuttova doso, atha kho abyāpitopi dosoti dasseti. Tadetaṃ pana akāraṇaṃ kāraṇabhāvasseva anadhippetattā. Na hettha bhūtupādāyarūpabhāvo atītaṃse gaṇanassa kāraṇanti adhippetaṃ, yato yathāvuttadosāpatti siyā.

‘‘កិន្តី’’តិ ឯត្ថ ‘‘កិ’’ន្តិ បុព្ពេ យំ ‘‘រូប’’ន្តិ សាមញ្ញតោ គហិតំ, តស្ស សរូបបុច្ឆា។ ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនត្ថោ, ន ការណត្ថោ។ តេនស្ស យំ រូបំ អតីតំ និរុទ្ធំ…បេ.… អតីតំសេន សង្គហិតំ អតីតកោដ្ឋាសេ គណនំ គតំ, តំ កិន្តិ ចេ? ‘‘ចត្តារោ ច…បេ.… រូប’’ន្តិ ភូតុបាទាយវិភាគទស្សនមុខេន វិសេសំ និទស្សេតិ។ យត្តកា ហិ ឥធ វិសេសា និទ្ទិដ្ឋា ចក្ខាយតនាទយោ, តេសមិទំ និទស្សនន្តិ។ ន ចេត្ថ បុរិមនយតោ អវិសេសោ។ តត្ថ ហិ រូបស្ស ភូតុបាទាយតាមត្តសភាវទស្សនតា វុត្តា។ តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អតីតរូបម្បិ ភូតានិ ចេវា’’តិអាទិ។ ឥធ បន ភូតុបាទាយេន និទស្សនភូតេន រូបស្ស សព្ពវិសេសវិភាវនតា ទស្សិតា។ ឯវញ្ច កត្វា អព្យាបិតទោសោបិ ចេត្ថ អនោកាសោវ, យំ រូបំ អជ្ឈត្តំ…បេ.… ឧបាទិន្នំ, កិន្តិ? ចត្តារោ ច…បេ.… រូបន្តិ តទញ្ញវិសេសនិទស្សនស្ស អធិប្បេតត្តា។ តថា ចាហ ‘‘ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ’’តិ។

‘‘Kintī’’ti ettha ‘‘ki’’nti pubbe yaṃ ‘‘rūpa’’nti sāmaññato gahitaṃ, tassa sarūpapucchā. Iti-saddo nidassanattho, na kāraṇattho. Tenassa yaṃ rūpaṃ atītaṃ niruddhaṃ…pe… atītaṃsena saṅgahitaṃ atītakoṭṭhāse gaṇanaṃ gataṃ, taṃ kinti ce? ‘‘Cattāro ca…pe… rūpa’’nti bhūtupādāyavibhāgadassanamukhena visesaṃ nidasseti. Yattakā hi idha visesā niddiṭṭhā cakkhāyatanādayo, tesamidaṃ nidassananti. Na cettha purimanayato aviseso. Tattha hi rūpassa bhūtupādāyatāmattasabhāvadassanatā vuttā. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘atītarūpampi bhūtāni cevā’’tiādi. Idha pana bhūtupādāyena nidassanabhūtena rūpassa sabbavisesavibhāvanatā dassitā. Evañca katvā abyāpitadosopi cettha anokāsova, yaṃ rūpaṃ ajjhattaṃ…pe… upādinnaṃ, kinti? Cattāro ca…pe… rūpanti tadaññavisesanidassanassa adhippetattā. Tathā cāha ‘‘evaṃ sabbattha attho veditabbo’’ti.

បរិយាយទេសនត្តាតិ សភាវតោ បរិយាយនំ បរិវត្តនំ បរិយាយោ, ឧជុកំ អប្បវត្តីតិ អត្ថោ។ បរិយាយេន, បរិយាយភូតា វា ទេសនា ឯត្ថាតិ បរិយាយទេសនំ, សុត្តន្តំ។ សុត្តន្តញ្ហិ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន ទេសេតព្ពធម្មេ លេសតោ លព្ភមានភាវកថនំ, ន ឧជុនិប្បទេសភាវកថនន្តិ បរិយាយទេសនំ នាម។ តេនេវ តំ ‘‘យថានុលោមសាសន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ អភិធម្មោ បន ទេសេតព្ពធម្មេ ឧជុនិប្បទេសកថនន្តិ និប្បរិយាយទេសនំ នាម, យតោ ‘‘យថាធម្មសាសន’’ន្តិ វុច្ចតិ។ និច្ឆយេន ទេសោតិ វវត្ថានតោ កថនំ។ តថា ភទ្ទេករត្តសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.២៧២ អាទយោ) វិយ អតីតាទិភាវោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នភាវោ អទ្ធាវសេន ឥធាបិ ខន្ធវិភង្គេ សុត្តន្តភាជនីយត្តា និទ្ទិសិតព្ពោ សិយាតិ យោជនា។

Pariyāyadesanattāti sabhāvato pariyāyanaṃ parivattanaṃ pariyāyo, ujukaṃ appavattīti attho. Pariyāyena, pariyāyabhūtā vā desanā etthāti pariyāyadesanaṃ, suttantaṃ. Suttantañhi veneyyajjhāsayavasena desetabbadhamme lesato labbhamānabhāvakathanaṃ, na ujunippadesabhāvakathananti pariyāyadesanaṃ nāma. Teneva taṃ ‘‘yathānulomasāsana’’nti vuccati. Abhidhammo pana desetabbadhamme ujunippadesakathananti nippariyāyadesanaṃ nāma, yato ‘‘yathādhammasāsana’’nti vuccati. Nicchayena desoti vavatthānato kathanaṃ. Tathā bhaddekarattasuttādīsu (ma. ni. 3.272 ādayo) viya atītādibhāvo atītānāgatapaccuppannabhāvo addhāvasena idhāpi khandhavibhaṅge suttantabhājanīyattā niddisitabbo siyāti yojanā.

សន្និបតិតន្តិ សមាគតំ។ សន្តានវសេនាតិ បុព្ពាបរវសេន។ បុព្ពេនាបរស្ស សមប្បមាណតាយ អនូនំ អនធិកំ, តតោ ឯវ ឯកាការំ។ បវត្តិកាលវសេន វា អនូនំ អនធិកំ, សមានសភាវតាយ ឯកាការំ។ តេន វិសភាគឧតុនា អនន្តរិតតំ ទស្សេតិ។ ឯវំ អាហារេបីតិ ឯត្ថ វិសភាគាហារេន អនន្តរិតោ អនេកវារំ អនេកទិវសម្បិ ភុត្តោ សភាគេកាហារំ នាម។ ‘‘តតោ បុព្ពេ វិសភាគឧតុអាហារសមុដ្ឋានំ អតីតំ, បច្ឆា អនាគត’’ន្តិ ហិ វុត្តន្តិ។ ‘‘ឯកាហារសមុដ្ឋាន’’ន្តិ បន វុត្តត្តា ឯកស្សេវ អាហារស្ស យោជនា យុត្តរូបាតិ អបរេ។ បញ្ចទ្វារវសេនាតិ ឯត្ថ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនតោ បដ្ឋាយ យាវ តទារម្មណំ, យាវ ជវនំ, យាវ វា វោដ្ឋព្ពនំ, តាវ បវត្តា ចិត្តសន្តតិ ឯកវីថិ។ ឯកជវនសមុដ្ឋានន្តិ ឯកជវនវារសមុដ្ឋានំ។ ឯត្ថ ច សមយំ អនាមសិត្វាវ សន្តតិវសេន, សន្តតិញ្ច អនាមសិត្វាវ សមយវសេន អតីតាទិវិភាគោ គហេតព្ពោ។

Sannipatitanti samāgataṃ. Santānavasenāti pubbāparavasena. Pubbenāparassa samappamāṇatāya anūnaṃ anadhikaṃ, tato eva ekākāraṃ. Pavattikālavasena vā anūnaṃ anadhikaṃ, samānasabhāvatāya ekākāraṃ. Tena visabhāgautunā anantaritataṃ dasseti. Evaṃ āhārepīti ettha visabhāgāhārena anantarito anekavāraṃ anekadivasampi bhutto sabhāgekāhāraṃ nāma. ‘‘Tato pubbe visabhāgautuāhārasamuṭṭhānaṃ atītaṃ, pacchā anāgata’’nti hi vuttanti. ‘‘Ekāhārasamuṭṭhāna’’nti pana vuttattā ekasseva āhārassa yojanā yuttarūpāti apare. Pañcadvāravasenāti ettha pañcadvārāvajjanato paṭṭhāya yāva tadārammaṇaṃ, yāva javanaṃ, yāva vā voṭṭhabbanaṃ, tāva pavattā cittasantati ekavīthi. Ekajavanasamuṭṭhānanti ekajavanavārasamuṭṭhānaṃ. Ettha ca samayaṃ anāmasitvāva santativasena, santatiñca anāmasitvāva samayavasena atītādivibhāgo gahetabbo.

តេសន្តិ ហេតុបច្ចយានំ។ កលាបស្សាតិ រូបកលាបស្ស។ កម្មានន្តរាទីតិ កម្មាទិ, អនន្តរាទីតិ បច្ចេកំ អាទិ-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ។ តត្ថ បឋមេន អាទិសទ្ទេន ឧបនិស្សយបច្ចយស្ស អាហារាទិនោ ច ទុតិយេន សមនន្តរានន្តរូបនិស្សយាទិនោ សង្គហោ វេទិតព្ពោ។ ចិត្តុប្បាទស្ស ចេត្ថ កម្មានន្តរាទិបច្ចយវសេន, ឥតរស្ស កម្មាទិវសេនេវ ជនកភាវេ យោជនា ទដ្ឋព្ពា។ តថា ចិត្តុប្បាទស្ស បុរេជាតវសេន, ឥតរស្ស បច្ឆាជាតវសេន, ឧភយេសម្បិ សហជាតវសេន ឧបត្ថម្ភនំ វេទិតព្ពំ ។ តេនេវាហ ‘‘យថាសម្ភវំ យោជេតព្ព’’ន្តិ។ ឧប្បាទក្ខណេតិ ហេតុកិច្ចក្ខណេ។ ហេតុកិច្ចំ នាម តស្ស តស្ស ឧប្បាទេតព្ពស្ស ឧប្បត្តិករណំ, តញ្ច តស្មិំ ខណេ ឧប្បន្នផលត្តា តតោ បរំ កត្តព្ពាភាវតោ និដ្ឋិតញ្ចាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥតរំ បន តីសុបិ ខណេសុ បច្ចយកិច្ចំ ទដ្ឋព្ពន្តិ យោជនា។

Tesanti hetupaccayānaṃ. Kalāpassāti rūpakalāpassa. Kammānantarādīti kammādi, anantarādīti paccekaṃ ādi-saddo yojetabbo. Tattha paṭhamena ādisaddena upanissayapaccayassa āhārādino ca dutiyena samanantarānantarūpanissayādino saṅgaho veditabbo. Cittuppādassa cettha kammānantarādipaccayavasena, itarassa kammādivaseneva janakabhāve yojanā daṭṭhabbā. Tathā cittuppādassa purejātavasena, itarassa pacchājātavasena, ubhayesampi sahajātavasena upatthambhanaṃ veditabbaṃ . Tenevāha ‘‘yathāsambhavaṃ yojetabba’’nti. Uppādakkhaṇeti hetukiccakkhaṇe. Hetukiccaṃ nāma tassa tassa uppādetabbassa uppattikaraṇaṃ, tañca tasmiṃ khaṇe uppannaphalattā tato paraṃ kattabbābhāvato niṭṭhitañcāti daṭṭhabbaṃ. Itaraṃ pana tīsupi khaṇesu paccayakiccaṃ daṭṭhabbanti yojanā.

៦. អនិដ្ឋនាមនិវត្តនស្សាតិ អនិដ្ឋនាមនិវត្តិយា អការណភាវទស្សនេន ឥដ្ឋនាមលាភាបនស្ស អការណភាវំ ទស្សេតិ។

6. Aniṭṭhanāmanivattanassāti aniṭṭhanāmanivattiyā akāraṇabhāvadassanena iṭṭhanāmalābhāpanassa akāraṇabhāvaṃ dasseti.

ទេវមនុស្សសម្បត្តិភវេតិ សម្បត្តិយុត្តេ សម្បន្នេ ទេវមនុស្សភវេ។ សមិទ្ធសោភនតាតិ អភិវុទ្ធសោភនតា។ តតោ ឯវាតិ សម្បត្តិវិរហតោ ឯវ, អសម្បន្នត្តា ឯវាតិ អត្ថោ។ តេសំយេវ ហត្ថិអាទីនំ សុខស្ស ហេតុភាវំ ន គច្ឆន្តិ សារណាទិវសេន ទុក្ខបច្ចយត្តា។ តេសន្តិ ហត្ថិរូបាទីនំ។ ‘‘តស្ស តស្សេវា’’តិអាទិនា យថាវុត្តមត្ថំ វិវរតិ។ អកុសលេន អត្តនា កតេន និព្ពត្តំ ទុក្ខស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ យោជនា។ តស្មាតិ យស្មា កម្មំ យស្មិំ សន្តានេ និព្ពត្តំ, តត្ថេវ សុខទុក្ខានំ បច្ចយោ ហោតិ, ន អញ្ញត្ថ, តស្មា។ អដ្ឋកថាយំ បនាតិ ឯកច្ចមតទស្សនំ។ តត្ថ ‘‘អនិដ្ឋំ នាម នត្ថី’’តិ យស្មា បដិសេធទ្វយេន កុសលកម្មជស្ស ឥដ្ឋភាវោ និយតោ, តស្មា ‘‘កុសលកម្មជមេវ ឥដ្ឋ’’ន្តិ ឯវំ អនិយមេត្វា ‘‘កុសលកម្មជំ ឥដ្ឋមេវា’’តិ ឯវមេត្ថ និយមោ គហេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អកុសលកម្មជម្បី’’តិអាទិមាហ។ កិន្តិ អកុសលកម្មជំ សោភនំ, យំ បរេសំ ឥដ្ឋំ នាម សិយា? យទិ ទុគ្គតិយំ កេសញ្ចិ តិរច្ឆានានំ សណ្ឋានាទិសម្បត្តិ សុគតិយំ សត្តានំ អកុសលនិស្សន្ទេន វិរូបរូបតា វិយ កុសលនិស្សន្ទេន, កថំ តស្សា អកុសលកម្មជតា។ អថ បន យំ កេសញ្ចិ អមនាបម្បិ សមានំ រូបំ មនាបំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឯវម្បិ យថា កេសញ្ចិ តិរច្ឆានាទីនំ កុសលកម្មជំ មនុស្សាទិរូបំ អមនាបតោ ឧបដ្ឋហន្តម្បិ កុសលវិបាកស្សេវ អារម្មណភាវតោ អត្ថតោ ឥដ្ឋមេវ នាម ហោតិ, ឯវំ អកុសលកម្មជំ កេសញ្ចិ មនាបំ ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តម្បិ អកុសលវិបាកស្សេវ អារម្មណភាវតោ អត្ថតោ អនិដ្ឋមេវ នាម ហោតិ, ឯវញ្ចេតំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ។ អញ្ញថា ‘‘អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ, យំ កាយទុច្ចរិតស្ស ឥដ្ឋោ កន្តោ មនាបោ វិបាកោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិអាទិអដ្ឋានបាឡិយា (ម. និ. ៣.១៣១) វិរោធោ សិយា។ តេនេវាហ ‘‘កុសលកម្មជស្ស បនា’’តិអាទិ។ សព្ពេសន្តិ អត្តនោ, បរេសញ្ច ។ ឥដ្ឋស្ស អភាវោ វត្តព្ពោតិ យថា ‘‘កុសលកម្មជំ អនិដ្ឋំ នាម នត្ថី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ កិញ្ចាបិ ‘‘អកុសលកម្មជំ ឥដ្ឋំ នាម នត្ថី’’តិ អដ្ឋកថាយំ ន វុត្តំ, តេន បន នយទស្សនេន អកុសលកម្មជស្ស អភាវោ វុត្តោ ឯវ ហោតីតិ សោ សំវណ្ណនាវសេន និទ្ធារេត្វា វត្តព្ពោតិ អធិប្បាយោ។ ឯតេន កុសលកម្មជមេវ ឥដ្ឋន្តិ បុរិមបទាវធារណស្ស គហេតព្ពតំ ទស្សេតិ។

Devamanussasampattibhaveti sampattiyutte sampanne devamanussabhave. Samiddhasobhanatāti abhivuddhasobhanatā. Tato evāti sampattivirahato eva, asampannattā evāti attho. Tesaṃyeva hatthiādīnaṃ sukhassa hetubhāvaṃ na gacchanti sāraṇādivasena dukkhapaccayattā. Tesanti hatthirūpādīnaṃ. ‘‘Tassa tassevā’’tiādinā yathāvuttamatthaṃ vivarati. Akusalena attanā katena nibbattaṃ dukkhassa paccayo hotīti yojanā. Tasmāti yasmā kammaṃ yasmiṃ santāne nibbattaṃ, tattheva sukhadukkhānaṃ paccayo hoti, na aññattha, tasmā. Aṭṭhakathāyaṃ panāti ekaccamatadassanaṃ. Tattha ‘‘aniṭṭhaṃ nāma natthī’’ti yasmā paṭisedhadvayena kusalakammajassa iṭṭhabhāvo niyato, tasmā ‘‘kusalakammajameva iṭṭha’’nti evaṃ aniyametvā ‘‘kusalakammajaṃ iṭṭhamevā’’ti evamettha niyamo gahetabboti dassento ‘‘akusalakammajampī’’tiādimāha. Kinti akusalakammajaṃ sobhanaṃ, yaṃ paresaṃ iṭṭhaṃ nāma siyā? Yadi duggatiyaṃ kesañci tiracchānānaṃ saṇṭhānādisampatti sugatiyaṃ sattānaṃ akusalanissandena virūparūpatā viya kusalanissandena, kathaṃ tassā akusalakammajatā. Atha pana yaṃ kesañci amanāpampi samānaṃ rūpaṃ manāpaṃ hutvā upaṭṭhāti, taṃ sandhāya vuttaṃ, evampi yathā kesañci tiracchānādīnaṃ kusalakammajaṃ manussādirūpaṃ amanāpato upaṭṭhahantampi kusalavipākasseva ārammaṇabhāvato atthato iṭṭhameva nāma hoti, evaṃ akusalakammajaṃ kesañci manāpaṃ hutvā upaṭṭhahantampi akusalavipākasseva ārammaṇabhāvato atthato aniṭṭhameva nāma hoti, evañcetaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Aññathā ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ kāyaduccaritassa iṭṭho kanto manāpo vipāko uppajjeyyā’’tiādiaṭṭhānapāḷiyā (ma. ni. 3.131) virodho siyā. Tenevāha ‘‘kusalakammajassa panā’’tiādi. Sabbesanti attano, paresañca . Iṭṭhassa abhāvo vattabboti yathā ‘‘kusalakammajaṃ aniṭṭhaṃ nāma natthī’’ti vuttaṃ, evaṃ kiñcāpi ‘‘akusalakammajaṃ iṭṭhaṃ nāma natthī’’ti aṭṭhakathāyaṃ na vuttaṃ, tena pana nayadassanena akusalakammajassa abhāvo vutto eva hotīti so saṃvaṇṇanāvasena niddhāretvā vattabboti adhippāyo. Etena kusalakammajameva iṭṭhanti purimapadāvadhāraṇassa gahetabbataṃ dasseti.

ឥទានិ ‘‘ហត្ថិអាទីនម្បី’’តិអាទិនា តមេវត្ថំ វិវរតិ។ កុសលវិបាកស្សាតិ ឯត្ថាបិ កុសលវិបាកស្សេវ អារម្មណន្តិ អត្ថោ។ មនុស្សានន្តិ ច និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ ឥតរេសម្បិ ច អកុសលកម្មជំ អកុសលវិបាកស្សេវ, កុសលកម្មជញ្ច កុសលវិបាកស្សេវ អារម្មណន្តិ ទស្សិតោវាយំ នយោតិ។ កស្មា បន ឥដ្ឋានិដ្ឋមិស្សិតេ វត្ថុម្ហិ មនាបតាវ សណ្ឋាតីតិ អាហ ‘‘ឥដ្ឋារម្មណេន…បេ.… សក្កា វត្តុ’’ន្តិ។ សុដ្ឋុ វុត្តន្តិ ‘‘ឥដ្ឋានិដ្ឋំ ឯកន្តតោ វិបាកេនេវ បរិច្ឆិជ្ជតី’’តិ វទន្តេហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណវវត្ថានំ សម្មទេវ វុត្តំ។ តំ អនុគន្ត្វាតិ វិបាកវសេន ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណវវត្ថានំ អនុគន្ត្វា។ សព្ពត្ថាតិ សុគតិទុគ្គតីសុ, សព្ពេសុ វា អារម្មណេសុ។

Idāni ‘‘hatthiādīnampī’’tiādinā tamevatthaṃ vivarati. Kusalavipākassāti etthāpi kusalavipākasseva ārammaṇanti attho. Manussānanti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Itaresampi ca akusalakammajaṃ akusalavipākasseva, kusalakammajañca kusalavipākasseva ārammaṇanti dassitovāyaṃ nayoti. Kasmā pana iṭṭhāniṭṭhamissite vatthumhi manāpatāva saṇṭhātīti āha ‘‘iṭṭhārammaṇena…pe… sakkā vattu’’nti. Suṭṭhu vuttanti ‘‘iṭṭhāniṭṭhaṃ ekantato vipākeneva paricchijjatī’’ti vadantehi iṭṭhāniṭṭhārammaṇavavatthānaṃ sammadeva vuttaṃ. Taṃ anugantvāti vipākavasena iṭṭhāniṭṭhārammaṇavavatthānaṃ anugantvā. Sabbatthāti sugatiduggatīsu, sabbesu vā ārammaṇesu.

‘‘អនិដ្ឋា’’តិ វចនេនេវ តេសំ ឥដ្ឋតា និវត្តិតាតិ អាហ ‘‘សទិសតា ច រូបាទិភាវោយេវា’’តិ។ ឥដ្ឋានេវ រូបាទីនិ កាមគុណាតិ សុត្តេ វុត្តានីតិ មិត្តបដិបក្ខោ អមិត្តោ វិយ ឥដ្ឋបដិបក្ខា អនិដ្ឋាតិ អធិប្បេតាតិ វុត្តំ ‘‘អនិដ្ឋាតិ…បេ.… វោហារោ វិយា’’តិ។ សព្ពានិ វាតិ ឯត្ថ ‘‘បិយរូបំ សាតរូប’’ន្តិ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣; វិភ. ២០៣) វចនតោ កថំ អនិដ្ឋានំ រូបាទីនំ កាមគុណភាវាបត្តីតិ ចេ? តេសម្បិ វិបល្លាសវសេន តណ្ហាវត្ថុភាវតោ បិយរូបភាវស្ស អធិប្បេតត្តា។ យទិ ឯវំ កថំ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានិ រូបានិ ឥដ្ឋានី’’តិអាទិសុត្តបទំ (ម. និ. ១.១៦៦; ២.១៥៥; ៣.៥៧; សំ. និ. ៥.៣០) នីយតីតិ អាហ ‘‘អតិសយេនា’’តិអាទិ។

‘‘Aniṭṭhā’’ti vacaneneva tesaṃ iṭṭhatā nivattitāti āha ‘‘sadisatā ca rūpādibhāvoyevā’’ti. Iṭṭhāneva rūpādīni kāmaguṇāti sutte vuttānīti mittapaṭipakkho amitto viya iṭṭhapaṭipakkhā aniṭṭhāti adhippetāti vuttaṃ ‘‘aniṭṭhāti…pe… vohāro viyā’’ti. Sabbāni vāti ettha ‘‘piyarūpaṃ sātarūpa’’nti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203) vacanato kathaṃ aniṭṭhānaṃ rūpādīnaṃ kāmaguṇabhāvāpattīti ce? Tesampi vipallāsavasena taṇhāvatthubhāvato piyarūpabhāvassa adhippetattā. Yadi evaṃ kathaṃ ‘‘cakkhuviññeyyāni rūpāni iṭṭhānī’’tiādisuttapadaṃ (ma. ni. 1.166; 2.155; 3.57; saṃ. ni. 5.30) nīyatīti āha ‘‘atisayenā’’tiādi.

ឥន្ទ្រិយពទ្ធរូបវសេន បាឡិយំ ហីនទុកនិទ្ទេសោ បវត្តោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វីសុបិ ហីនបណីតបទេសូ’’តិអាទិមាហ។ អវយវយោគេ សាមិវចនំ, ន កត្តរីតិ អធិប្បាយោ។ ‘‘តេសំ តេសំ សត្តាន’’ន្តិ ឥន្ទ្រិយពទ្ធរូបេ និទ្ទិដ្ឋេ កស្មា កម្មជវសេន អត្ថោ វុត្តោ, ន ចតុសន្តតិវសេនាតិ អាហ ‘‘សត្តសន្តាន…បេ.… វុត្ត’’ន្តិ។ បធានត្តា ហិ កម្មជវសេន អត្ថំ វត្វា សេសេសុ ‘‘ឯវំ ឧតុសមុដ្ឋានាទីសុបី’’តិ អដ្ឋកថាយំ អតិទេសោ កតោ ។ ‘‘តេហិ តេហីតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ’’តិ ឥមិនា ‘‘តេសំ តេស’’ន្តិ កត្តរិ សាមិវចនំ អាសង្កតិ។ តថា សតិ វិសយេ វា សាមិវចនេ លទ្ធគុណំ ទស្សេតិ ‘‘ន កម្មជវសេនេវា’’តិអាទិនា, កម្មជគ្គហណញ្ចេត្ថ ឧបលក្ខណំ ទដ្ឋព្ពំ។

Indriyabaddharūpavasena pāḷiyaṃ hīnadukaniddeso pavattoti dassetuṃ ‘‘dvīsupi hīnapaṇītapadesū’’tiādimāha. Avayavayoge sāmivacanaṃ, na kattarīti adhippāyo. ‘‘Tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti indriyabaddharūpe niddiṭṭhe kasmā kammajavasena attho vutto, na catusantativasenāti āha ‘‘sattasantāna…pe… vutta’’nti. Padhānattā hi kammajavasena atthaṃ vatvā sesesu ‘‘evaṃ utusamuṭṭhānādīsupī’’ti aṭṭhakathāyaṃ atideso kato . ‘‘Tehi tehīti etasmiṃ atthe’’ti iminā ‘‘tesaṃ tesa’’nti kattari sāmivacanaṃ āsaṅkati. Tathā sati visaye vā sāmivacane laddhaguṇaṃ dasseti ‘‘na kammajavasenevā’’tiādinā, kammajaggahaṇañcettha upalakkhaṇaṃ daṭṭhabbaṃ.

មរិយាទាភូតន្តិ ឧត្តមមរិយាទាភូតំ។ តេនេវាហ ‘‘យស្ស យេវ មនាបា, តស្ស តេវ បរមា’’តិ។ តេសន្តិ កាមគុណានំ។ សភាវតោតិ លក្ខណតោ។

Mariyādābhūtanti uttamamariyādābhūtaṃ. Tenevāha ‘‘yassa yeva manāpā, tassa teva paramā’’ti. Tesanti kāmaguṇānaṃ. Sabhāvatoti lakkhaṇato.

‘‘ឯកស្មិំយេវ អស្សាទនកុជ្ឈនតោ’’តិអាទិនា ‘‘យស្មា តេយេវ រូបាទយោ ឯកោ អស្សាទេតី’’តិអាទិកំ សុត្តន្តវិវរណំ ឥដ្ឋានិដ្ឋភាវេ ហេតុភាវេន វុត្តន្តិ ទស្សេតិ។ ឥដ្ឋានិដ្ឋគ្គហណំ ហោតីតិ និព្ពានេ វិយ អនិដ្ឋគ្គហណំ សញ្ញាវិបល្លាសេន អញ្ញេសុបិ អារម្មណេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋាភិនិវេសោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ។

‘‘Ekasmiṃyeva assādanakujjhanato’’tiādinā ‘‘yasmā teyeva rūpādayo eko assādetī’’tiādikaṃ suttantavivaraṇaṃ iṭṭhāniṭṭhabhāve hetubhāvena vuttanti dasseti. Iṭṭhāniṭṭhaggahaṇaṃ hotīti nibbāne viya aniṭṭhaggahaṇaṃ saññāvipallāsena aññesupi ārammaṇesu iṭṭhāniṭṭhābhiniveso hotīti adhippāyo.

វិភាគោ នាម អសង្ករោ, វិត្ថារោ ចាតិ ‘‘វិភត្ត’’ន្តិ បទស្ស ‘‘វវត្ថិតំ, បកាសិត’’ន្តិ ច អត្ថមាហ។ អញ្ញេសន្តិ អតិអឌ្ឍទលិទ្ទានំ។ ឥទំ ឥដ្ឋំ, អនិដ្ឋញ្ច ហោតីតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន អនិដ្ឋំ, ឥដ្ឋញ្ច ហោតីតិ អយម្បិ អត្ថោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពំ។ អនិដ្ឋំ ឥដ្ឋន្តិ ឥដ្ឋស្ស ‘‘អនិដ្ឋ’’ន្តិ, អនិដ្ឋស្ស ‘‘ឥដ្ឋ’’ន្តិ គហណេ យថាសង្ខ្យំ យោជនា។ ឥន្ទ្រិយវិការាបត្តិអាទិនាតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បុព្ពាភិសង្ខារាទិំ សង្គណ្ហាតិ។ បុរេតរំ បវត្តចិត្តាភិសង្ខារវសេនាបិ ហិ វិនាវ សញ្ញាវិបល្លាសំ ឥដ្ឋំ ‘‘អនិដ្ឋ’’ន្តិ, អនិដ្ឋញ្ច ‘‘ឥដ្ឋ’’ន្តិ គយ្ហតីតិ។

Vibhāgo nāma asaṅkaro, vitthāro cāti ‘‘vibhatta’’nti padassa ‘‘vavatthitaṃ, pakāsita’’nti ca atthamāha. Aññesanti atiaḍḍhadaliddānaṃ. Idaṃ iṭṭhaṃ, aniṭṭhañca hotīti ettha ca-saddena aniṭṭhaṃ, iṭṭhañca hotīti ayampi attho vuttoti veditabbaṃ. Aniṭṭhaṃ iṭṭhanti iṭṭhassa ‘‘aniṭṭha’’nti, aniṭṭhassa ‘‘iṭṭha’’nti gahaṇe yathāsaṅkhyaṃ yojanā. Indriyavikārāpattiādināti ettha ādi-saddena pubbābhisaṅkhārādiṃ saṅgaṇhāti. Puretaraṃ pavattacittābhisaṅkhāravasenāpi hi vināva saññāvipallāsaṃ iṭṭhaṃ ‘‘aniṭṭha’’nti, aniṭṭhañca ‘‘iṭṭha’’nti gayhatīti.

តេន វិបាកេនាតិ តេន កុសលាកុសលវិបាកេន។ អារម្មណស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋតន្តិ យត្ថ តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ពុទ្ធរូបាទិកស្ស គូថាទិកស្ស ច អារម្មណស្ស យថាក្កមំ ឥដ្ឋតំ អនិដ្ឋតញ្ច និទស្សេតិ។ វិជ្ជមានេបិ សញ្ញាវិបល្លាសេ អារម្មណេន វិបាកនិយមទស្សនន្តិ ឥដ្ឋារម្មណេ កុសលវិបាកោវ ឧប្បជ្ជតិ, អនិដ្ឋារម្មណេ អកុសលវិបាកោវាតិ ឯវំ អារម្មណេន វិបាកនិយមទស្សនំ។ អារម្មណនិយមទស្សនត្ថន្តិ យំ កុសលវិបាកស្ស អារម្មណំ, តំ ឥដ្ឋំ នាម។ យំ អកុសលវិបាកស្ស អារម្មណំ, តំ អនិដ្ឋំ នាមាតិ ទស្សនត្ថំ។ អារម្មណេន និយាមិតោ ហិ វិបាកោ អត្តនោ ឧបការកស្ស អារម្មណស្ស និយាមកោ ហោតីតិ។

Tena vipākenāti tena kusalākusalavipākena. Ārammaṇassa iṭṭhāniṭṭhatanti yattha taṃ uppajjati, tassa buddharūpādikassa gūthādikassa ca ārammaṇassa yathākkamaṃ iṭṭhataṃ aniṭṭhatañca nidasseti. Vijjamānepi saññāvipallāse ārammaṇena vipākaniyamadassananti iṭṭhārammaṇe kusalavipākova uppajjati, aniṭṭhārammaṇe akusalavipākovāti evaṃ ārammaṇena vipākaniyamadassanaṃ. Ārammaṇaniyamadassanatthanti yaṃ kusalavipākassa ārammaṇaṃ, taṃ iṭṭhaṃ nāma. Yaṃ akusalavipākassa ārammaṇaṃ, taṃ aniṭṭhaṃ nāmāti dassanatthaṃ. Ārammaṇena niyāmito hi vipāko attano upakārakassa ārammaṇassa niyāmako hotīti.

ទ្វារន្តរេ ទុក្ខស្ស បច្ចយភូតស្ស អារម្មណស្ស ទ្វារន្តរេ សុខវិបាកុប្បាទនតោ, ទ្វារន្តរេ សុខស្ស បច្ចយភូតស្ស អារម្មណស្ស ទ្វារន្តរេ ទុក្ខវិបាកុប្បាទនតោ វិបាកេន អារម្មណនិយមទស្សនេន វិបាកវសេន ឥដ្ឋានិដ្ឋតា ទស្សិតាតិ យោជនា។

Dvārantare dukkhassa paccayabhūtassa ārammaṇassa dvārantare sukhavipākuppādanato, dvārantare sukhassa paccayabhūtassa ārammaṇassa dvārantare dukkhavipākuppādanato vipākena ārammaṇaniyamadassanena vipākavasena iṭṭhāniṭṭhatā dassitāti yojanā.

៧. ទុប្បរិគ្គហដ្ឋេន ការណភូតេន លក្ខណស្ស ឥន្ទ្រិយាទិសភាវស្ស ទុប្បដិវិជ្ឈតា, ឯវំ សុបរិគ្គហដ្ឋេន លក្ខណសុប្បដិវិជ្ឈតា វេទិតព្ពា។ ‘‘ទូរេ’’តិ អវុត្តស្សាតិ លក្ខណតោ ‘‘ទូរេ’’តិ អកថិតស្ស។ វុត្តម្បីតិ លក្ខណតោ ‘‘ទូរេ’’តិ វុត្តម្បិ សុខុមរូបំ។

7. Duppariggahaṭṭhena kāraṇabhūtena lakkhaṇassa indriyādisabhāvassa duppaṭivijjhatā, evaṃ supariggahaṭṭhena lakkhaṇasuppaṭivijjhatā veditabbā. ‘‘Dūre’’ti avuttassāti lakkhaṇato ‘‘dūre’’ti akathitassa. Vuttampīti lakkhaṇato ‘‘dūre’’ti vuttampi sukhumarūpaṃ.

‘‘ភិន្ទមានោ’’តិ សម្ភិន្ទមានោតិ វុត្តំ ហោតីតិ អាហ ‘‘មិស្សកំ ករោន្តោ’’តិ។ យស្មា បន ភេទនំ វិភាគករណម្បិ ហោតិ, តស្មា ទុតិយវិកប្បេ ‘‘ភិន្ទមានោ’’តិ បទស្ស ‘‘វិសុំ ករោន្តោ’’តិ អត្ថមាហ។ តតិយវិកប្បេ បន ភិន្ទមានោតិ វិនាសេន្តោតិ អត្ថោ។ តេនាហ ‘‘សន្តិកភាវំ ភិន្ទិត្វា ទូរភាវំ, ទូរភាវញ្ច ភិន្ទិត្វា សន្តិកភាវំ ករោន្តោ’’តិ។ ន ហិ សក្កា សន្តិកស្ស តព្ភាវំ អវិនាសេត្វា ទូរភាវំ កាតុំ, តថា ឥតរស្សាបិ។ សន្តិកភាវករណេន ន ភិន្ទតិ ន វិនាសេតិ, ន ច ឱកាសទូរតោ លក្ខណតោ ទូរំ វិសុំ ករណេន ភិន្ទតិ វិភាគំ ករោតិ, នាបិ ឱកាសទូរេន លក្ខណតោ ទូរំ វោមិស្សកករណេន ភិន្ទតិ សម្ភិន្ទតីតិ យោជនា។ ‘‘តិធា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា វិវរតិ។ វិសុំ ករោតិ, វោមិស្សកំ ករោតីតិ ករោតិ-សទ្ទំ អានេត្វា សម្ពន្ធោ។ ‘‘ឯត្ថាបី’’តិអាទិនា យថា ‘‘ឱកាសតោ ទូរមេវ ភិន្ទតី’’តិ ឯត្ថ ឱកាសតោ ទូរស្ស ឱកាសតោ សន្តិកភាវករណំ អធិប្បេតន្តិ វិនាសនំ ភេទនំ, ឯវំ ‘‘ន លក្ខណតោ ទូរំ ភិន្ទតី’’តិ ឯត្ថាបិ លក្ខណតោ ទូរស្ស លក្ខណតោ សន្តិកភាវាករណំ អភេទនំ អវិនាសនន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ។ វោមិស្សកករណវិភាគករណត្ថតំ សន្ធាយាហ ‘‘ភិន្ទមានោតិ ឯត្ថ ច អញ្ញថា ភេទនំ វុត្ត’’ន្តិ។ បច្ឆិមនយេ វិនាសនត្ថមេវ សន្ធាយ ‘‘ភេទនំ ឥធ ច អញ្ញថា វុត្ត’’ន្តិ អវោច។

‘‘Bhindamāno’’ti sambhindamānoti vuttaṃ hotīti āha ‘‘missakaṃ karonto’’ti. Yasmā pana bhedanaṃ vibhāgakaraṇampi hoti, tasmā dutiyavikappe ‘‘bhindamāno’’ti padassa ‘‘visuṃ karonto’’ti atthamāha. Tatiyavikappe pana bhindamānoti vināsentoti attho. Tenāha ‘‘santikabhāvaṃ bhinditvā dūrabhāvaṃ, dūrabhāvañca bhinditvā santikabhāvaṃ karonto’’ti. Na hi sakkā santikassa tabbhāvaṃ avināsetvā dūrabhāvaṃ kātuṃ, tathā itarassāpi. Santikabhāvakaraṇena na bhindati na vināseti, na ca okāsadūrato lakkhaṇato dūraṃ visuṃ karaṇena bhindati vibhāgaṃ karoti, nāpi okāsadūrena lakkhaṇato dūraṃ vomissakakaraṇena bhindati sambhindatīti yojanā. ‘‘Tidhā attho daṭṭhabbo’’ti saṅkhepena vuttamatthaṃ ‘‘na hī’’tiādinā vivarati. Visuṃ karoti, vomissakaṃ karotīti karoti-saddaṃ ānetvā sambandho. ‘‘Etthāpī’’tiādinā yathā ‘‘okāsato dūrameva bhindatī’’ti ettha okāsato dūrassa okāsato santikabhāvakaraṇaṃ adhippetanti vināsanaṃ bhedanaṃ, evaṃ ‘‘na lakkhaṇato dūraṃ bhindatī’’ti etthāpi lakkhaṇato dūrassa lakkhaṇato santikabhāvākaraṇaṃ abhedanaṃ avināsananti imamatthaṃ dasseti. Vomissakakaraṇavibhāgakaraṇatthataṃ sandhāyāha ‘‘bhindamānoti ettha ca aññathā bhedanaṃ vutta’’nti. Pacchimanaye vināsanatthameva sandhāya ‘‘bhedanaṃ idha ca aññathā vutta’’nti avoca.

រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

២. វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

2. Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā

៨. ចក្ខាទយោ បសាទាតិ ឱឡារិកត្តភាវបរិយាបន្នា ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាបសាទា, មនោមយត្តភាវបរិយាបន្នា ចក្ខុសោតប្បសាទា ច។ កាយវោហារំ អរហន្តីតិ កាយន្តោគធត្តា កាយេកទេសត្តា ច កាយោតិ វត្តព្ពតំ អរហន្តិ។ កាយោតិ ហិ អត្តភាវោបិ វុច្ចតិ ‘‘សក្កាយទិដ្ឋី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២១; ៣.១៥៥), ករជកាយោបិ ‘‘សោ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតី’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ៣.១៤)។ តព្ពត្ថុកាតិ ចក្ខាទិនិស្សិតា កាយិកាតិ បរិយាយេន វុត្តា, និប្បរិយាយេន បន ចេតសិកាវ។ យថាហ ‘‘យំ តស្មិំ សមយេ តជ្ជាចក្ខុវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជំ ចេតសិកំ នេវ សាតំ នាសាតំ ចេតោសម្ផស្សជំ អទុក្ខមសុខំ វេទយិត’’ន្តិអាទិ (ធ. ស. ១៥២)។ ‘‘ន ហិ ចក្ខាទយោ កាយប្បសាទា ហោន្តី’’តិ ឥមិនា កាយបសាទនិស្សិតា វេទនា និប្បរិយាយេន កាយិកាតិ ទស្សេតិ។ កាយិកចេតសិកាទិភាវេនាតិ អាទិ-សទ្ទេន កុសលាកុសលាព្យាកតាទិភាវា សង្គយ្ហន្តិ។ តេនាតិ សុខាទិវេទនេកទេសស្ស អទ្ធាសមយវសេន អតីតាទិភាវាភាវេន។ កេចិ បនេត្ថ ‘‘ហេដ្ឋា ទស្សិតនយត្តា បាកដត្តា អទ្ធាវសេន, ឯកមុហុត្តាទិបុព្ពណ្ហាទីសុ ឧតុអាទិនា រូបស្ស វិយ វេទនាយ វិភាគោ ន គយ្ហតីតិ សមយវសេន ច អតីតាទិភេទោ ន ទស្សិតោ’’តិ វទន្តិ។ សន្តានវសេន បវត្តានម្បិ វេទនានំ ចិត្តេន សមូហតោ គហេតព្ពតំ សន្ធាយាហ ‘‘វេទនាសមុទាយោ’’តិ។ តេហីតិ អទ្ធាសមយវសេន អតីតាទិភាវេហិ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ វិភង្គេ។ តេតិ ‘‘វេទនេកទេសា’’តិ វុត្តា កាយិកចេតសិកាទិភាវេន ភិន្នា សុខាទិវេទនាវិសេសា។ យទិ វេទនេកទេសា ឯត្ថ គហិតា, ខណបរិច្ឆិន្នាវ តេ គហេតព្ពា, ន សន្តតិបរិច្ឆិន្នាតិ អាហ ‘‘ឯកសន្តតិយំ បនា’’តិអាទិ។ តេសូតិ សុខាទិភេទេសុ។ ភេទោតិ វិសេសោ។ តស្សាតិ សុខាទិវិសេសស្ស។ យថា ចេត្ថ, ឯវំ ‘‘តំសហិតតទុប្បាទកា’’តិ ឯត្ថាបិ តំ-សទ្ទេន សុខាទិវិសេសោ បច្ចាមដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ។ សន្តតិ បរិច្ឆេទិកា ភវិតុំ អរហតីតិ សម្ពន្ធោ។ សន្តតិខណវសេនេវ បរិច្ឆេទោ វុត្តោ, ន អទ្ធាសមយវសេនាតិ អធិប្បាយោ។

8. Cakkhādayopasādāti oḷārikattabhāvapariyāpannā cakkhusotaghānajivhāpasādā, manomayattabhāvapariyāpannā cakkhusotappasādā ca. Kāyavohāraṃ arahantīti kāyantogadhattā kāyekadesattā ca kāyoti vattabbataṃ arahanti. Kāyoti hi attabhāvopi vuccati ‘‘sakkāyadiṭṭhī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.21; 3.155), karajakāyopi ‘‘so imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimminātī’’tiādīsu (paṭi. ma. 3.14). Tabbatthukāti cakkhādinissitā kāyikāti pariyāyena vuttā, nippariyāyena pana cetasikāva. Yathāha ‘‘yaṃ tasmiṃ samaye tajjācakkhuviññāṇadhātusamphassajaṃ cetasikaṃ neva sātaṃ nāsātaṃ cetosamphassajaṃ adukkhamasukhaṃ vedayita’’ntiādi (dha. sa. 152). ‘‘Na hi cakkhādayo kāyappasādā hontī’’ti iminā kāyapasādanissitā vedanā nippariyāyena kāyikāti dasseti. Kāyikacetasikādibhāvenāti ādi-saddena kusalākusalābyākatādibhāvā saṅgayhanti. Tenāti sukhādivedanekadesassa addhāsamayavasena atītādibhāvābhāvena. Keci panettha ‘‘heṭṭhā dassitanayattā pākaṭattā addhāvasena, ekamuhuttādipubbaṇhādīsu utuādinā rūpassa viya vedanāya vibhāgo na gayhatīti samayavasena ca atītādibhedo na dassito’’ti vadanti. Santānavasena pavattānampi vedanānaṃ cittena samūhato gahetabbataṃ sandhāyāha ‘‘vedanāsamudāyo’’ti. Tehīti addhāsamayavasena atītādibhāvehi. Etthāti etasmiṃ vibhaṅge. Teti ‘‘vedanekadesā’’ti vuttā kāyikacetasikādibhāvena bhinnā sukhādivedanāvisesā. Yadi vedanekadesā ettha gahitā, khaṇaparicchinnāva te gahetabbā, na santatiparicchinnāti āha ‘‘ekasantatiyaṃ panā’’tiādi. Tesūti sukhādibhedesu. Bhedoti viseso. Tassāti sukhādivisesassa. Yathā cettha, evaṃ ‘‘taṃsahitataduppādakā’’ti etthāpi taṃ-saddena sukhādiviseso paccāmaṭṭhoti veditabbo. Santati paricchedikā bhavituṃ arahatīti sambandho. Santatikhaṇavaseneva paricchedo vutto, na addhāsamayavasenāti adhippāyo.

‘‘បុព្ពន្តាបរន្តមជ្ឈគតា’’តិ និដ្ឋិតហេតុកិច្ចា អនិដ្ឋិតបច្ចយកិច្ចាតិ វុត្តា, តំ បន អតិក្កន្តហេតុបច្ចយកិច្ចន្តិ ឯវំ វុត្តស្ស នយស្ស ឧបលក្ខណន្តិ អាហ ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តមជ្ឈគតាតិ ឯតេន ហេតុបច្ចយកិច្ចវសេន វុត្តនយំ ទស្សេតី’’តិ។ ឯត្ថ កុសលាកុសលកិរិយវេទនានំ រូបស្ស វិយ, វិបាកានំ វិយ ច អយំ នាម ជនកហេតូតិ និប្បរិយាយេន ន សក្កា វត្តុំ, បរិយាយេន បន អនន្តរបច្ចយភូតោ ហេតូតិ វត្តព្ពោ។

‘‘Pubbantāparantamajjhagatā’’ti niṭṭhitahetukiccā aniṭṭhitapaccayakiccāti vuttā, taṃ pana atikkantahetupaccayakiccanti evaṃ vuttassa nayassa upalakkhaṇanti āha ‘‘pubbantāparantamajjhagatāti etena hetupaccayakiccavasena vuttanayaṃ dassetī’’ti. Ettha kusalākusalakiriyavedanānaṃ rūpassa viya, vipākānaṃ viya ca ayaṃ nāma janakahetūti nippariyāyena na sakkā vattuṃ, pariyāyena pana anantarapaccayabhūto hetūti vattabbo.

១១. សន្តាបនកិច្ចន្តិ បរិឌហនកិច្ចំ។ ជាតិអាទិសង្ករន្តិ ជាតិសភាវបុគ្គលលោកិយលោកុត្តរតោ សង្ករំ សម្ភេទំ អកត្វា។ សមានជាតិយន្តិ ឯកជាតិយំ។ សុខតោ តជ្ជាតិយា អទុក្ខមសុខា បណីតាតិ យោជេតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ។ សមានភេទេតិ ភូមន្តរាទិសមានវិភាគេ។ ឧបព្រូហិតានំ ធាតូនន្តិ ឧឡាររូបសមុដ្ឋាបនេន បណីតានំ រូបធម្មានំ។ វិពាធិតានន្តិ និប្បីឡិតានំ មិលាបិតានំ។ ឧភយន្តិ សុខាទិទ្វយំ។ ឯត្ថ ច ខោភនា, អាលុឡនា ច កាយិកសុខស្ស វសេន វេទិតព្ពា។ អភិសន្ទនា ឈានសុខស្ស។ មទយនា កាមសុខស្ស។ តថា ឆាទនា។ អាសិញ្ចនា សព្ពស្ស។ ឆាទនា អាសិញ្ចនា វា សព្ពស្ស វសេន វេទិតព្ពា។

11. Santāpanakiccanti pariḍahanakiccaṃ. Jātiādisaṅkaranti jātisabhāvapuggalalokiyalokuttarato saṅkaraṃ sambhedaṃ akatvā. Samānajātiyanti ekajātiyaṃ. Sukhato tajjātiyā adukkhamasukhā paṇītāti yojetabbāti sambandho. Samānabhedeti bhūmantarādisamānavibhāge. Upabrūhitānaṃ dhātūnanti uḷārarūpasamuṭṭhāpanena paṇītānaṃ rūpadhammānaṃ. Vibādhitānanti nippīḷitānaṃ milāpitānaṃ. Ubhayanti sukhādidvayaṃ. Ettha ca khobhanā, āluḷanā ca kāyikasukhassa vasena veditabbā. Abhisandanā jhānasukhassa. Madayanā kāmasukhassa. Tathā chādanā. Āsiñcanā sabbassa. Chādanā āsiñcanā vā sabbassa vasena veditabbā.

សភាវាទិភេទេន ចាតិ សភាវបុគ្គលលោកិយាទិភេទេន ច។ ឯកន្តបណីតេ លោកុត្តរេ ហីនបណីតានំ បដិបទានំ វសេន ហីនបណីតតា។ ឯកន្តហីនេ អកុសលេ ឆន្ទាទិវសេន ហីនបណីតតា, ឱឡារិកសុខុមតា ច។ តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យា ឱឡារិកា, សា ហីនា។ យា សុខុមា, សា បណីតា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ១១)។ អកុសលាទីសុ ទោសសហគតាទិអន្តរភេទវសេន ឧបាទាយុបាទាយ ឱឡារិកសុខុមតា តំតំវាបនវសេន វុច្ចតិ, ន កុសលាកុសលាទិវសេនាតិ អាហ ‘‘តំតំវាបនវសេន កថនេបិ បរិវត្តនំ នត្ថី’’តិ។ ទោសុស្សន្នតាយាតិ កិលេសាធិកតាយ។ តថាតិ ទោសុស្សន្នតាយ។ កថំ បន កុសលេសុ ទោសុស្សន្នតា? ឧបនិស្សយវសេន, កិលេសាធិកេហិ សន្តានេ បវត្តមានា កុសលា ធម្មា កិលេសេហិ សម្ពាធប្បត្តិយា តិណាទីហិ សម្ពាធប្បត្តានិ វិយ សស្សានិ វិបុលផលឧឡារផលា ន ហោន្តីតិ។ តថាតិ មន្ទទោសតាយ។ កុសលានំ មន្ទទោសតាបិ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពា។ ឱឡារិកសុខុមនិកន្តីតិ ឯត្ថ អន្តោគធវិសេសំ និកន្តិយា ឱឡារិកសុខុមតាសាមញ្ញំ វុត្តំ។ យថា ហេត្ថ ឱឡារិកសាមញ្ញេន ឱឡារិកោឡារិកតរោឡារិកតមា និកន្តិយោ គយ្ហន្តិ, តថា សុខុមសុខុមតរសុខុមតមា សុខុមតាសាមញ្ញេន គយ្ហន្តីតិ។ សុខុមតមនិកន្តិវត្ថុន្តិ ចេត្ថ យាវ ភវគ្គំ វិបស្សនាញាណញ្ច វេទិតព្ពំ។

Sabhāvādibhedena cāti sabhāvapuggalalokiyādibhedena ca. Ekantapaṇīte lokuttare hīnapaṇītānaṃ paṭipadānaṃ vasena hīnapaṇītatā. Ekantahīne akusale chandādivasena hīnapaṇītatā, oḷārikasukhumatā ca. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yā oḷārikā, sā hīnā. Yā sukhumā, sā paṇītā’’ti (vibha. aṭṭha. 11). Akusalādīsu dosasahagatādiantarabhedavasena upādāyupādāya oḷārikasukhumatā taṃtaṃvāpanavasena vuccati, na kusalākusalādivasenāti āha ‘‘taṃtaṃvāpanavasena kathanepi parivattanaṃ natthī’’ti. Dosussannatāyāti kilesādhikatāya. Tathāti dosussannatāya. Kathaṃ pana kusalesu dosussannatā? Upanissayavasena, kilesādhikehi santāne pavattamānā kusalā dhammā kilesehi sambādhappattiyā tiṇādīhi sambādhappattāni viya sassāni vipulaphalauḷāraphalā na hontīti. Tathāti mandadosatāya. Kusalānaṃ mandadosatāpi vuttanayānusārena veditabbā. Oḷārikasukhumanikantīti ettha antogadhavisesaṃ nikantiyā oḷārikasukhumatāsāmaññaṃ vuttaṃ. Yathā hettha oḷārikasāmaññena oḷārikoḷārikataroḷārikatamā nikantiyo gayhanti, tathā sukhumasukhumatarasukhumatamā sukhumatāsāmaññena gayhantīti. Sukhumatamanikantivatthunti cettha yāva bhavaggaṃ vipassanāñāṇañca veditabbaṃ.

១៣. យទិ សិយាតិ យទិ អសម្បយោគោ វិសំសដ្ឋោ សិយា។

13. Yadi siyāti yadi asampayogo visaṃsaṭṭho siyā.

សន្តិកតោ អកុសលតោតិ អកុសលភាវេន សន្តិកតោ លោភសហគតាទិអកុសលវេទយិតតោ។ អកុសលាតិ ទោសសហគតាទិអកុសលវេទនា ទូរេតិ យថា ឧទ្ធរីយតិ។ តតោ ទូរតោ កុសលតោតិ តតោ អកុសលតោ ទូរតោ កាមាវចរាទិកុសលវេទយិតតោ កុសលា កាមាវចរាទិកុសលវេទនា។ ‘‘ន សក្កា’’តិ វុត្តំ ឧទ្ធរិតុំ អសក្កុណេយ្យតំ ‘‘តថា ហិ សតី’’តិអាទិនា វិវរតិ។ តស្មាតិ យស្មា ទូរតោ សន្តិកុទ្ធរណំ វុត្តនយេន សន្តិកតោ សន្តិកុទ្ធរណមេវ ហោតិ, តថា សតិ អត្ថវិសេសោ ន ហោតិ, ឧបាទាយុបាទាយ ទូរសន្តិកតា ឥធ វុច្ចតិ។ តស្មា សន្តិកតោ សន្តិកុទ្ធរណញ្ច ន សក្កា កាតុំ អត្ថវិសេសាភាវតោ, អនធិប្បេតត្តា ចាតិ អធិប្បាយោ។

Santikatoakusalatoti akusalabhāvena santikato lobhasahagatādiakusalavedayitato. Akusalāti dosasahagatādiakusalavedanā dūreti yathā uddharīyati. Tato dūrato kusalatoti tato akusalato dūrato kāmāvacarādikusalavedayitato kusalā kāmāvacarādikusalavedanā. ‘‘Na sakkā’’ti vuttaṃ uddharituṃ asakkuṇeyyataṃ ‘‘tathā hi satī’’tiādinā vivarati. Tasmāti yasmā dūrato santikuddharaṇaṃ vuttanayena santikato santikuddharaṇameva hoti, tathā sati atthaviseso na hoti, upādāyupādāya dūrasantikatā idha vuccati. Tasmā santikato santikuddharaṇañca na sakkā kātuṃ atthavisesābhāvato, anadhippetattā cāti adhippāyo.

ននុ ច អតិសយវចនិច្ឆាវសេន អត្ថេវ អត្ថវិសេសោតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘ទូរទូរតរតាយ វិយ សន្តិកសន្តិកតរតាយ ច អនធិប្បេតត្តា’’តិ។ យាតិ អកុសលវេទនា។ តតោតិ កុសលវេទយិតតោ។ ឥធ វុត្តស្ស ទូរស្សាតិ ឥមស្មិំ វេទនាក្ខន្ធវិភង្គេ ‘‘អកុសលា វេទនា កុសលាព្យាកតាហិ វេទនាហិ ទូរេ’’តិអាទិនា (វិភ. ១៣) វុត្តស្ស ទូរស្ស។ ទូរតោ អច្ចន្តវិសភាគត្តាតិ យតោ យំ ‘‘ទូរេ’’តិ វុត្តំ, តតោ អច្ចន្តវិសទិសត្តា តស្ស វសេន ទូរេ សន្តិកំ នត្ថីតិ ន សក្កា ទូរតោ សន្តិកំ ឧទ្ធរិតុំ។ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – ហេដ្ឋា យា វេទនា យាយ វេទនាយ ទូរេតិ វុត្តា, សា ឯវ តស្សា កេនចិបិ បរិយាយេន សន្តិកេតិ ន ឧទ្ធរិតព្ពាតិ។ សន្តិកេតិ វុត្តវេទនំយេវ សន្ធាយ វទតិ។ ភិន្នេតិ លោភសហគតាទិវសេន វិភត្តេ។ តត្ថេវាតិ ‘‘សន្តិកេ’’តិ វុត្តអត្ថេ ឯវ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អកុសលា វេទនា អកុសលាយ វេទនាយ សន្តិកេ’’តិ ឯវំ វុត្តអកុសលាយ វេទនាយមេវ លោភសហគតាទិវសេន វិភត្តាយ ទូរភាវោបិ លព្ភតិ។ ឯវំ សេសេសុបីតិ។

Nanu ca atisayavacanicchāvasena attheva atthavisesoti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘dūradūrataratāya viya santikasantikataratāya ca anadhippetattā’’ti. Yāti akusalavedanā. Tatoti kusalavedayitato. Idha vuttassa dūrassāti imasmiṃ vedanākkhandhavibhaṅge ‘‘akusalā vedanā kusalābyākatāhi vedanāhi dūre’’tiādinā (vibha. 13) vuttassa dūrassa. Dūrato accantavisabhāgattāti yato yaṃ ‘‘dūre’’ti vuttaṃ, tato accantavisadisattā tassa vasena dūre santikaṃ natthīti na sakkā dūrato santikaṃ uddharituṃ. Ayañhettha adhippāyo – heṭṭhā yā vedanā yāya vedanāya dūreti vuttā, sā eva tassā kenacipi pariyāyena santiketi na uddharitabbāti. Santiketi vuttavedanaṃyeva sandhāya vadati. Bhinneti lobhasahagatādivasena vibhatte. Tatthevāti ‘‘santike’’ti vuttaatthe eva. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘akusalā vedanā akusalāya vedanāya santike’’ti evaṃ vuttaakusalāya vedanāyameva lobhasahagatādivasena vibhattāya dūrabhāvopi labbhati. Evaṃ sesesupīti.

យទិ សន្តិកតោ ទូរំ លព្ភតិ, យទគ្គេន ទូរំ លព្ភតិ, តទគ្គេន ទូរតោ សន្តិកំ ឧទ្ធរិយេយ្យាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘ឧបាទាយុបាទាយ ទូរតោ ច សន្តិកំ ន សក្កា ឧទ្ធរិតុ’’ន្តិអាទិ។ តស្សត្ថោ – យំ សន្តិកតោ ទូរំ លព្ភតិ, យទិបិ តំ វិសភាគដ្ឋេន លព្ភតិ, តថាបិ យំ តត្ថ សន្តិកំ លព្ភតិ, តំ សភាគដ្ឋេនេវ លព្ភតីតិ សន្តិកតោវ សន្តិកំ ឧទ្ធដំ សិយាតិ។ តស្មាតិ យស្មា វិសភាគដ្ឋេន ទូរតា, សភាគដ្ឋេន ច សន្តិកតា ឥច្ឆិតា, តស្មា។ លោភសហគតាយ ទោសសហគតា វិសភាគតាយ ទូរេ សមានា កថំ សន្តិកេ ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ។ ននុ តាសំ អកុសលសភាគតា លព្ភតេវាតិ តត្ថ ឧត្តរមាហ ‘‘វិសភាគតា’’តិអាទិ។ តត្ថ ភេទំ អគ្គហេត្វា ន បវត្តតីតិ ភេទំ វិសេសំ អសទិសតំ គហេត្វា ឯវ បវត្តតិ វិសភាគតា។ ទូរតាយាតិ ឥធាធិប្បេតាយ ទូរតាយ សភាគស្ស អព្យាបកត្តា ទូរតោ សន្តិកុទ្ធរណំ ន សក្កា កាតុំ។ សតិ ហិ សភាគព្យាបកត្តេ សិយា សន្តិកតាតិ ទូរតោ សន្តិកុទ្ធរណំ សក្កា កាតុន្តិ អធិប្បាយោ។ ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា តមេវត្ថំ បាកដំ ករោតិ។ សភាគតាតិ សាមញ្ញំ។ ភេទន្តិ វិសេសំ។ អន្តោគធំ កត្វាវាតិ អភិព្យាបេត្វាវ។ វិសភាគព្យាបកត្តា សន្តិកតាយាតិ ឥធាធិប្បេតវិសភាគំ ព្យាបេត្វា បវត្តនតោ ហេដ្ឋា វុត្តសន្តិកតាយ សន្តិកតោ ទូរុទ្ធរណំ សក្កា កាតុំ។ តមេវត្ថំ ‘‘អកុសលតា ហី’’តិអាទិនា បាកដំ ករោតិ។

Yadi santikato dūraṃ labbhati, yadaggena dūraṃ labbhati, tadaggena dūrato santikaṃ uddhariyeyyāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘upādāyupādāya dūrato ca santikaṃ na sakkā uddharitu’’ntiādi. Tassattho – yaṃ santikato dūraṃ labbhati, yadipi taṃ visabhāgaṭṭhena labbhati, tathāpi yaṃ tattha santikaṃ labbhati, taṃ sabhāgaṭṭheneva labbhatīti santikatova santikaṃ uddhaṭaṃ siyāti. Tasmāti yasmā visabhāgaṭṭhena dūratā, sabhāgaṭṭhena ca santikatā icchitā, tasmā. Lobhasahagatāya dosasahagatā visabhāgatāya dūre samānā kathaṃ santike bhaveyyāti adhippāyo. Nanu tāsaṃ akusalasabhāgatā labbhatevāti tattha uttaramāha ‘‘visabhāgatā’’tiādi. Tattha bhedaṃ aggahetvā na pavattatīti bhedaṃ visesaṃ asadisataṃ gahetvā eva pavattati visabhāgatā. Dūratāyāti idhādhippetāya dūratāya sabhāgassa abyāpakattā dūrato santikuddharaṇaṃ na sakkā kātuṃ. Sati hi sabhāgabyāpakatte siyā santikatāti dūrato santikuddharaṇaṃ sakkā kātunti adhippāyo. ‘‘Na hī’’tiādinā tamevatthaṃ pākaṭaṃ karoti. Sabhāgatāti sāmaññaṃ. Bhedanti visesaṃ. Antogadhaṃ katvāvāti abhibyāpetvāva. Visabhāgabyāpakattā santikatāyāti idhādhippetavisabhāgaṃ byāpetvā pavattanato heṭṭhā vuttasantikatāya santikato dūruddharaṇaṃ sakkā kātuṃ. Tamevatthaṃ ‘‘akusalatā hī’’tiādinā pākaṭaṃ karoti.

វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

៣. សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

3. Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā

១៧. តស្សាបីតិ សញ្ញាយបិ។ តព្ពត្ថុកត្តាតិ ចក្ខុវត្ថុកត្តា។ បដិឃវិញ្ញេយ្យោតិ យថាវុត្តបដិឃតោ វិជានិតព្ពោ បដិឃវសេន គហេតព្ពោ។ ឧត្តរបទលោបំ កត្វាតិ បុរិមបទេ ឧត្តរបទលោបំ កត្វា។

17. Tassāpīti saññāyapi. Tabbatthukattāti cakkhuvatthukattā. Paṭighaviññeyyoti yathāvuttapaṭighato vijānitabbo paṭighavasena gahetabbo. Uttarapadalopaṃ katvāti purimapade uttarapadalopaṃ katvā.

វិញ្ញេយ្យភាវេ, ន ឧប្បត្តិយន្តិ អធិប្បាយោ។ វចនន្តិ សទ្ទោ, នាមន្តិ អត្ថោ។ វចនាធីនាតិ គហេតព្ពតំ បតិ សទ្ទាធីនា, នាមាយត្តគហណាតិ អត្ថោ។ យទេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ នាមរូបទុកេ (ធ. ស. មូលដី. ១០១-១០៨) វុត្តមេវ។ អធិវចនំ បញ្ញត្តិបកាសកំ ញាបកំ ឯតេសំ អត្ថីតិ អធិវចនា យថា អរិសសោតិ។ តតោជោតិ អធិវចនសង្ខាតតោ អរូបក្ខន្ធតោ ជាតោ។ អរូបក្ខន្ធបរិយាបន្នត្តា ផស្សេបិ យថាវុត្តោ អត្ថោ សម្ភវតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សម្ផស្សោយេវ វា’’តិអាទិមាហ។ ន កេវលំ មនោទ្វារិកផស្សេ ឯវ, អថ ខោ បញ្ចទ្វារិកផស្សេបិ ‘‘វិញ្ញេយ្យភាវេ វចនំ អធិកិច្ច បវត្តា អធិវចនា’’តិអាទិវុត្តប្បការោ អត្ថោ សម្ភវតិ។ ឥតីតិ តស្មា។ តេន បរិយាយេនាតិ មនោសម្ផស្សជបរិយាយេន។ តតោជាបីតិ បញ្ចទ្វារិកផស្សជាតាបិ។ អញ្ញប្បការាសម្ភវតោតិ បដិឃសម្ផស្សជបរិយាយស្ស អសម្ភវតោ។ អាវេណិកំ បដិឃសម្ផស្សជតា។ បការន្តរំ អធិវចនសម្ផស្សជតា។

Viññeyyabhāve, na uppattiyanti adhippāyo. Vacananti saddo, nāmanti attho. Vacanādhīnāti gahetabbataṃ pati saddādhīnā, nāmāyattagahaṇāti attho. Yadettha vattabbaṃ, taṃ nāmarūpaduke (dha. sa. mūlaṭī. 101-108) vuttameva. Adhivacanaṃ paññattipakāsakaṃ ñāpakaṃ etesaṃ atthīti adhivacanā yathā arisasoti. Tatojoti adhivacanasaṅkhātato arūpakkhandhato jāto. Arūpakkhandhapariyāpannattā phassepi yathāvutto attho sambhavatīti dassetuṃ ‘‘samphassoyeva vā’’tiādimāha. Na kevalaṃ manodvārikaphasse eva, atha kho pañcadvārikaphassepi ‘‘viññeyyabhāve vacanaṃ adhikicca pavattā adhivacanā’’tiādivuttappakāro attho sambhavati. Itīti tasmā. Tena pariyāyenāti manosamphassajapariyāyena. Tatojāpīti pañcadvārikaphassajātāpi. Aññappakārāsambhavatoti paṭighasamphassajapariyāyassa asambhavato. Āveṇikaṃ paṭighasamphassajatā. Pakārantaraṃ adhivacanasamphassajatā.

យទិ ឯវន្តិ យទិ បញ្ចទ្វារិកផស្សេហិ ឧប្បន្នសញ្ញា បរិយាយតោ និប្បរិយាយតោ ច ‘‘អធិវចនសម្ផស្សជា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ ចត្តារោបិ អរូបិនោ ខន្ធា ឯវំ វត្តុំ យុត្តា។ ឯវំ សន្តេ សញ្ញាវ កស្មា ‘‘អធិវចនសម្ផស្សជា’’តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘តិណ្ណំ ខន្ធាន’’ន្តិអាទិ។ តត្ថ តិណ្ណំ ខន្ធានន្តិ វេទនាសង្ខារវិញ្ញាណក្ខន្ធានំ។ អត្ថវសេនាតិ ‘‘វចនំ អធិកិច្ច បវត្តា អធិវចនា’’តិអាទិនា វុត្តអត្ថវសេន អន្វត្ថតាវសេន។ អត្តនោ បត្តម្បិ នាមន្តិ ‘‘អធិវចនសម្ផស្សជា’’តិ ឯវំ អត្តនោ អនុប្បត្តម្បិ នាមំ។ ធម្មាភិលាបោតិ សភាវនិរុត្តិ។ បុព្ពេ ចតុន្នំ អរូបក្ខន្ធានំ សាធារណោបិ អធិវចនសម្ផស្សជវោហារោ រុឡ្ហិវសេន សញ្ញាយ ឯវ បវត្តោតិ វត្វា ឥទានិ សោ តទញ្ញារូបក្ខន្ធសាធារណោ សញ្ញាយ និវេសិតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ។ រជ្ជិត្វា ឱលោកនាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន កុជ្ឈិត្វា ឱលោកនាទិ វិយ រជ្ជិត្វា សវនាទិបិ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពំ, តថាសោតាវធានាទិនោបិ រត្តតាទិវិជានននិមិត្តតាសម្ភវតោ។ ចក្ខុសម្ផស្សជាសញ្ញាយ បន បាកដភាវំ និទស្សនវសេន ទស្សេតុំ ‘‘ឱលោកនំ ចក្ខុវិញ្ញាណវិសយសមាគមេ’’តិអាទិមាហ។

Yadievanti yadi pañcadvārikaphassehi uppannasaññā pariyāyato nippariyāyato ca ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuccanti, evaṃ cattāropi arūpino khandhā evaṃ vattuṃ yuttā. Evaṃ sante saññāva kasmā ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuttāti āha ‘‘tiṇṇaṃ khandhāna’’ntiādi. Tattha tiṇṇaṃ khandhānanti vedanāsaṅkhāraviññāṇakkhandhānaṃ. Atthavasenāti ‘‘vacanaṃ adhikicca pavattā adhivacanā’’tiādinā vuttaatthavasena anvatthatāvasena. Attano pattampi nāmanti ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti evaṃ attano anuppattampi nāmaṃ. Dhammābhilāpoti sabhāvanirutti. Pubbe catunnaṃ arūpakkhandhānaṃ sādhāraṇopi adhivacanasamphassajavohāro ruḷhivasena saññāya eva pavattoti vatvā idāni so tadaññārūpakkhandhasādhāraṇo saññāya nivesitoti dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Rajjitvā olokanādīsūti ettha ādi-saddena kujjhitvā olokanādi viya rajjitvā savanādipi saṅgayhatīti veditabbaṃ, tathāsotāvadhānādinopi rattatādivijānananimittatāsambhavato. Cakkhusamphassajāsaññāya pana pākaṭabhāvaṃ nidassanavasena dassetuṃ ‘‘olokanaṃ cakkhuviññāṇavisayasamāgame’’tiādimāha.

ឱលោកនស្ស អបាកដភាវេ រត្តតាទិវិជាននំ ន ហោតិ, បាកដភាវេ ច ហោតីតិ អាហ ‘‘បសាទវត្ថុកា ឯវា’’តិ។ ‘‘អញ្ញំ ចិន្តេន្ត’’ន្តិ យំ បុព្ពេ តេន កថិតំ, កាយេន វា បកាសិតំ, តតោ អញ្ញំ កិញ្ចិ អត្ថំ ចិន្តេន្តំ។ តេនេវាហ ‘‘ញាត’’ន្តិ។

Olokanassa apākaṭabhāve rattatādivijānanaṃ na hoti, pākaṭabhāve ca hotīti āha ‘‘pasādavatthukā evā’’ti. ‘‘Aññaṃ cintenta’’nti yaṃ pubbe tena kathitaṃ, kāyena vā pakāsitaṃ, tato aññaṃ kiñci atthaṃ cintentaṃ. Tenevāha ‘‘ñāta’’nti.

សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

៤. សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

4. Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā

២០. ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយាតិ ឯត្ថា’’តិ ឥទំ បឋមំ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា’’តិ វចនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តស្ស ហិ ភុម្មវសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ។ តេនាហ ‘‘តត្ថ ហិ បធានំ ទស្សិត’’ន្តិ។ ហេដ្ឋិមកោដិយាវ បធានំ ទស្សិតន្តិ ឥមមត្ថំ គហេត្វា ‘‘យទិ ឯវ’’ន្តិអាទិនា ចោទេតិ។ ឥតរោ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា បធានមេវ ទស្សិត’’ន្តិ ឯវមេត្ថ និយមោ គហេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឧបរិមកោដិគតភាវេនា’’តិអាទិនា តំ បរិហរតិ។ បធានស្សេវ ទស្សនំ។ បធានេ ហិ ទស្សិតេ អប្បធានម្បិ អត្ថតោ ទស្សិតមេវ ហោតីតិ។ តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តំសម្បយុត្តសង្ខារា បន តាយ គហិតាយ គហិតាវ ហោន្តី’’តិ។ យំ ហេដ្ឋិមកោដិយំ លព្ភតិ, តំ ឧបរិមកោដិយម្បិ លព្ភតិ ឯវាតិ អាហ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិ ហិ សព្ពព្យាបិកា’’តិ។ ទុតិយេ ករណនិទ្ទេសតំ ទស្សេតុំ ‘‘អាគតាតិ សម្ពន្ធោ’’តិ អាហ។ អាគមនកិរិយា ហិ ហេដ្ឋិមកោដិយា ករណភាវេន តត្ថ វុត្តាតិ។ យថា ច អាគមនកិរិយាយ, ឯវំ វចនកិរិយាយបិ ហេដ្ឋិមកោដិយា ករណភាវោ សម្ភវតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘បុរិមេបិ វា’’តិអាទិមាហ។ ‘‘ឯកូនបញ្ញាសប្បភេទេ’’តិ ឥទំ លោកិយចិត្តុប្បាទេ បាឡិអាគតានំ សង្ខារក្ខន្ធធម្មានំ ឧបរិមកោដិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ យេវាបនកធម្មេហិ សទ្ធិំ ឧបរិមកោដិយា គយ្ហមានាយ ‘‘តេបញ្ញាសា’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, លោកុត្តរចិត្តុប្បាទវសេន បន ‘‘សត្តបញ្ញាសា’’តិ។

20. ‘‘Heṭṭhimakoṭiyātietthā’’ti idaṃ paṭhamaṃ ‘‘heṭṭhimakoṭiyā’’ti vacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tassa hi bhummavasena attho gahetabbo. Tenāha ‘‘tattha hi padhānaṃ dassita’’nti. Heṭṭhimakoṭiyāva padhānaṃ dassitanti imamatthaṃ gahetvā ‘‘yadi eva’’ntiādinā codeti. Itaro ‘‘heṭṭhimakoṭiyā padhānameva dassita’’nti evamettha niyamo gahetabboti dassento ‘‘uparimakoṭigatabhāvenā’’tiādinā taṃ pariharati. Padhānasseva dassanaṃ. Padhāne hi dassite appadhānampi atthato dassitameva hotīti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘taṃsampayuttasaṅkhārā pana tāya gahitāya gahitāva hontī’’ti. Yaṃ heṭṭhimakoṭiyaṃ labbhati, taṃ uparimakoṭiyampi labbhati evāti āha ‘‘heṭṭhimakoṭi hi sabbabyāpikā’’ti. Dutiye karaṇaniddesataṃ dassetuṃ ‘‘āgatāti sambandho’’ti āha. Āgamanakiriyā hi heṭṭhimakoṭiyā karaṇabhāvena tattha vuttāti. Yathā ca āgamanakiriyāya, evaṃ vacanakiriyāyapi heṭṭhimakoṭiyā karaṇabhāvo sambhavatīti dassetuṃ ‘‘purimepi vā’’tiādimāha. ‘‘Ekūnapaññāsappabhede’’ti idaṃ lokiyacittuppāde pāḷiāgatānaṃ saṅkhārakkhandhadhammānaṃ uparimakoṭiṃ sandhāya vuttaṃ. Yevāpanakadhammehi saddhiṃ uparimakoṭiyā gayhamānāya ‘‘tepaññāsā’’ti vattabbaṃ siyā, lokuttaracittuppādavasena pana ‘‘sattapaññāsā’’ti.

សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā

សមុគ្គម-បទស្ស តត្វតោ បរិយាយតោ ច អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘សញ្ជាតិយំ អាទិឧប្បត្តិយ’’ន្តិ។ ភេទតោ បន សមាយោគេ ឧគ្គមនន្តិ។ តត្ថ កេន សមាយោគេ, កុតោ, កថញ្ច ឧគ្គមនន្តិ វិចារណាយំ អាហ ‘‘តំតំបច្ចយសមាយោគេ’’តិអាទិ។ តត្ថេវាតិ បញ្ចវោការភវេ ឯវ។ តត្ថ ហិ បញ្ចក្ខន្ធា បរិបុណ្ណា សមុគ្គច្ឆន្តិ។ យថាធិគតានំ អធិគតប្បការានំ, បដិសន្ធិកានន្តិ អត្ថោ។ ឱបបាតិកសមុគ្គមេនេវ ចេត្ថ សំសេទជសមុគ្គមោបិ គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ បញ្ចក្ខន្ធបរិយាបន្នានំ តទា ឧប្បជ្ជនារហានំ ឧប្បជ្ជនតោ។ តត្ថ សំសេទជា ឧប្បជ្ជិត្វា វឌ្ឍន្តិ, ឥតរេ ន វឌ្ឍន្តីតិ ឥទមេតេសំ នានាករណំ។ សុខុមជាតិយលោមា ឯវ កិរ កេចិ ឯឡកា ហិមវន្តេ វិជ្ជន្តិ, តេសំ លោមំ សន្ធាយ ‘‘ជាតិមន្តឯឡកលោម’’ន្តិ វុត្តំ អតិសុខុមត្តា តេសំ លោមានំ។ កេចិ បន ‘‘អជបាកតិកេឡកាទីហិ សង្កររហិតានំ តេសំ ឯឡកវិសេសានំ និព្ពត្តេឡកស្ស លោមំ ជាតិឧណ្ណា, តម្បិ តង្ខណនិព្ពត្តស្សា’’តិ វទន្តិ។ គព្ភំ ផាលេត្វា គហិតស្សាតិ អបរេ។ ឯវំសណ្ឋានន្តិ ជាតិឧណ្ណំសុនោ បគ្ឃរិត្វា អគ្គេ ឋិតតេលពិន្ទុសណ្ឋានំ។ វណ្ណប្បដិភាគោតិ រូបបដិច្ឆន្នោ សណ្ឋានបដិច្ឆន្នោ ច។

Samuggama-padassa tatvato pariyāyato ca atthaṃ dasseti ‘‘sañjātiyaṃ ādiuppattiya’’nti. Bhedato pana samāyoge uggamananti. Tattha kena samāyoge, kuto, kathañca uggamananti vicāraṇāyaṃ āha ‘‘taṃtaṃpaccayasamāyoge’’tiādi. Tatthevāti pañcavokārabhave eva. Tattha hi pañcakkhandhā paripuṇṇā samuggacchanti. Yathādhigatānaṃ adhigatappakārānaṃ, paṭisandhikānanti attho. Opapātikasamuggameneva cettha saṃsedajasamuggamopi gahitoti daṭṭhabbo pañcakkhandhapariyāpannānaṃ tadā uppajjanārahānaṃ uppajjanato. Tattha saṃsedajā uppajjitvā vaḍḍhanti, itare na vaḍḍhantīti idametesaṃ nānākaraṇaṃ. Sukhumajātiyalomā eva kira keci eḷakā himavante vijjanti, tesaṃ lomaṃ sandhāya ‘‘jātimantaeḷakaloma’’nti vuttaṃ atisukhumattā tesaṃ lomānaṃ. Keci pana ‘‘ajapākatikeḷakādīhi saṅkararahitānaṃ tesaṃ eḷakavisesānaṃ nibbatteḷakassa lomaṃ jātiuṇṇā, tampi taṅkhaṇanibbattassā’’ti vadanti. Gabbhaṃ phāletvā gahitassāti apare. Evaṃsaṇṭhānanti jātiuṇṇaṃsuno paggharitvā agge ṭhitatelabindusaṇṭhānaṃ. Vaṇṇappaṭibhāgoti rūpapaṭicchanno saṇṭhānapaṭicchanno ca.

សន្តតិមូលានីតិ តស្មិំ ភវេ រូបសន្តតិយា មូលភូតានិ។ អនេកិន្ទ្រិយសមាហារភាវតោតិ យថារហំ ចក្ខាទិអនេកិន្ទ្រិយសង្ឃាតភាវតោ។ បធានង្គន្តិ ឧត្តមង្គំ សិរោ។

Santatimūlānīti tasmiṃ bhave rūpasantatiyā mūlabhūtāni. Anekindriyasamāhārabhāvatoti yathārahaṃ cakkhādianekindriyasaṅghātabhāvato. Padhānaṅganti uttamaṅgaṃ siro.

ន តស្ស តស្ស ខន្ធស្ស បរិបុណ្ណតំ, តំតំខន្ធេកទេសស្សេវ វុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ។ កាមាវចរានន្តិ កាមាវចរសត្តានំ។ បរិហីនាយតនស្សាតិ បរិហីនស្ស ចក្ខាទិអាយតនស្ស វសេន។ តត្ថ ទុគ្គតិយំ អន្ធស្ស ចក្ខុទសកវសេន, ពធិរស្ស សោតទសកវសេន, អន្ធពធិរស្ស ឧភយវសេន សន្តតិសីសហានិ វេទិតព្ពា។ នបុំសកស្ស បន ភាវហានិ វុត្តា ឯវ។ តថា អន្ធពធិរាឃានកស្ស ចក្ខុសោតឃានវសេន។ តំ បន ធម្មហទយវិភង្គបាឡិយា វិរុជ្ឈតិ។ តំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ។ រូបាវចរានំ បន ចក្ខុសោតវត្ថុជីវិតវសេន ចត្តារិ សន្តតិសីសានីតិ ឥតរេសំ វសេន សន្តតិសីសហានិ វេទិតព្ពា។

Na tassa tassa khandhassa paripuṇṇataṃ, taṃtaṃkhandhekadesasseva vuttattāti adhippāyo. Kāmāvacarānanti kāmāvacarasattānaṃ. Parihīnāyatanassāti parihīnassa cakkhādiāyatanassa vasena. Tattha duggatiyaṃ andhassa cakkhudasakavasena, badhirassa sotadasakavasena, andhabadhirassa ubhayavasena santatisīsahāni veditabbā. Napuṃsakassa pana bhāvahāni vuttā eva. Tathā andhabadhirāghānakassa cakkhusotaghānavasena. Taṃ pana dhammahadayavibhaṅgapāḷiyā virujjhati. Taṃ parato āvi bhavissati. Rūpāvacarānaṃ pana cakkhusotavatthujīvitavasena cattāri santatisīsānīti itaresaṃ vasena santatisīsahāni veditabbā.

តេសន្តិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ។ វត្ថុភាវេនាតិ វិចារណាយ អធិដ្ឋានភាវេន។ បដិសន្ធិយំ ឧប្បន្នា បវត្តា បញ្ចក្ខន្ធាតិ បដិសន្ធិក្ខណេ បវត្តិក្ខណេ ច បញ្ចក្ខន្ធេ ទស្សេតិ។ ភុម្មនិទ្ទេសោតិ ‘‘បញ្ចសុ ខន្ធេសូ’’តិ អយំ ភុម្មនិទ្ទេសោ។ អញ្ញថាតិ និទ្ធារណេ អនធិប្បេតេ។ ‘‘ភាវេនភាវលក្ខណត្ថេ’’តិ ឥទំ វិសយាទិអត្ថានំ ឥធាសម្ភវតោ វុត្តំ។ ឧភយន្តិ រូបារូបំ។ រូបារូបសន្តតិន្តិ រូបសមុដ្ឋាបកំ រូបសន្តតិំ អរូបសន្តតិញ្ច។ ‘‘វត្ថុ ឧប្បាទក្ខណេ ទុព្ពលំ ហោតី’’តិ ឥទំ ន បដិសន្ធិក្ខណំ ឯវ, នាបិ វត្ថុរូបំ ឯវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សព្ពរូបានំ ឧប្បាទក្ខណេ ទុព្ពលតំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ។ ‘‘តទា ហី’’តិអាទិ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស ការណវចនំ។ តត្ថ តន្តិ រូបំ។ ‘‘កម្មក្ខិត្តត្តា’’តិ ឥទំ ន កម្មជតាមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ កម្មជស្ស បឋមុប្បត្តិយំ អបតិដ្ឋិតតំ សន្ធាយាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សតិបី’’តិអាទិមាហ។ តតោ បរន្តិ តតោ បដិសន្ធិតោ បរំ។ សទិសសន្តានេ យថា បតិដ្ឋិតំ, ន តថា វិសទិសសន្តានេតិ អាហ ‘‘សមានសន្តតិយ’’ន្តិ។

Tesanti pañcannaṃ khandhānaṃ. Vatthubhāvenāti vicāraṇāya adhiṭṭhānabhāvena. Paṭisandhiyaṃ uppannā pavattā pañcakkhandhāti paṭisandhikkhaṇe pavattikkhaṇe ca pañcakkhandhe dasseti. Bhummaniddesoti ‘‘pañcasu khandhesū’’ti ayaṃ bhummaniddeso. Aññathāti niddhāraṇe anadhippete. ‘‘Bhāvenabhāvalakkhaṇatthe’’ti idaṃ visayādiatthānaṃ idhāsambhavato vuttaṃ. Ubhayanti rūpārūpaṃ. Rūpārūpasantatinti rūpasamuṭṭhāpakaṃ rūpasantatiṃ arūpasantatiñca. ‘‘Vatthu uppādakkhaṇe dubbalaṃ hotī’’ti idaṃ na paṭisandhikkhaṇaṃ eva, nāpi vatthurūpaṃ eva sandhāya vuttanti dassento āha ‘‘sabbarūpānaṃ uppādakkhaṇe dubbalataṃ sandhāya vutta’’nti. ‘‘Tadā hī’’tiādi yathāvuttassa atthassa kāraṇavacanaṃ. Tattha tanti rūpaṃ. ‘‘Kammakkhittattā’’ti idaṃ na kammajatāmattaṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho kammajassa paṭhamuppattiyaṃ apatiṭṭhitataṃ sandhāyāti dassento ‘‘satipī’’tiādimāha. Tato paranti tato paṭisandhito paraṃ. Sadisasantāne yathā patiṭṭhitaṃ, na tathā visadisasantāneti āha ‘‘samānasantatiya’’nti.

អង្គភាវន្តិ ការណភាវំ។ តេនេវាហ ‘‘សហាយភាវ’’ន្តិ។ តេសំ ធម្មានន្តិ យេហិ សទ្ធិំ ឧប្បន្នំ, តេសំ បដិសន្ធិយំ ចិត្តចេតសិកធម្មានំ។ តទាតិ ឋិតិក្ខណេ ភង្គក្ខណេ ច រូបុប្បាទនមេវ នត្ថិ។ អនន្តរាទិបច្ចយលាភេន ឧប្បាទក្ខណេ ឯវ ចិត្តស្ស ពលវភាវោ, ន ឥតរត្រ។ តេនាហ ‘‘យទា ច រូបុប្បាទនំ, តទា ឧប្បាទក្ខណេ’’តិ។

Aṅgabhāvanti kāraṇabhāvaṃ. Tenevāha ‘‘sahāyabhāva’’nti. Tesaṃ dhammānanti yehi saddhiṃ uppannaṃ, tesaṃ paṭisandhiyaṃ cittacetasikadhammānaṃ. Tadāti ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe ca rūpuppādanameva natthi. Anantarādipaccayalābhena uppādakkhaṇe eva cittassa balavabhāvo, na itaratra. Tenāha ‘‘yadā ca rūpuppādanaṃ, tadā uppādakkhaṇe’’ti.

យេហាការេហីតិ អាហារិន្ទ្រិយបច្ចយាទិអាការេហិ។ យថាសម្ភវំ បច្ចយា ហោន្តីតិ ផស្សាទយោ អាហារាទិវសេន យថារហំ បច្ចយា ហោន្តិ។ វុត្តញ្ហេតំ បដ្ឋានេ ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា អាហារា សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ, កដត្តា ច រូបានំ អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៩)។

Yehākārehīti āhārindriyapaccayādiākārehi. Yathāsambhavaṃ paccayā hontīti phassādayo āhārādivasena yathārahaṃ paccayā honti. Vuttañhetaṃ paṭṭhāne ‘‘paṭisandhikkhaṇe vipākābyākatā āhārā sampayuttakānaṃ khandhānaṃ, kaṭattā ca rūpānaṃ āhārapaccayena paccayo’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.429).

ចុតិចិត្តេន សទ្ធិំ ឧប្បជ្ជមានំ, ចុតិចិត្តេន វា ការណភូតេន ឧប្បជ្ជមានំ។ តតោ បុរិមតរេហិ ឧប្បជ្ជមានំ វិយាតិ យថា ចុតិចិត្តតោ អាសន្នេហិ បុរិមតរេហិ ឧប្បជ្ជមានំ រូបំ ភវន្តរេ ន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ចុតិចិត្តេន ឧប្បជ្ជមានម្បិ អនុបច្ឆិន្នេបិ វដ្ដមូលេតិ អការណំ វដ្ដមូលាវូបសមោ ចុតិចិត្តស្ស រូបុប្បាទនេតិ ទស្សេតិ។

Cuticittena saddhiṃ uppajjamānaṃ, cuticittena vā kāraṇabhūtena uppajjamānaṃ. Tato purimatarehi uppajjamānaṃ viyāti yathā cuticittato āsannehi purimatarehi uppajjamānaṃ rūpaṃ bhavantare na uppajjati, evaṃ cuticittena uppajjamānampi anupacchinnepi vaṭṭamūleti akāraṇaṃ vaṭṭamūlāvūpasamo cuticittassa rūpuppādaneti dasseti.

អរូបស្សាតិ អារុប្បស្ស។

Arūpassāti āruppassa.

ឧតុនាតិ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នេន ឧតុនា។ សមុដ្ឋិតេ រូបេតិ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ រូបេ សមុដ្ឋិតេ បដិសន្ធិអនន្តរំ បឋមភវង្គចិត្តំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ។ ឧប្បាទនិរោធក្ខណាតិ យថាវុត្តេសុ សោឡសសុ ចិត្តេសុ អាទិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណោ, សោឡសមចិត្តស្ស និរោធក្ខណោ ចាតិ វទន្តិ, រូបស្សេវ បន ឧប្បាទនិរោធក្ខណា វេទិតព្ពា។

Utunāti paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe uppannena utunā. Samuṭṭhite rūpeti paṭisandhicittassa bhaṅgakkhaṇe rūpe samuṭṭhite paṭisandhianantaraṃ paṭhamabhavaṅgacittaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Uppādanirodhakkhaṇāti yathāvuttesu soḷasasu cittesu ādicittassa uppādakkhaṇo, soḷasamacittassa nirodhakkhaṇo cāti vadanti, rūpasseva pana uppādanirodhakkhaṇā veditabbā.

ធរមានក្ខណេ ឯវាតិ តស្ស ឧតុនោ វិជ្ជមានក្ខណេ ឯវ យទិ គហិតា, ‘‘សោឡសចិត្តក្ខណាយុកំ រូប’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ សោឡសហេវ ចិត្តេហិ តស្ស ធរមានតាយ បរិច្ឆិន្នត្តា។ ឧប្បាទក្ខណំ អគ្គហេត្វាតិ ឧតុនោ ធរមានក្ខណេ ឧប្បាទក្ខណំ អគ្គហេត្វា និរោធក្ខណោ អថ គហិតោ, ‘‘សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកំ រូប’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ ឧប្បាទក្ខណសហិតេន ច ឯកស្ស ចិត្តក្ខណស្ស គហិតត្តា។ ‘‘អធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុក’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ និរោធក្ខណស្ស ពហិកតត្តា។

Dharamānakkhaṇe evāti tassa utuno vijjamānakkhaṇe eva yadi gahitā, ‘‘soḷasacittakkhaṇāyukaṃ rūpa’’nti vuttaṃ hoti soḷasaheva cittehi tassa dharamānatāya paricchinnattā. Uppādakkhaṇaṃ aggahetvāti utuno dharamānakkhaṇe uppādakkhaṇaṃ aggahetvā nirodhakkhaṇo atha gahito, ‘‘sattarasacittakkhaṇāyukaṃrūpa’’nti vuttaṃ hoti uppādakkhaṇasahitena ca ekassa cittakkhaṇassa gahitattā. ‘‘Adhikasoḷasacittakkhaṇāyuka’’nti vuttaṃ hoti nirodhakkhaṇassa bahikatattā.

ឯវំ ឧប្បាទនិរោធក្ខណេសុ គហិតេសុ អគ្គហិតេសុ ច សោឡសសត្តរសចិត្តក្ខណាយុកតា, តតោ អធិកចិត្តក្ខណាយុកតា ច សិយាតិ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ ឋិតបក្ខំ ទស្សេន្តោ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ តស្ស ធរមានក្ខណេ ឧប្បន្នេសូតិ តស្ស ឧតុនោ ធរមានក្ខណេ ឧប្បន្នេសុ សោឡសសុ ចិត្តេសុ បដិសន្ធិបិ យស្មា គហិតា, តស្មា ឧតុនោ ឧប្បាទក្ខណោ ធរមានក្ខណេ គហិតោតិ និរោធក្ខណេ អគ្គហិតេ ‘‘រូបេ ធរន្តេយេវ សោឡស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ, តំ បន សត្តរសមេន ចិត្តេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៦ បកិណ្ណកកថា) ឯវំ អដ្ឋកថាយំ វក្ខមានា អធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា អធិប្បេតា។ គហិតេ វា និរោធក្ខណេ សោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា អធិប្បេតាតិ សម្ពន្ធោ។ ឯត្ថ ច ‘‘អធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា’’តិ ឥទំ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណោ គហិតោតិ កត្វា វុត្តំ។ យស្មា បន បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គវណ្ណនាយំ ‘‘ទ្វេ ភវង្គានិ, អាវជ្ជនំ, ទស្សនំ, សម្បដិច្ឆនំ, សន្តីរណំ, វោដ្ឋព្ពនំ, បញ្ច ជវនានិ, ទ្វេ តទារម្មណានិ, ឯកំ ចុតិចិត្តន្តិ បញ្ចទស ចិត្តក្ខណា អតីតា ហោន្តិ, អថាវសេសឯកចិត្តក្ខណាយុកេ’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧), តថា តទារម្មណបរិយោសានានិ, ‘‘ឯកំ ចុតិចិត្តំ, តទវសានេ តស្មិញ្ញេវ ឯកចិត្តក្ខណដ្ឋិតិកេ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧) ច វក្ខតិ។ តស្មា រូបស្ស សោឡសចិត្តក្ខណាយុកតាយបិ អត្ថសិទ្ធិ ហោតិយេវ។ តេនាហ ‘‘សោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា អធិប្បេតា’’តិ។ តថាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា ភវង្គចលនស្ស បច្ចយោ ហោតិ, ន ឧប្បជ្ជមានមេវាតិ សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកតា វេទិតព្ពា។

Evaṃ uppādanirodhakkhaṇesu gahitesu aggahitesu ca soḷasasattarasacittakkhaṇāyukatā, tato adhikacittakkhaṇāyukatā ca siyāti dassetvā idāni tattha ṭhitapakkhaṃ dassento ‘‘yasmā panā’’tiādimāha. Tattha tassa dharamānakkhaṇe uppannesūti tassa utuno dharamānakkhaṇe uppannesu soḷasasu cittesu paṭisandhipi yasmā gahitā, tasmā utuno uppādakkhaṇo dharamānakkhaṇe gahitotinirodhakkhaṇe aggahite ‘‘rūpe dharanteyeva soḷasa cittāni uppajjitvā nirujjhanti, taṃ pana sattarasamena cittena saddhiṃ nirujjhatī’’ti (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā) evaṃ aṭṭhakathāyaṃ vakkhamānā adhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetā. Gahite vā nirodhakkhaṇe soḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetāti sambandho. Ettha ca ‘‘adhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā’’ti idaṃ paṭisandhicittassa uppādakkhaṇo gahitoti katvā vuttaṃ. Yasmā pana paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanāyaṃ ‘‘dve bhavaṅgāni, āvajjanaṃ, dassanaṃ, sampaṭicchanaṃ, santīraṇaṃ, voṭṭhabbanaṃ, pañca javanāni, dve tadārammaṇāni, ekaṃ cuticittanti pañcadasa cittakkhaṇā atītā honti, athāvasesaekacittakkhaṇāyuke’’ti (vibha. aṭṭha. 227), tathā tadārammaṇapariyosānāni, ‘‘ekaṃ cuticittaṃ, tadavasāne tasmiññeva ekacittakkhaṇaṭṭhitike ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjatī’’ti (vibha. aṭṭha. 227) ca vakkhati. Tasmā rūpassa soḷasacittakkhaṇāyukatāyapi atthasiddhi hotiyeva. Tenāha ‘‘soḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetā’’ti. Tathāpi uppajjitvā bhavaṅgacalanassa paccayo hoti, na uppajjamānamevāti sattarasacittakkhaṇāyukatā veditabbā.

ឱជាយ សភាវសុខុមតា ឧបាទារូបភាវតោ។ ឯត្ថ ច មាតរា អជ្ឈោហដា ឱជា ពាហិរព្ភញ្ជនំ វិយ គព្ភមល្លិនា តស្មិំ សន្តានេ ឱជដ្ឋមករូបុប្បត្តិយា បច្ចយោ ហោតិ។ អាហារសមុដ្ឋានរូបបវេណិយា ឱជាយ វិយ សេសតិសន្តតិឱជាយ រូបុប្បាទនន្តិ ឧទរិយេ ឱជា រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ ឧតុសមុដ្ឋានភាវតោ, ឧបាទិន្នកដ្ឋានេ ឯវ បន សមុដ្ឋាបេតិ, រសហរណីហិ គន្ត្វា កាយានុសដន្តិ វេទិតព្ពំ។

Ojāya sabhāvasukhumatā upādārūpabhāvato. Ettha ca mātarā ajjhohaṭā ojā bāhirabbhañjanaṃ viya gabbhamallinā tasmiṃ santāne ojaṭṭhamakarūpuppattiyā paccayo hoti. Āhārasamuṭṭhānarūpapaveṇiyā ojāya viya sesatisantatiojāya rūpuppādananti udariye ojā rūpaṃ na samuṭṭhāpeti utusamuṭṭhānabhāvato, upādinnakaṭṭhāne eva pana samuṭṭhāpeti, rasaharaṇīhi gantvā kāyānusaṭanti veditabbaṃ.

ចិត្តញ្ចេវាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន បដិយោគីនំ កម្មមេវ សមុច្ចិនោតិ, ន ចិត្តេន សម្បយុត្តធម្មេតិ កត្វា អាហ ‘‘ចិត្តស្ស បុព្ពង្គមតាយ វុត្ត’’ន្តិ។ ‘‘ចិត្តុប្បាទំ គណ្ហាតិ ‘ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១) វិយ, ន កម្មចេតនំ វិយ ឯកធម្មមេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘យថា ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្ស ហេតុអាទយោ ចិត្តសម្បយុត្តធម្មាបិ សមុដ្ឋាបកាវ, ឯវំ កម្មសមុដ្ឋានរូបស្ស កម្មសម្បយុត្តាបី’’តិ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេត្វា តស្ស បរិហារំ វត្តុំ ‘‘កម្មសមុដ្ឋានញ្ចា’’តិអាទិមាហ។

Cittañcevāti ettha ca-saddena paṭiyogīnaṃ kammameva samuccinoti, na cittena sampayuttadhammeti katvā āha ‘‘cittassa pubbaṅgamatāya vutta’’nti. ‘‘Cittuppādaṃ gaṇhāti ‘cittaṃ uppannaṃ hotī’tiādīsu (dha. sa. 1) viya, na kammacetanaṃ viya ekadhammamevā’’ti vutte ‘‘yathā cittasamuṭṭhānarūpassa hetuādayo cittasampayuttadhammāpi samuṭṭhāpakāva, evaṃ kammasamuṭṭhānarūpassa kammasampayuttāpī’’ti codanaṃ samuṭṭhāpetvā tassa parihāraṃ vattuṃ ‘‘kammasamuṭṭhānañcā’’tiādimāha.

រូបស្សាតិ រូបក្ខណស្ស, រូបស្ស វា អទ្ធុនោ។ នយទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ បដិសន្ធិក្ខណេ ឯវ រូបារូបធម្មានំ ឯកក្ខណេ បាតុភាវោតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស អនធិប្បេតត្តា។ តេនេវាហ ‘‘តតោ បរម្បិ រូបារូបានំ សហុប្បត្តិសព្ភាវតោ’’តិ។ យថា ច ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ ឯវា’’តិ និយមោ ន គហេតព្ពោ, ឯវំ ‘‘ឯកក្ខណេ ឯវ បាតុភាវោ’’តិបិ និយមោ ន គហេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន បនេត’’ន្តិអាទិមាហ។ តំទីបនត្ថមេវាតិ អសមានកាលតាទីបនត្ថមេវ, ន សហុប្បាទទីបនត្ថំ។ អទ្ធានបរិច្ឆេទកថា ហិ អយន្តិ។

Rūpassāti rūpakkhaṇassa, rūpassa vā addhuno. Nayadassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ paṭisandhikkhaṇe eva rūpārūpadhammānaṃ ekakkhaṇe pātubhāvoti imassa atthassa anadhippetattā. Tenevāha ‘‘tato parampi rūpārūpānaṃ sahuppattisabbhāvato’’ti. Yathā ca ‘‘paṭisandhikkhaṇe evā’’ti niyamo na gahetabbo, evaṃ ‘‘ekakkhaṇe eva pātubhāvo’’tipi niyamo na gahetabboti dassento ‘‘na paneta’’ntiādimāha. Taṃdīpanatthamevāti asamānakālatādīpanatthameva, na sahuppādadīpanatthaṃ. Addhānaparicchedakathā hi ayanti.

យទិ ឯវន្តិ យថា ផលបត្តានិ, ឯវំ រូបារូបធម្មា យទិ ទន្ធលហុបរិវត្តិនោ។ អសមានទ្ធត្តាតិ អតុល្យកាលត្តា។ និច្ឆិទ្ទេសូតិ និព្ពិវរេសុ។ តេន និរន្តរប្បវត្តិំ ឯវ វិភាវេតិ។ អយន្តិ អទ្ធានបរិច្ឆេទកថា។ ចិត្តជរូបាទីនំ ន តថា និរន្តរភាវេន បវត្តិ, យថា កម្មជរូបានន្តិ អាហ ‘‘កម្មជរូបប្បវត្តិំ សន្ធាយា’’តិ។ កម្មជរូបានំ វា ឥតរេសំ មូលភាវតោ បធានន្តិ ‘‘កម្មជរូបប្បវត្តិំ សន្ធាយា’’តិ វុត្តំ។ អចិត្តុប្បាទកត្តា អព្យាពជ្ឈតាយ និរោធសមាបត្តិយា និព្ពានបដិភាគតា វេទិតព្ពា។ បទេ បទំ អក្កមិត្វាតិ លកុណ្ឌកបាទតាយ អត្តនោ អក្កន្តបទសមីបេ បទំ និក្ខិបិត្វា។ យោ ហិ សីឃបទវិក្កមោ លកុណ្ឌកបាទោ, សោ ឥធាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘លហុំ លហុំ អក្កមិត្វាតិ អត្ថោ’’តិ។ សហេវ និរុជ្ឈន្តីតិ រូបំ កម្មជមិធាធិប្បេតន្តិ កត្វា វុត្តំ។ ឧតុជំ បន ចុតិតោ ឧទ្ធម្បិ បវត្តតិ ឯវ។ បុព្ពេ វុត្តន្តិ ‘‘រូបស្ស សត្តរសចិត្តក្ខណា, អរូបស្ស តតោ ឯកភាគោ’’តិ (វិភ. មូលដី. ២០ បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា) ឯវំ វុត្តំ អទ្ធានប្បការំ។

Yadi evanti yathā phalapattāni, evaṃ rūpārūpadhammā yadi dandhalahuparivattino. Asamānaddhattāti atulyakālattā. Nicchiddesūti nibbivaresu. Tena nirantarappavattiṃ eva vibhāveti. Ayanti addhānaparicchedakathā. Cittajarūpādīnaṃ na tathā nirantarabhāvena pavatti, yathā kammajarūpānanti āha ‘‘kammajarūpappavattiṃ sandhāyā’’ti. Kammajarūpānaṃ vā itaresaṃ mūlabhāvato padhānanti ‘‘kammajarūpappavattiṃ sandhāyā’’ti vuttaṃ. Acittuppādakattā abyābajjhatāya nirodhasamāpattiyā nibbānapaṭibhāgatā veditabbā. Pade padaṃ akkamitvāti lakuṇḍakapādatāya attano akkantapadasamīpe padaṃ nikkhipitvā. Yo hi sīghapadavikkamo lakuṇḍakapādo, so idhādhippetoti āha ‘‘lahuṃ lahuṃ akkamitvāti attho’’ti. Saheva nirujjhantīti rūpaṃ kammajamidhādhippetanti katvā vuttaṃ. Utujaṃ pana cutito uddhampi pavattati eva. Pubbe vuttanti ‘‘rūpassa sattarasacittakkhaṇā, arūpassa tato ekabhāgo’’ti (vibha. mūlaṭī. 20 pakiṇṇakakathāvaṇṇanā) evaṃ vuttaṃ addhānappakāraṃ.

ឯកុប្បាទតោតិ សមានុប្បាទតោ។ សមានត្ថោ ហិ អយំ ឯក-សទ្ទោ។ ឯកោ ទដ្ឋព្ពាការោតិ ឯកោ ញាតបរិញ្ញាយ បស្សិតព្ពាការោ។ ឯវញ្ហិ សោឡសាការា សិយុំ, ឥតរថា វីសតិ, តតោ អធិកា វា ឯតេ អាការា ភវេយ្យុំ។ តស្សាតិ បច្ឆិមកម្មជស្ស។ ហេដ្ឋា សោឡសកេតិ បរិយោសានសោឡសកស្ស អនន្តរាតីតសោឡសកេ។ បច្ឆិមស្សាតិ តត្ថ បច្ឆិមចិត្តស្ស។ នានានិរោធភាវំ វិយ ឯកុប្បាទភាវម្បិ បច្ឆិមកម្មជស្ស ឋបនេ ការណំ អនិច្ឆន្តោ ‘‘យទិ បនា’’តិ សាសង្កំ វទតិ។ ‘‘សព្ពម្បី’’តិអាទិនា តត្ថ អតិប្បសង្គំ ទស្សេតិ។ វជ្ជេតព្ពំ នានុប្បាទំ ឯកនិរោធំ។ គហេតព្ពំ ឯកុប្បាទនានានិរោធំ។ ឧភយម្បិ តទា នត្ថិ អនុប្បជ្ជនតោ។ តេនេវាហ ‘‘កម្មជរូបស្ស អនុប្បត្តិតោ’’តិ។ តតោ បុព្ពេតិ បច្ឆិមកម្មជរូបុប្បជ្ជនតោ ឱរំ។ អញ្ញស្សាតិ យស្ស ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ, តតោ អញ្ញស្ស ចិត្តស្ស។ ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នស្ស ឯកុប្បាទតា, ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នស្ស នានានិរោធតា ច នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឋិតិភង្គក្ខណេសុ ឧប្បន្នរូបានិ វជ្ជេត្វា’’តិ។ តេនាតិ រូបេន។ ‘‘សង្ខលិកស្ស វិយ សម្ពន្ធោ’’តិ ឯតេន អវិច្ឆិន្នសម្ពន្ធោ ឥធ ‘‘បវេណី’’តិ អធិប្បេតោតិ ទស្សេតិ។ អញ្ញថាតិ វិច្ឆិជ្ជមានម្បិ គហេត្វា ‘‘បវេណី’’តិ វុច្ចមានេ។ ន ហិ រូបធម្មានំ អរូបធម្មានំ វិយ អនន្តរបច្ចយភាវោ អត្ថីតិ រូបធម្មានំ ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នរូបធម្មេ អគ្គហេត្វា ‘‘អដ្ឋចត្តាលីសា’’តិ វុត្តំ។ តេសំ បន គហណេ ឯកូនបញ្ញាសាវ សិយាតិ អាហ ‘‘ឯកូនបញ្ញាសកម្មជិយវចនំ កត្តព្ពំ សិយា’’តិ។

Ekuppādatoti samānuppādato. Samānattho hi ayaṃ eka-saddo. Eko daṭṭhabbākāroti eko ñātapariññāya passitabbākāro. Evañhi soḷasākārā siyuṃ, itarathā vīsati, tato adhikā vā ete ākārā bhaveyyuṃ. Tassāti pacchimakammajassa. Heṭṭhā soḷasaketi pariyosānasoḷasakassa anantarātītasoḷasake. Pacchimassāti tattha pacchimacittassa. Nānānirodhabhāvaṃ viya ekuppādabhāvampi pacchimakammajassa ṭhapane kāraṇaṃ anicchanto ‘‘yadi panā’’ti sāsaṅkaṃ vadati. ‘‘Sabbampī’’tiādinā tattha atippasaṅgaṃ dasseti. Vajjetabbaṃ nānuppādaṃ ekanirodhaṃ. Gahetabbaṃ ekuppādanānānirodhaṃ. Ubhayampi tadā natthi anuppajjanato. Tenevāha ‘‘kammajarūpassa anuppattito’’ti. Tato pubbeti pacchimakammajarūpuppajjanato oraṃ. Aññassāti yassa cittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ, tato aññassa cittassa. Ṭhitikkhaṇe uppannassa ekuppādatā, bhaṅgakkhaṇe uppannassa nānānirodhatā ca natthīti āha ‘‘ṭhitibhaṅgakkhaṇesuuppannarūpāni vajjetvā’’ti. Tenāti rūpena. ‘‘Saṅkhalikassa viya sambandho’’ti etena avicchinnasambandho idha ‘‘paveṇī’’ti adhippetoti dasseti. Aññathāti vicchijjamānampi gahetvā ‘‘paveṇī’’ti vuccamāne. Na hi rūpadhammānaṃ arūpadhammānaṃ viya anantarapaccayabhāvo atthīti rūpadhammānaṃ bhaṅgakkhaṇe uppannarūpadhamme aggahetvā ‘‘aṭṭhacattālīsā’’ti vuttaṃ. Tesaṃ pana gahaṇe ekūnapaññāsāva siyāti āha ‘‘ekūnapaññāsakammajiyavacanaṃ kattabbaṃ siyā’’ti.

សុទីបនត្តាតិ សុខទីបនត្តា, នយទស្សនភាវេន វា សុដ្ឋុ ទីបនត្តា។ តេនេវាហ ‘‘ឯតេន ហិ នយេនា’’តិអាទិ។ តត្ថ តន្តិ រូបំ។ តេនាតិ រូបេន។ ឧភយត្ថាតិ បច្ឆិមកម្មជរូបប្បវត្តិយំ, តតោ បុព្ពេ ច។ អញ្ញស្សាតិ ឯកស្ស ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ ឧប្បជ្ជិត្វា តតោ អញ្ញស្ស ចិត្តស្ស។ តស្សាតិ រូបស្ស។ ឯត្ថ ច បច្ឆិមកម្មជរូបប្បវត្តិយំ និរុជ្ឈនកន្តិ វុត្តំ តតោ បុរេតរប្បវត្តំ រូបំ វេទិតព្ពំ។ ចតុសន្តតិករូបេនាតិអាទិ យថាវុត្តសង្គហគមនទស្សនំ។ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ នានុប្បាទេកនិរោធតាទីបនេ។ ឋិតិក្ខណេតិ អរូបស្ស រូបស្ស ច ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នស្ស រូបស្ស ច អរូបស្ស ច ទស្សិតត្តា។ អទស្សិតស្សាតិ យថា ឯវ ឯត្ថ, ឯវំ តត្ថ វិភជិត្វា អទស្សិតស្ស។ កស្មា បនេត្ថ បច្ឆិមកម្មជេន ទីបនាយំ សមតិំសកម្មជរូបគ្គហណំ កតន្តិ អាហ ‘‘សមតិំស…បេ.… យោជិត’’ន្តិ។ តតោ កម្មតោ ជាតា តំកម្មជា, តេសុ។ សង្ខរោតីតិ សង្ខារោ, ជីវិតញ្ច តំ សង្ខារោ ចាតិ ជីវិតសង្ខារោ, អាយុ។ ជីវិតេន សង្ខរីយន្តីតិ ជីវិតសង្ខារា, ឧស្មាទយោ។

Sudīpanattāti sukhadīpanattā, nayadassanabhāvena vā suṭṭhu dīpanattā. Tenevāha ‘‘etena hi nayenā’’tiādi. Tattha tanti rūpaṃ. Tenāti rūpena. Ubhayatthāti pacchimakammajarūpappavattiyaṃ, tato pubbe ca. Aññassāti ekassa cittassa ṭhitikkhaṇe uppajjitvā tato aññassa cittassa. Tassāti rūpassa. Ettha ca pacchimakammajarūpappavattiyaṃ nirujjhanakanti vuttaṃ tato puretarappavattaṃ rūpaṃ veditabbaṃ. Catusantatikarūpenātiādi yathāvuttasaṅgahagamanadassanaṃ. Etthāti etasmiṃ nānuppādekanirodhatādīpane. Ṭhitikkhaṇeti arūpassa rūpassa ca ṭhitikkhaṇe uppannassa rūpassa ca arūpassa ca dassitattā. Adassitassāti yathā eva ettha, evaṃ tattha vibhajitvā adassitassa. Kasmā panettha pacchimakammajena dīpanāyaṃ samatiṃsakammajarūpaggahaṇaṃ katanti āha ‘‘samatiṃsa…pe… yojita’’nti. Tato kammato jātā taṃkammajā, tesu. Saṅkharotīti saṅkhāro, jīvitañca taṃ saṅkhāro cāti jīvitasaṅkhāro, āyu. Jīvitena saṅkharīyantīti jīvitasaṅkhārā, usmādayo.

អញ្ញស្ស ឧប្បាទក្ខណេតិ យស្ស ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ រូបំ អញ្ញស្ស តតោ សត្តរសមស្ស ឧប្បាទក្ខណេ, ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នំ អញ្ញស្ស ឋិតិក្ខណេតិ សម្ពន្ធោ។ ‘‘វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ’’តិ ឥទំ បាឡិយា វិរុជ្ឈន្តម្បិ អដ្ឋកថាយំ អាគតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោតិ អត្ថោ។ កស្មាតិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ សន្ធាយ បាឡិ បវត្តា, អដ្ឋកថាយំ បន កម្មជរូបន្តិ សា តាយ កេន ការណេន វិរុជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘ចតុ…បេ.… ភវិតព្ពត្តា’’តិ, និប្ផន្នស្សាតិ អធិប្បាយោ។ តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យោ ចាយំ ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស…បេ.… កម្មាទិសមុដ្ឋានស្សាបិ អយមេវ ខណនិយមោ’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៦ បកិណ្ណកកថា)។ ឯតេហីតិ យថានីតោ យមកបាឋោ, ‘‘កាយសង្ខារោ ចិត្តសមុដ្ឋានោ’’តិអាទិកោ អដ្ឋកថាបទេសោតិ ឯតេហិ ។ នត្ថិយេវ ឯកុប្បាទឯកនិរោធទីបនតោតិ អធិប្បាយោ។ តេន ហិ វុត្តំ ‘‘យេន ចិត្តេន សទ្ធិំ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ បដ្ឋាយ សត្តរសមេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតី’’តិអាទិ។

Aññassauppādakkhaṇeti yassa cittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ rūpaṃ aññassa tato sattarasamassa uppādakkhaṇe, ṭhitikkhaṇe uppannaṃ aññassa ṭhitikkhaṇeti sambandho. ‘‘Vuttanti adhippāyo’’ti idaṃ pāḷiyā virujjhantampi aṭṭhakathāyaṃ āgatabhāvadassanatthaṃ vuttanti ayamettha adhippāyoti attho. Kasmāti cittasamuṭṭhānarūpaṃ sandhāya pāḷi pavattā, aṭṭhakathāyaṃ pana kammajarūpanti sā tāya kena kāraṇena virujjhatīti āha ‘‘catu…pe… bhavitabbattā’’ti, nipphannassāti adhippāyo. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yo cāyaṃ cittasamuṭṭhānassa…pe… kammādisamuṭṭhānassāpi ayameva khaṇaniyamo’’ti (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā). Etehīti yathānīto yamakapāṭho, ‘‘kāyasaṅkhāro cittasamuṭṭhāno’’tiādiko aṭṭhakathāpadesoti etehi . Natthiyeva ekuppādaekanirodhadīpanatoti adhippāyo. Tena hi vuttaṃ ‘‘yena cittena saddhiṃ uppajjati, tato paṭṭhāya sattarasamena saddhiṃ nirujjhatī’’tiādi.

បុន ‘‘ឯតេហី’’តិ ឥមិនា ឯកុប្បាទនានានិរោធនានុប្បាទឯកនិរោធទីបនវសេន បវត្តា អដ្ឋកថាបទេសា គហិតាតិ វេទិតព្ពំ, ឧភយត្ថាបិ វា ឯតេហិ អាចរិយេហីតិ អត្ថោ។ តតិយោ ភាគោ, តេន អធិកា សោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា តតិយ…បេ.… យុកតា វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ។ តតិយ ភាគោតិ ច ឧប្បាទដ្ឋិតិក្ខណេ ឧបាទាយ ភង្គក្ខណោ អធិប្បេតោ។ យស្មិំ ឯកាទស ចិត្តក្ខណា អតីតា, អវសេសបញ្ចចិត្តក្ខណាយុកេ, យស្មិំ បញ្ចទស ចិត្តក្ខណា អតីតា, អវសេសឯកចិត្តក្ខណាយុកេ តស្មិំយេវ អារម្មណេតិ យោជេតព្ពំ។ ឧភយញ្ចេតំ យថាក្កមំ មនោទ្វារេ បញ្ចទ្វារេ ច អាបាថគតំ វេទិតព្ពំ។ ន ខោ បនេវំ សក្កា វិញ្ញាតុំ ឯកចិត្តក្ខណាតីតំ អារម្មណំ សន្ធាយ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ២២៧) តថា វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ហិ សក្កា’’តិអាទិមាហ។ បញ្ចទសាតិ អតិរេកបញ្ចទស ចិត្តក្ខណា អតីតាតិ សម្ពន្ធោ។ ‘‘តស្មា’’តិអាទិនា យត្ថ ខណេកទេសំ អគ្គហិតន្តិ ន សក្កា វត្តុំ, តមេវ ទស្សេតិ។ ឯវំ តាវ ន រូបំ សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកំ, នាបិ តតិយភាគាធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុកំ, អថ ខោ សោឡសចិត្តក្ខណាយុកមេវាតិ ទស្សិតំ ហោតិ។

Puna ‘‘etehī’’ti iminā ekuppādanānānirodhanānuppādaekanirodhadīpanavasena pavattā aṭṭhakathāpadesā gahitāti veditabbaṃ, ubhayatthāpi vā etehi ācariyehīti attho. Tatiyo bhāgo, tena adhikā soḷasacittakkhaṇāyukatā tatiya…pe… yukatā vuttāti sambandho. Tatiya bhāgoti ca uppādaṭṭhitikkhaṇe upādāya bhaṅgakkhaṇo adhippeto. Yasmiṃ ekādasa cittakkhaṇā atītā, avasesapañcacittakkhaṇāyuke, yasmiṃ pañcadasa cittakkhaṇā atītā, avasesaekacittakkhaṇāyuke tasmiṃyeva ārammaṇeti yojetabbaṃ. Ubhayañcetaṃ yathākkamaṃ manodvāre pañcadvāre ca āpāthagataṃ veditabbaṃ. Na kho panevaṃ sakkā viññātuṃ ekacittakkhaṇātītaṃ ārammaṇaṃ sandhāya paṭiccasamuppādavibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 227) tathā vuttanti dassento ‘‘na hi sakkā’’tiādimāha. Pañcadasāti atirekapañcadasa cittakkhaṇā atītāti sambandho. ‘‘Tasmā’’tiādinā yattha khaṇekadesaṃ aggahitanti na sakkā vattuṃ, tameva dasseti. Evaṃ tāva na rūpaṃ sattarasacittakkhaṇāyukaṃ, nāpi tatiyabhāgādhikasoḷasacittakkhaṇāyukaṃ, atha kho soḷasacittakkhaṇāyukamevāti dassitaṃ hoti.

កស្មា បនេត្ថ រូបមេវ សមានេបិ អនិច្ចសង្ខតាទិភាវេ ចិរាយុកំ ជាតន្តិ? ទន្ធបរិវត្តិភាវតោ។ អរូបធម្មា ហិ សារម្មណា ចិត្តបុព្ពង្គមា, តេ យថាពលំ អត្តនោ អារម្មណវិភាវនវសេន បវត្តន្តីតិ តទត្ថនិប្ផត្តិសមនន្តរមេវ និរុជ្ឈនតោ លហុបរិវត្តិនោ។ តេនាហ ភគវា, ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ ឯវំ លហុបរិវត្តំ, យទិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ១.៤៨)។ រូបធម្មា បន អនារម្មណា, តេ អារម្មណវសេន អរូបធម្មេហិ វិភាវេតព្ពា។ សា ច នេសំ វោហារានុគុណា វិភាវេតព្ពតា អត្តនោ ទន្ធបរិវត្តិតាយ, តេសញ្ច លហុបរិវត្តិតាយ សោឡសហិ សត្តរសហិ វា ចិត្តក្ខណេហិ និប្បជ្ជតីតិ រូបមេវេត្ថ ចិរាយុកំ ជាតំ។ កិញ្ច – លហុវិញ្ញាណវិសយសន្តតិមត្តាធីនវុត្តិតាយ តិណ្ណំ ខន្ធានំ, អារម្មណូបលទ្ធិមត្តភាវតោ វិញ្ញាណស្ស ច លហុបរិវត្តិតា, ទន្ធមហាភូតប្បច្ចយតាយ បន រូបស្ស ទន្ធបរិវត្តិតា។ នានាធាតូសុ តថាគតស្សេវ យថាភូតញាណំ, តេន ច រូបមេវ បុរេជាតបច្ចយោ វុត្តោ, បច្ឆាជាតបច្ចយោ ច តស្សេវាតិ ន ឯត្ថ អនិច្ចសង្ខតាទិភាវសាមញ្ញេន រូបារូបំ សមានាយុកំ បរិកប្បេតព្ពំ។ វុត្តនយេន រូបមេវ ចិរាយុកន្តិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ។

Kasmā panettha rūpameva samānepi aniccasaṅkhatādibhāve cirāyukaṃ jātanti? Dandhaparivattibhāvato. Arūpadhammā hi sārammaṇā cittapubbaṅgamā, te yathābalaṃ attano ārammaṇavibhāvanavasena pavattantīti tadatthanipphattisamanantarameva nirujjhanato lahuparivattino. Tenāha bhagavā, ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi evaṃ lahuparivattaṃ, yadidaṃ, bhikkhave, citta’’nti (a. ni. 1.48). Rūpadhammā pana anārammaṇā, te ārammaṇavasena arūpadhammehi vibhāvetabbā. Sā ca nesaṃ vohārānuguṇā vibhāvetabbatā attano dandhaparivattitāya, tesañca lahuparivattitāya soḷasahi sattarasahi vā cittakkhaṇehi nippajjatīti rūpamevettha cirāyukaṃ jātaṃ. Kiñca – lahuviññāṇavisayasantatimattādhīnavuttitāya tiṇṇaṃ khandhānaṃ, ārammaṇūpaladdhimattabhāvato viññāṇassa ca lahuparivattitā, dandhamahābhūtappaccayatāya pana rūpassa dandhaparivattitā. Nānādhātūsu tathāgatasseva yathābhūtañāṇaṃ, tena ca rūpameva purejātapaccayo vutto, pacchājātapaccayo ca tassevāti na ettha aniccasaṅkhatādibhāvasāmaññena rūpārūpaṃ samānāyukaṃ parikappetabbaṃ. Vuttanayena rūpameva cirāyukanti niṭṭhamettha gantabbaṃ.

យថា ច រូបស្ស សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកតា, តតិយភាគាធិកសោឡសចិត្តក្ខណាយុកតា វា ន ហោតិ, តំ ទស្សេត្វា យ្វាយំ អដ្ឋកថាយំ ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ រូបុប្បាទោ វុត្តោ, តត្ថ ឋិតិក្ខណមេវ តាវ ចិត្តស្ស អននុជានន្តោ ‘‘យោ ចេត្ថ…បេ.… វិចារេតព្ពោ’’តិ វត្វា យមកេ ឧប្បន្នឧប្បជ្ជមានវារាទិបាឡិំ អាហរន្តោ ‘‘ចិត្តយមកេ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ បរិបុណ្ណវិស្សជ្ជនេតិ ឧភយម្បិ យមកបទំ អហាបេត្វា កតវិស្សជ្ជនេ។ ឧប្បាទក្ខណេ អនាគតញ្ចាតិ ឧប្បាទក្ខណេ ច ចិត្តំ, អនាគតញ្ច ចិត្តំ ន និរុទ្ធំ, និរុជ្ឈមានន្តិ អត្ថោ។ ឋិតិក្ខណាភាវំ ចិត្តស្ស ទីបេតីតិ ឧប្បន្នឧប្បជ្ជមានវារាទីសុ ‘‘ឋិតិក្ខណេ’’តិ អវចនំ ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណំ នាម នត្ថីតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ ពោធេតិ។ ន ហិ យថាធម្មសាសនេ អភិធម្មេ លព្ភមានស្ស អវចនេ ការណំ ទិស្សតីតិ អធិប្បាយោ។ ន កេវលមភិធម្មេ អវចនមេវ ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណាភាវជោតកំ, អបិច ខោ សុត្តន្តបាឡិបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សុត្តេសុបី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អញ្ញថត្តំ នាម បុព្ពាបរវិសេសោ។ ខណទ្វយសមង្គិំ ឋិតន្តិ បច្ចុប្បន្នស្ស ឋិតភាវមាហ។ អញ្ញថត្តំ បន សន្តានេយេវ វេទិតព្ពំ។

Yathā ca rūpassa sattarasacittakkhaṇāyukatā, tatiyabhāgādhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā vā na hoti, taṃ dassetvā yvāyaṃ aṭṭhakathāyaṃ cittassa ṭhitikkhaṇe rūpuppādo vutto, tattha ṭhitikkhaṇameva tāva cittassa ananujānanto ‘‘yo cettha…pe… vicāretabbo’’ti vatvā yamake uppannauppajjamānavārādipāḷiṃ āharanto ‘‘cittayamake’’tiādimāha. Tattha paripuṇṇavissajjaneti ubhayampi yamakapadaṃ ahāpetvā katavissajjane. Uppādakkhaṇe anāgatañcāti uppādakkhaṇe ca cittaṃ, anāgatañca cittaṃ na niruddhaṃ, nirujjhamānanti attho. Ṭhitikkhaṇābhāvaṃ cittassa dīpetīti uppannauppajjamānavārādīsu ‘‘ṭhitikkhaṇe’’ti avacanaṃ cittassa ṭhitikkhaṇaṃ nāma natthīti imamatthaṃ dīpeti bodheti. Na hi yathādhammasāsane abhidhamme labbhamānassa avacane kāraṇaṃ dissatīti adhippāyo. Na kevalamabhidhamme avacanameva cittassa ṭhitikkhaṇābhāvajotakaṃ, apica kho suttantapāḷipīti dassento ‘‘suttesupī’’tiādimāha. Tattha aññathattaṃ nāma pubbāparaviseso. Khaṇadvayasamaṅgiṃ ṭhitanti paccuppannassa ṭhitabhāvamāha. Aññathattaṃ pana santāneyeva veditabbaṃ.

ឯត្ថ ច កេចិ ‘‘យថាភូតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ, កិំ តថាភូតោវ ភិជ្ជតិ, ឧទាហុ អញ្ញថាភូតោ? យទិ តថាភូតោវ ភិជ្ជតិ, ន ជរតាយ សម្ភវោ។ អថ អញ្ញថាភូតោ, អញ្ញោ ឯវ សោតិ សព្ពថាបិ ឋិតិក្ខណស្ស អភាវោយេវា’’តិ វទន្តិ។ តត្ថ ឯកធម្មាធារភាវេបិ ឧប្បាទនិរោធានំ អញ្ញោវ ឧប្បាទក្ខណោ, អញ្ញោ និរោធក្ខណោ។ ឧប្បាទាវត្ថញ្ហិ ឧបាទាយ ឧប្បាទក្ខណោ, និរោធាវត្ថំ ឧបាទាយ និរោធក្ខណោ។ ឧប្បាទាវត្ថាយ ច ភិន្នា និរោធាវត្ថាតិ ឯកស្មិំយេវ សភាវធម្មេ យថា ឥច្ឆិតព្ពា, អញ្ញថា អញ្ញោវ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ, អញ្ញោ ធម្មោ និរុជ្ឈតីតិ អាបជ្ជេយ្យ, ឯវំ និរោធាវត្ថាយ វិយ និរោធាភិមុខាវត្ថាយបិ ភវិតព្ពំ។ សា ឋិតិ, ជរតា ចាតិ សម្បដិច្ឆិតព្ពមេតំ។ យទិ ឯវំ កស្មា បាឡិយំ ឋិតិក្ខណោ ន វុត្តោតិ? វិនេយ្យជ្ឈាសយានុរោធេន នយទស្សនវសេន បាឡិ គតាតិ វេទិតព្ពា។ អភិធម្មទេសនាបិ ហិ កទាចិ វិនេយ្យជ្ឈាសយានុរោធេន បវត្តតិ។ តថា ហិ រូបស្ស ឧប្បាទោ ‘‘ឧបចយោ, សន្តតី’’តិ ភិន្ទិត្វា ទេសិតោ។ ហេតុសម្បយុត្តទុកាទិទេសនា ចេត្ថ និទស្សិតព្ពា។

Ettha ca keci ‘‘yathābhūto dhammo uppajjati, kiṃ tathābhūtova bhijjati, udāhu aññathābhūto? Yadi tathābhūtova bhijjati, na jaratāya sambhavo. Atha aññathābhūto, añño eva soti sabbathāpi ṭhitikkhaṇassa abhāvoyevā’’ti vadanti. Tattha ekadhammādhārabhāvepi uppādanirodhānaṃ aññova uppādakkhaṇo, añño nirodhakkhaṇo. Uppādāvatthañhi upādāya uppādakkhaṇo, nirodhāvatthaṃ upādāya nirodhakkhaṇo. Uppādāvatthāya ca bhinnā nirodhāvatthāti ekasmiṃyeva sabhāvadhamme yathā icchitabbā, aññathā aññova dhammo uppajjati, añño dhammo nirujjhatīti āpajjeyya, evaṃ nirodhāvatthāya viya nirodhābhimukhāvatthāyapi bhavitabbaṃ. Sā ṭhiti, jaratā cāti sampaṭicchitabbametaṃ. Yadi evaṃ kasmā pāḷiyaṃ ṭhitikkhaṇo na vuttoti? Vineyyajjhāsayānurodhena nayadassanavasena pāḷi gatāti veditabbā. Abhidhammadesanāpi hi kadāci vineyyajjhāsayānurodhena pavattati. Tathā hi rūpassa uppādo ‘‘upacayo, santatī’’ti bhinditvā desito. Hetusampayuttadukādidesanā cettha nidassitabbā.

‘‘យស្ស វា បនា’’តិអាទិ បុច្ឆាវចនំ។ តស្ស ‘‘នោ’’តិ វិស្សជ្ជនំ។ សមុទយសច្ចំ និរុជ្ឈតីតិ ចិត្តុប្បាទស្ស និរោធក្ខណោ វុត្តោ។ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – យទិ ចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ រូបំ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តំ ទុក្ខសច្ចន្តិ កត្វា ‘‘នោ’’តិ វត្តុំ ន សក្កា, វុត្តញ្ចេតំ។ តស្មា វិញ្ញាយតិ ‘‘ចិត្តស្ស និរោធក្ខណេ រូបុប្បាទោ នត្ថី’’តិ។ តយិទមការណំ។ អរូបលោកញ្ហិ សន្ធាយ, ចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ វា ‘‘នោ’’តិ សក្កា វត្តុន្តិ។ អយញ្ហិ យមកទេសនាយ បកតិ, យទិទំ យថាសម្ភវយោជនា។ ឯតេន ‘‘ន ច ចិត្តសមុដ្ឋានរូបមេវា’’តិអាទិវចនំ បដិក្ខិត្តំ ទដ្ឋព្ពំ។ អថ វា បច្ចាសត្តិញាយេន យំ សមុទយសច្ចំ និរុជ្ឈតិ, តេន យំ ទុក្ខសច្ចំ ឧប្បាទេតព្ពំ ចិត្តចេតសិកតប្បដិពទ្ធរូបសង្ខាតំ, តស្ស តទា ឧប្បត្តិ នត្ថីតិ ‘‘នោ’’តិ វិស្សជ្ជនំ, ន សព្ពស្ស។

‘‘Yassavā panā’’tiādi pucchāvacanaṃ. Tassa ‘‘no’’ti vissajjanaṃ. Samudayasaccaṃ nirujjhatīti cittuppādassa nirodhakkhaṇo vutto. Ayamettha adhippāyo – yadi cittassa bhaṅgakkhaṇe rūpaṃ uppajjeyya, taṃ dukkhasaccanti katvā ‘‘no’’ti vattuṃ na sakkā, vuttañcetaṃ. Tasmā viññāyati ‘‘cittassa nirodhakkhaṇe rūpuppādo natthī’’ti. Tayidamakāraṇaṃ. Arūpalokañhi sandhāya, cittasamuṭṭhānarūpaṃ vā ‘‘no’’ti sakkā vattunti. Ayañhi yamakadesanāya pakati, yadidaṃ yathāsambhavayojanā. Etena ‘‘na ca cittasamuṭṭhānarūpamevā’’tiādivacanaṃ paṭikkhittaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā paccāsattiñāyena yaṃ samudayasaccaṃ nirujjhati, tena yaṃ dukkhasaccaṃ uppādetabbaṃ cittacetasikatappaṭibaddharūpasaṅkhātaṃ, tassa tadā uppatti natthīti ‘‘no’’ti vissajjanaṃ, na sabbassa.

សហុប្បាទេកនិរោធវចនតោតិ ‘‘យស្ស កាយសង្ខារោ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តសង្ខារោ និរុជ្ឈតីតិ? អាមន្តា’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.៧៩) ឯវំ សហុប្បាទសហនិរោធវចនតោ។ តេន វចនេនាតិ ‘‘យស្ស កាយសង្ខារោ’’តិអាទិវចនេន។ អញ្ញរូបានន្តិ កម្មឧតុអាហារជរូបានំ។ សហុប្បាទសហនិរោធាទិកានន្តិ ឯត្ថាយំ យោជនា – អប្បដិក្ខិត្តសហុប្បាទសហនិរោធអននុញ្ញាតនានុប្បាទនានានិរោធអនិវារិតអព្យាកតភាវានំ កម្មជាទីនន្តិ។ ឯតេនាតិ ‘‘យស្ស កុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិអាទិកេន (យម. ៣.ធម្មយមក.១៦៣) បាឋេន, ‘‘ន ចិត្តសមុដ្ឋានរូបមេវា’’តិ យុត្តិវចនេន ច។ យមកបាឡិអនុស្សរណេតិ យថាទស្សិតចិត្តយមកបាឡិយា យថារុតវសេនេវ អនុស្សរណេ វិជ្ជមានេ។ ភិជ្ជមានតាតិ ចិត្តស្ស ភិជ្ជមានតា នាម និរុជ្ឈមានតា ឋិតិយា អភាវតោ។ សហាយភាវំ នាបិ គច្ឆតិ និស្សយត្ថិភាវាទិនា បច្ចយភាវាភាវតោ។ ឧប្បាទក្ខណេ ឯវ ហិ អនន្តរាទិបច្ចយលាភេន ចិត្តស្ស ពលវតា។ ឯវញ្ច សតីតិ ឯវញ្ច ឧតុនាបិ ភវង្គចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ រូបសមុដ្ឋាបនេ សតិ។ តំចិត្តក្ខណេតិ តស្ស ចិត្តស្ស ខណេ, ខណទ្វយេបីតិ អត្ថោ។ តេនេវាតិ អតិលហុបរិវត្តិភាវេនេវ។ អថ វា តេនេវាតិ ទន្ធបរិវត្តិកតាយ រូបស្ស សកលំ ឯកចិត្តក្ខណំ ឧប្បជ្ជមានភាវេនេវ។ តន្តិ ចិត្តំ។ បដិសន្ធិចិត្តំ សម្បយុត្តធម្មានំ វិយ សហជាតរូបធម្មានម្បិ សហជាតាទិបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘បដិសន្ធិតោ ឧទ្ធ’’ន្តិ។ ចិត្តសមុដ្ឋានានំ ចិត្តំ សហជាតាទិបច្ចយោ ហោតិយេវាតិ វុត្តំ ‘‘អចិត្តសមុដ្ឋានាន’’ន្តិ។ តទនន្តរន្តិ យេន ចិត្តេន សហុប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តស្ស អនន្តរំ។ តន្តិ រូបំ។ តទនន្តរំ ចិត្តន្តិ សហុប្បន្នចិត្តានន្តរំ ចិត្តំ។ យទិ ឯវន្តិ យទិ សកលំ ចិត្តក្ខណំ រូបំ ឧប្បជ្ជមានមេវ ហោតិ, ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឯវ រូបស្ស ឧប្បាទារម្ភោតិ អាហ ‘‘ន, ចិត្តនិរោធក្ខណេ រូបុប្បាទារម្ភាភាវតោ’’តិ។ ចិត្តក្ខណេតិ អត្តនា សហុប្បន្នចិត្តស្ស ខណេ។ តន្តិ រូបំ។ រូបសមុដ្ឋាបនបុរេជាតបច្ចយកិច្ចន្តិ រូបសមុដ្ឋាបនកិច្ចញ្ច បុរេជាតបច្ចយកិច្ចញ្ច។ ឋិតិប្បត្តិវិសេសាលាភន្តិ ឋិតិប្បត្តិយា លទ្ធព្ពោ យោ វិសេសោ, តស្ស អលាភំ។ ឥទំ វុត្តន្តិ ‘‘យេន សហុប្បជ្ជតិ, តំចិត្តក្ខណេ រូបំ ឧប្បជ្ជមានមេវា’’តិ ឥទំ បរិយាយេន វុត្តំ។

Sahuppādekanirodhavacanatoti ‘‘yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa cittasaṅkhāro nirujjhatīti? Āmantā’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.79) evaṃ sahuppādasahanirodhavacanato. Tena vacanenāti ‘‘yassa kāyasaṅkhāro’’tiādivacanena. Aññarūpānanti kammautuāhārajarūpānaṃ. Sahuppādasahanirodhādikānanti etthāyaṃ yojanā – appaṭikkhittasahuppādasahanirodhaananuññātanānuppādanānānirodhaanivāritaabyākatabhāvānaṃ kammajādīnanti. Etenāti ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjantī’’tiādikena (yama. 3.dhammayamaka.163) pāṭhena, ‘‘na cittasamuṭṭhānarūpamevā’’ti yuttivacanena ca. Yamakapāḷianussaraṇeti yathādassitacittayamakapāḷiyā yathārutavaseneva anussaraṇe vijjamāne. Bhijjamānatāti cittassa bhijjamānatā nāma nirujjhamānatā ṭhitiyā abhāvato. Sahāyabhāvaṃ nāpi gacchati nissayatthibhāvādinā paccayabhāvābhāvato. Uppādakkhaṇe eva hi anantarādipaccayalābhena cittassa balavatā. Evañca satīti evañca utunāpi bhavaṅgacittassa uppādakkhaṇeyeva rūpasamuṭṭhāpane sati. Taṃcittakkhaṇeti tassa cittassa khaṇe, khaṇadvayepīti attho. Tenevāti atilahuparivattibhāveneva. Atha vā tenevāti dandhaparivattikatāya rūpassa sakalaṃ ekacittakkhaṇaṃ uppajjamānabhāveneva. Tanti cittaṃ. Paṭisandhicittaṃ sampayuttadhammānaṃ viya sahajātarūpadhammānampi sahajātādipaccayena paccayo hotīti āha ‘‘paṭisandhito uddha’’nti. Cittasamuṭṭhānānaṃ cittaṃ sahajātādipaccayo hotiyevāti vuttaṃ ‘‘acittasamuṭṭhānāna’’nti. Tadanantaranti yena cittena sahuppannaṃ, tassa cittassa anantaraṃ. Tanti rūpaṃ. Tadanantaraṃ cittanti sahuppannacittānantaraṃ cittaṃ. Yadi evanti yadi sakalaṃ cittakkhaṇaṃ rūpaṃ uppajjamānameva hoti, cittassa uppādakkhaṇe eva rūpassa uppādārambhoti āha ‘‘na, cittanirodhakkhaṇe rūpuppādārambhābhāvato’’ti. Cittakkhaṇeti attanā sahuppannacittassa khaṇe. Tanti rūpaṃ. Rūpasamuṭṭhāpanapurejātapaccayakiccanti rūpasamuṭṭhāpanakiccañca purejātapaccayakiccañca. Ṭhitippattivisesālābhanti ṭhitippattiyā laddhabbo yo viseso, tassa alābhaṃ. Idaṃ vuttanti ‘‘yena sahuppajjati, taṃcittakkhaṇe rūpaṃ uppajjamānamevā’’ti idaṃ pariyāyena vuttaṃ.

យំ យស្ស សម្ពន្ធិភាវេន វុត្តំ, តំ ទូរេ ឋិតម្បិ តេន សម្ពន្ធនីយន្តិ អាហ ‘‘តតោ បរំ…បេ.… ឯតេន សហ សម្ពន្ធោ’’តិ។ តស្មា ‘‘តតោ’’តិ ឯត្ថ តំសទ្ទេន ចុតិំ បច្ចាមសតីតិ វុត្តំ ‘‘ចុតិតោ បរន្តិ អត្ថោ’’តិ។

Yaṃ yassa sambandhibhāvena vuttaṃ, taṃ dūre ṭhitampi tena sambandhanīyanti āha ‘‘tato paraṃ…pe… etena saha sambandho’’ti. Tasmā ‘‘tato’’ti ettha taṃsaddena cutiṃ paccāmasatīti vuttaṃ ‘‘cutito paranti attho’’ti.

នត្ថីតិ កត្វាតិ យទិបិ យថា អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តថា ឯកុប្បាទេកនិរោធតា រូបានំ អរូបេហិ, អរូបានញ្ច រូបេហិ នត្ថិ។ យថា ច អម្ហេហិ វុត្តំ, តថា អត្ថេវាតិ អធិប្បាយោ។

Natthītikatvāti yadipi yathā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, tathā ekuppādekanirodhatā rūpānaṃ arūpehi, arūpānañca rūpehi natthi. Yathā ca amhehi vuttaṃ, tathā atthevāti adhippāyo.

ចតុត្ថស្ស បការស្ស វុច្ចមានត្តា ‘‘តយោ បការេ អាហា’’តិ វុត្តំ។

Catutthassa pakārassa vuccamānattā ‘‘tayo pakāre āhā’’ti vuttaṃ.

‘‘តេសំយេវ រូបានំ កាយវិការោ’’តិអាទិនា បរិនិប្ផន្នានំ វិការាទិភាវំ ទស្សេត្វា ‘‘សព្ពំ បរិនិប្ផន្នំ សង្ខតមេវា’’តិ វទន្តេន បរិនិប្ផន្នតាបរិយាយោ ទស្សិតោ។ បុព្ពន្តាបរន្តបរិច្ឆិន្នោតិ បាតុភាវវិទ្ធំសភាវបរិច្ឆិន្នោ, ឧទយព្ពយបរិច្ឆិន្នោ វា។ ‘‘អយំ ទត្តោ នាម ហោតូ’’តិអាទិនា នាមករណំ នាមគ្គហណំ។ សមាបជ្ជនំ និរោធសមាបត្តិយា សមថវិបស្សនានុក្កមេន នាមកាយស្ស និរោធមេវ។ អាទិ-សទ្ទេន សត្តកសិណាទិបញ្ញត្តិយា បញ្ញាបនំ សង្គណ្ហាតិ។ និប្ផាទិយមានោតិ សាធិយមានោ។

‘‘Tesaṃyeva rūpānaṃ kāyavikāro’’tiādinā parinipphannānaṃ vikārādibhāvaṃ dassetvā ‘‘sabbaṃ parinipphannaṃ saṅkhatamevā’’ti vadantena parinipphannatāpariyāyo dassito. Pubbantāparantaparicchinnoti pātubhāvaviddhaṃsabhāvaparicchinno, udayabbayaparicchinno vā. ‘‘Ayaṃ datto nāma hotū’’tiādinā nāmakaraṇaṃ nāmaggahaṇaṃ. Samāpajjanaṃ nirodhasamāpattiyā samathavipassanānukkamena nāmakāyassa nirodhameva. Ādi-saddena sattakasiṇādipaññattiyā paññāpanaṃ saṅgaṇhāti. Nipphādiyamānoti sādhiyamāno.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

កមាទិវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា

Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā

ឧប្បត្តិក្កមាទីសុ ទេសនាក្កមោបិ លព្ភតេវាតិ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិអាទិកោ ទេសនាក្កមោវា’’តិ វុត្តំ។ អនុបុព្ពុក្កំសតោតិ ទានសីលកាមាទីនវាទិទស្សននេក្ខម្មកថានំ អនុក្កមេន ឧក្កដ្ឋភាវតោ កថានំ អនុបុព្ពុក្កំសតា វុត្តា។ តេន ឧក្កំសក្កមោ នាមាយំ វិសុំ កមោតិ ទស្សេតិ។ តថាបិ ទានាទីនំ ទេសនាក្កមាវរោធនេ ការណមាហ ‘‘ឧប្បត្តិអាទិវវត្ថានាភាវតោ’’តិ។ តត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បហានបដិបត្តិភូមិក្កមេ សង្គណ្ហាតិ។ ‘‘ចក្ខុអាទីនម្បិ វិសយភូត’’ន្តិ ឥមិនា បញ្ចរូបិន្ទ្រិយគោចរតា អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘ឯកទេសេនា’’តិអាទិ។ ឯកទេសេនាតិ ពាហិរោឡារិកាយតនេហិ។ ឯត្ថាតិ ‘‘យំ វេទយតិ, តំ សញ្ជានាតី’’តិ ឯតស្មិំ បទេ វុត្តនយេន។

Uppattikkamādīsu desanākkamopi labbhatevāti ‘‘cattāro satipaṭṭhānātiādiko desanākkamovā’’ti vuttaṃ. Anupubbukkaṃsatoti dānasīlakāmādīnavādidassananekkhammakathānaṃ anukkamena ukkaṭṭhabhāvato kathānaṃ anupubbukkaṃsatā vuttā. Tena ukkaṃsakkamo nāmāyaṃ visuṃ kamoti dasseti. Tathāpi dānādīnaṃ desanākkamāvarodhane kāraṇamāha ‘‘uppattiādivavatthānābhāvato’’ti. Tattha ādi-saddena pahānapaṭipattibhūmikkame saṅgaṇhāti. ‘‘Cakkhuādīnampi visayabhūta’’nti iminā pañcarūpindriyagocaratā adhippetāti āha ‘‘ekadesenā’’tiādi. Ekadesenāti bāhiroḷārikāyatanehi. Etthāti ‘‘yaṃ vedayati, taṃ sañjānātī’’ti etasmiṃ pade vuttanayena.

តំសភាវតានិវត្តនត្ថន្តិ អនាសវធម្មសភាវតានិវត្តនត្ថំ។ អនាសវា ខន្ធេស្វេវ វុត្តាតិ អត្ថោ សាសវានម្បិ ខន្ធេសុ វុត្តត្តា។ ននុ ច អនាសវធម្មោ ខន្ធេសុ អវុត្តោបិ អត្ថីតិ? សច្ចំ អត្ថិ, ខន្ធាធិការេ ខន្ធបរិយាបន្នា ឯវ អនាសវា គយ្ហន្តីតិ នាយំ ទោសោ។

Taṃsabhāvatānivattanatthanti anāsavadhammasabhāvatānivattanatthaṃ. Anāsavā khandhesveva vuttāti attho sāsavānampi khandhesu vuttattā. Nanu ca anāsavadhammo khandhesu avuttopi atthīti? Saccaṃ atthi, khandhādhikāre khandhapariyāpannā eva anāsavā gayhantīti nāyaṃ doso.

យថា ផស្សាទយោ វិសេសតោ តទនុគុណវុត្តិតាយ សង្ខតាភិសង្ខរណសភាវាតិ សង្ខារក្ខន្ធេ សមវរុទ្ធា, ន ឯវំ វេទនាសញ្ញាវិញ្ញាណានីតិ រូបធម្មា វិយ តានិ វិសុំ ខន្ធភាវេន វុត្តានិ។ ឯតេន ផស្សាទីនំ វិសុំ ខន្ធសទ្ទវចនីយតាភាវោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ តេន វុត្តំ ‘‘ផុសនាទយោ បនា’’តិអាទិ។ ឥតិអាទីនញ្ច សុត្តានន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘រូបេ ខោ, ភិក្ខវេ, សតិ រូបំ ឧបាទាយ រូបំ អភិនិវិស្ស ឧប្បជ្ជន្តិ សំយោជនាភិនិវេសវិនិពន្ធា។ វេទនាយ…បេ.… សញ្ញាយ… សង្ខារេសុ… វិញ្ញាណេ សតិ វិញ្ញាណំ ឧបាទាយ វិញ្ញាណំ អភិនិវិស្ស ឧប្បជ្ជន្តិ សំយោជនាភិនិវេសវិនិពន្ធា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥៨), តថា ‘‘អហំ រូបំ, មម រូបន្តិ បរិយុដ្ឋដ្ឋាយី ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៣.១) ច ឯវមាទីនំ សុត្តបទានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ។ ឯតេនាតិ អត្តនា ទស្សិតសុត្តេន។ វក្ខមានសុត្តវសេន ចាតិ ‘‘រូបេ ខោ, ភិក្ខវេ, សតី’’តិអាទិកស្ស អដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ២៦ បកិណ្ណកកថា) វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស វសេន។ ‘‘បរិត្តារម្មណាទិវសេន ន វត្តព្ពា’’តិ ឯតេន នវត្តព្ពារម្មណាបិ ទិដ្ឋិ ខន្ធេ ឯវ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតិ, បគេវ ខន្ធារម្មណាតិ ទស្សេតិ។

Yathā phassādayo visesato tadanuguṇavuttitāya saṅkhatābhisaṅkharaṇasabhāvāti saṅkhārakkhandhe samavaruddhā, na evaṃ vedanāsaññāviññāṇānīti rūpadhammā viya tāni visuṃ khandhabhāvena vuttāni. Etena phassādīnaṃ visuṃ khandhasaddavacanīyatābhāvo vuttoti veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘phusanādayo panā’’tiādi. Itiādīnañca suttānanti ettha ādi-saddena ‘‘rūpe kho, bhikkhave, sati rūpaṃ upādāya rūpaṃ abhinivissa uppajjanti saṃyojanābhinivesavinibandhā. Vedanāya…pe… saññāya… saṅkhāresu… viññāṇe sati viññāṇaṃ upādāya viññāṇaṃ abhinivissa uppajjanti saṃyojanābhinivesavinibandhā’’ti (saṃ. ni. 3.158), tathā ‘‘ahaṃ rūpaṃ, mama rūpanti pariyuṭṭhaṭṭhāyī hotī’’ti (saṃ. ni. 3.1) ca evamādīnaṃ suttapadānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Etenāti attanā dassitasuttena. Vakkhamānasuttavasena cāti ‘‘rūpe kho, bhikkhave, satī’’tiādikassa aṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā) vakkhamānassa suttassa vasena. ‘‘Parittārammaṇādivasena na vattabbā’’ti etena navattabbārammaṇāpi diṭṭhi khandhe eva nissāya uppajjati, pageva khandhārammaṇāti dasseti.

វេទនាការណាយាតិ វេទនាយាតនាយ។ ឆាទាបនតោតិ រោចាបនតោ។ ពាហុល្លេនាតិ ពហុលភាវេន។ ឧបាទានក្ខន្ធា ហិ ពាហុល្លប្បវត្តិកា, ន ឥតរេ។

Vedanākāraṇāyāti vedanāyātanāya. Chādāpanatoti rocāpanato. Bāhullenāti bahulabhāvena. Upādānakkhandhā hi bāhullappavattikā, na itare.

បុដំ កត្វាតិ ច ឆត្តសទិសំ បុដំ ពន្ធំ កត្វា។ វត្ថុម្ហីតិ ចក្ខាទិវត្ថុម្ហិ។ វដ្ដគតវេទនំ សន្ធាយ វុត្តំ។ សា ហិ ឥធ ទដ្ឋព្ពភាវេ ឋិតា។ ឩនេហីតិ វត្ថុនា, កិលេសេហិ ច ឩនេហិ។

Puṭaṃ katvāti ca chattasadisaṃ puṭaṃ bandhaṃ katvā. Vatthumhīti cakkhādivatthumhi. Vaṭṭagatavedanaṃ sandhāya vuttaṃ. Sā hi idha daṭṭhabbabhāve ṭhitā. Ūnehīti vatthunā, kilesehi ca ūnehi.

មាយាយាតិ ឥន្ទជាលាទិមាយាយ បយោគោ មាយាតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘មាយាយ ទស្សិតំ រូបំ ‘មាយា’តិ អាហា’’តិ។ វត្ថុភាវាទិតោតិ អាទិ-សទ្ទេន អារម្មណសម្បយុត្តាទិកេ សង្គណ្ហាតិ។ កត្ថចីតិ រូបក្ខន្ធាទិកេ។ កោចិ វិសេសោតិ អសុភាទិកោវ។

Māyāyāti indajālādimāyāya payogo māyāti adhippāyenāha ‘‘māyāya dassitaṃ rūpaṃ ‘māyā’ti āhā’’ti. Vatthubhāvāditoti ādi-saddena ārammaṇasampayuttādike saṅgaṇhāti. Katthacīti rūpakkhandhādike. Koci visesoti asubhādikova.

តស្សាតិ អជ្ឈត្តិករូបស្ស។ យស្ស កាមរាគប្បហានមុខេន សព្ពរាគប្បហានំ សម្ភវតិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘កាមរាគមុខេន វា សព្ពលោភប្បហានំ វទតី’’តិ។ យោជេតព្ពន្តិ វេទនាយ ឆន្ទរាគំ បជហន្តោ តស្សា សមុទយភូតេ ផស្សេបិ ឆន្ទរាគំ បជហតីតិ យោជេតព្ពន្តិ។ បរិញ្ញត្តយស្ស យោជនា បាកដា ឯវ។

Tassāti ajjhattikarūpassa. Yassa kāmarāgappahānamukhena sabbarāgappahānaṃ sambhavati, taṃ sandhāyāha ‘‘kāmarāgamukhena vā sabbalobhappahānaṃ vadatī’’ti. Yojetabbanti vedanāya chandarāgaṃ pajahanto tassā samudayabhūte phassepi chandarāgaṃ pajahatīti yojetabbanti. Pariññattayassa yojanā pākaṭā eva.

តតោតិ ទុក្ខុប្បាទនសុខវិនាសនានំ អទស្សនតោ។ ភិន្ទតីតិ វិនាសេតិ។ តន្តិ មនោសញ្ចេតនាហារំ ញាតតីរណបរិញ្ញាហិ បរិគ្គណ្ហាតិ តីរេតិ។

Tatoti dukkhuppādanasukhavināsanānaṃ adassanato. Bhindatīti vināseti. Tanti manosañcetanāhāraṃ ñātatīraṇapariññāhi pariggaṇhāti tīreti.

តំ បជហន្តោតិ អវិជ្ជំ បជហន្តោ។ បរាមដ្ឋន្តិ បរាមាសសង្ខាតាយ ទិដ្ឋិយា និច្ចាទិវសេន គហិតំ។ វិញ្ញាណំ និច្ចតោ បស្សន្តោ ទិដ្ឋុបាទានំ ឧបាទិយតីតិ អយមត្ថោ ‘‘តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ, អនញ្ញ’’ន្តិអាទិសុត្តបទេហិ (ម. និ. ១.៣៩៦) ទីបេតព្ពោ។

Taṃ pajahantoti avijjaṃ pajahanto. Parāmaṭṭhanti parāmāsasaṅkhātāya diṭṭhiyā niccādivasena gahitaṃ. Viññāṇaṃ niccato passanto diṭṭhupādānaṃ upādiyatīti ayamattho ‘‘tadevidaṃ viññāṇaṃ sandhāvati saṃsarati, anañña’’ntiādisuttapadehi (ma. ni. 1.396) dīpetabbo.

កមាទិវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

៣៤. តំ វត្វាតិ តំ ភូមិវសេន ជានិតព្ពតំ ‘‘សព្ពាបិ ចតុភូមិកវេទនា’’តិអាទិនា វត្វា។ សម្បយុត្តតោ ទស្សិតតាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ហេតុជាតិភូមិឥន្ទ្រិយវត្ថុសម្ផស្សជភេទតោ ទស្សិតតំ អនវសេសតោ សង្គណ្ហាតិ។

34. Taṃvatvāti taṃ bhūmivasena jānitabbataṃ ‘‘sabbāpi catubhūmikavedanā’’tiādinā vatvā. Sampayuttato dassitatādīti ettha ādi-saddena hetujātibhūmiindriyavatthusamphassajabhedato dassitataṃ anavasesato saṅgaṇhāti.

យទិបិ តំ-សទ្ទោ បុព្ពេ វុត្តស្ស សាមញ្ញតោ បដិនិទ្ទេសោ, តថាបិ អនន្តរមេវ បច្ចាមសិតុំ យុត្តោ ឥតរត្ថ អសម្ភវតោតិ អាហ ‘‘អដ្ឋ…បេ.… យោជនា’’តិ។ ‘‘អដ្ឋវិធត្តាភាវតោ’’តិ ឥមិនា តំ អសម្ភវំ ទស្សេតិ។

Yadipi taṃ-saddo pubbe vuttassa sāmaññato paṭiniddeso, tathāpi anantarameva paccāmasituṃ yutto itarattha asambhavatoti āha ‘‘aṭṭha…pe… yojanā’’ti. ‘‘Aṭṭhavidhattābhāvato’’ti iminā taṃ asambhavaṃ dasseti.

បូរណត្ថមេវ វុត្តោ, អបុព្ពតាភាវតោតិ អត្ថោ។

Pūraṇatthameva vutto, apubbatābhāvatoti attho.

គហណវឌ្ឍនវសេនាតិ គហណស្ស វឌ្ឍនវសេន។ គហណន្តិ ចេត្ថ កថនំ ទដ្ឋព្ពំ, តស្ស វឌ្ឍនំ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ អវុត្តស្ស កថនំ។ តេនាហ ‘‘បុព្ពេ គហិតតោ អញ្ញស្ស គហណំ វឌ្ឍន’’ន្តិ, តតោ ឯវ ច ‘‘បុរិមគហិតេ អញ្ញុបចយវសេនា’’តិ វុត្តំ។ ‘‘វឌ្ឍនសទ្ទោ ឆេទនត្ថោ’’តិ ឥទំ យថា អសិវា ‘‘សិវា’’តិ, ទិដ្ឋញ្ច ‘‘អទិដ្ឋ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ។ នយនីហរណន្តិ នីយតីតិ នយោ, ទេសនា, តស្ស នីហរណំ បវត្តនំ។ វឌ្ឍនកនយោតិ យថាវុត្តវឌ្ឍនកវសេន បវត្តោ ទេសនានយោ។ អញ្ញេ ភេទាតិ ឯកវិធចតុព្ពិធាទយោ ភេទា។ យទិ អវិសិដ្ឋា, កស្មា វុត្តាតិ អាហ ‘‘តថាបី’’តិអាទិ។ តត្ថ បញ្ញាប្បភេទជននត្ថន្តិ ធម្មវិសយាយ បភេទគតាយ បញ្ញាយ វិនេយ្យានំ និព្ពត្តនត្ថំ, វិជ្ជាដ្ឋានាទិវសេន វិនេយ្យានំ ធម្មបដិសម្ភិទាយ ឧប្បាទនត្ថន្តិ អត្ថោ។ អភិញ្ញេយ្យធម្មវិភាគតាយ សម្មសនវារស្ស វិសយភាវតោ វុត្តំ ‘‘ឯកេកស្ស វារស្ស គហិតស្ស និយ្យានមុខភាវតោ’’តិ។ ឥតរេបិ ភេទា វុត្តាតិ ទុវិធតិវិធភេទានំ យំ នានត្តំ, តស្ស វសេន ឥតរេ ភេទា អនានត្តាបិ យថាវុត្តការណតោ វុត្តា។ ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិនា ភេទានំ អញ្ញមញ្ញបេក្ខតំ ទស្សេត្វា ‘‘តស្មា’’តិអាទិនា តេសំ វិសិដ្ឋតំ ទស្សេតិ។

Gahaṇavaḍḍhanavasenāti gahaṇassa vaḍḍhanavasena. Gahaṇanti cettha kathanaṃ daṭṭhabbaṃ, tassa vaḍḍhanaṃ tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne avuttassa kathanaṃ. Tenāha ‘‘pubbe gahitato aññassa gahaṇaṃ vaḍḍhana’’nti, tato eva ca ‘‘purimagahite aññupacayavasenā’’ti vuttaṃ. ‘‘Vaḍḍhanasaddo chedanattho’’ti idaṃ yathā asivā ‘‘sivā’’ti, diṭṭhañca ‘‘adiṭṭha’’nti vuccati, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Nayanīharaṇanti nīyatīti nayo, desanā, tassa nīharaṇaṃ pavattanaṃ. Vaḍḍhanakanayoti yathāvuttavaḍḍhanakavasena pavatto desanānayo. Aññe bhedāti ekavidhacatubbidhādayo bhedā. Yadi avisiṭṭhā, kasmā vuttāti āha ‘‘tathāpī’’tiādi. Tattha paññāppabhedajananatthanti dhammavisayāya pabhedagatāya paññāya vineyyānaṃ nibbattanatthaṃ, vijjāṭṭhānādivasena vineyyānaṃ dhammapaṭisambhidāya uppādanatthanti attho. Abhiññeyyadhammavibhāgatāya sammasanavārassa visayabhāvato vuttaṃ ‘‘ekekassa vārassa gahitassa niyyānamukhabhāvato’’ti. Itarepi bhedā vuttāti duvidhatividhabhedānaṃ yaṃ nānattaṃ, tassa vasena itare bhedā anānattāpi yathāvuttakāraṇato vuttā. ‘‘Na kevala’’ntiādinā bhedānaṃ aññamaññapekkhataṃ dassetvā ‘‘tasmā’’tiādinā tesaṃ visiṭṭhataṃ dasseti.

យថា ទុកមូលកាទីសុ ភេទា គណនានុបុព្ពិយា បវត្តា បភេទន្តរាបេក្ខា, ន ឯវមេតេ។ ឯតេ បន សត្តវិធាទិភេទា បភេទន្តរនិរបេក្ខា កេវលំ ពហុវិធភាវសាមញ្ញេនេវ វុត្តាតិ ទស្សេតិ ‘‘អញ្ញប្បភេទនិរបេក្ខា’’តិអាទិនា។ ទុកតិកបទត្ថានំ យថារហំ អបេក្ខិតព្ពាបេក្ខកភាវេន វុត្តត្តា យថា ទុកេ ឋបេត្វា វុត្តា តិកា តត្ថ បក្ខិត្តា នាម ជាតា, ឯវំ តិកទុកបទត្ថានំ អបេក្ខិតព្ពាបេក្ខកភាវេន វុត្តត្តា ទុកេ វត្វា វុត្តេសុបិ តិកេសុ តេ បក្ខិត្តា នាម ហោន្តីតិ អាហ ‘‘បរតោ…បេ.… យោជិតត្តា’’តិ។

Yathā dukamūlakādīsu bhedā gaṇanānupubbiyā pavattā pabhedantarāpekkhā, na evamete. Ete pana sattavidhādibhedā pabhedantaranirapekkhā kevalaṃ bahuvidhabhāvasāmaññeneva vuttāti dasseti ‘‘aññappabhedanirapekkhā’’tiādinā. Dukatikapadatthānaṃ yathārahaṃ apekkhitabbāpekkhakabhāvena vuttattā yathā duke ṭhapetvā vuttā tikā tattha pakkhittā nāma jātā, evaṃ tikadukapadatthānaṃ apekkhitabbāpekkhakabhāvena vuttattā duke vatvā vuttesupi tikesu te pakkhittā nāma hontīti āha ‘‘parato…pe… yojitattā’’ti.

សមានវីថិយន្តិ ឯកវីថិយំ។ ចក្ខុសង្ឃដ្ដនាយាតិ ចក្ខុរូបបដិឃាតេន។ សោតិ ចក្ខុរូបបដិឃាតោ។ តទុប្បាទិកាតិ តស្ស ចក្ខុសម្ផស្សស្ស ឧប្បាទិកា។ សាតិ អាវជ្ជនវេទនា។ ននុ ច វេទនាបច្ចយោ ផស្សោ វុត្តោ, ន ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ? ន, វេទនាសីសេន ចិត្តុប្បាទស្ស គហិតត្តាតិ។ តប្បយោជនត្តាតិ ចក្ខុសម្ផស្សបយោជនត្តា។ បយោជយតីតិ បយោជនំ, ផលំ។

Samānavīthiyanti ekavīthiyaṃ. Cakkhusaṅghaṭṭanāyāti cakkhurūpapaṭighātena. Soti cakkhurūpapaṭighāto. Taduppādikāti tassa cakkhusamphassassa uppādikā. Sāti āvajjanavedanā. Nanu ca vedanāpaccayo phasso vutto, na phassapaccayā vedanāti? Na, vedanāsīsena cittuppādassa gahitattāti. Tappayojanattāti cakkhusamphassapayojanattā. Payojayatīti payojanaṃ, phalaṃ.

រូបាវចរារូបាវចរានំ វិបាកានន្តិ អធិប្បាយោ។ តេ ហិ ឥធ អគ្គហិតា។ តេនេវាហ ‘‘តេសំ សយមេវ មនោទ្វារភូតត្តា’’តិអាទិ។ តតោតិ ភវង្គតោ។ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយាទិកុសលាទីនន្តិ ឯត្ថ បុរិមេន អាទិ-សទ្ទេន ‘‘សោតសម្ផស្សបច្ចយា’’តិ ឯវមាទយោ សង្គហិតា, ទុតិយេន អកុសលាទយោ។ ‘‘កាមាវចរអដ្ឋកុសលចិត្តវសេនា’’តិអាទិនា កុសលាព្យាកតានម្បិ កាមាវចរានំយេវ យោជិតត្តា វុត្តំ ‘‘សមានវីថិយំ លព្ភមានតា អដ្ឋកថាយំ វុត្តា’’តិ។ វេទនាបីតិសនិទស្សនត្តិកវជ្ជានំ ឯកូនវីសតិយា តិកានំ វសេន ឯកូនវីសតិចតុវីសតិកា។ យទិ អសមានវីថិយម្បិ កុសលាទីនំ លព្ភមានតា យោជេតព្ពា, អថ កស្មា សមានវីថិយំយេវ យោជិតាតិ អាហ ‘‘អដ្ឋកថាយំ បនា’’តិអាទិ។ តេនេវាតិ អសមានវីថិយំ អប្បដិក្ខិត្តត្តាយេវ។

Rūpāvacarārūpāvacarānaṃ vipākānanti adhippāyo. Te hi idha aggahitā. Tenevāha ‘‘tesaṃ sayameva manodvārabhūtattā’’tiādi. Tatoti bhavaṅgato. Cakkhusamphassapaccayādikusalādīnanti ettha purimena ādi-saddena ‘‘sotasamphassapaccayā’’ti evamādayo saṅgahitā, dutiyena akusalādayo. ‘‘Kāmāvacaraaṭṭhakusalacittavasenā’’tiādinā kusalābyākatānampi kāmāvacarānaṃyeva yojitattā vuttaṃ ‘‘samānavīthiyaṃ labbhamānatāaṭṭhakathāyaṃ vuttā’’ti. Vedanāpītisanidassanattikavajjānaṃ ekūnavīsatiyā tikānaṃ vasena ekūnavīsaticatuvīsatikā. Yadi asamānavīthiyampi kusalādīnaṃ labbhamānatā yojetabbā, atha kasmā samānavīthiyaṃyeva yojitāti āha ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi. Tenevāti asamānavīthiyaṃ appaṭikkhittattāyeva.

ចិត្តសម្ពន្ធោតិ ចិត្តេន សម្ពន្ធោ ចិត្តសម្ពន្ធំ កត្វា ចិត្តសីសេន វេទនាយ កថនំ។ តិកភូមិវសេនាតិ កុសលត្តិកាទិតិកវសេន, កាមាវចរាទិភូមិវសេន ច។ ទ្វារតិកវសេនាតិ ចក្ខាទិឧប្បត្តិទ្វារវសេន, កុសលត្តិកាទិតិកវសេន ច។ យត្ថ កត្ថចីតិ ទីបេតព្ពស្ស អត្ថស្ស វិសេសាភាវតោ សត្តវិធភេទាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ។ ន ច ទ្វារំ អនាមដ្ឋន្តិ យោជនា។ តេន សត្តវិធភេទតោ តិំសវិធភេទេ វិសេសំ ទស្សេតិ។ យទិបិ ឧភយត្ថ ភូមិយោ អាគតា, រូបាវចរាទិភូមិអាមសនេន បន អសមានវីថិយំ លព្ភមានតា ទស្សិតាតិ អាហ ‘‘អតិព្យត្តា ច ឯត្ថ សមានាសមានវីថីសុ លព្ភមានតា’’តិ។ សុខទីបនានិ ហោន្តិ ទ្វារភូមិអាមសនមុខេន វេទនាក្ខន្ធស្ស វិភត្តត្តា។ ន ភូមិយោ អបេក្ខិត្វា ឋបិតាតិ កថេតព្ពភាវេន ភូមិយោ អបេក្ខិត្វា ន ឋបិតា, ភូមិវិភាគេន ន កថិតាតិ អត្ថោ។ អបេក្ខិតព្ពរហិតាតិ ទ្វារភូមីនំ អគ្គហិតត្តា អាកង្ខិតព្ពទ្វារាទិវិសេសរហិតា។

Cittasambandhoti cittena sambandho cittasambandhaṃ katvā cittasīsena vedanāya kathanaṃ. Tikabhūmivasenāti kusalattikāditikavasena, kāmāvacarādibhūmivasena ca. Dvāratikavasenāti cakkhādiuppattidvāravasena, kusalattikāditikavasena ca. Yattha katthacīti dīpetabbassa atthassa visesābhāvato sattavidhabhedādīsu yattha katthaci. Na ca dvāraṃ anāmaṭṭhanti yojanā. Tena sattavidhabhedato tiṃsavidhabhede visesaṃ dasseti. Yadipi ubhayattha bhūmiyo āgatā, rūpāvacarādibhūmiāmasanena pana asamānavīthiyaṃ labbhamānatā dassitāti āha ‘‘atibyattā ca ettha samānāsamānavīthīsu labbhamānatā’’ti. Sukhadīpanāni honti dvārabhūmiāmasanamukhena vedanākkhandhassa vibhattattā. Na bhūmiyo apekkhitvā ṭhapitāti kathetabbabhāvena bhūmiyo apekkhitvā na ṭhapitā, bhūmivibhāgena na kathitāti attho. Apekkhitabbarahitāti dvārabhūmīnaṃ aggahitattā ākaṅkhitabbadvārādivisesarahitā.

‘‘ឧបនិស្សយកោដិយា’’តិ ឯត្ថ និប្បរិយាយតោ បរិយាយតោ ច ឧបនិស្សយកោដិទស្សនមុខេន ឥធាធិប្បេតឧបនិស្សយកោដិំ ទស្សេតុំ ‘‘សទ្ធំ ឧបនិស្សាយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ឧបនិស្សយានន្តិ វេទនាយ ឧបនិស្សយភូតានំ។ ទស្សនន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, ទិស្វា វា គហណំ។ ឧបនិស្សយន្តភាវេនាតិ លាមកូបនិស្សយភាវេន។ យទិ ឃាយនាទីនិ ឧបនិស្សយោ ភវេយ្យុំ, បកតូបនិស្សយានេវ សិយុំ។ បកតូបនិស្សយោ ច នានាវីថិយំយេវាតិ តទលាភវចនំ ឥធ នានាវីថិជោតកន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឃានាទិទ្វារេសូ’’តិអាទិនា។ កសិណបរិកម្មាទីនន្តិ កសិណបរិកម្មសមាបត្តិនិព្ពត្តនវិបស្សនាវឌ្ឍនាទីនំ។ តទលាភោតិ ឧបនិស្សយាលាភោ, សោ ច ឃាយនាទីហិ បរេសំ បដិបត្តិយា ជានិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា។ អន្តិមភវិកពោធិសត្តាទីនំ សវនេន វិនា តំផុសនំ សិយា មូលូបនិស្សយោតិ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិ វុត្តំ។

‘‘Upanissayakoṭiyā’’ti ettha nippariyāyato pariyāyato ca upanissayakoṭidassanamukhena idhādhippetaupanissayakoṭiṃ dassetuṃ ‘‘saddhaṃ upanissāyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha upanissayānanti vedanāya upanissayabhūtānaṃ. Dassananti cakkhuviññāṇaṃ, disvā vā gahaṇaṃ. Upanissayantabhāvenāti lāmakūpanissayabhāvena. Yadi ghāyanādīni upanissayo bhaveyyuṃ, pakatūpanissayāneva siyuṃ. Pakatūpanissayo ca nānāvīthiyaṃyevāti tadalābhavacanaṃ idha nānāvīthijotakanti dasseti ‘‘ghānādidvāresū’’tiādinā. Kasiṇaparikammādīnanti kasiṇaparikammasamāpattinibbattanavipassanāvaḍḍhanādīnaṃ. Tadalābhoti upanissayālābho, so ca ghāyanādīhi paresaṃ paṭipattiyā jānituṃ asakkuṇeyyattā. Antimabhavikabodhisattādīnaṃ savanena vinā taṃphusanaṃ siyā mūlūpanissayoti ‘‘yebhuyyenā’’ti vuttaṃ.

សម្បន្នជ្ឈាសយោតិ វិវដ្ដូបនិស្សយសម្បត្តិយា សម្បន្នជ្ឈាសយោ។ តេនាតិ ‘‘ឯវំ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ វចនេន។ តទុបនិស្សយន្តិ តតោ បរំ ឧប្បន្នកសិណរូបទស្សនាទីនំ ឧបនិស្សយភូតំ។

Sampannajjhāsayoti vivaṭṭūpanissayasampattiyā sampannajjhāsayo. Tenāti ‘‘evaṃ cakkhuviññāṇa’’nti vacanena. Tadupanissayanti tato paraṃ uppannakasiṇarūpadassanādīnaṃ upanissayabhūtaṃ.

ថាមគមនំ នាម កាមរាគាទីនំយេវ អាវេណិកោ សភាវោតិ អាហ ‘‘អប្បហីនកាមរាគាទិកស្ស វា’’តិ។ ‘‘រាគោ ឧប្បន្នោ’’តិអាទិនា ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណេ រាគបដិឃានំ ឧប្បត្តិវិចារណាវ វុត្តា, ន នេសំ កិច្ចវិសេសោតិ កិច្ចវិសេសេន វុត្តេ ទស្សេន្តោ ‘‘អសមបេក្ខនាយា’’តិអាទិមាហ។ បវត្តា វេទនាតិ អត្ថោ។ បការន្តរេនាតិ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា ឧប្បន្នកិលេសានំ សមតិក្កមនសង្ខាតេន បការន្តរេន។ តថា ភាវនាវសេនាតិ ឯត្ថ តថា-សទ្ទេន ចក្ខុសម្ផស្សស្ស ចតុភូមិកវេទនាយ ឧបនិស្សយភាវោ ឯវ បការន្តរេន កថិតោតិ ឥមមេវត្ថំ អាកឌ្ឍតិ។ ភាវនាយេវេត្ថ បការន្តរំ។

Thāmagamanaṃ nāma kāmarāgādīnaṃyeva āveṇiko sabhāvoti āha ‘‘appahīnakāmarāgādikassa vā’’ti. ‘‘Rāgo uppanno’’tiādinā iṭṭhāniṭṭhārammaṇe rāgapaṭighānaṃ uppattivicāraṇāva vuttā, na nesaṃ kiccavisesoti kiccavisesena vutte dassento ‘‘asamapekkhanāyā’’tiādimāha. Pavattā vedanāti attho. Pakārantarenāti cakkhusamphassapaccayā uppannakilesānaṃ samatikkamanasaṅkhātena pakārantarena. Tathā bhāvanāvasenāti ettha tathā-saddena cakkhusamphassassa catubhūmikavedanāya upanissayabhāvo eva pakārantarena kathitoti imamevatthaṃ ākaḍḍhati. Bhāvanāyevettha pakārantaraṃ.

សព្ពំ សម្មសនំ ភាវនាតិ វេទិតព្ពា, ន នីវរណប្បហានបរិញ្ញាវ។

Sabbaṃ sammasanaṃ bhāvanāti veditabbā, na nīvaraṇappahānapariññāva.

អញ្ញមញ្ញស្ស ចាតិ ផោដ្ឋព្ពមហាភូតេសុ ឥតរីតរស្ស, អាបោធាតុយា ច វសេន។

Aññamaññassa cāti phoṭṭhabbamahābhūtesu itarītarassa, āpodhātuyā ca vasena.

តេសន្តិ ជាតិអាទីនំ, កម្មត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ។ សហជាតស្ស មនោសម្ផស្សស្ស ពលវបច្ចយភាវំ ទស្សេតីតិ សម្ពន្ធោ។ តស្ស វា ទស្សនស្សាតិ តស្ស វា ជាតិអាទិកេ ភយតោ ទស្សនវសេន បវត្តស្ស កាមាវចរញាណស្ស។

Tesanti jātiādīnaṃ, kammatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Sahajātassa manosamphassassa balavapaccayabhāvaṃ dassetīti sambandho. Tassa vā dassanassāti tassa vā jātiādike bhayato dassanavasena pavattassa kāmāvacarañāṇassa.

តទេវ អត្តនោ ផលស្សេវ ផលភាវេនាតិ ‘‘មនោសម្ផស្សោ’’តិ ផស្សស្ស ការណភាវេន យំ វុត្តំ, តទេវ វិញ្ញាណំ អត្តនោ ផលស្ស ផលភាវេន វុត្តស្ស ផស្សស្ស ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជ’’ន្តិអាទិនា ផលភាវេន វត្តុំ ន យុត្តំ។ ‘‘មនោសម្ផស្សោ’’តិអាទិនា លព្ភមានោបិ វិញ្ញាណំ បដិច្ច ផស្សស្ស បច្ចយភាវោ ហេតុផលសង្ករបរិហរណត្ថំ ន វុត្តោតិ វត្វា យទិបិ ផស្សោ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតិ, ន បន ផស្សស្ស វិយ វិញ្ញាណំ សោ តស្ស វិសេសបច្ចយោ ហោតីតិ វិញ្ញាណស្ស ចក្ខុសម្ផស្សជាទិតា ន វុត្តាតិ ទស្សេតុំ ‘‘យស្មា វា’’តិអាទិ វុត្តំ។

Tadeva attano phalasseva phalabhāvenāti ‘‘manosamphasso’’ti phassassa kāraṇabhāvena yaṃ vuttaṃ, tadeva viññāṇaṃ attano phalassa phalabhāvena vuttassa phassassa ‘‘cakkhusamphassaja’’ntiādinā phalabhāvena vattuṃ na yuttaṃ. ‘‘Manosamphasso’’tiādinā labbhamānopi viññāṇaṃ paṭicca phassassa paccayabhāvo hetuphalasaṅkarapariharaṇatthaṃ na vuttoti vatvā yadipi phasso viññāṇassa paccayo hoti, na pana phassassa viya viññāṇaṃ so tassa visesapaccayo hotīti viññāṇassa cakkhusamphassajāditā na vuttāti dassetuṃ ‘‘yasmā vā’’tiādi vuttaṃ.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

៣. បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា

3. Pañhapucchakavaṇṇanā

១៥០. តំ តំ សមុទាយន្តិ តំ តំ ចិត្តុប្បាទសង្ខាតធម្មសមុទាយំ, អនវសេសរូបធម្មសមុទាយញ្ច។ យថាសម្ភវន្តិ ចោបនំ បត្តោ សំវរោ ឆដ្ឋទ្វារេ, ឥតរោ ឆសុបីតិ ឯវំ យថាសម្ភវំ។ តតោតិ អភិជ្ឈាទោមនស្សាទិតោ។ យថាយោគន្តិ យោ សំវរិតព្ពោ, តទនុរូបំ។

150. Taṃtaṃ samudāyanti taṃ taṃ cittuppādasaṅkhātadhammasamudāyaṃ, anavasesarūpadhammasamudāyañca. Yathāsambhavanti copanaṃ patto saṃvaro chaṭṭhadvāre, itaro chasupīti evaṃ yathāsambhavaṃ. Tatoti abhijjhādomanassādito. Yathāyoganti yo saṃvaritabbo, tadanurūpaṃ.

កត្ថចីតិ តេ ឯវ បរិវដ្ដេ សាមញ្ញេន វទតិ។ កត្ថចីតិ វា តេសុ បរិវដ្ដេសុ កិស្មិញ្ចិបិ បទេសេ។ កិញ្ចិបិ អប្បកម្បិ។ ឯកោវ បរិច្ឆេទោ, ន អាយតនវិភង្គាទីសុ វិយ នានាតិ អធិប្បាយោ។

Katthacīti te eva parivaṭṭe sāmaññena vadati. Katthacīti vā tesu parivaṭṭesu kismiñcipi padese. Kiñcipi appakampi. Ekova paricchedo, na āyatanavibhaṅgādīsu viya nānāti adhippāyo.

បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.

ខន្ធវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។

Khandhavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.

Next: ២. អាយតនវិភង្គោ • 2. Āyatanavibhaṅgo

Related texts:

តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ១. ខន្ធវិភង្គោ • 1. Khandhavibhaṅgo

អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
៣. បញ្ហាបុច្ឆកវណ្ណនា • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā

ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ១. ខន្ធវិភង្គោ • 1. Khandhavibhaṅgo

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact