Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / വിഭങ്ഗ-അനുടീകാ • Vibhaṅga-anuṭīkā

    നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    അഭിധമ്മപിടകേ

    Abhidhammapiṭake

    വിഭങ്ഗ-അനുടീകാ

    Vibhaṅga-anuṭīkā

    ൧. ഖന്ധവിഭങ്ഗോ

    1. Khandhavibhaṅgo

    ൧. സുത്തന്തഭാജനീയവണ്ണനാ

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    ചതുസച്ചന്തോഗധത്താ ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം ഗാഥായം ‘‘ചതുസച്ചദസോ’’തി നിപ്പദേസതോ സച്ചാനി ഗഹിതാനീതി നിപ്പദേസതോ ഏവ തദത്ഥം വിഭാവേന്തോ ‘‘ചത്താരി സച്ചാനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമാഹടാനീതി സമാനീതാനി, ചിത്തേന ഏകതോ ഗഹിതാനീതി അധിപ്പായോ. ‘‘സമാഹടാനീ’’തി ച ഏതേന സമാഹാരേ അയം സമാസോതി ദസ്സേതി. തേനേവസ്സ കതേകത്തസ്സ ചതുസച്ചന്തി നപുംസകനിദ്ദേസോ ‘‘തിവട്ട’’ന്തിആദീസു വിയ. പത്താദിപക്ഖേപേന ഹിസ്സ ന ഇത്ഥിലിങ്ഗതാ യഥാ പഞ്ചപത്തം, ചതുയുഗം, തിഭുവനന്തി, തം ചതുസച്ചം പസ്സി അദക്ഖി, പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയാഭാവനാഭിസമയവസേന പടിവിജ്ഝീതി അത്ഥോ. കസ്മാ പനേത്ഥ അനന്താപരിമാണേസു അനഞ്ഞസാധാരണേസു മഹാകരുണാസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദീസു ബുദ്ധഗുണേസു സംവിജ്ജമാനേസു സാവകേഹി, പച്ചേകബുദ്ധേഹി ച സാധാരണേന ചതുസച്ചദസ്സനേന ഭഗവന്തം ഥോമേതീതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘സതിപി സാവകാന’’ന്തിആദി. തത്ഥ ‘‘അനഞ്ഞപുബ്ബകത്താ’’തി ഇമിനാ സാവകേഹി, ‘‘തത്ഥ ചാ’’തിആദിനാ പച്ചേകബുദ്ധേഹി ച ഭഗവതോ ചതുസച്ചദസ്സനസ്സ അസാധാരണതം, നിരതിസയതഞ്ച ദസ്സേതി. പരസന്താനേസു പസാരിതഭാവേന സുപാകടത്താതി ദേസനാനുഭാവേന വേനേയ്യസന്താനേസു ചതുസച്ചദസ്സനസ്സ വിത്ഥാരിതഭാവേന യാവ ദേവമനുസ്സേസു സുപ്പകാസിതത്താ. നാഥസദ്ദം ലോകേ യാചനുപതാപിസ്സരിയാസീസാസു പഠന്തീതി തമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘നാഥതീതി നാഥോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ ഭഗവാ ചതുസച്ചദസ്സനഭാവേനേവ അത്തനോ ഹിതസുഖാസീസായ കിലേസബ്യസനുപതാപനസ്സ, ഹിതപടിപത്തിയാചനസ്സ ച മത്ഥകം പത്തോ, തസ്മാ തം തേനേവ പകാസിതന്തി അത്ഥുദ്ധാരം അനാമസിത്വാ പദുദ്ധാരവസേന നാഥസദ്ദസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘വേനേയ്യാനം ഹിതസുഖം ആസീസതീ’’തിആദിമാഹ. ‘‘ചതുസച്ചദസോ’’തി വാ ഇമിനാ അനഞ്ഞസാധാരണോ ഭഗവതോ ഞാണാനുഭാവോ പകാസിതോതി ‘‘നാഥോ’’തി ഇമിനാ അനഞ്ഞസാധാരണം കരുണാനുഭാവം വിഭാവേതും ‘‘വേനേയ്യാന’’ന്തിആദി വുത്തം. പരമേന ചിത്തിസ്സരിയേന സമന്നാഗതോ ഭഗവാ നാഥോതി വുച്ചതീതി യോജനാ. തഥാ പരമേന ചിത്തിസ്സരിയേന സമന്നാഗതോ സബ്ബസത്തേ ഗുണേഹി ഈസതീതി യോജേതബ്ബം. ചിത്തിസ്സരിയേനാതി അരിയിദ്ധിആദിനാ ചിത്തേ വസീഭാവേന. ഗുണേഹി ഈസതീതി പരമുക്കംസഗതേഹി അത്തനോ സീലാദിഗുണേഹി ധമ്മേന ഇസ്സരിയം വത്തേതീതി അത്ഥോ. ഏവംഭൂതോ യസ്മാ സബ്ബാഭിഭൂ നാമ ഹോതി, തേന വുത്തം ‘‘അഭിഭവതീ’’തി. തഥാ ചാഹ ‘‘സദേവകേ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ…പേ॰… അഭിഭൂ അനഭിഭൂതോ, തസ്മാ ‘തഥാഗതോ’തി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൨൩; ദീ॰ നി॰ ൧.൧൮൮). ദുവിധേനാപി ഇസ്സരിയത്ഥം നാഥസദ്ദം ദസ്സേതി.

    Catusaccantogadhattā catunnaṃ ariyasaccānaṃ gāthāyaṃ ‘‘catusaccadaso’’ti nippadesato saccāni gahitānīti nippadesato eva tadatthaṃ vibhāvento ‘‘cattāri saccānī’’tiādimāha. Tattha samāhaṭānīti samānītāni, cittena ekato gahitānīti adhippāyo. ‘‘Samāhaṭānī’’ti ca etena samāhāre ayaṃ samāsoti dasseti. Tenevassa katekattassa catusaccanti napuṃsakaniddeso ‘‘tivaṭṭa’’ntiādīsu viya. Pattādipakkhepena hissa na itthiliṅgatā yathā pañcapattaṃ, catuyugaṃ, tibhuvananti, taṃ catusaccaṃ passi adakkhi, pariññāpahānasacchikiriyābhāvanābhisamayavasena paṭivijjhīti attho. Kasmā panettha anantāparimāṇesu anaññasādhāraṇesu mahākaruṇāsabbaññutaññāṇādīsu buddhaguṇesu saṃvijjamānesu sāvakehi, paccekabuddhehi ca sādhāraṇena catusaccadassanena bhagavantaṃ thometīti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘satipi sāvakāna’’ntiādi. Tattha ‘‘anaññapubbakattā’’ti iminā sāvakehi, ‘‘tattha cā’’tiādinā paccekabuddhehi ca bhagavato catusaccadassanassa asādhāraṇataṃ, niratisayatañca dasseti. Parasantānesu pasāritabhāvena supākaṭattāti desanānubhāvena veneyyasantānesu catusaccadassanassa vitthāritabhāvena yāva devamanussesu suppakāsitattā. Nāthasaddaṃ loke yācanupatāpissariyāsīsāsu paṭhantīti tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘nāthatīti nātho’’tiādi vuttaṃ. Tattha yasmā bhagavā catusaccadassanabhāveneva attano hitasukhāsīsāya kilesabyasanupatāpanassa, hitapaṭipattiyācanassa ca matthakaṃ patto, tasmā taṃ teneva pakāsitanti atthuddhāraṃ anāmasitvā paduddhāravasena nāthasaddassa atthaṃ dassento ‘‘veneyyānaṃ hitasukhaṃ āsīsatī’’tiādimāha. ‘‘Catusaccadaso’’ti vā iminā anaññasādhāraṇo bhagavato ñāṇānubhāvo pakāsitoti ‘‘nātho’’ti iminā anaññasādhāraṇaṃ karuṇānubhāvaṃ vibhāvetuṃ ‘‘veneyyāna’’ntiādi vuttaṃ. Paramena cittissariyena samannāgato bhagavā nāthoti vuccatīti yojanā. Tathā paramena cittissariyena samannāgato sabbasatte guṇehi īsatīti yojetabbaṃ. Cittissariyenāti ariyiddhiādinā citte vasībhāvena. Guṇehi īsatīti paramukkaṃsagatehi attano sīlādiguṇehi dhammena issariyaṃ vattetīti attho. Evaṃbhūto yasmā sabbābhibhū nāma hoti, tena vuttaṃ ‘‘abhibhavatī’’ti. Tathā cāha ‘‘sadevake, bhikkhave, loke…pe… abhibhū anabhibhūto, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23; dī. ni. 1.188). Duvidhenāpi issariyatthaṃ nāthasaddaṃ dasseti.

    അട്ഠാരസപ്പഭേദായ ദേസനായ ഥോമനമേവാതി യോജനാ. സമാനഗണനഗുണേഹീതി സമാനഗണനേഹി ഗുണേഹി കരണഭൂതേഹി. യഥാവുത്തേന നിരതിസയേന ചതുസച്ചദസ്സനേനാതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ, ദസബലേസു വസീഭാവസ്സ ച പദട്ഠാനഭൂതേന. സച്ചാഭിസമ്ബോധേന ഹി അഭിനീഹാരാനുരൂപം രൂപാരൂപധമ്മേസു ഛത്തിംസകോടിസതസഹസ്സമുഖപ്പവത്തേന സാതിസയം സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണഘനപ്പഭേദേന മഹാവജിരഞാണസങ്ഖാതേന ബുദ്ധാവേണികേന സമ്മസനേന സമ്ഭൂതേന ഭഗവാ സമ്മാസമ്ബോധിയം പതിട്ഠിതോവ കുസലാദിഭേദേന, ഫസ്സാദിഭേദേന ച ധമ്മേ വിഭജന്തോ ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡാദിവസേന ധമ്മസങ്ഗഹം ചതുധാ ദേസേതും സമത്ഥോ അഹോസി. തഥാ അതീതംസേ അപ്പടിഹതഞാണതാദിബുദ്ധധമ്മസമന്നാഗതോ ഭഗവാ അതീതാദിഭേദതോ ഖന്ധാദികേ വിഭജിത്വാ ദേസേതും സമത്ഥോ അഹോസി. തേന വുത്തം ‘‘യഥാവുത്തേന…പേ॰… വിഭങ്ഗ’’ന്തി. ‘‘സബ്ബഞ്ഞുഭാസിതത്താ’’തി വത്വാ പുന ‘‘അസബ്ബഞ്ഞുനാ ദേസേതും അസക്കുണേയ്യതം ദസ്സേന്തോ’’തി ഏതേന ധമ്മസങ്ഗണീവിഭങ്ഗാനം അന്വയതോ ബ്യതിരേകതോ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധപ്പവേദിതതഞ്ഞേവ വിഭാവേതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധതാദിഗുണേതി ബുദ്ധരതനസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധതാ, ധമ്മസങ്ഘരതനാനം സ്വാക്ഖാതതാ, സുപ്പടിപന്നതാതി ഏവമാദിഗുണേ പകാസേതി.

    Aṭṭhārasappabhedāya desanāya thomanamevāti yojanā. Samānagaṇanaguṇehīti samānagaṇanehi guṇehi karaṇabhūtehi. Yathāvuttena niratisayena catusaccadassanenāti sabbaññutaññāṇassa, dasabalesu vasībhāvassa ca padaṭṭhānabhūtena. Saccābhisambodhena hi abhinīhārānurūpaṃ rūpārūpadhammesu chattiṃsakoṭisatasahassamukhappavattena sātisayaṃ santatisamūhakiccārammaṇaghanappabhedena mahāvajirañāṇasaṅkhātena buddhāveṇikena sammasanena sambhūtena bhagavā sammāsambodhiyaṃ patiṭṭhitova kusalādibhedena, phassādibhedena ca dhamme vibhajanto cittuppādakaṇḍādivasena dhammasaṅgahaṃ catudhā desetuṃ samattho ahosi. Tathā atītaṃse appaṭihatañāṇatādibuddhadhammasamannāgato bhagavā atītādibhedato khandhādike vibhajitvā desetuṃ samattho ahosi. Tena vuttaṃ ‘‘yathāvuttena…pe… vibhaṅga’’nti. ‘‘Sabbaññubhāsitattā’’ti vatvā puna ‘‘asabbaññunā desetuṃ asakkuṇeyyataṃ dassento’’ti etena dhammasaṅgaṇīvibhaṅgānaṃ anvayato byatirekato ca sammāsambuddhappaveditataññeva vibhāveti. Sammāsambuddhatādiguṇeti buddharatanassa sammāsambuddhatā, dhammasaṅgharatanānaṃ svākkhātatā, suppaṭipannatāti evamādiguṇe pakāseti.

    നനു ച ‘‘ചതുസച്ചദസോ’’തിആദിനാ ഭഗവതോവ ഗുണാ വിഭാവിതാതി? സച്ചം, തേനേവ ധമ്മസങ്ഘാനമ്പി ഗുണാ വിഭാവിതാ ഹോന്തി തപ്പഭവസ്സ അനഞ്ഞഥാഭാവതോ, തദപദേസേന വാ ധമ്മോ, തദാധാരോ ച സങ്ഘോ വുത്തോവ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ബുദ്ധാദീനം…പേ॰… വിഭാവേതീ’’തി.

    Nanu ca ‘‘catusaccadaso’’tiādinā bhagavatova guṇā vibhāvitāti? Saccaṃ, teneva dhammasaṅghānampi guṇā vibhāvitā honti tappabhavassa anaññathābhāvato, tadapadesena vā dhammo, tadādhāro ca saṅgho vuttova hotīti vuttaṃ ‘‘buddhādīnaṃ…pe… vibhāvetī’’ti.

    അതീതംസേതി അതീതകോട്ഠാസേ, പുബ്ബന്തേതി അത്ഥോ. അപ്പടിഹതന്തി നപ്പടിഹതം, ഞാണസ്സ പടിഘാതോ നാമ അഞ്ഞാണം, സബ്ബമ്പി വാ കിലേസജാതം. തം യസ്മാ ഭഗവതോ സഹ വാസനായ പഹീനം, തസ്മാസ്സ അതീതംസേ സബ്ബത്ഥകമേവ ഞേയ്യാവരണപ്പഹാനേന ഞാണം അപ്പടിഹതന്തി വുച്ചതി. ഏസ നയോ സേസേസുപി. കിം പനേതാനി പാടിയേക്കം വിസും ഞാണാനി, ഉദാഹു അതീതാദീസു പവത്തനകഞാണാനി ഏവ? തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണാനി നാമ പാടിയേക്കം ഭഗവതോ തീണി ഞാണാനേവാതി വദന്തി. ഏകംയേവ ഹുത്വാ തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണം നാമ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ. സബ്ബം കായകമ്മന്തി യം കിഞ്ചി ഭഗവതാ കത്തബ്ബം കായകമ്മം. ഞാണപുബ്ബങ്ഗമന്തി ഞാണപുരേചാരികം. ഞാണാനുപരിവത്തന്തി ഞാണസ്സ അനുപരിവത്തനകം, സബ്ബം കായപയോഗം പവത്തേന്തോ ഭഗവാ ഞാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഞാണസഹിതമേവ പവത്തേതീതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഛന്ദസ്സാതി കത്തുകമ്യതായ, മഹാകരുണാസമായോഗതോ സത്താനം ഏകന്തഹിതേസിതായ ഹിതകിരിയാഛന്ദസ്സാതി അത്ഥോ. ധമ്മദേസനായാതി ധമ്മകഥായ. അപരിക്ഖയാപരിമേയ്യപടിഭാനതായ ഹി ഭഗവതോ കരണസമ്പത്തിയാ ച ധമ്മദേസനാ നിരന്തരം പവത്തിയമാനാപി ന കദാചിപി പരിക്ഖയം ഗച്ഛതി, അഞ്ഞദത്ഥു ഉപരൂപരി വഡ്ഢതേവ. വീരിയസ്സാതി പരഹിതപടിപത്തിയം ഉസ്സാഹസ്സ. വിമുത്തിയാതി ഫലവിമുത്തിയാ. ഏത്ഥ ച സമാധിആദീനം അഹാനി തംതംപടിപക്ഖസ്സ സവാസനപഹീനത്താ അനഞ്ഞസാധാരണതായ വേദിതബ്ബാ. ഛന്ദാദീനം പന മഹാകരുണാസമായോഗതോപി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

    Atītaṃseti atītakoṭṭhāse, pubbanteti attho. Appaṭihatanti nappaṭihataṃ, ñāṇassa paṭighāto nāma aññāṇaṃ, sabbampi vā kilesajātaṃ. Taṃ yasmā bhagavato saha vāsanāya pahīnaṃ, tasmāssa atītaṃse sabbatthakameva ñeyyāvaraṇappahānena ñāṇaṃ appaṭihatanti vuccati. Esa nayo sesesupi. Kiṃ panetāni pāṭiyekkaṃ visuṃ ñāṇāni, udāhu atītādīsu pavattanakañāṇāni eva? Tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma pāṭiyekkaṃ bhagavato tīṇi ñāṇānevāti vadanti. Ekaṃyeva hutvā tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ nāma sabbaññutaññāṇameva. Sabbaṃ kāyakammanti yaṃ kiñci bhagavatā kattabbaṃ kāyakammaṃ. Ñāṇapubbaṅgamanti ñāṇapurecārikaṃ. Ñāṇānuparivattanti ñāṇassa anuparivattanakaṃ, sabbaṃ kāyapayogaṃ pavattento bhagavā ñāṇena paricchinditvā ñāṇasahitameva pavattetīti attho. Sesapadadvayepi eseva nayo. Chandassāti kattukamyatāya, mahākaruṇāsamāyogato sattānaṃ ekantahitesitāya hitakiriyāchandassāti attho. Dhammadesanāyāti dhammakathāya. Aparikkhayāparimeyyapaṭibhānatāya hi bhagavato karaṇasampattiyā ca dhammadesanā nirantaraṃ pavattiyamānāpi na kadācipi parikkhayaṃ gacchati, aññadatthu uparūpari vaḍḍhateva. Vīriyassāti parahitapaṭipattiyaṃ ussāhassa. Vimuttiyāti phalavimuttiyā. Ettha ca samādhiādīnaṃ ahāni taṃtaṃpaṭipakkhassa savāsanapahīnattā anaññasādhāraṇatāya veditabbā. Chandādīnaṃ pana mahākaruṇāsamāyogatopi. Sesaṃ suviññeyyameva.

    . തേ ഏവ ധമ്മേതി തേ ഏവ കുസലാദികേ തികദുകേഹി സങ്ഗഹിതേ ധമ്മേ. സുത്തന്തേ ഖന്ധാദിവസേന വുത്തേ ഖന്ധാദിവസേന വിഭജിതുന്തി യോജനാ. നനു സുത്തന്തേ പടിസമ്ഭിദാവസേന തേ ന വുത്താതി? യദിപി സരൂപതോ ന വുത്താ, ‘‘ജരാമരണേ ഞാണം, ജരാമരണസമുദയേ ഞാണ’’ന്തിആദിനാ (സം॰ നി॰ ൨.൩൩) പന ഹേതുഹേതുഫലാദീസു ഞാണവിഭാഗസ്സ വുത്തത്താ അത്ഥതോ വുത്താ ഏവ ഹോന്തി, പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ (പടി॰ മ॰ ൨.൩൦) വാ പടിസമ്ഭിദാനം ആഗതത്താ സുത്തന്തേ പടിസമ്ഭിദാവസേനപി തേ ധമ്മാ വുത്താ ഏവ. തത്ഥാതി തസ്മിം സുത്തന്തേ. സങ്ഖേപേനാതി സമാസേന. ഉദ്ദേസനിദ്ദേസമത്തേനേവ ഹി സുത്തന്തേ ഖന്ധാദയോ ദേസിതാ, ന പടിനിദ്ദേസാദിനാതി സങ്ഖേപേന തേ തത്ഥ വുത്താതി വുത്താ. തത്ഥാതി വാ ധമ്മസങ്ഗഹേ. തത്ഥാപി ഹി ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ചത്താരോ ഖന്ധാ ഹോന്തീ’’തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൫൮) ഖന്ധാദയോ സങ്ഖേപേന വുത്താതി. വിഭജീയന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന വാ ഖന്ധാദയോതി വിഭങ്ഗോ, തേ ഏവ പകിരീയന്തി പട്ഠപീയന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന വാതി പകരണം, വിഭങ്ഗോ ച സോ പകരണഞ്ചാതി വിഭങ്ഗപ്പകരണം. ആദിസദ്ദത്ഥജോതകേനാതി ‘‘ഇതി വാ, ഇതി ഏവരൂപാ നച്ചഗീതവാദിതവിസൂകദസ്സനാ പടിവിരതോ’’തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൧൩) വിയ ആദിസദ്ദസ്സ അത്ഥദീപകേന. പകാരത്ഥജോതകേനാതി ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സപ്പടിഭയോ ബാലോ, അപ്പടിഭയോ പണ്ഡിതോ’’തിആദീസു (അ॰ നി॰ ൩.൧) വിയ പകാരത്ഥവിഭാവകേന. ‘‘ഏകദേസേന സമുദായം നിദസ്സേതീ’’തി ഏതേന ‘‘രൂപക്ഖന്ധോ…പേ॰… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി ഏത്ഥ ഇതിസദ്ദസ്സ നിദസ്സനത്ഥതം ദസ്സേതി. നിദസ്സനത്ഥോപി ഹി ഇതി-സദ്ദോ ദിട്ഠോ യഥാ ‘‘അത്ഥീതി ഖോ, കച്ചാന, അയമേകോ അന്തോ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൨.൧൫; ൩.൯൦). പരിസമാപനത്ഥോ വാ ‘‘തസ്മാതിഹ മേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മദായാദാ ഭവഥ, നോ ആമിസദായാദാ. അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ ‘കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’തി’’ (മ॰ നി॰ ൧.൨൯) ഏവമാദീസു വിയ. പരിസമാപനഞ്ഹേതം സുത്തന്തഭാജനീയസ്സ ഏകദേസദസ്സനേന യദിദം ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ രൂപക്ഖന്ധോ…പേ॰… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി താവ തദത്ഥസ്സ സങ്ഗഹിതത്താ. തത്ഥാതി വിഭങ്ഗപ്പകരണേ. ‘‘നിബ്ബാനവജ്ജാന’’ന്തി ഏത്ഥ യദി നിബ്ബാനവജ്ജാനം…പേ॰… അപ്പകതരപദത്താ ഖന്ധാനം ഖന്ധവിഭങ്ഗോ ആദിമ്ഹി വുത്തോ, നനു സഹ നിബ്ബാനേന സബ്ബധമ്മസങ്ഗാഹകത്താ, സബ്ബധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി ച ആയതനാദീഹി ഖന്ധേഹി ച അപ്പകതരപദത്താ സച്ചവിഭങ്ഗോ ആദിമ്ഹി വത്തബ്ബോതി ? ന, തത്ഥാപി ദുക്ഖസച്ചവിഭങ്ഗേ ഏകദേസേന ഖന്ധാനം ഏവ വിഭജിതബ്ബതോ. യഥാഹ ‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം? ജാതിപി ദുക്ഖാ…പേ॰… സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ’’തി (വിഭ॰ ൧൯൦; ദീ॰ നി॰ ൨.൩൮൭; മ॰ നി॰ ൧.൧൨൦; ൩.൩൭൩). ഇധ പന അനവസേസതോവ ഖന്ധാ വിഭജീയന്തീതി നിബ്ബാനവജ്ജാനം…പേ॰… അപ്പകതരപദത്താ ഖന്ധാനം ഖന്ധവിഭങ്ഗോ ആദിമ്ഹി വുത്തോ.

    1. Teeva dhammeti te eva kusalādike tikadukehi saṅgahite dhamme. Suttante khandhādivasena vutte khandhādivasena vibhajitunti yojanā. Nanu suttante paṭisambhidāvasena te na vuttāti? Yadipi sarūpato na vuttā, ‘‘jarāmaraṇe ñāṇaṃ, jarāmaraṇasamudaye ñāṇa’’ntiādinā (saṃ. ni. 2.33) pana hetuhetuphalādīsu ñāṇavibhāgassa vuttattā atthato vuttā eva honti, paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 2.30) vā paṭisambhidānaṃ āgatattā suttante paṭisambhidāvasenapi te dhammā vuttā eva. Tatthāti tasmiṃ suttante. Saṅkhepenāti samāsena. Uddesaniddesamatteneva hi suttante khandhādayo desitā, na paṭiniddesādināti saṅkhepena te tattha vuttāti vuttā. Tatthāti vā dhammasaṅgahe. Tatthāpi hi ‘‘tasmiṃ kho pana samaye cattāro khandhā hontī’’tiādinā (dha. sa. 58) khandhādayo saṅkhepena vuttāti. Vibhajīyanti ettha, etena vā khandhādayoti vibhaṅgo, te eva pakirīyanti paṭṭhapīyanti ettha, etena vāti pakaraṇaṃ, vibhaṅgo ca so pakaraṇañcāti vibhaṅgappakaraṇaṃ. Ādisaddatthajotakenāti ‘‘iti vā, iti evarūpā naccagītavāditavisūkadassanā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.13) viya ādisaddassa atthadīpakena. Pakāratthajotakenāti ‘‘iti kho, bhikkhave, sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito’’tiādīsu (a. ni. 3.1) viya pakāratthavibhāvakena. ‘‘Ekadesena samudāyaṃ nidassetī’’ti etena ‘‘rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti ettha itisaddassa nidassanatthataṃ dasseti. Nidassanatthopi hi iti-saddo diṭṭho yathā ‘‘atthīti kho, kaccāna, ayameko anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; 3.90). Parisamāpanattho vā ‘‘tasmātiha me, bhikkhave, dhammadāyādā bhavatha, no āmisadāyādā. Atthi me tumhesu anukampā ‘kinti me sāvakā dhammadāyādā bhaveyyuṃ, no āmisadāyādā’ti’’ (ma. ni. 1.29) evamādīsu viya. Parisamāpanañhetaṃ suttantabhājanīyassa ekadesadassanena yadidaṃ ‘‘pañcakkhandhā rūpakkhandho…pe… viññāṇakkhandho’’ti tāva tadatthassa saṅgahitattā. Tatthāti vibhaṅgappakaraṇe. ‘‘Nibbānavajjāna’’nti ettha yadi nibbānavajjānaṃ…pe… appakatarapadattā khandhānaṃ khandhavibhaṅgo ādimhi vutto, nanu saha nibbānena sabbadhammasaṅgāhakattā, sabbadhammasaṅgāhakehi ca āyatanādīhi khandhehi ca appakatarapadattā saccavibhaṅgo ādimhi vattabboti ? Na, tatthāpi dukkhasaccavibhaṅge ekadesena khandhānaṃ eva vibhajitabbato. Yathāha ‘‘tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā…pe… saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti (vibha. 190; dī. ni. 2.387; ma. ni. 1.120; 3.373). Idha pana anavasesatova khandhā vibhajīyantīti nibbānavajjānaṃ…pe… appakatarapadattā khandhānaṃ khandhavibhaṅgo ādimhi vutto.

    അപിച രൂപസമ്മൂള്ഹാ അരൂപസമ്മൂള്ഹാ ഉഭയസമ്മൂള്ഹാതി തിവിധാ ബോധനേയ്യപുഗ്ഗലാ, തഥാ സംഖിത്തരുചിനോ വിത്ഥാരരുചിനോ നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരരുചിനോ, തിക്ഖിന്ദ്രിയാ മുദിന്ദ്രിയാ മജ്ഝിമിന്ദ്രിയാതി ച. തേസു അരൂപസമ്മൂള്ഹാനം ഉപകാരായ ഖന്ധദേസനാ, രൂപസമ്മൂള്ഹാനം ആയതനദേസനാ, ഉഭയസമ്മൂള്ഹാനം ധാതുദേസനാ. തഥാ സംഖിത്തരുചീനം ഖന്ധദേസനാ, നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരരുചീനം ആയതനദേസനാ, വിത്ഥാരരുചീനം ധാതുദേസനാ. തിക്ഖിന്ദ്രിയാനം ഖന്ധദേസനാ, മജ്ഝിമിന്ദ്രിയാനം ആയതനദേസനാ, മുദിന്ദ്രിയാനം ധാതുദേസനാതി ഇമിനാ പയോജനേന അനുക്കമേന ച ഖന്ധായതനധാതുവിഭങ്ഗാനം ദേസനാക്കമോവ വേദിതബ്ബോ. തം പനേതം ഖന്ധാദിത്തയം പവത്തിനിവത്തിതദുഭയഹേതുമുഖേനേവ ഞായമാനം യഥാഭൂതാവബോധായ ഹോതി, നാഞ്ഞഥാതി ദസ്സനത്ഥം സച്ചവിഭങ്ഗദേസനാ പവത്താ. സോ ച യഥാഭൂതാവബോധോ വിസേസതോ ഇന്ദ്രിയസന്നിസ്സയേനാതി ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗദേസനാ. ഇന്ദ്രിയാനഞ്ച ഇന്ദട്ഠോ തംതംപച്ചയധമ്മഭൂതാനം യഥാസകം പച്ചയുപ്പന്നേസു പച്ചയഭാവവിസേസേനേവാതി പച്ചയപച്ചയുപ്പന്നവിഭാഗസന്ദസ്സനീ പച്ചയാകാരവിഭങ്ഗദേസനാ. പച്ചയാകാരസ്സ ഖന്ധാദീനഞ്ച അവിപരീതസഭാവാവബോധോ സതിപട്ഠാനാദീസു സമ്മാമനസികാരേനാതി സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനഇദ്ധിപാദബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗവിഭങ്ഗദേസനാ. സ്വായം സതിപട്ഠാനാദീസു സമ്മാമനസികാരോ ഇമായ പടിപത്തിയാ ഹോതീതി ഝാനഅപ്പമഞ്ഞാവിഭങ്ഗദേസനാ, സാ സമ്മാപടിപത്തി ഏത്തകേ സീലേ പതിട്ഠിതസ്സ സമ്ഭവതീതി സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗദേസനാ, യഥാവുത്തായ ച സമ്മാപടിപത്തിയാ ഇമേ ആനിസംസാതി പടിസമ്ഭിദാഞാണവിഭങ്ഗദേസനാ, തേ ചിമേ ഞാണവിസേസാ ഇമേസു കിലേസേസു പഹീയന്തേസു ച സമ്ഭവന്തി, നാഞ്ഞഥാതി കിലേസവിഭങ്ഗദേസനാ, ഏവം വിത്ഥാരതോ ദേസിതേ ഖന്ധാദികേ സങ്ഖേപതോപി ജാനന്തസ്സ അത്ഥസിദ്ധി ഹോതി ഏവാതി ദസ്സനത്ഥം പരിയോസാനേ ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗദേസനാ പവത്താതി ഏവമേതേസം അട്ഠാരസന്നം മഹാവിഭങ്ഗാനം ദേസനാക്കമകാരണം വേദിതബ്ബം.

    Apica rūpasammūḷhā arūpasammūḷhā ubhayasammūḷhāti tividhā bodhaneyyapuggalā, tathā saṃkhittarucino vitthārarucino nātisaṅkhepavitthārarucino, tikkhindriyā mudindriyā majjhimindriyāti ca. Tesu arūpasammūḷhānaṃ upakārāya khandhadesanā, rūpasammūḷhānaṃ āyatanadesanā, ubhayasammūḷhānaṃ dhātudesanā. Tathā saṃkhittarucīnaṃ khandhadesanā, nātisaṅkhepavitthārarucīnaṃ āyatanadesanā, vitthārarucīnaṃ dhātudesanā. Tikkhindriyānaṃ khandhadesanā, majjhimindriyānaṃ āyatanadesanā, mudindriyānaṃ dhātudesanāti iminā payojanena anukkamena ca khandhāyatanadhātuvibhaṅgānaṃ desanākkamova veditabbo. Taṃ panetaṃ khandhādittayaṃ pavattinivattitadubhayahetumukheneva ñāyamānaṃ yathābhūtāvabodhāya hoti, nāññathāti dassanatthaṃ saccavibhaṅgadesanā pavattā. So ca yathābhūtāvabodho visesato indriyasannissayenāti indriyavibhaṅgadesanā. Indriyānañca indaṭṭho taṃtaṃpaccayadhammabhūtānaṃ yathāsakaṃ paccayuppannesu paccayabhāvavisesenevāti paccayapaccayuppannavibhāgasandassanī paccayākāravibhaṅgadesanā. Paccayākārassa khandhādīnañca aviparītasabhāvāvabodho satipaṭṭhānādīsu sammāmanasikārenāti satipaṭṭhānasammappadhānaiddhipādabojjhaṅgamaggaṅgavibhaṅgadesanā. Svāyaṃ satipaṭṭhānādīsu sammāmanasikāro imāya paṭipattiyā hotīti jhānaappamaññāvibhaṅgadesanā, sā sammāpaṭipatti ettake sīle patiṭṭhitassa sambhavatīti sikkhāpadavibhaṅgadesanā, yathāvuttāya ca sammāpaṭipattiyā ime ānisaṃsāti paṭisambhidāñāṇavibhaṅgadesanā, te cime ñāṇavisesā imesu kilesesu pahīyantesu ca sambhavanti, nāññathāti kilesavibhaṅgadesanā, evaṃ vitthārato desite khandhādike saṅkhepatopi jānantassa atthasiddhi hoti evāti dassanatthaṃ pariyosāne dhammahadayavibhaṅgadesanā pavattāti evametesaṃ aṭṭhārasannaṃ mahāvibhaṅgānaṃ desanākkamakāraṇaṃ veditabbaṃ.

    രൂപാദീനന്തി രൂപവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണാനം. വേദയിതാദിസഭാവത്താഭാവാതി യഥാക്കമം അനുഭവനസഞ്ജാനനാഭിസങ്ഖരണാദിസഭാവത്താഭാവാ. ന ഹി രൂപം വേദയിതാദിസഭാവം, വേദനാദി വാ രുപ്പനാദിസഭാവം. യതോ രൂപാദീനം വേദനാസമവരോധനേന ‘‘ചത്താരോ ഖന്ധാ’’തിആദിനാ സങ്ഖിപിത്വാ ഖന്ധാ ൦൬ ദേസേതബ്ബാ സിയും. രുപ്പനാദിതോ അഞ്ഞസ്സാഭാവാതി രുപ്പനാനുഭവനാദിസഭാവതോ അഞ്ഞസ്സ അതീതാദികേ ഗഹേത്വാ രാസിവസേന വത്തബ്ബസ്സ സംഖിത്തസ്സ സഭാവസ്സ അഭാവാ. ന ഹി ചേതസികാദിഭാവോ വേദനാദീനം സഭാവോ. ഹേട്ഠാ ഗണനേസൂതി പഞ്ചതോ ഹേട്ഠാ ഗണനേസു. അനിട്ഠാനന്തി അപരിയോസാനം. രൂപാദീസു ഹി കതിപയേ, ഏകമ്പി വാ അഗ്ഗഹേത്വാ വുച്ചമാനാ ഖന്ധവസേന ദേസനാ അനവസേസസങ്ഖതധമ്മസങ്ഗാഹിനീ ന സമ്ഭവതി. ഖന്ധസ്സാതി രാസട്ഠസ്സ ഖന്ധസ്സ. തേനേവാഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. സവിഭാഗധമ്മേഹീതി സപ്പഭേദധമ്മേഹി.

    Rūpādīnanti rūpavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇānaṃ. Vedayitādisabhāvattābhāvāti yathākkamaṃ anubhavanasañjānanābhisaṅkharaṇādisabhāvattābhāvā. Na hi rūpaṃ vedayitādisabhāvaṃ, vedanādi vā ruppanādisabhāvaṃ. Yato rūpādīnaṃ vedanāsamavarodhanena ‘‘cattāro khandhā’’tiādinā saṅkhipitvā khandhā 06 desetabbā siyuṃ. Ruppanādito aññassābhāvāti ruppanānubhavanādisabhāvato aññassa atītādike gahetvā rāsivasena vattabbassa saṃkhittassa sabhāvassa abhāvā. Na hi cetasikādibhāvo vedanādīnaṃ sabhāvo. Heṭṭhā gaṇanesūti pañcato heṭṭhā gaṇanesu. Aniṭṭhānanti apariyosānaṃ. Rūpādīsu hi katipaye, ekampi vā aggahetvā vuccamānā khandhavasena desanā anavasesasaṅkhatadhammasaṅgāhinī na sambhavati. Khandhassāti rāsaṭṭhassa khandhassa. Tenevāha ‘‘na hī’’tiādi. Savibhāgadhammehīti sappabhedadhammehi.

    ‘‘സദ്ദത്ഥസഹിതം ഖന്ധസദ്ദസ്സ വിസയം ദസ്സേതീ’’തി ഏതേന രാസിസദ്ദസ്സ വിയ രാസട്ഠേ ഖന്ധസദ്ദസ്സ വാചകഭാവേന പവത്തിം ദസ്സേതി പരിയായന്തരഭാവതോ. ഗുണാദീസു പന കേവലം തബ്ബിസയപയോഗഭാവേനേവ പവത്തി, ന വാചകഭാവേനാതി ആഹ ‘‘ഗുണേ…പേ॰… ന സദ്ദത്ഥ’’ന്തി. ഖന്ധസദ്ദോതി സീലാദിസദ്ദേ സന്നിധാപിതോ ഖന്ധസദ്ദോ. തേനേവാഹ ‘‘സീലാദിഗുണവിസിട്ഠം രാസട്ഠം ദീപേതീ’’തി. കേചീതി ധമ്മസിരിത്ഥേരം സന്ധായ വദതി. ഏത്ഥാതി ‘‘സീലക്ഖന്ധോ സമാധിക്ഖന്ധോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൩.൩൫൫) ഏത്ഥ. ന കേവലഞ്ച സോ ഏവ, അട്ഠകഥാചരിയേഹിപി ഏത്ഥ ഗുണത്ഥതാ ഇച്ഛിതാ ഏവ. തഥാ ഹി അട്ഠസാലിനിയം ‘‘സീലക്ഖന്ധോ സമാധിക്ഖന്ധോതിആദീസു ഗുണട്ഠേനാ’’തി (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൫) വുത്തം. നനു ച കേവലോപി ഖന്ധസദ്ദോ ‘‘തിണ്ണം ഖോ, മാണവ, ഖന്ധാനം വണ്ണവാദീ, ന ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, തീഹി ഖന്ധേഹി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സങ്ഗഹിതോ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൪൬൨) ച ആദീസു സീലാദിവാചകോ ദിട്ഠോതി? ന, തത്ഥാപി അധികാരാദിവച്ഛേദകവസേനേവസ്സ സീലാദീസു പവത്തിദസ്സനതോ. ന ഖന്ധസദ്ദോ പഞ്ഞത്തിസദ്ദസ്സ അത്ഥേ വത്തതീതി നിരുത്തിവോഹാരാദിസദ്ദാ വിയ പഞ്ഞത്തിപരിയായോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ദാരുക്ഖന്ധോതി പഞ്ഞത്തി ഹോതീതി തസ്സ ഖന്ധസദ്ദസ്സ പഞ്ഞത്തിവിസേസപ്പവത്തിതം ദസ്സേതി. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോതി ഖന്ധസദ്ദോതി ‘‘വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി (യമ॰ ൧.ഖന്ധയമക.൩൨) ഏത്ഥ വുത്തോ ഖന്ധസദ്ദോ. സമുദായേ നിരുള്ഹോതി അതീതാദിഭേദഭിന്നസ്സ പഞ്ഞായ അഭിസംയൂഹനേന രാസികതേ വിഞ്ഞാണസമൂഹേ നിരുള്ഹോ. തായ ഏവ രുള്ഹിയാ പവത്തതീതി തായ സമുദായേ നിരുള്ഹതായ തദവയവേ ഏകസ്മിമ്പി വിഞ്ഞാണേ പവത്തതീതി. ഏത്ഥ ച ഞാണസമ്പയുത്തേ നിരുള്ഹോ കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന കുസലഭാവോ വിയ ഞാണവിപ്പയുത്തേ വിഞ്ഞാണസമുദായേ നിരുള്ഹോ തദേകദേസേപി രുള്ഹിയാ പവത്തതീതി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ കിഞ്ചി നിമിത്തം ഗഹേത്വാ സതിപി അഞ്ഞസ്മിം തന്നിമിത്തയുത്തേ കിസ്മിഞ്ചിദേവ വിസയേ സമ്മുതിയാ ചിരകാലതാവസേന നിമിത്തവിരഹേപി പവത്തി രുള്ഹി നാമ, യഥാ മഹിയം സേതീതി മഹിംസോ, ഗച്ഛന്തീതി ഗാവോതി, ഏവം ഖന്ധസദ്ദസ്സാപി രുള്ഹിഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

    ‘‘Saddatthasahitaṃ khandhasaddassa visayaṃ dassetī’’ti etena rāsisaddassa viya rāsaṭṭhe khandhasaddassa vācakabhāvena pavattiṃ dasseti pariyāyantarabhāvato. Guṇādīsu pana kevalaṃ tabbisayapayogabhāveneva pavatti, na vācakabhāvenāti āha ‘‘guṇe…pe… na saddattha’’nti. Khandhasaddoti sīlādisadde sannidhāpito khandhasaddo. Tenevāha ‘‘sīlādiguṇavisiṭṭhaṃ rāsaṭṭhaṃ dīpetī’’ti. Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāya vadati. Etthāti ‘‘sīlakkhandho samādhikkhandho’’ti (dī. ni. 3.355) ettha. Na kevalañca so eva, aṭṭhakathācariyehipi ettha guṇatthatā icchitā eva. Tathā hi aṭṭhasāliniyaṃ ‘‘sīlakkhandho samādhikkhandhotiādīsu guṇaṭṭhenā’’ti (dha. sa. aṭṭha. 5) vuttaṃ. Nanu ca kevalopi khandhasaddo ‘‘tiṇṇaṃ kho, māṇava, khandhānaṃ vaṇṇavādī, na kho, āvuso visākha, tīhi khandhehi ariyo aṭṭhaṅgiko maggo saṅgahito’’ti (ma. ni. 1.462) ca ādīsu sīlādivācako diṭṭhoti? Na, tatthāpi adhikārādivacchedakavasenevassa sīlādīsu pavattidassanato. Na khandhasaddo paññattisaddassa atthe vattatīti niruttivohārādisaddā viya paññattipariyāyo na hotīti attho. Dārukkhandhoti paññatti hotīti tassa khandhasaddassa paññattivisesappavattitaṃ dasseti. Viññāṇakkhandhoti khandhasaddoti ‘‘viññāṇaṃ viññāṇakkhandho’’ti (yama. 1.khandhayamaka.32) ettha vutto khandhasaddo. Samudāye niruḷhoti atītādibhedabhinnassa paññāya abhisaṃyūhanena rāsikate viññāṇasamūhe niruḷho. Tāya eva ruḷhiyā pavattatīti tāya samudāye niruḷhatāya tadavayave ekasmimpi viññāṇe pavattatīti. Ettha ca ñāṇasampayutte niruḷho kosallasambhūtaṭṭhena kusalabhāvo viya ñāṇavippayutte viññāṇasamudāye niruḷho tadekadesepi ruḷhiyā pavattatīti veditabbaṃ. Atha vā kiñci nimittaṃ gahetvā satipi aññasmiṃ tannimittayutte kismiñcideva visaye sammutiyā cirakālatāvasena nimittavirahepi pavatti ruḷhi nāma, yathā mahiyaṃ setīti mahiṃso, gacchantīti gāvoti, evaṃ khandhasaddassāpi ruḷhibhāvo veditabbo.

    രാസിതോ ഗുണതോതി സബ്ബത്ഥ ഭുമ്മത്ഥേ വാ നിസ്സക്കവചനം ദട്ഠബ്ബം. നിയമേത്വാതി വവത്ഥപേത്വാ. പിണ്ഡട്ഠോതി സങ്ഘാതത്ഥോ. തസ്മാതി യസ്മാ പഞ്ചേവ ഖന്ധാ വുത്താ, കോട്ഠാസട്ഠേ ച ഖന്ധട്ഠേ നിബ്ബാനസ്സ വസേന ഛട്ഠേനാപി ഖന്ധേന ഭവിതബ്ബം, തസ്മാ ഖന്ധട്ഠോ നാമ രാസട്ഠോതി യുത്തം. ‘‘യേസം വാ അതീതാദിവസേന ഭേദോ അത്ഥീ’’തിആദിനാ അതീതാദിവിഭാഗഭിന്നേസു രുപ്പനാദിസഭാവധമ്മേസു വിസും വിസും കോട്ഠാസഭാവേന ഗയ്ഹമാനേസു തബ്ബിഭാഗരഹിതസ്സ ഏകസ്സ നിബ്ബാനസ്സ രാസട്ഠതാ വിയ കോട്ഠാസട്ഠതാപി ന സമ്ഭവതീതി ദസ്സേതി. ഏതേന പഞ്ഞത്തിയാപി ഖന്ധേസു അഗ്ഗഹണേ കാരണം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

    Rāsito guṇatoti sabbattha bhummatthe vā nissakkavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Niyametvāti vavatthapetvā. Piṇḍaṭṭhoti saṅghātattho. Tasmāti yasmā pañceva khandhā vuttā, koṭṭhāsaṭṭhe ca khandhaṭṭhe nibbānassa vasena chaṭṭhenāpi khandhena bhavitabbaṃ, tasmā khandhaṭṭho nāma rāsaṭṭhoti yuttaṃ. ‘‘Yesaṃ vā atītādivasena bhedo atthī’’tiādinā atītādivibhāgabhinnesu ruppanādisabhāvadhammesu visuṃ visuṃ koṭṭhāsabhāvena gayhamānesu tabbibhāgarahitassa ekassa nibbānassa rāsaṭṭhatā viya koṭṭhāsaṭṭhatāpi na sambhavatīti dasseti. Etena paññattiyāpi khandhesu aggahaṇe kāraṇaṃ vuttanti veditabbaṃ.

    കസ്മാ പനേത്ഥ ഫസ്സാദികേ വിയ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേ അനവരോധേത്വാ വേദനാസഞ്ഞാ വിസും ഖന്ധഭാവേന ഗഹിതാതി? വിവാദമൂലതാദിവിസേസദസ്സനത്ഥം. ഗഹട്ഠാനഞ്ഹി വിവാദകാരണം കാമജ്ഝോസാനം. വുത്തഞ്ചേതം ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു മാതാപി പുത്തേന വിവദതി, പുത്തോപി മാതരാ വിവദതീ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൧.൧൬൮, ൧൭൮). പബ്ബജിതാനം ദിട്ഠാഭിനിവേസോ. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘യേ ദിട്ഠിമുഗ്ഗയ്ഹ വിവാദയന്തി, ‘ഇദമേവ സച്ച’ന്തി (സു॰ നി॰ ൮൩൮; മഹാനി॰ ൬൭) ച വാദയന്തീ’’തിആദി. തേസു കാമജ്ഝോസാനം വേദനസ്സാദേന ഹോതി, ദിട്ഠാഭിനിവേസോ സഞ്ഞാവിപല്ലാസേന. സഞ്ഞാവിപല്ലാസേന ഹി ചിത്തവിപല്ലാസോ, ചിത്തവിപല്ലാസേന ദിട്ഠിമാനതണ്ഹാപപഞ്ചാനം വിപല്ലാസോതി. തഥാ വേദനാനുഗിദ്ധോ വിപല്ലത്ഥസഞ്ഞോ ച സംസരതി. വേദനാനുഗിദ്ധസ്സ ഹി വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ സിദ്ധാ ഹോതി, തതോ ച തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനന്തി ആവട്ടതി ഭവചക്കം. വിപല്ലത്ഥസഞ്ഞിസ്സ ച ‘‘സഞ്ഞാനിദാനാ ഹി പപഞ്ചസങ്ഖാ’’തി (സു॰ നി॰ ൮൮൦) വചനതോ ദിട്ഠിമാനതണ്ഹാപപഞ്ചാനം അനുപച്ഛേദതോ സംസാരസ്സ അനുപച്ഛേദോവ. ഇതി വിവാദകാരണാനം കാമജ്ഝോസാനദിട്ഠാഭിനിവേസാനം കാരണഭാവോ സംസാരഹേതുഭാവോതി ഇമസ്സ വിവാദമൂലതാദിവിസേസസ്സ ദസ്സനത്ഥം സങ്ഖാരക്ഖന്ധേ അനവരോധേത്വാ വേദനാസഞ്ഞാ വിസും ഖന്ധഭാവേന ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം.

    Kasmā panettha phassādike viya saṅkhārakkhandhe anavarodhetvā vedanāsaññā visuṃ khandhabhāvena gahitāti? Vivādamūlatādivisesadassanatthaṃ. Gahaṭṭhānañhi vivādakāraṇaṃ kāmajjhosānaṃ. Vuttañcetaṃ ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, kāmahetu kāmanidānaṃ kāmādhikaraṇaṃ kāmānameva hetu mātāpi puttena vivadati, puttopi mātarā vivadatī’’tiādi (ma. ni. 1.168, 178). Pabbajitānaṃ diṭṭhābhiniveso. Vuttampi cetaṃ ‘‘ye diṭṭhimuggayha vivādayanti, ‘idameva sacca’nti (su. ni. 838; mahāni. 67) ca vādayantī’’tiādi. Tesu kāmajjhosānaṃ vedanassādena hoti, diṭṭhābhiniveso saññāvipallāsena. Saññāvipallāsena hi cittavipallāso, cittavipallāsena diṭṭhimānataṇhāpapañcānaṃ vipallāsoti. Tathā vedanānugiddho vipallatthasañño ca saṃsarati. Vedanānugiddhassa hi vedanāpaccayā taṇhā siddhā hoti, tato ca taṇhāpaccayā upādānanti āvaṭṭati bhavacakkaṃ. Vipallatthasaññissa ca ‘‘saññānidānā hi papañcasaṅkhā’’ti (su. ni. 880) vacanato diṭṭhimānataṇhāpapañcānaṃ anupacchedato saṃsārassa anupacchedova. Iti vivādakāraṇānaṃ kāmajjhosānadiṭṭhābhinivesānaṃ kāraṇabhāvo saṃsārahetubhāvoti imassa vivādamūlatādivisesassa dassanatthaṃ saṅkhārakkhandhe anavarodhetvā vedanāsaññā visuṃ khandhabhāvena gahitāti veditabbaṃ.

    ഓകാസേസൂതി വിഭജനകിരിയായ പവത്തിട്ഠാനഭാവതോ അതീതാദയോ ഓകാസാതി വുത്താ. ഇതിസദ്ദേനാതി ‘‘ഉപാദായരൂപ’’ന്തി ഏവം അട്ഠകഥായം വുത്തഇതിസദ്ദേന. നിദസ്സനത്ഥേനാതി ഉദാഹരണത്ഥേന. സബ്ബോതി സകലോ ഏകാദസസു ഓകാസേസു വിഭത്തോ വിഭജനനയോ. ഇദഞ്ച വിഭജനന്തി ‘‘ചത്താരോ ച മഹാഭൂതാ…പേ॰… ഉപാദായരൂപ’’ന്തി ഏവം വിഭത്തം ഇദഞ്ച വിഭജനം. ഓളാരികാദീസൂതി ഓളാരികസുഖുമഹീനപണീതദൂരസന്തികേസു. ചക്ഖായതനന്തിആദിവിഭജനഞ്ചാതി ‘‘ചക്ഖായതനം…പേ॰… ഫോട്ഠബ്ബായതനം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം…പേ॰… കബളീകാരോ ആഹാരോ രൂപാ സദ്ദാ ഗന്ധാ രസാ ഫോട്ഠബ്ബാതി ഏവം പവത്തം വിഭജനഞ്ച. യഥാസമ്ഭവന്തി യഥാരഹം. ഏകാദസസു ഓകാസേസു യം യത്ഥ വിഭജനം യുത്തം, തം തത്ഥ യോജേതബ്ബം. ഏവം വേദനാക്ഖന്ധാദീസുപീതി യഥാ രൂപക്ഖന്ധേ യഥാസമ്ഭവം ഏകാദസസു ഓകാസേസു വിഭജനം യോജേതബ്ബന്തി വുത്തം, ഏവം വേദനാക്ഖന്ധാദീസുപി യഥാസമ്ഭവം ഏകാദസസു ഓകാസേസു വിഭജനം യോജേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.

    Okāsesūti vibhajanakiriyāya pavattiṭṭhānabhāvato atītādayo okāsāti vuttā. Itisaddenāti ‘‘upādāyarūpa’’nti evaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttaitisaddena. Nidassanatthenāti udāharaṇatthena. Sabboti sakalo ekādasasu okāsesu vibhatto vibhajananayo. Idañca vibhajananti ‘‘cattāro ca mahābhūtā…pe… upādāyarūpa’’nti evaṃ vibhattaṃ idañca vibhajanaṃ. Oḷārikādīsūti oḷārikasukhumahīnapaṇītadūrasantikesu. Cakkhāyatanantiādivibhajanañcāti ‘‘cakkhāyatanaṃ…pe… phoṭṭhabbāyatanaṃ itthindriyaṃ…pe… kabaḷīkāro āhāro rūpā saddā gandhā rasā phoṭṭhabbāti evaṃ pavattaṃ vibhajanañca. Yathāsambhavanti yathārahaṃ. Ekādasasu okāsesu yaṃ yattha vibhajanaṃ yuttaṃ, taṃ tattha yojetabbaṃ. Evaṃ vedanākkhandhādīsupīti yathā rūpakkhandhe yathāsambhavaṃ ekādasasu okāsesu vibhajanaṃ yojetabbanti vuttaṃ, evaṃ vedanākkhandhādīsupi yathāsambhavaṃ ekādasasu okāsesu vibhajanaṃ yojetabbanti attho.

    തത്ഥ വേദനാക്ഖന്ധോ താവ പുരിമേ ഓകാസപഞ്ചകേ സുഖാദിവേദനാത്തികവസേന വിഭത്തോ, ഇതരസ്മിം കുസലത്തികവേദനാത്തികസമാപന്നദുകസാസവദുകവസേന. സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ പന പുരിമേ ഓകാസപഞ്ചകേ ഛഫസ്സദ്വാരവസേന, ഇതരസ്മിം ഓളാരികദുകേ പടിഘസമ്ഫസ്സദുകവസേന ചേവ യഥാവുത്തകുസലത്തികാദിവസേന ച വിഭത്തോ. സേസേസു കുസലത്തികാദിവസേനേവ. തഥാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ. പടിഘസമ്ഫസ്സദുകോ പനേത്ഥ നത്ഥേവ. ചേതനായ ഏവ ചേത്ഥ നിദ്ദേസോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മാനം ചേതനാപ്പധാനഭാവദസ്സനത്ഥം. തഥാ ഹി സാ ‘‘സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ’’തി വുത്താ. തത്ഥാതി തസ്മിം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ വിഭജനേ പടിനിദ്ദേസേ. തം പന ദ്വയന്തി മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയം. യഞ്ഹി സത്തവിഞ്ഞാണധാതുദേസനായം ‘‘മനോധാതു, മനോവിഞ്ഞാണധാതൂ’’തി ദ്വയം ദേസിതം, തം ഛവിഞ്ഞാണകായദേസനായം ‘‘മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്ത്വേവ വുച്ചതീതി.

    Tattha vedanākkhandho tāva purime okāsapañcake sukhādivedanāttikavasena vibhatto, itarasmiṃ kusalattikavedanāttikasamāpannadukasāsavadukavasena. Saññākkhandho pana purime okāsapañcake chaphassadvāravasena, itarasmiṃ oḷārikaduke paṭighasamphassadukavasena ceva yathāvuttakusalattikādivasena ca vibhatto. Sesesu kusalattikādivaseneva. Tathā saṅkhārakkhandho. Paṭighasamphassaduko panettha nattheva. Cetanāya eva cettha niddeso saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāppadhānabhāvadassanatthaṃ. Tathā hi sā ‘‘saṅkhārakkhandho’’ti vuttā. Tatthāti tasmiṃ viññāṇakkhandhassa vibhajane paṭiniddese. Taṃ pana dvayanti manodhātumanoviññāṇadhātudvayaṃ. Yañhi sattaviññāṇadhātudesanāyaṃ ‘‘manodhātu, manoviññāṇadhātū’’ti dvayaṃ desitaṃ, taṃ chaviññāṇakāyadesanāyaṃ ‘‘manoviññāṇa’’ntveva vuccatīti.

    പാളിനയേനാതി ഖന്ധവിഭങ്ഗപാളിനയേന. അഞ്ഞേന പകാരേനാതി ധമ്മസങ്ഗഹേ, തദട്ഠകഥായഞ്ച ആഗതേന പകാരന്തരേന.

    Pāḷinayenāti khandhavibhaṅgapāḷinayena. Aññena pakārenāti dhammasaṅgahe, tadaṭṭhakathāyañca āgatena pakārantarena.

    ൧. രൂപക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    1. Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā

    . ‘‘കിഞ്ചീ’’തി പദം ‘‘ഏകച്ച’’ന്തി ഇമിനാ സമാനത്ഥന്തി ആഹ ‘‘കിഞ്ചീതി പകാരന്തരഭേദം ആമസിത്വാ അനിയമനിദസ്സന’’ന്തി. ഉഭയേനാതി പകാരഭേദം അനാമസിത്വാ ആമസിത്വാ ച അനിയമദസ്സനവസേന പവത്തേന ‘‘യം കിഞ്ചീ’’തി പദദ്വയേന. അധിപ്പേതത്ഥന്തി രൂപം. അതിച്ചാതി അതിക്കമിത്വാ. പവത്തിതോതി പവത്തനതോ. നിയമനത്ഥന്തി നിവത്തനത്ഥം.

    2. ‘‘Kiñcī’’ti padaṃ ‘‘ekacca’’nti iminā samānatthanti āha ‘‘kiñcīti pakārantarabhedaṃ āmasitvā aniyamanidassana’’nti. Ubhayenāti pakārabhedaṃ anāmasitvā āmasitvā ca aniyamadassanavasena pavattena ‘‘yaṃ kiñcī’’ti padadvayena. Adhippetatthanti rūpaṃ. Aticcāti atikkamitvā. Pavattitoti pavattanato. Niyamanatthanti nivattanatthaṃ.

    ‘‘കിഞ്ചാ’’തി ഏത്ഥ കിം-സദ്ദോ പുച്ഛായം ഹേതുഅത്ഥദീപകോ, കരണേ ചേതം പച്ചത്തവചനം, ച-സദ്ദോ വചനാലങ്കാരോതി ആഹ ‘‘കേന കാരണേന വദേഥാ’’തി. ദുതിയവികപ്പേ പന വുത്തനയേനേവ കാരണത്ഥേ പവത്തം കിം-സദ്ദം ‘‘വദേഥാ’’തി കിരിയാപദസമ്ബന്ധനേന ഉപയോഗവസേന പരിണാമേത്വാ വദതി ‘‘തം കാരണം വദേഥാ’’തി.

    ‘‘Kiñcā’’ti ettha kiṃ-saddo pucchāyaṃ hetuatthadīpako, karaṇe cetaṃ paccattavacanaṃ, ca-saddo vacanālaṅkāroti āha ‘‘kena kāraṇena vadethā’’ti. Dutiyavikappe pana vuttanayeneva kāraṇatthe pavattaṃ kiṃ-saddaṃ ‘‘vadethā’’ti kiriyāpadasambandhanena upayogavasena pariṇāmetvā vadati ‘‘taṃ kāraṇaṃ vadethā’’ti.

    പുരിമസന്താനസ്സ ഭേദന്തി പുരിമസന്താനസ്സ വിനാസം, വിനാസാപദേസേന ചേത്ഥ സന്താനേ വിസദിസുപ്പാദമേവ ദസ്സേതി. തേനേവാഹ ‘‘വിസദിസസന്താനുപ്പത്തിദസ്സനതോ’’തി. നനു ച അരൂപധമ്മാനമ്പി വിരോധിപച്ചയസമവായേ വിസദിസുപ്പത്തി അത്ഥീതി? സച്ചം അത്ഥി, സാ പന ന പാകടതരാ, പാകടതരാ ച ഇധാധിപ്പേതാ. തേനേവാഹ ‘‘സീതാദിസന്നിപാതേ’’തി. തഥാ ചാഹ ഭഗവാ ‘‘സീതേനപി രുപ്പതി, ഉണ്ഹേനപി രുപ്പതീ’’തിആദി (സം॰ നി॰ ൩.൭൯). ഇദാനി ഭേദ-സദ്ദോ ഉജുകമേവ വികാരാപത്തിം വദതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭേദോ ചാ’’തിആദിമാഹ . വിസദിസരൂപുപ്പത്തിയേവ, ന ഉപ്പന്നസ്സ അഞ്ഞഥാഭാവോതി അധിപ്പായോ. തേന കാപിലിയം പരിണാമവാദം പടിക്ഖിപതി. യദി പുരിമസന്താനതോ ഭേദോ വിസദിസുപ്പത്തി രുപ്പനം, ഏവം സന്തേ ലക്ഖണസ്സ അതിപ്പസങ്ഗോ സിയാതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘അരൂപക്ഖന്ധാന’’ന്തിആദി. ഏത്ഥ സീതാദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന യഥാ ഉണ്ഹജിഘച്ഛാദയോ സങ്ഗയ്ഹന്തി, ഏവം ആഹാരാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. യേനാതി യേന സീതാദീഹി സമാഗമേന. തത്ഥാതി തേസു രൂപധമ്മേസു. ആഹാരാദികസ്സ വാ ഠിതിപ്പത്തസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. യഥാ രൂപധമ്മാനം ഠിതിക്ഖണേ സീതാദീഹി സമാഗമോ ഹോതി, ഏവം അരൂപക്ഖന്ധാനം അഞ്ഞേഹി സമാഗമോ നത്ഥി അതിലഹുപരിവത്തിതോ, തസ്മാ അരൂപധമ്മാ രൂപധമ്മാനം വിയ പാകടസ്സ വികാരസ്സ അഭാവതോ ‘‘രുപ്പന്തീ’’തി, ‘‘രുപ്പനലക്ഖണാ’’തി ച ന വുച്ചന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘രുപ്പതീ’’തി പദസ്സ കത്തുകമ്മസാധനാനം വസേന അത്ഥം ദസ്സേതും അട്ഠകഥായം ‘‘കുപ്പതി ഘട്ടീയതി പീളീയതി ഭിജ്ജതീ’’തി വുത്തന്തി തദത്ഥം വിവരന്തോ ‘‘കുപ്പതീതി ഏതേനാ’’തിആദിമാഹ. കോപാദികിരിയാതി കോപസങ്ഘട്ടനപീളനകിരിയാ. കോപ-സദ്ദോ ചേത്ഥ ഖോഭപരിയായോ വേദിതബ്ബോ. കത്തുഭൂതോ കമ്മഭൂതോ ച അത്ഥോതി കത്തുകമ്മസാധനാനം വസേന വുച്ചമാനോ ഭൂതുപാദായരൂപസങ്ഖാതോ അത്ഥോ. കമ്മകത്തുത്ഥേന ഭിജ്ജതി-സദ്ദേനാതി യദാ കമ്മകത്തുത്ഥോ രുപ്പതി-സദ്ദോ, തദാ ഭിജ്ജതി-സദ്ദോപി തദത്ഥോ ഏവ വേദിതബ്ബോതി അത്ഥോ. തത്ഥ യദാ കമ്മത്ഥേ ‘‘രുപ്പതീ’’തി പദം, തദാ ‘‘സീതേനാ’’തിആദീസു കത്തുഅത്ഥേ കരണവചനം. യദാ പന ‘‘രുപ്പതീ’’തി പദം കത്തുഅത്ഥേ കമ്മകത്തുഅത്ഥേ വാ, തദാ ഹേതുമ്ഹി കരണവചനം വേദിതബ്ബം. ‘‘യം പന രുപ്പതീ’’തിആദിനാ ‘‘കുപ്പതീ’’തിആദീനം കത്തുകമ്മത്ഥാനമ്പി അത്ഥവചനാനം വചനേ കാരണം ദസ്സേതി. യദിപി അത്ഥ-സദ്ദോ ‘‘പീളനട്ഠോ’’തിആദീസു (പടി॰ മ॰ ൧.൧൭; ൨.൮) സഭാവപരിയായോപി ഹോതി, ‘‘കേനട്ഠേനാ’’തി പനേത്ഥ അഭിധേയ്യപരിയായോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘കേനട്ഠേനാതി പുച്ഛാസഭാഗവസേന രുപ്പനട്ഠേനാ’’തി, രുപ്പനസദ്ദാഭിധേയ്യഭാവേനാതി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘ന കേവലം സദ്ദത്ഥോയേവ രുപ്പന’’ന്തി. തസ്സ അത്ഥസ്സാതി തസ്സ ഭൂതുപാദായപ്പഭേദസ്സ സഭാവധമ്മസ്സ. രുപ്പനലക്ഖണഞ്ച നാമേതം അനിച്ചതാദി വിയ കക്ഖളത്താദിതോ അഞ്ഞന്തി ന ഗഹേതബ്ബം. പഞ്ഞത്തിവിസേസോ ഹി തന്തി, കക്ഖളത്താദീനംയേവ പന അരൂപധമ്മവിധുരോ സഭാവവിസേസോതി വേദിതബ്ബം.

    Purimasantānassa bhedanti purimasantānassa vināsaṃ, vināsāpadesena cettha santāne visadisuppādameva dasseti. Tenevāha ‘‘visadisasantānuppattidassanato’’ti. Nanu ca arūpadhammānampi virodhipaccayasamavāye visadisuppatti atthīti? Saccaṃ atthi, sā pana na pākaṭatarā, pākaṭatarā ca idhādhippetā. Tenevāha ‘‘sītādisannipāte’’ti. Tathā cāha bhagavā ‘‘sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppatī’’tiādi (saṃ. ni. 3.79). Idāni bheda-saddo ujukameva vikārāpattiṃ vadatīti dassento ‘‘bhedo cā’’tiādimāha . Visadisarūpuppattiyeva, na uppannassa aññathābhāvoti adhippāyo. Tena kāpiliyaṃ pariṇāmavādaṃ paṭikkhipati. Yadi purimasantānato bhedo visadisuppatti ruppanaṃ, evaṃ sante lakkhaṇassa atippasaṅgo siyāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘arūpakkhandhāna’’ntiādi. Ettha sītādīhīti ādi-saddena yathā uṇhajighacchādayo saṅgayhanti, evaṃ āhārādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Yenāti yena sītādīhi samāgamena. Tatthāti tesu rūpadhammesu. Āhārādikassa vā ṭhitippattassāti sambandho. Yathā rūpadhammānaṃ ṭhitikkhaṇe sītādīhi samāgamo hoti, evaṃ arūpakkhandhānaṃ aññehi samāgamo natthi atilahuparivattito, tasmā arūpadhammā rūpadhammānaṃ viya pākaṭassa vikārassa abhāvato ‘‘ruppantī’’ti, ‘‘ruppanalakkhaṇā’’ti ca na vuccantīti sambandho. ‘‘Ruppatī’’ti padassa kattukammasādhanānaṃ vasena atthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati bhijjatī’’ti vuttanti tadatthaṃ vivaranto ‘‘kuppatīti etenā’’tiādimāha. Kopādikiriyāti kopasaṅghaṭṭanapīḷanakiriyā. Kopa-saddo cettha khobhapariyāyo veditabbo. Kattubhūto kammabhūto ca atthoti kattukammasādhanānaṃ vasena vuccamāno bhūtupādāyarūpasaṅkhāto attho. Kammakattutthena bhijjati-saddenāti yadā kammakattuttho ruppati-saddo, tadā bhijjati-saddopi tadattho eva veditabboti attho. Tattha yadā kammatthe ‘‘ruppatī’’ti padaṃ, tadā ‘‘sītenā’’tiādīsu kattuatthe karaṇavacanaṃ. Yadā pana ‘‘ruppatī’’ti padaṃ kattuatthe kammakattuatthe vā, tadā hetumhi karaṇavacanaṃ veditabbaṃ. ‘‘Yaṃ pana ruppatī’’tiādinā ‘‘kuppatī’’tiādīnaṃ kattukammatthānampi atthavacanānaṃ vacane kāraṇaṃ dasseti. Yadipi attha-saddo ‘‘pīḷanaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.17; 2.8) sabhāvapariyāyopi hoti, ‘‘kenaṭṭhenā’’ti panettha abhidheyyapariyāyo adhippetoti āha ‘‘kenaṭṭhenāti pucchāsabhāgavasena ruppanaṭṭhenā’’ti, ruppanasaddābhidheyyabhāvenāti attho. Tenevāha ‘‘na kevalaṃ saddatthoyeva ruppana’’nti. Tassa atthassāti tassa bhūtupādāyappabhedassa sabhāvadhammassa. Ruppanalakkhaṇañca nāmetaṃ aniccatādi viya kakkhaḷattādito aññanti na gahetabbaṃ. Paññattiviseso hi tanti, kakkhaḷattādīnaṃyeva pana arūpadhammavidhuro sabhāvavisesoti veditabbaṃ.

    മുച്ഛാപത്തിയാതി മുച്ഛായ മോഹസ്സ ആപജ്ജനേന. കപ്പസണ്ഠാനം ഉദകന്തി കപ്പസണ്ഠാപകമഹാമേഘവുട്ഠം ഉദകം. തഥാതി തപ്പകാരതായ ഖാരഭാവേ സതി ഉദകേന കപ്പവുട്ഠാനകാലേ വിയ പഥവീ വിലീയേയ്യ. ലോകന്തരിയസത്താനം പന പാപകമ്മബലേന അഖാരേപി ഖാരേ വിയ സരീരസ്സ വിലീയനാ വേദിതബ്ബാ. തേനേവാതി സഉസ്സദനിസ്സയനിരയസ്സ വുത്തത്താ ഏവ. ന ഹി അവീചിമ്ഹി പഞ്ചവിധബന്ധനാദികമ്മകാരണം കരോന്തി.

    Mucchāpattiyāti mucchāya mohassa āpajjanena. Kappasaṇṭhānaṃ udakanti kappasaṇṭhāpakamahāmeghavuṭṭhaṃ udakaṃ. Tathāti tappakāratāya khārabhāve sati udakena kappavuṭṭhānakāle viya pathavī vilīyeyya. Lokantariyasattānaṃ pana pāpakammabalena akhārepi khāre viya sarīrassa vilīyanā veditabbā. Tenevāti saussadanissayanirayassa vuttattā eva. Na hi avīcimhi pañcavidhabandhanādikammakāraṇaṃ karonti.

    . പകരണപ്പത്തം രൂപം പക്ഖിപിത്വാ മാതികാ ഠപിതാതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ. മഹാഭൂതു…പേ॰… ആപജ്ജതി തപ്പകാരഭാവേന അതീതംസേ ഗണനം ഗതന്തി വുത്തത്താതി അധിപ്പായോ. ‘‘ന ഹീ’’തിആദിനാ ധമ്മന്തരനിവത്തനത്ഥതാ പകാരന്തരനിവത്തനത്ഥതാ ച ഭൂതുപാദായഗഹണസ്സ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. തംദസ്സനേതി ഗണനന്തരദസ്സനേ. തംസഭാവത്താതി ഭൂതുപാദായസഭാവത്താ. ‘‘ന ചാ’’തിആദിനാ ഭൂതുപാദായസഭാവോ അതീതംസഗണിതതായ തംസഭാവസ്സപി അഞ്ഞഥാ ഗണിതത്താ, അതംസഭാവസ്സ ച തഥാ ഗണിതത്താ അകാരണന്തി ദസ്സേതി. ‘‘അജ്ഝത്ത…പേ॰… ലബ്ഭതീ’’തി ഏതേന ദുതിയനയേ ന കേവലം യഥാവുത്തോവ ദോസോ, അഥ ഖോ അബ്യാപിതോപി ദോസോതി ദസ്സേതി. തദേതം പന അകാരണം കാരണഭാവസ്സേവ അനധിപ്പേതത്താ. ന ഹേത്ഥ ഭൂതുപാദായരൂപഭാവോ അതീതംസേ ഗണനസ്സ കാരണന്തി അധിപ്പേതം, യതോ യഥാവുത്തദോസാപത്തി സിയാ.

    3. Pakaraṇappattaṃ rūpaṃ pakkhipitvā mātikā ṭhapitāti ānetvā sambandho. Mahābhūtu…pe… āpajjati tappakārabhāvena atītaṃse gaṇanaṃ gatanti vuttattāti adhippāyo. ‘‘Na hī’’tiādinā dhammantaranivattanatthatā pakārantaranivattanatthatā ca bhūtupādāyagahaṇassa natthīti dasseti. Taṃdassaneti gaṇanantaradassane. Taṃsabhāvattāti bhūtupādāyasabhāvattā. ‘‘Na cā’’tiādinā bhūtupādāyasabhāvo atītaṃsagaṇitatāya taṃsabhāvassapi aññathā gaṇitattā, ataṃsabhāvassa ca tathā gaṇitattā akāraṇanti dasseti. ‘‘Ajjhatta…pe… labbhatī’’ti etena dutiyanaye na kevalaṃ yathāvuttova doso, atha kho abyāpitopi dosoti dasseti. Tadetaṃ pana akāraṇaṃ kāraṇabhāvasseva anadhippetattā. Na hettha bhūtupādāyarūpabhāvo atītaṃse gaṇanassa kāraṇanti adhippetaṃ, yato yathāvuttadosāpatti siyā.

    ‘‘കിന്തീ’’തി ഏത്ഥ ‘‘കി’’ന്തി പുബ്ബേ യം ‘‘രൂപ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ ഗഹിതം, തസ്സ സരൂപപുച്ഛാ. ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനത്ഥോ, ന കാരണത്ഥോ. തേനസ്സ യം രൂപം അതീതം നിരുദ്ധം…പേ॰… അതീതംസേന സങ്ഗഹിതം അതീതകോട്ഠാസേ ഗണനം ഗതം, തം കിന്തി ചേ? ‘‘ചത്താരോ ച…പേ॰… രൂപ’’ന്തി ഭൂതുപാദായവിഭാഗദസ്സനമുഖേന വിസേസം നിദസ്സേതി. യത്തകാ ഹി ഇധ വിസേസാ നിദ്ദിട്ഠാ ചക്ഖായതനാദയോ, തേസമിദം നിദസ്സനന്തി. ന ചേത്ഥ പുരിമനയതോ അവിസേസോ. തത്ഥ ഹി രൂപസ്സ ഭൂതുപാദായതാമത്തസഭാവദസ്സനതാ വുത്താ. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘അതീതരൂപമ്പി ഭൂതാനി ചേവാ’’തിആദി. ഇധ പന ഭൂതുപാദായേന നിദസ്സനഭൂതേന രൂപസ്സ സബ്ബവിസേസവിഭാവനതാ ദസ്സിതാ. ഏവഞ്ച കത്വാ അബ്യാപിതദോസോപി ചേത്ഥ അനോകാസോവ, യം രൂപം അജ്ഝത്തം…പേ॰… ഉപാദിന്നം, കിന്തി? ചത്താരോ ച…പേ॰… രൂപന്തി തദഞ്ഞവിസേസനിദസ്സനസ്സ അധിപ്പേതത്താ. തഥാ ചാഹ ‘‘ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ’’തി.

    ‘‘Kintī’’ti ettha ‘‘ki’’nti pubbe yaṃ ‘‘rūpa’’nti sāmaññato gahitaṃ, tassa sarūpapucchā. Iti-saddo nidassanattho, na kāraṇattho. Tenassa yaṃ rūpaṃ atītaṃ niruddhaṃ…pe… atītaṃsena saṅgahitaṃ atītakoṭṭhāse gaṇanaṃ gataṃ, taṃ kinti ce? ‘‘Cattāro ca…pe… rūpa’’nti bhūtupādāyavibhāgadassanamukhena visesaṃ nidasseti. Yattakā hi idha visesā niddiṭṭhā cakkhāyatanādayo, tesamidaṃ nidassananti. Na cettha purimanayato aviseso. Tattha hi rūpassa bhūtupādāyatāmattasabhāvadassanatā vuttā. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘atītarūpampi bhūtāni cevā’’tiādi. Idha pana bhūtupādāyena nidassanabhūtena rūpassa sabbavisesavibhāvanatā dassitā. Evañca katvā abyāpitadosopi cettha anokāsova, yaṃ rūpaṃ ajjhattaṃ…pe… upādinnaṃ, kinti? Cattāro ca…pe… rūpanti tadaññavisesanidassanassa adhippetattā. Tathā cāha ‘‘evaṃ sabbattha attho veditabbo’’ti.

    പരിയായദേസനത്താതി സഭാവതോ പരിയായനം പരിവത്തനം പരിയായോ, ഉജുകം അപ്പവത്തീതി അത്ഥോ. പരിയായേന, പരിയായഭൂതാ വാ ദേസനാ ഏത്ഥാതി പരിയായദേസനം, സുത്തന്തം. സുത്തന്തഞ്ഹി വേനേയ്യജ്ഝാസയവസേന ദേസേതബ്ബധമ്മേ ലേസതോ ലബ്ഭമാനഭാവകഥനം, ന ഉജുനിപ്പദേസഭാവകഥനന്തി പരിയായദേസനം നാമ. തേനേവ തം ‘‘യഥാനുലോമസാസന’’ന്തി വുച്ചതി. അഭിധമ്മോ പന ദേസേതബ്ബധമ്മേ ഉജുനിപ്പദേസകഥനന്തി നിപ്പരിയായദേസനം നാമ, യതോ ‘‘യഥാധമ്മസാസന’’ന്തി വുച്ചതി. നിച്ഛയേന ദേസോതി വവത്ഥാനതോ കഥനം. തഥാ ഭദ്ദേകരത്തസുത്താദീസു (മ॰ നി॰ ൩.൨൭൨ ആദയോ) വിയ അതീതാദിഭാവോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഭാവോ അദ്ധാവസേന ഇധാപി ഖന്ധവിഭങ്ഗേ സുത്തന്തഭാജനീയത്താ നിദ്ദിസിതബ്ബോ സിയാതി യോജനാ.

    Pariyāyadesanattāti sabhāvato pariyāyanaṃ parivattanaṃ pariyāyo, ujukaṃ appavattīti attho. Pariyāyena, pariyāyabhūtā vā desanā etthāti pariyāyadesanaṃ, suttantaṃ. Suttantañhi veneyyajjhāsayavasena desetabbadhamme lesato labbhamānabhāvakathanaṃ, na ujunippadesabhāvakathananti pariyāyadesanaṃ nāma. Teneva taṃ ‘‘yathānulomasāsana’’nti vuccati. Abhidhammo pana desetabbadhamme ujunippadesakathananti nippariyāyadesanaṃ nāma, yato ‘‘yathādhammasāsana’’nti vuccati. Nicchayena desoti vavatthānato kathanaṃ. Tathā bhaddekarattasuttādīsu (ma. ni. 3.272 ādayo) viya atītādibhāvo atītānāgatapaccuppannabhāvo addhāvasena idhāpi khandhavibhaṅge suttantabhājanīyattā niddisitabbo siyāti yojanā.

    സന്നിപതിതന്തി സമാഗതം. സന്താനവസേനാതി പുബ്ബാപരവസേന. പുബ്ബേനാപരസ്സ സമപ്പമാണതായ അനൂനം അനധികം, തതോ ഏവ ഏകാകാരം. പവത്തികാലവസേന വാ അനൂനം അനധികം, സമാനസഭാവതായ ഏകാകാരം. തേന വിസഭാഗഉതുനാ അനന്തരിതതം ദസ്സേതി. ഏവം ആഹാരേപീതി ഏത്ഥ വിസഭാഗാഹാരേന അനന്തരിതോ അനേകവാരം അനേകദിവസമ്പി ഭുത്തോ സഭാഗേകാഹാരം നാമ. ‘‘തതോ പുബ്ബേ വിസഭാഗഉതുആഹാരസമുട്ഠാനം അതീതം, പച്ഛാ അനാഗത’’ന്തി ഹി വുത്തന്തി. ‘‘ഏകാഹാരസമുട്ഠാന’’ന്തി പന വുത്തത്താ ഏകസ്സേവ ആഹാരസ്സ യോജനാ യുത്തരൂപാതി അപരേ. പഞ്ചദ്വാരവസേനാതി ഏത്ഥ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനതോ പട്ഠായ യാവ തദാരമ്മണം, യാവ ജവനം, യാവ വാ വോട്ഠബ്ബനം, താവ പവത്താ ചിത്തസന്തതി ഏകവീഥി. ഏകജവനസമുട്ഠാനന്തി ഏകജവനവാരസമുട്ഠാനം. ഏത്ഥ ച സമയം അനാമസിത്വാവ സന്തതിവസേന, സന്തതിഞ്ച അനാമസിത്വാവ സമയവസേന അതീതാദിവിഭാഗോ ഗഹേതബ്ബോ.

    Sannipatitanti samāgataṃ. Santānavasenāti pubbāparavasena. Pubbenāparassa samappamāṇatāya anūnaṃ anadhikaṃ, tato eva ekākāraṃ. Pavattikālavasena vā anūnaṃ anadhikaṃ, samānasabhāvatāya ekākāraṃ. Tena visabhāgautunā anantaritataṃ dasseti. Evaṃ āhārepīti ettha visabhāgāhārena anantarito anekavāraṃ anekadivasampi bhutto sabhāgekāhāraṃ nāma. ‘‘Tato pubbe visabhāgautuāhārasamuṭṭhānaṃ atītaṃ, pacchā anāgata’’nti hi vuttanti. ‘‘Ekāhārasamuṭṭhāna’’nti pana vuttattā ekasseva āhārassa yojanā yuttarūpāti apare. Pañcadvāravasenāti ettha pañcadvārāvajjanato paṭṭhāya yāva tadārammaṇaṃ, yāva javanaṃ, yāva vā voṭṭhabbanaṃ, tāva pavattā cittasantati ekavīthi. Ekajavanasamuṭṭhānanti ekajavanavārasamuṭṭhānaṃ. Ettha ca samayaṃ anāmasitvāva santativasena, santatiñca anāmasitvāva samayavasena atītādivibhāgo gahetabbo.

    തേസന്തി ഹേതുപച്ചയാനം. കലാപസ്സാതി രൂപകലാപസ്സ. കമ്മാനന്തരാദീതി കമ്മാദി, അനന്തരാദീതി പച്ചേകം ആദി-സദ്ദോ യോജേതബ്ബോ. തത്ഥ പഠമേന ആദിസദ്ദേന ഉപനിസ്സയപച്ചയസ്സ ആഹാരാദിനോ ച ദുതിയേന സമനന്തരാനന്തരൂപനിസ്സയാദിനോ സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. ചിത്തുപ്പാദസ്സ ചേത്ഥ കമ്മാനന്തരാദിപച്ചയവസേന, ഇതരസ്സ കമ്മാദിവസേനേവ ജനകഭാവേ യോജനാ ദട്ഠബ്ബാ. തഥാ ചിത്തുപ്പാദസ്സ പുരേജാതവസേന, ഇതരസ്സ പച്ഛാജാതവസേന, ഉഭയേസമ്പി സഹജാതവസേന ഉപത്ഥമ്ഭനം വേദിതബ്ബം . തേനേവാഹ ‘‘യഥാസമ്ഭവം യോജേതബ്ബ’’ന്തി. ഉപ്പാദക്ഖണേതി ഹേതുകിച്ചക്ഖണേ. ഹേതുകിച്ചം നാമ തസ്സ തസ്സ ഉപ്പാദേതബ്ബസ്സ ഉപ്പത്തികരണം, തഞ്ച തസ്മിം ഖണേ ഉപ്പന്നഫലത്താ തതോ പരം കത്തബ്ബാഭാവതോ നിട്ഠിതഞ്ചാതി ദട്ഠബ്ബം. ഇതരം പന തീസുപി ഖണേസു പച്ചയകിച്ചം ദട്ഠബ്ബന്തി യോജനാ.

    Tesanti hetupaccayānaṃ. Kalāpassāti rūpakalāpassa. Kammānantarādīti kammādi, anantarādīti paccekaṃ ādi-saddo yojetabbo. Tattha paṭhamena ādisaddena upanissayapaccayassa āhārādino ca dutiyena samanantarānantarūpanissayādino saṅgaho veditabbo. Cittuppādassa cettha kammānantarādipaccayavasena, itarassa kammādivaseneva janakabhāve yojanā daṭṭhabbā. Tathā cittuppādassa purejātavasena, itarassa pacchājātavasena, ubhayesampi sahajātavasena upatthambhanaṃ veditabbaṃ . Tenevāha ‘‘yathāsambhavaṃ yojetabba’’nti. Uppādakkhaṇeti hetukiccakkhaṇe. Hetukiccaṃ nāma tassa tassa uppādetabbassa uppattikaraṇaṃ, tañca tasmiṃ khaṇe uppannaphalattā tato paraṃ kattabbābhāvato niṭṭhitañcāti daṭṭhabbaṃ. Itaraṃ pana tīsupi khaṇesu paccayakiccaṃ daṭṭhabbanti yojanā.

    . അനിട്ഠനാമനിവത്തനസ്സാതി അനിട്ഠനാമനിവത്തിയാ അകാരണഭാവദസ്സനേന ഇട്ഠനാമലാഭാപനസ്സ അകാരണഭാവം ദസ്സേതി.

    6. Aniṭṭhanāmanivattanassāti aniṭṭhanāmanivattiyā akāraṇabhāvadassanena iṭṭhanāmalābhāpanassa akāraṇabhāvaṃ dasseti.

    ദേവമനുസ്സസമ്പത്തിഭവേതി സമ്പത്തിയുത്തേ സമ്പന്നേ ദേവമനുസ്സഭവേ. സമിദ്ധസോഭനതാതി അഭിവുദ്ധസോഭനതാ. തതോ ഏവാതി സമ്പത്തിവിരഹതോ ഏവ, അസമ്പന്നത്താ ഏവാതി അത്ഥോ. തേസംയേവ ഹത്ഥിആദീനം സുഖസ്സ ഹേതുഭാവം ന ഗച്ഛന്തി സാരണാദിവസേന ദുക്ഖപച്ചയത്താ. തേസന്തി ഹത്ഥിരൂപാദീനം. ‘‘തസ്സ തസ്സേവാ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തമത്ഥം വിവരതി. അകുസലേന അത്തനാ കതേന നിബ്ബത്തം ദുക്ഖസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി യോജനാ. തസ്മാതി യസ്മാ കമ്മം യസ്മിം സന്താനേ നിബ്ബത്തം, തത്ഥേവ സുഖദുക്ഖാനം പച്ചയോ ഹോതി, ന അഞ്ഞത്ഥ, തസ്മാ. അട്ഠകഥായം പനാതി ഏകച്ചമതദസ്സനം. തത്ഥ ‘‘അനിട്ഠം നാമ നത്ഥീ’’തി യസ്മാ പടിസേധദ്വയേന കുസലകമ്മജസ്സ ഇട്ഠഭാവോ നിയതോ, തസ്മാ ‘‘കുസലകമ്മജമേവ ഇട്ഠ’’ന്തി ഏവം അനിയമേത്വാ ‘‘കുസലകമ്മജം ഇട്ഠമേവാ’’തി ഏവമേത്ഥ നിയമോ ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അകുസലകമ്മജമ്പീ’’തിആദിമാഹ. കിന്തി അകുസലകമ്മജം സോഭനം, യം പരേസം ഇട്ഠം നാമ സിയാ? യദി ദുഗ്ഗതിയം കേസഞ്ചി തിരച്ഛാനാനം സണ്ഠാനാദിസമ്പത്തി സുഗതിയം സത്താനം അകുസലനിസ്സന്ദേന വിരൂപരൂപതാ വിയ കുസലനിസ്സന്ദേന, കഥം തസ്സാ അകുസലകമ്മജതാ. അഥ പന യം കേസഞ്ചി അമനാപമ്പി സമാനം രൂപം മനാപം ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി, തം സന്ധായ വുത്തം, ഏവമ്പി യഥാ കേസഞ്ചി തിരച്ഛാനാദീനം കുസലകമ്മജം മനുസ്സാദിരൂപം അമനാപതോ ഉപട്ഠഹന്തമ്പി കുസലവിപാകസ്സേവ ആരമ്മണഭാവതോ അത്ഥതോ ഇട്ഠമേവ നാമ ഹോതി, ഏവം അകുസലകമ്മജം കേസഞ്ചി മനാപം ഹുത്വാ ഉപട്ഠഹന്തമ്പി അകുസലവിപാകസ്സേവ ആരമ്മണഭാവതോ അത്ഥതോ അനിട്ഠമേവ നാമ ഹോതി, ഏവഞ്ചേതം സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. അഞ്ഞഥാ ‘‘അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ, യം കായദുച്ചരിതസ്സ ഇട്ഠോ കന്തോ മനാപോ വിപാകോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തിആദിഅട്ഠാനപാളിയാ (മ॰ നി॰ ൩.൧൩൧) വിരോധോ സിയാ. തേനേവാഹ ‘‘കുസലകമ്മജസ്സ പനാ’’തിആദി. സബ്ബേസന്തി അത്തനോ, പരേസഞ്ച . ഇട്ഠസ്സ അഭാവോ വത്തബ്ബോതി യഥാ ‘‘കുസലകമ്മജം അനിട്ഠം നാമ നത്ഥീ’’തി വുത്തം, ഏവം കിഞ്ചാപി ‘‘അകുസലകമ്മജം ഇട്ഠം നാമ നത്ഥീ’’തി അട്ഠകഥായം ന വുത്തം, തേന പന നയദസ്സനേന അകുസലകമ്മജസ്സ അഭാവോ വുത്തോ ഏവ ഹോതീതി സോ സംവണ്ണനാവസേന നിദ്ധാരേത്വാ വത്തബ്ബോതി അധിപ്പായോ. ഏതേന കുസലകമ്മജമേവ ഇട്ഠന്തി പുരിമപദാവധാരണസ്സ ഗഹേതബ്ബതം ദസ്സേതി.

    Devamanussasampattibhaveti sampattiyutte sampanne devamanussabhave. Samiddhasobhanatāti abhivuddhasobhanatā. Tato evāti sampattivirahato eva, asampannattā evāti attho. Tesaṃyeva hatthiādīnaṃ sukhassa hetubhāvaṃ na gacchanti sāraṇādivasena dukkhapaccayattā. Tesanti hatthirūpādīnaṃ. ‘‘Tassa tassevā’’tiādinā yathāvuttamatthaṃ vivarati. Akusalena attanā katena nibbattaṃ dukkhassa paccayo hotīti yojanā. Tasmāti yasmā kammaṃ yasmiṃ santāne nibbattaṃ, tattheva sukhadukkhānaṃ paccayo hoti, na aññattha, tasmā. Aṭṭhakathāyaṃ panāti ekaccamatadassanaṃ. Tattha ‘‘aniṭṭhaṃ nāma natthī’’ti yasmā paṭisedhadvayena kusalakammajassa iṭṭhabhāvo niyato, tasmā ‘‘kusalakammajameva iṭṭha’’nti evaṃ aniyametvā ‘‘kusalakammajaṃ iṭṭhamevā’’ti evamettha niyamo gahetabboti dassento ‘‘akusalakammajampī’’tiādimāha. Kinti akusalakammajaṃ sobhanaṃ, yaṃ paresaṃ iṭṭhaṃ nāma siyā? Yadi duggatiyaṃ kesañci tiracchānānaṃ saṇṭhānādisampatti sugatiyaṃ sattānaṃ akusalanissandena virūparūpatā viya kusalanissandena, kathaṃ tassā akusalakammajatā. Atha pana yaṃ kesañci amanāpampi samānaṃ rūpaṃ manāpaṃ hutvā upaṭṭhāti, taṃ sandhāya vuttaṃ, evampi yathā kesañci tiracchānādīnaṃ kusalakammajaṃ manussādirūpaṃ amanāpato upaṭṭhahantampi kusalavipākasseva ārammaṇabhāvato atthato iṭṭhameva nāma hoti, evaṃ akusalakammajaṃ kesañci manāpaṃ hutvā upaṭṭhahantampi akusalavipākasseva ārammaṇabhāvato atthato aniṭṭhameva nāma hoti, evañcetaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Aññathā ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ kāyaduccaritassa iṭṭho kanto manāpo vipāko uppajjeyyā’’tiādiaṭṭhānapāḷiyā (ma. ni. 3.131) virodho siyā. Tenevāha ‘‘kusalakammajassa panā’’tiādi. Sabbesanti attano, paresañca . Iṭṭhassa abhāvo vattabboti yathā ‘‘kusalakammajaṃ aniṭṭhaṃ nāma natthī’’ti vuttaṃ, evaṃ kiñcāpi ‘‘akusalakammajaṃ iṭṭhaṃ nāma natthī’’ti aṭṭhakathāyaṃ na vuttaṃ, tena pana nayadassanena akusalakammajassa abhāvo vutto eva hotīti so saṃvaṇṇanāvasena niddhāretvā vattabboti adhippāyo. Etena kusalakammajameva iṭṭhanti purimapadāvadhāraṇassa gahetabbataṃ dasseti.

    ഇദാനി ‘‘ഹത്ഥിആദീനമ്പീ’’തിആദിനാ തമേവത്ഥം വിവരതി. കുസലവിപാകസ്സാതി ഏത്ഥാപി കുസലവിപാകസ്സേവ ആരമ്മണന്തി അത്ഥോ. മനുസ്സാനന്തി ച നിദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം. ഇതരേസമ്പി ച അകുസലകമ്മജം അകുസലവിപാകസ്സേവ, കുസലകമ്മജഞ്ച കുസലവിപാകസ്സേവ ആരമ്മണന്തി ദസ്സിതോവായം നയോതി. കസ്മാ പന ഇട്ഠാനിട്ഠമിസ്സിതേ വത്ഥുമ്ഹി മനാപതാവ സണ്ഠാതീതി ആഹ ‘‘ഇട്ഠാരമ്മണേന…പേ॰… സക്കാ വത്തു’’ന്തി. സുട്ഠു വുത്തന്തി ‘‘ഇട്ഠാനിട്ഠം ഏകന്തതോ വിപാകേനേവ പരിച്ഛിജ്ജതീ’’തി വദന്തേഹി ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണവവത്ഥാനം സമ്മദേവ വുത്തം. തം അനുഗന്ത്വാതി വിപാകവസേന ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണവവത്ഥാനം അനുഗന്ത്വാ. സബ്ബത്ഥാതി സുഗതിദുഗ്ഗതീസു, സബ്ബേസു വാ ആരമ്മണേസു.

    Idāni ‘‘hatthiādīnampī’’tiādinā tamevatthaṃ vivarati. Kusalavipākassāti etthāpi kusalavipākasseva ārammaṇanti attho. Manussānanti ca nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ. Itaresampi ca akusalakammajaṃ akusalavipākasseva, kusalakammajañca kusalavipākasseva ārammaṇanti dassitovāyaṃ nayoti. Kasmā pana iṭṭhāniṭṭhamissite vatthumhi manāpatāva saṇṭhātīti āha ‘‘iṭṭhārammaṇena…pe… sakkā vattu’’nti. Suṭṭhu vuttanti ‘‘iṭṭhāniṭṭhaṃ ekantato vipākeneva paricchijjatī’’ti vadantehi iṭṭhāniṭṭhārammaṇavavatthānaṃ sammadeva vuttaṃ. Taṃ anugantvāti vipākavasena iṭṭhāniṭṭhārammaṇavavatthānaṃ anugantvā. Sabbatthāti sugatiduggatīsu, sabbesu vā ārammaṇesu.

    ‘‘അനിട്ഠാ’’തി വചനേനേവ തേസം ഇട്ഠതാ നിവത്തിതാതി ആഹ ‘‘സദിസതാ ച രൂപാദിഭാവോയേവാ’’തി. ഇട്ഠാനേവ രൂപാദീനി കാമഗുണാതി സുത്തേ വുത്താനീതി മിത്തപടിപക്ഖോ അമിത്തോ വിയ ഇട്ഠപടിപക്ഖാ അനിട്ഠാതി അധിപ്പേതാതി വുത്തം ‘‘അനിട്ഠാതി…പേ॰… വോഹാരോ വിയാ’’തി. സബ്ബാനി വാതി ഏത്ഥ ‘‘പിയരൂപം സാതരൂപ’’ന്തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൪൦൦; മ॰ നി॰ ൧.൧൩൩; വിഭ॰ ൨൦൩) വചനതോ കഥം അനിട്ഠാനം രൂപാദീനം കാമഗുണഭാവാപത്തീതി ചേ? തേസമ്പി വിപല്ലാസവസേന തണ്ഹാവത്ഥുഭാവതോ പിയരൂപഭാവസ്സ അധിപ്പേതത്താ. യദി ഏവം കഥം ‘‘ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാനി രൂപാനി ഇട്ഠാനീ’’തിആദിസുത്തപദം (മ॰ നി॰ ൧.൧൬൬; ൨.൧൫൫; ൩.൫൭; സം॰ നി॰ ൫.൩൦) നീയതീതി ആഹ ‘‘അതിസയേനാ’’തിആദി.

    ‘‘Aniṭṭhā’’ti vacaneneva tesaṃ iṭṭhatā nivattitāti āha ‘‘sadisatā ca rūpādibhāvoyevā’’ti. Iṭṭhāneva rūpādīni kāmaguṇāti sutte vuttānīti mittapaṭipakkho amitto viya iṭṭhapaṭipakkhā aniṭṭhāti adhippetāti vuttaṃ ‘‘aniṭṭhāti…pe… vohāro viyā’’ti. Sabbāni vāti ettha ‘‘piyarūpaṃ sātarūpa’’nti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203) vacanato kathaṃ aniṭṭhānaṃ rūpādīnaṃ kāmaguṇabhāvāpattīti ce? Tesampi vipallāsavasena taṇhāvatthubhāvato piyarūpabhāvassa adhippetattā. Yadi evaṃ kathaṃ ‘‘cakkhuviññeyyāni rūpāni iṭṭhānī’’tiādisuttapadaṃ (ma. ni. 1.166; 2.155; 3.57; saṃ. ni. 5.30) nīyatīti āha ‘‘atisayenā’’tiādi.

    ഇന്ദ്രിയബദ്ധരൂപവസേന പാളിയം ഹീനദുകനിദ്ദേസോ പവത്തോതി ദസ്സേതും ‘‘ദ്വീസുപി ഹീനപണീതപദേസൂ’’തിആദിമാഹ. അവയവയോഗേ സാമിവചനം, ന കത്തരീതി അധിപ്പായോ. ‘‘തേസം തേസം സത്താന’’ന്തി ഇന്ദ്രിയബദ്ധരൂപേ നിദ്ദിട്ഠേ കസ്മാ കമ്മജവസേന അത്ഥോ വുത്തോ, ന ചതുസന്തതിവസേനാതി ആഹ ‘‘സത്തസന്താന…പേ॰… വുത്ത’’ന്തി. പധാനത്താ ഹി കമ്മജവസേന അത്ഥം വത്വാ സേസേസു ‘‘ഏവം ഉതുസമുട്ഠാനാദീസുപീ’’തി അട്ഠകഥായം അതിദേസോ കതോ . ‘‘തേഹി തേഹീതി ഏതസ്മിം അത്ഥേ’’തി ഇമിനാ ‘‘തേസം തേസ’’ന്തി കത്തരി സാമിവചനം ആസങ്കതി. തഥാ സതി വിസയേ വാ സാമിവചനേ ലദ്ധഗുണം ദസ്സേതി ‘‘ന കമ്മജവസേനേവാ’’തിആദിനാ, കമ്മജഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ഉപലക്ഖണം ദട്ഠബ്ബം.

    Indriyabaddharūpavasena pāḷiyaṃ hīnadukaniddeso pavattoti dassetuṃ ‘‘dvīsupi hīnapaṇītapadesū’’tiādimāha. Avayavayoge sāmivacanaṃ, na kattarīti adhippāyo. ‘‘Tesaṃ tesaṃ sattāna’’nti indriyabaddharūpe niddiṭṭhe kasmā kammajavasena attho vutto, na catusantativasenāti āha ‘‘sattasantāna…pe… vutta’’nti. Padhānattā hi kammajavasena atthaṃ vatvā sesesu ‘‘evaṃ utusamuṭṭhānādīsupī’’ti aṭṭhakathāyaṃ atideso kato . ‘‘Tehi tehīti etasmiṃ atthe’’ti iminā ‘‘tesaṃ tesa’’nti kattari sāmivacanaṃ āsaṅkati. Tathā sati visaye vā sāmivacane laddhaguṇaṃ dasseti ‘‘na kammajavasenevā’’tiādinā, kammajaggahaṇañcettha upalakkhaṇaṃ daṭṭhabbaṃ.

    മരിയാദാഭൂതന്തി ഉത്തമമരിയാദാഭൂതം. തേനേവാഹ ‘‘യസ്സ യേവ മനാപാ, തസ്സ തേവ പരമാ’’തി. തേസന്തി കാമഗുണാനം. സഭാവതോതി ലക്ഖണതോ.

    Mariyādābhūtanti uttamamariyādābhūtaṃ. Tenevāha ‘‘yassa yeva manāpā, tassa teva paramā’’ti. Tesanti kāmaguṇānaṃ. Sabhāvatoti lakkhaṇato.

    ‘‘ഏകസ്മിംയേവ അസ്സാദനകുജ്ഝനതോ’’തിആദിനാ ‘‘യസ്മാ തേയേവ രൂപാദയോ ഏകോ അസ്സാദേതീ’’തിആദികം സുത്തന്തവിവരണം ഇട്ഠാനിട്ഠഭാവേ ഹേതുഭാവേന വുത്തന്തി ദസ്സേതി. ഇട്ഠാനിട്ഠഗ്ഗഹണം ഹോതീതി നിബ്ബാനേ വിയ അനിട്ഠഗ്ഗഹണം സഞ്ഞാവിപല്ലാസേന അഞ്ഞേസുപി ആരമ്മണേസു ഇട്ഠാനിട്ഠാഭിനിവേസോ ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

    ‘‘Ekasmiṃyeva assādanakujjhanato’’tiādinā ‘‘yasmā teyeva rūpādayo eko assādetī’’tiādikaṃ suttantavivaraṇaṃ iṭṭhāniṭṭhabhāve hetubhāvena vuttanti dasseti. Iṭṭhāniṭṭhaggahaṇaṃ hotīti nibbāne viya aniṭṭhaggahaṇaṃ saññāvipallāsena aññesupi ārammaṇesu iṭṭhāniṭṭhābhiniveso hotīti adhippāyo.

    വിഭാഗോ നാമ അസങ്കരോ, വിത്ഥാരോ ചാതി ‘‘വിഭത്ത’’ന്തി പദസ്സ ‘‘വവത്ഥിതം, പകാസിത’’ന്തി ച അത്ഥമാഹ. അഞ്ഞേസന്തി അതിഅഡ്ഢദലിദ്ദാനം. ഇദം ഇട്ഠം, അനിട്ഠഞ്ച ഹോതീതി ഏത്ഥ -സദ്ദേന അനിട്ഠം, ഇട്ഠഞ്ച ഹോതീതി അയമ്പി അത്ഥോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബം. അനിട്ഠം ഇട്ഠന്തി ഇട്ഠസ്സ ‘‘അനിട്ഠ’’ന്തി, അനിട്ഠസ്സ ‘‘ഇട്ഠ’’ന്തി ഗഹണേ യഥാസങ്ഖ്യം യോജനാ. ഇന്ദ്രിയവികാരാപത്തിആദിനാതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പുബ്ബാഭിസങ്ഖാരാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. പുരേതരം പവത്തചിത്താഭിസങ്ഖാരവസേനാപി ഹി വിനാവ സഞ്ഞാവിപല്ലാസം ഇട്ഠം ‘‘അനിട്ഠ’’ന്തി, അനിട്ഠഞ്ച ‘‘ഇട്ഠ’’ന്തി ഗയ്ഹതീതി.

    Vibhāgo nāma asaṅkaro, vitthāro cāti ‘‘vibhatta’’nti padassa ‘‘vavatthitaṃ, pakāsita’’nti ca atthamāha. Aññesanti atiaḍḍhadaliddānaṃ. Idaṃ iṭṭhaṃ, aniṭṭhañca hotīti ettha ca-saddena aniṭṭhaṃ, iṭṭhañca hotīti ayampi attho vuttoti veditabbaṃ. Aniṭṭhaṃ iṭṭhanti iṭṭhassa ‘‘aniṭṭha’’nti, aniṭṭhassa ‘‘iṭṭha’’nti gahaṇe yathāsaṅkhyaṃ yojanā. Indriyavikārāpattiādināti ettha ādi-saddena pubbābhisaṅkhārādiṃ saṅgaṇhāti. Puretaraṃ pavattacittābhisaṅkhāravasenāpi hi vināva saññāvipallāsaṃ iṭṭhaṃ ‘‘aniṭṭha’’nti, aniṭṭhañca ‘‘iṭṭha’’nti gayhatīti.

    തേന വിപാകേനാതി തേന കുസലാകുസലവിപാകേന. ആരമ്മണസ്സ ഇട്ഠാനിട്ഠതന്തി യത്ഥ തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ബുദ്ധരൂപാദികസ്സ ഗൂഥാദികസ്സ ച ആരമ്മണസ്സ യഥാക്കമം ഇട്ഠതം അനിട്ഠതഞ്ച നിദസ്സേതി. വിജ്ജമാനേപി സഞ്ഞാവിപല്ലാസേ ആരമ്മണേന വിപാകനിയമദസ്സനന്തി ഇട്ഠാരമ്മണേ കുസലവിപാകോവ ഉപ്പജ്ജതി, അനിട്ഠാരമ്മണേ അകുസലവിപാകോവാതി ഏവം ആരമ്മണേന വിപാകനിയമദസ്സനം. ആരമ്മണനിയമദസ്സനത്ഥന്തി യം കുസലവിപാകസ്സ ആരമ്മണം, തം ഇട്ഠം നാമ. യം അകുസലവിപാകസ്സ ആരമ്മണം, തം അനിട്ഠം നാമാതി ദസ്സനത്ഥം. ആരമ്മണേന നിയാമിതോ ഹി വിപാകോ അത്തനോ ഉപകാരകസ്സ ആരമ്മണസ്സ നിയാമകോ ഹോതീതി.

    Tena vipākenāti tena kusalākusalavipākena. Ārammaṇassa iṭṭhāniṭṭhatanti yattha taṃ uppajjati, tassa buddharūpādikassa gūthādikassa ca ārammaṇassa yathākkamaṃ iṭṭhataṃ aniṭṭhatañca nidasseti. Vijjamānepi saññāvipallāse ārammaṇena vipākaniyamadassananti iṭṭhārammaṇe kusalavipākova uppajjati, aniṭṭhārammaṇe akusalavipākovāti evaṃ ārammaṇena vipākaniyamadassanaṃ. Ārammaṇaniyamadassanatthanti yaṃ kusalavipākassa ārammaṇaṃ, taṃ iṭṭhaṃ nāma. Yaṃ akusalavipākassa ārammaṇaṃ, taṃ aniṭṭhaṃ nāmāti dassanatthaṃ. Ārammaṇena niyāmito hi vipāko attano upakārakassa ārammaṇassa niyāmako hotīti.

    ദ്വാരന്തരേ ദുക്ഖസ്സ പച്ചയഭൂതസ്സ ആരമ്മണസ്സ ദ്വാരന്തരേ സുഖവിപാകുപ്പാദനതോ, ദ്വാരന്തരേ സുഖസ്സ പച്ചയഭൂതസ്സ ആരമ്മണസ്സ ദ്വാരന്തരേ ദുക്ഖവിപാകുപ്പാദനതോ വിപാകേന ആരമ്മണനിയമദസ്സനേന വിപാകവസേന ഇട്ഠാനിട്ഠതാ ദസ്സിതാതി യോജനാ.

    Dvārantare dukkhassa paccayabhūtassa ārammaṇassa dvārantare sukhavipākuppādanato, dvārantare sukhassa paccayabhūtassa ārammaṇassa dvārantare dukkhavipākuppādanato vipākena ārammaṇaniyamadassanena vipākavasena iṭṭhāniṭṭhatā dassitāti yojanā.

    . ദുപ്പരിഗ്ഗഹട്ഠേന കാരണഭൂതേന ലക്ഖണസ്സ ഇന്ദ്രിയാദിസഭാവസ്സ ദുപ്പടിവിജ്ഝതാ, ഏവം സുപരിഗ്ഗഹട്ഠേന ലക്ഖണസുപ്പടിവിജ്ഝതാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘ദൂരേ’’തി അവുത്തസ്സാതി ലക്ഖണതോ ‘‘ദൂരേ’’തി അകഥിതസ്സ. വുത്തമ്പീതി ലക്ഖണതോ ‘‘ദൂരേ’’തി വുത്തമ്പി സുഖുമരൂപം.

    7. Duppariggahaṭṭhena kāraṇabhūtena lakkhaṇassa indriyādisabhāvassa duppaṭivijjhatā, evaṃ supariggahaṭṭhena lakkhaṇasuppaṭivijjhatā veditabbā. ‘‘Dūre’’ti avuttassāti lakkhaṇato ‘‘dūre’’ti akathitassa. Vuttampīti lakkhaṇato ‘‘dūre’’ti vuttampi sukhumarūpaṃ.

    ‘‘ഭിന്ദമാനോ’’തി സമ്ഭിന്ദമാനോതി വുത്തം ഹോതീതി ആഹ ‘‘മിസ്സകം കരോന്തോ’’തി. യസ്മാ പന ഭേദനം വിഭാഗകരണമ്പി ഹോതി, തസ്മാ ദുതിയവികപ്പേ ‘‘ഭിന്ദമാനോ’’തി പദസ്സ ‘‘വിസും കരോന്തോ’’തി അത്ഥമാഹ. തതിയവികപ്പേ പന ഭിന്ദമാനോതി വിനാസേന്തോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സന്തികഭാവം ഭിന്ദിത്വാ ദൂരഭാവം, ദൂരഭാവഞ്ച ഭിന്ദിത്വാ സന്തികഭാവം കരോന്തോ’’തി. ന ഹി സക്കാ സന്തികസ്സ തബ്ഭാവം അവിനാസേത്വാ ദൂരഭാവം കാതും, തഥാ ഇതരസ്സാപി. സന്തികഭാവകരണേന ന ഭിന്ദതി ന വിനാസേതി, ന ച ഓകാസദൂരതോ ലക്ഖണതോ ദൂരം വിസും കരണേന ഭിന്ദതി വിഭാഗം കരോതി, നാപി ഓകാസദൂരേന ലക്ഖണതോ ദൂരം വോമിസ്സകകരണേന ഭിന്ദതി സമ്ഭിന്ദതീതി യോജനാ. ‘‘തിധാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി സങ്ഖേപേന വുത്തമത്ഥം ‘‘ന ഹീ’’തിആദിനാ വിവരതി. വിസും കരോതി, വോമിസ്സകം കരോതീതി കരോതി-സദ്ദം ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ. ‘‘ഏത്ഥാപീ’’തിആദിനാ യഥാ ‘‘ഓകാസതോ ദൂരമേവ ഭിന്ദതീ’’തി ഏത്ഥ ഓകാസതോ ദൂരസ്സ ഓകാസതോ സന്തികഭാവകരണം അധിപ്പേതന്തി വിനാസനം ഭേദനം, ഏവം ‘‘ന ലക്ഖണതോ ദൂരം ഭിന്ദതീ’’തി ഏത്ഥാപി ലക്ഖണതോ ദൂരസ്സ ലക്ഖണതോ സന്തികഭാവാകരണം അഭേദനം അവിനാസനന്തി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി. വോമിസ്സകകരണവിഭാഗകരണത്ഥതം സന്ധായാഹ ‘‘ഭിന്ദമാനോതി ഏത്ഥ ച അഞ്ഞഥാ ഭേദനം വുത്ത’’ന്തി. പച്ഛിമനയേ വിനാസനത്ഥമേവ സന്ധായ ‘‘ഭേദനം ഇധ ച അഞ്ഞഥാ വുത്ത’’ന്തി അവോച.

    ‘‘Bhindamāno’’ti sambhindamānoti vuttaṃ hotīti āha ‘‘missakaṃ karonto’’ti. Yasmā pana bhedanaṃ vibhāgakaraṇampi hoti, tasmā dutiyavikappe ‘‘bhindamāno’’ti padassa ‘‘visuṃ karonto’’ti atthamāha. Tatiyavikappe pana bhindamānoti vināsentoti attho. Tenāha ‘‘santikabhāvaṃ bhinditvā dūrabhāvaṃ, dūrabhāvañca bhinditvā santikabhāvaṃ karonto’’ti. Na hi sakkā santikassa tabbhāvaṃ avināsetvā dūrabhāvaṃ kātuṃ, tathā itarassāpi. Santikabhāvakaraṇena na bhindati na vināseti, na ca okāsadūrato lakkhaṇato dūraṃ visuṃ karaṇena bhindati vibhāgaṃ karoti, nāpi okāsadūrena lakkhaṇato dūraṃ vomissakakaraṇena bhindati sambhindatīti yojanā. ‘‘Tidhā attho daṭṭhabbo’’ti saṅkhepena vuttamatthaṃ ‘‘na hī’’tiādinā vivarati. Visuṃ karoti, vomissakaṃ karotīti karoti-saddaṃ ānetvā sambandho. ‘‘Etthāpī’’tiādinā yathā ‘‘okāsato dūrameva bhindatī’’ti ettha okāsato dūrassa okāsato santikabhāvakaraṇaṃ adhippetanti vināsanaṃ bhedanaṃ, evaṃ ‘‘na lakkhaṇato dūraṃ bhindatī’’ti etthāpi lakkhaṇato dūrassa lakkhaṇato santikabhāvākaraṇaṃ abhedanaṃ avināsananti imamatthaṃ dasseti. Vomissakakaraṇavibhāgakaraṇatthataṃ sandhāyāha ‘‘bhindamānoti ettha ca aññathā bhedanaṃ vutta’’nti. Pacchimanaye vināsanatthameva sandhāya ‘‘bhedanaṃ idha ca aññathā vutta’’nti avoca.

    രൂപക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Rūpakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൨. വേദനാക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    2. Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā

    . ചക്ഖാദയോ പസാദാതി ഓളാരികത്തഭാവപരിയാപന്നാ ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാപസാദാ, മനോമയത്തഭാവപരിയാപന്നാ ചക്ഖുസോതപ്പസാദാ ച. കായവോഹാരം അരഹന്തീതി കായന്തോഗധത്താ കായേകദേസത്താ ച കായോതി വത്തബ്ബതം അരഹന്തി. കായോതി ഹി അത്തഭാവോപി വുച്ചതി ‘‘സക്കായദിട്ഠീ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൧.൨൧; ൩.൧൫൫), കരജകായോപി ‘‘സോ ഇമമ്ഹാ കായാ അഞ്ഞം കായം അഭിനിമ്മിനാതീ’’തിആദീസു (പടി॰ മ॰ ൩.൧൪). തബ്ബത്ഥുകാതി ചക്ഖാദിനിസ്സിതാ കായികാതി പരിയായേന വുത്താ, നിപ്പരിയായേന പന ചേതസികാവ. യഥാഹ ‘‘യം തസ്മിം സമയേ തജ്ജാചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുസമ്ഫസ്സജം ചേതസികം നേവ സാതം നാസാതം ചേതോസമ്ഫസ്സജം അദുക്ഖമസുഖം വേദയിത’’ന്തിആദി (ധ॰ സ॰ ൧൫൨). ‘‘ന ഹി ചക്ഖാദയോ കായപ്പസാദാ ഹോന്തീ’’തി ഇമിനാ കായപസാദനിസ്സിതാ വേദനാ നിപ്പരിയായേന കായികാതി ദസ്സേതി. കായികചേതസികാദിഭാവേനാതി ആദി-സദ്ദേന കുസലാകുസലാബ്യാകതാദിഭാവാ സങ്ഗയ്ഹന്തി. തേനാതി സുഖാദിവേദനേകദേസസ്സ അദ്ധാസമയവസേന അതീതാദിഭാവാഭാവേന. കേചി പനേത്ഥ ‘‘ഹേട്ഠാ ദസ്സിതനയത്താ പാകടത്താ അദ്ധാവസേന, ഏകമുഹുത്താദിപുബ്ബണ്ഹാദീസു ഉതുആദിനാ രൂപസ്സ വിയ വേദനായ വിഭാഗോ ന ഗയ്ഹതീതി സമയവസേന ച അതീതാദിഭേദോ ന ദസ്സിതോ’’തി വദന്തി. സന്താനവസേന പവത്താനമ്പി വേദനാനം ചിത്തേന സമൂഹതോ ഗഹേതബ്ബതം സന്ധായാഹ ‘‘വേദനാസമുദായോ’’തി. തേഹീതി അദ്ധാസമയവസേന അതീതാദിഭാവേഹി. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം വിഭങ്ഗേ. തേതി ‘‘വേദനേകദേസാ’’തി വുത്താ കായികചേതസികാദിഭാവേന ഭിന്നാ സുഖാദിവേദനാവിസേസാ. യദി വേദനേകദേസാ ഏത്ഥ ഗഹിതാ, ഖണപരിച്ഛിന്നാവ തേ ഗഹേതബ്ബാ, ന സന്തതിപരിച്ഛിന്നാതി ആഹ ‘‘ഏകസന്തതിയം പനാ’’തിആദി. തേസൂതി സുഖാദിഭേദേസു. ഭേദോതി വിസേസോ. തസ്സാതി സുഖാദിവിസേസസ്സ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ‘‘തംസഹിതതദുപ്പാദകാ’’തി ഏത്ഥാപി തം-സദ്ദേന സുഖാദിവിസേസോ പച്ചാമട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ. സന്തതി പരിച്ഛേദികാ ഭവിതും അരഹതീതി സമ്ബന്ധോ. സന്തതിഖണവസേനേവ പരിച്ഛേദോ വുത്തോ, ന അദ്ധാസമയവസേനാതി അധിപ്പായോ.

    8. Cakkhādayopasādāti oḷārikattabhāvapariyāpannā cakkhusotaghānajivhāpasādā, manomayattabhāvapariyāpannā cakkhusotappasādā ca. Kāyavohāraṃ arahantīti kāyantogadhattā kāyekadesattā ca kāyoti vattabbataṃ arahanti. Kāyoti hi attabhāvopi vuccati ‘‘sakkāyadiṭṭhī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.21; 3.155), karajakāyopi ‘‘so imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimminātī’’tiādīsu (paṭi. ma. 3.14). Tabbatthukāti cakkhādinissitā kāyikāti pariyāyena vuttā, nippariyāyena pana cetasikāva. Yathāha ‘‘yaṃ tasmiṃ samaye tajjācakkhuviññāṇadhātusamphassajaṃ cetasikaṃ neva sātaṃ nāsātaṃ cetosamphassajaṃ adukkhamasukhaṃ vedayita’’ntiādi (dha. sa. 152). ‘‘Na hi cakkhādayo kāyappasādā hontī’’ti iminā kāyapasādanissitā vedanā nippariyāyena kāyikāti dasseti. Kāyikacetasikādibhāvenāti ādi-saddena kusalākusalābyākatādibhāvā saṅgayhanti. Tenāti sukhādivedanekadesassa addhāsamayavasena atītādibhāvābhāvena. Keci panettha ‘‘heṭṭhā dassitanayattā pākaṭattā addhāvasena, ekamuhuttādipubbaṇhādīsu utuādinā rūpassa viya vedanāya vibhāgo na gayhatīti samayavasena ca atītādibhedo na dassito’’ti vadanti. Santānavasena pavattānampi vedanānaṃ cittena samūhato gahetabbataṃ sandhāyāha ‘‘vedanāsamudāyo’’ti. Tehīti addhāsamayavasena atītādibhāvehi. Etthāti etasmiṃ vibhaṅge. Teti ‘‘vedanekadesā’’ti vuttā kāyikacetasikādibhāvena bhinnā sukhādivedanāvisesā. Yadi vedanekadesā ettha gahitā, khaṇaparicchinnāva te gahetabbā, na santatiparicchinnāti āha ‘‘ekasantatiyaṃ panā’’tiādi. Tesūti sukhādibhedesu. Bhedoti viseso. Tassāti sukhādivisesassa. Yathā cettha, evaṃ ‘‘taṃsahitataduppādakā’’ti etthāpi taṃ-saddena sukhādiviseso paccāmaṭṭhoti veditabbo. Santati paricchedikā bhavituṃ arahatīti sambandho. Santatikhaṇavaseneva paricchedo vutto, na addhāsamayavasenāti adhippāyo.

    ‘‘പുബ്ബന്താപരന്തമജ്ഝഗതാ’’തി നിട്ഠിതഹേതുകിച്ചാ അനിട്ഠിതപച്ചയകിച്ചാതി വുത്താ, തം പന അതിക്കന്തഹേതുപച്ചയകിച്ചന്തി ഏവം വുത്തസ്സ നയസ്സ ഉപലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘പുബ്ബന്താപരന്തമജ്ഝഗതാതി ഏതേന ഹേതുപച്ചയകിച്ചവസേന വുത്തനയം ദസ്സേതീ’’തി. ഏത്ഥ കുസലാകുസലകിരിയവേദനാനം രൂപസ്സ വിയ, വിപാകാനം വിയ ച അയം നാമ ജനകഹേതൂതി നിപ്പരിയായേന ന സക്കാ വത്തും, പരിയായേന പന അനന്തരപച്ചയഭൂതോ ഹേതൂതി വത്തബ്ബോ.

    ‘‘Pubbantāparantamajjhagatā’’ti niṭṭhitahetukiccā aniṭṭhitapaccayakiccāti vuttā, taṃ pana atikkantahetupaccayakiccanti evaṃ vuttassa nayassa upalakkhaṇanti āha ‘‘pubbantāparantamajjhagatāti etena hetupaccayakiccavasena vuttanayaṃ dassetī’’ti. Ettha kusalākusalakiriyavedanānaṃ rūpassa viya, vipākānaṃ viya ca ayaṃ nāma janakahetūti nippariyāyena na sakkā vattuṃ, pariyāyena pana anantarapaccayabhūto hetūti vattabbo.

    ൧൧. സന്താപനകിച്ചന്തി പരിഡഹനകിച്ചം. ജാതിആദിസങ്കരന്തി ജാതിസഭാവപുഗ്ഗലലോകിയലോകുത്തരതോ സങ്കരം സമ്ഭേദം അകത്വാ. സമാനജാതിയന്തി ഏകജാതിയം. സുഖതോ തജ്ജാതിയാ അദുക്ഖമസുഖാ പണീതാതി യോജേതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സമാനഭേദേതി ഭൂമന്തരാദിസമാനവിഭാഗേ. ഉപബ്രൂഹിതാനം ധാതൂനന്തി ഉളാരരൂപസമുട്ഠാപനേന പണീതാനം രൂപധമ്മാനം. വിബാധിതാനന്തി നിപ്പീളിതാനം മിലാപിതാനം. ഉഭയന്തി സുഖാദിദ്വയം. ഏത്ഥ ച ഖോഭനാ, ആലുളനാ ച കായികസുഖസ്സ വസേന വേദിതബ്ബാ. അഭിസന്ദനാ ഝാനസുഖസ്സ. മദയനാ കാമസുഖസ്സ. തഥാ ഛാദനാ. ആസിഞ്ചനാ സബ്ബസ്സ. ഛാദനാ ആസിഞ്ചനാ വാ സബ്ബസ്സ വസേന വേദിതബ്ബാ.

    11. Santāpanakiccanti pariḍahanakiccaṃ. Jātiādisaṅkaranti jātisabhāvapuggalalokiyalokuttarato saṅkaraṃ sambhedaṃ akatvā. Samānajātiyanti ekajātiyaṃ. Sukhato tajjātiyā adukkhamasukhā paṇītāti yojetabbāti sambandho. Samānabhedeti bhūmantarādisamānavibhāge. Upabrūhitānaṃ dhātūnanti uḷārarūpasamuṭṭhāpanena paṇītānaṃ rūpadhammānaṃ. Vibādhitānanti nippīḷitānaṃ milāpitānaṃ. Ubhayanti sukhādidvayaṃ. Ettha ca khobhanā, āluḷanā ca kāyikasukhassa vasena veditabbā. Abhisandanā jhānasukhassa. Madayanā kāmasukhassa. Tathā chādanā. Āsiñcanā sabbassa. Chādanā āsiñcanā vā sabbassa vasena veditabbā.

    സഭാവാദിഭേദേന ചാതി സഭാവപുഗ്ഗലലോകിയാദിഭേദേന ച. ഏകന്തപണീതേ ലോകുത്തരേ ഹീനപണീതാനം പടിപദാനം വസേന ഹീനപണീതതാ. ഏകന്തഹീനേ അകുസലേ ഛന്ദാദിവസേന ഹീനപണീതതാ, ഓളാരികസുഖുമതാ ച. തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘യാ ഓളാരികാ, സാ ഹീനാ. യാ സുഖുമാ, സാ പണീതാ’’തി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൧൧). അകുസലാദീസു ദോസസഹഗതാദിഅന്തരഭേദവസേന ഉപാദായുപാദായ ഓളാരികസുഖുമതാ തംതംവാപനവസേന വുച്ചതി, ന കുസലാകുസലാദിവസേനാതി ആഹ ‘‘തംതംവാപനവസേന കഥനേപി പരിവത്തനം നത്ഥീ’’തി. ദോസുസ്സന്നതായാതി കിലേസാധികതായ. തഥാതി ദോസുസ്സന്നതായ. കഥം പന കുസലേസു ദോസുസ്സന്നതാ? ഉപനിസ്സയവസേന, കിലേസാധികേഹി സന്താനേ പവത്തമാനാ കുസലാ ധമ്മാ കിലേസേഹി സമ്ബാധപ്പത്തിയാ തിണാദീഹി സമ്ബാധപ്പത്താനി വിയ സസ്സാനി വിപുലഫലഉളാരഫലാ ന ഹോന്തീതി. തഥാതി മന്ദദോസതായ. കുസലാനം മന്ദദോസതാപി വുത്തനയാനുസാരേന വേദിതബ്ബാ. ഓളാരികസുഖുമനികന്തീതി ഏത്ഥ അന്തോഗധവിസേസം നികന്തിയാ ഓളാരികസുഖുമതാസാമഞ്ഞം വുത്തം. യഥാ ഹേത്ഥ ഓളാരികസാമഞ്ഞേന ഓളാരികോളാരികതരോളാരികതമാ നികന്തിയോ ഗയ്ഹന്തി, തഥാ സുഖുമസുഖുമതരസുഖുമതമാ സുഖുമതാസാമഞ്ഞേന ഗയ്ഹന്തീതി. സുഖുമതമനികന്തിവത്ഥുന്തി ചേത്ഥ യാവ ഭവഗ്ഗം വിപസ്സനാഞാണഞ്ച വേദിതബ്ബം.

    Sabhāvādibhedena cāti sabhāvapuggalalokiyādibhedena ca. Ekantapaṇīte lokuttare hīnapaṇītānaṃ paṭipadānaṃ vasena hīnapaṇītatā. Ekantahīne akusale chandādivasena hīnapaṇītatā, oḷārikasukhumatā ca. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yā oḷārikā, sā hīnā. Yā sukhumā, sā paṇītā’’ti (vibha. aṭṭha. 11). Akusalādīsu dosasahagatādiantarabhedavasena upādāyupādāya oḷārikasukhumatā taṃtaṃvāpanavasena vuccati, na kusalākusalādivasenāti āha ‘‘taṃtaṃvāpanavasena kathanepi parivattanaṃ natthī’’ti. Dosussannatāyāti kilesādhikatāya. Tathāti dosussannatāya. Kathaṃ pana kusalesu dosussannatā? Upanissayavasena, kilesādhikehi santāne pavattamānā kusalā dhammā kilesehi sambādhappattiyā tiṇādīhi sambādhappattāni viya sassāni vipulaphalauḷāraphalā na hontīti. Tathāti mandadosatāya. Kusalānaṃ mandadosatāpi vuttanayānusārena veditabbā. Oḷārikasukhumanikantīti ettha antogadhavisesaṃ nikantiyā oḷārikasukhumatāsāmaññaṃ vuttaṃ. Yathā hettha oḷārikasāmaññena oḷārikoḷārikataroḷārikatamā nikantiyo gayhanti, tathā sukhumasukhumatarasukhumatamā sukhumatāsāmaññena gayhantīti. Sukhumatamanikantivatthunti cettha yāva bhavaggaṃ vipassanāñāṇañca veditabbaṃ.

    ൧൩. യദി സിയാതി യദി അസമ്പയോഗോ വിസംസട്ഠോ സിയാ.

    13. Yadi siyāti yadi asampayogo visaṃsaṭṭho siyā.

    സന്തികതോ അകുസലതോതി അകുസലഭാവേന സന്തികതോ ലോഭസഹഗതാദിഅകുസലവേദയിതതോ. അകുസലാതി ദോസസഹഗതാദിഅകുസലവേദനാ ദൂരേതി യഥാ ഉദ്ധരീയതി. തതോ ദൂരതോ കുസലതോതി തതോ അകുസലതോ ദൂരതോ കാമാവചരാദികുസലവേദയിതതോ കുസലാ കാമാവചരാദികുസലവേദനാ. ‘‘ന സക്കാ’’തി വുത്തം ഉദ്ധരിതും അസക്കുണേയ്യതം ‘‘തഥാ ഹി സതീ’’തിആദിനാ വിവരതി. തസ്മാതി യസ്മാ ദൂരതോ സന്തികുദ്ധരണം വുത്തനയേന സന്തികതോ സന്തികുദ്ധരണമേവ ഹോതി, തഥാ സതി അത്ഥവിസേസോ ന ഹോതി, ഉപാദായുപാദായ ദൂരസന്തികതാ ഇധ വുച്ചതി. തസ്മാ സന്തികതോ സന്തികുദ്ധരണഞ്ച ന സക്കാ കാതും അത്ഥവിസേസാഭാവതോ, അനധിപ്പേതത്താ ചാതി അധിപ്പായോ.

    Santikatoakusalatoti akusalabhāvena santikato lobhasahagatādiakusalavedayitato. Akusalāti dosasahagatādiakusalavedanā dūreti yathā uddharīyati. Tato dūrato kusalatoti tato akusalato dūrato kāmāvacarādikusalavedayitato kusalā kāmāvacarādikusalavedanā. ‘‘Na sakkā’’ti vuttaṃ uddharituṃ asakkuṇeyyataṃ ‘‘tathā hi satī’’tiādinā vivarati. Tasmāti yasmā dūrato santikuddharaṇaṃ vuttanayena santikato santikuddharaṇameva hoti, tathā sati atthaviseso na hoti, upādāyupādāya dūrasantikatā idha vuccati. Tasmā santikato santikuddharaṇañca na sakkā kātuṃ atthavisesābhāvato, anadhippetattā cāti adhippāyo.

    നനു ച അതിസയവചനിച്ഛാവസേന അത്ഥേവ അത്ഥവിസേസോതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘ദൂരദൂരതരതായ വിയ സന്തികസന്തികതരതായ ച അനധിപ്പേതത്താ’’തി. യാതി അകുസലവേദനാ. തതോതി കുസലവേദയിതതോ. ഇധ വുത്തസ്സ ദൂരസ്സാതി ഇമസ്മിം വേദനാക്ഖന്ധവിഭങ്ഗേ ‘‘അകുസലാ വേദനാ കുസലാബ്യാകതാഹി വേദനാഹി ദൂരേ’’തിആദിനാ (വിഭ॰ ൧൩) വുത്തസ്സ ദൂരസ്സ. ദൂരതോ അച്ചന്തവിസഭാഗത്താതി യതോ യം ‘‘ദൂരേ’’തി വുത്തം, തതോ അച്ചന്തവിസദിസത്താ തസ്സ വസേന ദൂരേ സന്തികം നത്ഥീതി ന സക്കാ ദൂരതോ സന്തികം ഉദ്ധരിതും. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – ഹേട്ഠാ യാ വേദനാ യായ വേദനായ ദൂരേതി വുത്താ, സാ ഏവ തസ്സാ കേനചിപി പരിയായേന സന്തികേതി ന ഉദ്ധരിതബ്ബാതി. സന്തികേതി വുത്തവേദനംയേവ സന്ധായ വദതി. ഭിന്നേതി ലോഭസഹഗതാദിവസേന വിഭത്തേ. തത്ഥേവാതി ‘‘സന്തികേ’’തി വുത്തഅത്ഥേ ഏവ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘അകുസലാ വേദനാ അകുസലായ വേദനായ സന്തികേ’’തി ഏവം വുത്തഅകുസലായ വേദനായമേവ ലോഭസഹഗതാദിവസേന വിഭത്തായ ദൂരഭാവോപി ലബ്ഭതി. ഏവം സേസേസുപീതി.

    Nanu ca atisayavacanicchāvasena attheva atthavisesoti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘dūradūrataratāya viya santikasantikataratāya ca anadhippetattā’’ti. ti akusalavedanā. Tatoti kusalavedayitato. Idha vuttassa dūrassāti imasmiṃ vedanākkhandhavibhaṅge ‘‘akusalā vedanā kusalābyākatāhi vedanāhi dūre’’tiādinā (vibha. 13) vuttassa dūrassa. Dūrato accantavisabhāgattāti yato yaṃ ‘‘dūre’’ti vuttaṃ, tato accantavisadisattā tassa vasena dūre santikaṃ natthīti na sakkā dūrato santikaṃ uddharituṃ. Ayañhettha adhippāyo – heṭṭhā yā vedanā yāya vedanāya dūreti vuttā, sā eva tassā kenacipi pariyāyena santiketi na uddharitabbāti. Santiketi vuttavedanaṃyeva sandhāya vadati. Bhinneti lobhasahagatādivasena vibhatte. Tatthevāti ‘‘santike’’ti vuttaatthe eva. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘akusalā vedanā akusalāya vedanāya santike’’ti evaṃ vuttaakusalāya vedanāyameva lobhasahagatādivasena vibhattāya dūrabhāvopi labbhati. Evaṃ sesesupīti.

    യദി സന്തികതോ ദൂരം ലബ്ഭതി, യദഗ്ഗേന ദൂരം ലബ്ഭതി, തദഗ്ഗേന ദൂരതോ സന്തികം ഉദ്ധരിയേയ്യാതി ചോദനം മനസി കത്വാ ആഹ ‘‘ഉപാദായുപാദായ ദൂരതോ ച സന്തികം ന സക്കാ ഉദ്ധരിതു’’ന്തിആദി. തസ്സത്ഥോ – യം സന്തികതോ ദൂരം ലബ്ഭതി, യദിപി തം വിസഭാഗട്ഠേന ലബ്ഭതി, തഥാപി യം തത്ഥ സന്തികം ലബ്ഭതി, തം സഭാഗട്ഠേനേവ ലബ്ഭതീതി സന്തികതോവ സന്തികം ഉദ്ധടം സിയാതി. തസ്മാതി യസ്മാ വിസഭാഗട്ഠേന ദൂരതാ, സഭാഗട്ഠേന ച സന്തികതാ ഇച്ഛിതാ, തസ്മാ. ലോഭസഹഗതായ ദോസസഹഗതാ വിസഭാഗതായ ദൂരേ സമാനാ കഥം സന്തികേ ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായോ. നനു താസം അകുസലസഭാഗതാ ലബ്ഭതേവാതി തത്ഥ ഉത്തരമാഹ ‘‘വിസഭാഗതാ’’തിആദി. തത്ഥ ഭേദം അഗ്ഗഹേത്വാ ന പവത്തതീതി ഭേദം വിസേസം അസദിസതം ഗഹേത്വാ ഏവ പവത്തതി വിസഭാഗതാ. ദൂരതായാതി ഇധാധിപ്പേതായ ദൂരതായ സഭാഗസ്സ അബ്യാപകത്താ ദൂരതോ സന്തികുദ്ധരണം ന സക്കാ കാതും. സതി ഹി സഭാഗബ്യാപകത്തേ സിയാ സന്തികതാതി ദൂരതോ സന്തികുദ്ധരണം സക്കാ കാതുന്തി അധിപ്പായോ. ‘‘ന ഹീ’’തിആദിനാ തമേവത്ഥം പാകടം കരോതി. സഭാഗതാതി സാമഞ്ഞം. ഭേദന്തി വിസേസം. അന്തോഗധം കത്വാവാതി അഭിബ്യാപേത്വാവ. വിസഭാഗബ്യാപകത്താ സന്തികതായാതി ഇധാധിപ്പേതവിസഭാഗം ബ്യാപേത്വാ പവത്തനതോ ഹേട്ഠാ വുത്തസന്തികതായ സന്തികതോ ദൂരുദ്ധരണം സക്കാ കാതും. തമേവത്ഥം ‘‘അകുസലതാ ഹീ’’തിആദിനാ പാകടം കരോതി.

    Yadi santikato dūraṃ labbhati, yadaggena dūraṃ labbhati, tadaggena dūrato santikaṃ uddhariyeyyāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘upādāyupādāya dūrato ca santikaṃ na sakkā uddharitu’’ntiādi. Tassattho – yaṃ santikato dūraṃ labbhati, yadipi taṃ visabhāgaṭṭhena labbhati, tathāpi yaṃ tattha santikaṃ labbhati, taṃ sabhāgaṭṭheneva labbhatīti santikatova santikaṃ uddhaṭaṃ siyāti. Tasmāti yasmā visabhāgaṭṭhena dūratā, sabhāgaṭṭhena ca santikatā icchitā, tasmā. Lobhasahagatāya dosasahagatā visabhāgatāya dūre samānā kathaṃ santike bhaveyyāti adhippāyo. Nanu tāsaṃ akusalasabhāgatā labbhatevāti tattha uttaramāha ‘‘visabhāgatā’’tiādi. Tattha bhedaṃ aggahetvā na pavattatīti bhedaṃ visesaṃ asadisataṃ gahetvā eva pavattati visabhāgatā. Dūratāyāti idhādhippetāya dūratāya sabhāgassa abyāpakattā dūrato santikuddharaṇaṃ na sakkā kātuṃ. Sati hi sabhāgabyāpakatte siyā santikatāti dūrato santikuddharaṇaṃ sakkā kātunti adhippāyo. ‘‘Na hī’’tiādinā tamevatthaṃ pākaṭaṃ karoti. Sabhāgatāti sāmaññaṃ. Bhedanti visesaṃ. Antogadhaṃ katvāvāti abhibyāpetvāva. Visabhāgabyāpakattā santikatāyāti idhādhippetavisabhāgaṃ byāpetvā pavattanato heṭṭhā vuttasantikatāya santikato dūruddharaṇaṃ sakkā kātuṃ. Tamevatthaṃ ‘‘akusalatā hī’’tiādinā pākaṭaṃ karoti.

    വേദനാക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Vedanākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൩. സഞ്ഞാക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    3. Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā

    ൧൭. തസ്സാപീതി സഞ്ഞായപി. തബ്ബത്ഥുകത്താതി ചക്ഖുവത്ഥുകത്താ. പടിഘവിഞ്ഞേയ്യോതി യഥാവുത്തപടിഘതോ വിജാനിതബ്ബോ പടിഘവസേന ഗഹേതബ്ബോ. ഉത്തരപദലോപം കത്വാതി പുരിമപദേ ഉത്തരപദലോപം കത്വാ.

    17. Tassāpīti saññāyapi. Tabbatthukattāti cakkhuvatthukattā. Paṭighaviññeyyoti yathāvuttapaṭighato vijānitabbo paṭighavasena gahetabbo. Uttarapadalopaṃ katvāti purimapade uttarapadalopaṃ katvā.

    വിഞ്ഞേയ്യഭാവേ, ന ഉപ്പത്തിയന്തി അധിപ്പായോ. വചനന്തി സദ്ദോ, നാമന്തി അത്ഥോ. വചനാധീനാതി ഗഹേതബ്ബതം പതി സദ്ദാധീനാ, നാമായത്തഗഹണാതി അത്ഥോ. യദേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം നാമരൂപദുകേ (ധ॰ സ॰ മൂലടീ॰ ൧൦൧-൧൦൮) വുത്തമേവ. അധിവചനം പഞ്ഞത്തിപകാസകം ഞാപകം ഏതേസം അത്ഥീതി അധിവചനാ യഥാ അരിസസോതി. തതോജോതി അധിവചനസങ്ഖാതതോ അരൂപക്ഖന്ധതോ ജാതോ. അരൂപക്ഖന്ധപരിയാപന്നത്താ ഫസ്സേപി യഥാവുത്തോ അത്ഥോ സമ്ഭവതീതി ദസ്സേതും ‘‘സമ്ഫസ്സോയേവ വാ’’തിആദിമാഹ. ന കേവലം മനോദ്വാരികഫസ്സേ ഏവ, അഥ ഖോ പഞ്ചദ്വാരികഫസ്സേപി ‘‘വിഞ്ഞേയ്യഭാവേ വചനം അധികിച്ച പവത്താ അധിവചനാ’’തിആദിവുത്തപ്പകാരോ അത്ഥോ സമ്ഭവതി. ഇതീതി തസ്മാ. തേന പരിയായേനാതി മനോസമ്ഫസ്സജപരിയായേന. തതോജാപീതി പഞ്ചദ്വാരികഫസ്സജാതാപി. അഞ്ഞപ്പകാരാസമ്ഭവതോതി പടിഘസമ്ഫസ്സജപരിയായസ്സ അസമ്ഭവതോ. ആവേണികം പടിഘസമ്ഫസ്സജതാ. പകാരന്തരം അധിവചനസമ്ഫസ്സജതാ.

    Viññeyyabhāve, na uppattiyanti adhippāyo. Vacananti saddo, nāmanti attho. Vacanādhīnāti gahetabbataṃ pati saddādhīnā, nāmāyattagahaṇāti attho. Yadettha vattabbaṃ, taṃ nāmarūpaduke (dha. sa. mūlaṭī. 101-108) vuttameva. Adhivacanaṃ paññattipakāsakaṃ ñāpakaṃ etesaṃ atthīti adhivacanā yathā arisasoti. Tatojoti adhivacanasaṅkhātato arūpakkhandhato jāto. Arūpakkhandhapariyāpannattā phassepi yathāvutto attho sambhavatīti dassetuṃ ‘‘samphassoyeva vā’’tiādimāha. Na kevalaṃ manodvārikaphasse eva, atha kho pañcadvārikaphassepi ‘‘viññeyyabhāve vacanaṃ adhikicca pavattā adhivacanā’’tiādivuttappakāro attho sambhavati. Itīti tasmā. Tena pariyāyenāti manosamphassajapariyāyena. Tatojāpīti pañcadvārikaphassajātāpi. Aññappakārāsambhavatoti paṭighasamphassajapariyāyassa asambhavato. Āveṇikaṃ paṭighasamphassajatā. Pakārantaraṃ adhivacanasamphassajatā.

    യദി ഏവന്തി യദി പഞ്ചദ്വാരികഫസ്സേഹി ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ പരിയായതോ നിപ്പരിയായതോ ച ‘‘അധിവചനസമ്ഫസ്സജാ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവം ചത്താരോപി അരൂപിനോ ഖന്ധാ ഏവം വത്തും യുത്താ. ഏവം സന്തേ സഞ്ഞാവ കസ്മാ ‘‘അധിവചനസമ്ഫസ്സജാ’’തി വുത്താതി ആഹ ‘‘തിണ്ണം ഖന്ധാന’’ന്തിആദി. തത്ഥ തിണ്ണം ഖന്ധാനന്തി വേദനാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണക്ഖന്ധാനം. അത്ഥവസേനാതി ‘‘വചനം അധികിച്ച പവത്താ അധിവചനാ’’തിആദിനാ വുത്തഅത്ഥവസേന അന്വത്ഥതാവസേന. അത്തനോ പത്തമ്പി നാമന്തി ‘‘അധിവചനസമ്ഫസ്സജാ’’തി ഏവം അത്തനോ അനുപ്പത്തമ്പി നാമം. ധമ്മാഭിലാപോതി സഭാവനിരുത്തി. പുബ്ബേ ചതുന്നം അരൂപക്ഖന്ധാനം സാധാരണോപി അധിവചനസമ്ഫസ്സജവോഹാരോ രുള്ഹിവസേന സഞ്ഞായ ഏവ പവത്തോതി വത്വാ ഇദാനി സോ തദഞ്ഞാരൂപക്ഖന്ധസാധാരണോ സഞ്ഞായ നിവേസിതോതി ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. രജ്ജിത്വാ ഓലോകനാദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന കുജ്ഝിത്വാ ഓലോകനാദി വിയ രജ്ജിത്വാ സവനാദിപി സങ്ഗയ്ഹതീതി വേദിതബ്ബം, തഥാസോതാവധാനാദിനോപി രത്തതാദിവിജാനനനിമിത്തതാസമ്ഭവതോ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാസഞ്ഞായ പന പാകടഭാവം നിദസ്സനവസേന ദസ്സേതും ‘‘ഓലോകനം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവിസയസമാഗമേ’’തിആദിമാഹ.

    Yadievanti yadi pañcadvārikaphassehi uppannasaññā pariyāyato nippariyāyato ca ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuccanti, evaṃ cattāropi arūpino khandhā evaṃ vattuṃ yuttā. Evaṃ sante saññāva kasmā ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti vuttāti āha ‘‘tiṇṇaṃ khandhāna’’ntiādi. Tattha tiṇṇaṃ khandhānanti vedanāsaṅkhāraviññāṇakkhandhānaṃ. Atthavasenāti ‘‘vacanaṃ adhikicca pavattā adhivacanā’’tiādinā vuttaatthavasena anvatthatāvasena. Attano pattampi nāmanti ‘‘adhivacanasamphassajā’’ti evaṃ attano anuppattampi nāmaṃ. Dhammābhilāpoti sabhāvanirutti. Pubbe catunnaṃ arūpakkhandhānaṃ sādhāraṇopi adhivacanasamphassajavohāro ruḷhivasena saññāya eva pavattoti vatvā idāni so tadaññārūpakkhandhasādhāraṇo saññāya nivesitoti dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Rajjitvā olokanādīsūti ettha ādi-saddena kujjhitvā olokanādi viya rajjitvā savanādipi saṅgayhatīti veditabbaṃ, tathāsotāvadhānādinopi rattatādivijānananimittatāsambhavato. Cakkhusamphassajāsaññāya pana pākaṭabhāvaṃ nidassanavasena dassetuṃ ‘‘olokanaṃ cakkhuviññāṇavisayasamāgame’’tiādimāha.

    ഓലോകനസ്സ അപാകടഭാവേ രത്തതാദിവിജാനനം ന ഹോതി, പാകടഭാവേ ച ഹോതീതി ആഹ ‘‘പസാദവത്ഥുകാ ഏവാ’’തി. ‘‘അഞ്ഞം ചിന്തേന്ത’’ന്തി യം പുബ്ബേ തേന കഥിതം, കായേന വാ പകാസിതം, തതോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അത്ഥം ചിന്തേന്തം. തേനേവാഹ ‘‘ഞാത’’ന്തി.

    Olokanassa apākaṭabhāve rattatādivijānanaṃ na hoti, pākaṭabhāve ca hotīti āha ‘‘pasādavatthukā evā’’ti. ‘‘Aññaṃ cintenta’’nti yaṃ pubbe tena kathitaṃ, kāyena vā pakāsitaṃ, tato aññaṃ kiñci atthaṃ cintentaṃ. Tenevāha ‘‘ñāta’’nti.

    സഞ്ഞാക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Saññākkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൪. സങ്ഖാരക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ

    4. Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā

    ൨൦. ‘‘ഹേട്ഠിമകോടിയാതി ഏത്ഥാ’’തി ഇദം പഠമം ‘‘ഹേട്ഠിമകോടിയാ’’തി വചനം സന്ധായ വുത്തം. തസ്സ ഹി ഭുമ്മവസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘തത്ഥ ഹി പധാനം ദസ്സിത’’ന്തി. ഹേട്ഠിമകോടിയാവ പധാനം ദസ്സിതന്തി ഇമമത്ഥം ഗഹേത്വാ ‘‘യദി ഏവ’’ന്തിആദിനാ ചോദേതി. ഇതരോ ‘‘ഹേട്ഠിമകോടിയാ പധാനമേവ ദസ്സിത’’ന്തി ഏവമേത്ഥ നിയമോ ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉപരിമകോടിഗതഭാവേനാ’’തിആദിനാ തം പരിഹരതി. പധാനസ്സേവ ദസ്സനം. പധാനേ ഹി ദസ്സിതേ അപ്പധാനമ്പി അത്ഥതോ ദസ്സിതമേവ ഹോതീതി. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘തംസമ്പയുത്തസങ്ഖാരാ പന തായ ഗഹിതായ ഗഹിതാവ ഹോന്തീ’’തി. യം ഹേട്ഠിമകോടിയം ലബ്ഭതി, തം ഉപരിമകോടിയമ്പി ലബ്ഭതി ഏവാതി ആഹ ‘‘ഹേട്ഠിമകോടി ഹി സബ്ബബ്യാപികാ’’തി. ദുതിയേ കരണനിദ്ദേസതം ദസ്സേതും ‘‘ആഗതാതി സമ്ബന്ധോ’’തി ആഹ. ആഗമനകിരിയാ ഹി ഹേട്ഠിമകോടിയാ കരണഭാവേന തത്ഥ വുത്താതി. യഥാ ച ആഗമനകിരിയായ, ഏവം വചനകിരിയായപി ഹേട്ഠിമകോടിയാ കരണഭാവോ സമ്ഭവതീതി ദസ്സേതും ‘‘പുരിമേപി വാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘ഏകൂനപഞ്ഞാസപ്പഭേദേ’’തി ഇദം ലോകിയചിത്തുപ്പാദേ പാളിആഗതാനം സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മാനം ഉപരിമകോടിം സന്ധായ വുത്തം. യേവാപനകധമ്മേഹി സദ്ധിം ഉപരിമകോടിയാ ഗയ്ഹമാനായ ‘‘തേപഞ്ഞാസാ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ, ലോകുത്തരചിത്തുപ്പാദവസേന പന ‘‘സത്തപഞ്ഞാസാ’’തി.

    20. ‘‘Heṭṭhimakoṭiyātietthā’’ti idaṃ paṭhamaṃ ‘‘heṭṭhimakoṭiyā’’ti vacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tassa hi bhummavasena attho gahetabbo. Tenāha ‘‘tattha hi padhānaṃ dassita’’nti. Heṭṭhimakoṭiyāva padhānaṃ dassitanti imamatthaṃ gahetvā ‘‘yadi eva’’ntiādinā codeti. Itaro ‘‘heṭṭhimakoṭiyā padhānameva dassita’’nti evamettha niyamo gahetabboti dassento ‘‘uparimakoṭigatabhāvenā’’tiādinā taṃ pariharati. Padhānasseva dassanaṃ. Padhāne hi dassite appadhānampi atthato dassitameva hotīti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘taṃsampayuttasaṅkhārā pana tāya gahitāya gahitāva hontī’’ti. Yaṃ heṭṭhimakoṭiyaṃ labbhati, taṃ uparimakoṭiyampi labbhati evāti āha ‘‘heṭṭhimakoṭi hi sabbabyāpikā’’ti. Dutiye karaṇaniddesataṃ dassetuṃ ‘‘āgatāti sambandho’’ti āha. Āgamanakiriyā hi heṭṭhimakoṭiyā karaṇabhāvena tattha vuttāti. Yathā ca āgamanakiriyāya, evaṃ vacanakiriyāyapi heṭṭhimakoṭiyā karaṇabhāvo sambhavatīti dassetuṃ ‘‘purimepi vā’’tiādimāha. ‘‘Ekūnapaññāsappabhede’’ti idaṃ lokiyacittuppāde pāḷiāgatānaṃ saṅkhārakkhandhadhammānaṃ uparimakoṭiṃ sandhāya vuttaṃ. Yevāpanakadhammehi saddhiṃ uparimakoṭiyā gayhamānāya ‘‘tepaññāsā’’ti vattabbaṃ siyā, lokuttaracittuppādavasena pana ‘‘sattapaññāsā’’ti.

    സങ്ഖാരക്ഖന്ധനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Saṅkhārakkhandhaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.

    പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

    Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā

    സമുഗ്ഗമ-പദസ്സ തത്വതോ പരിയായതോ ച അത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘സഞ്ജാതിയം ആദിഉപ്പത്തിയ’’ന്തി. ഭേദതോ പന സമായോഗേ ഉഗ്ഗമനന്തി. തത്ഥ കേന സമായോഗേ, കുതോ, കഥഞ്ച ഉഗ്ഗമനന്തി വിചാരണായം ആഹ ‘‘തംതംപച്ചയസമായോഗേ’’തിആദി. തത്ഥേവാതി പഞ്ചവോകാരഭവേ ഏവ. തത്ഥ ഹി പഞ്ചക്ഖന്ധാ പരിപുണ്ണാ സമുഗ്ഗച്ഛന്തി. യഥാധിഗതാനം അധിഗതപ്പകാരാനം, പടിസന്ധികാനന്തി അത്ഥോ. ഓപപാതികസമുഗ്ഗമേനേവ ചേത്ഥ സംസേദജസമുഗ്ഗമോപി ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബോ പഞ്ചക്ഖന്ധപരിയാപന്നാനം തദാ ഉപ്പജ്ജനാരഹാനം ഉപ്പജ്ജനതോ. തത്ഥ സംസേദജാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ വഡ്ഢന്തി, ഇതരേ ന വഡ്ഢന്തീതി ഇദമേതേസം നാനാകരണം. സുഖുമജാതിയലോമാ ഏവ കിര കേചി ഏളകാ ഹിമവന്തേ വിജ്ജന്തി, തേസം ലോമം സന്ധായ ‘‘ജാതിമന്തഏളകലോമ’’ന്തി വുത്തം അതിസുഖുമത്താ തേസം ലോമാനം. കേചി പന ‘‘അജപാകതികേളകാദീഹി സങ്കരരഹിതാനം തേസം ഏളകവിസേസാനം നിബ്ബത്തേളകസ്സ ലോമം ജാതിഉണ്ണാ, തമ്പി തങ്ഖണനിബ്ബത്തസ്സാ’’തി വദന്തി. ഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ഗഹിതസ്സാതി അപരേ. ഏവംസണ്ഠാനന്തി ജാതിഉണ്ണംസുനോ പഗ്ഘരിത്വാ അഗ്ഗേ ഠിതതേലബിന്ദുസണ്ഠാനം. വണ്ണപ്പടിഭാഗോതി രൂപപടിച്ഛന്നോ സണ്ഠാനപടിച്ഛന്നോ ച.

    Samuggama-padassa tatvato pariyāyato ca atthaṃ dasseti ‘‘sañjātiyaṃ ādiuppattiya’’nti. Bhedato pana samāyoge uggamananti. Tattha kena samāyoge, kuto, kathañca uggamananti vicāraṇāyaṃ āha ‘‘taṃtaṃpaccayasamāyoge’’tiādi. Tatthevāti pañcavokārabhave eva. Tattha hi pañcakkhandhā paripuṇṇā samuggacchanti. Yathādhigatānaṃ adhigatappakārānaṃ, paṭisandhikānanti attho. Opapātikasamuggameneva cettha saṃsedajasamuggamopi gahitoti daṭṭhabbo pañcakkhandhapariyāpannānaṃ tadā uppajjanārahānaṃ uppajjanato. Tattha saṃsedajā uppajjitvā vaḍḍhanti, itare na vaḍḍhantīti idametesaṃ nānākaraṇaṃ. Sukhumajātiyalomā eva kira keci eḷakā himavante vijjanti, tesaṃ lomaṃ sandhāya ‘‘jātimantaeḷakaloma’’nti vuttaṃ atisukhumattā tesaṃ lomānaṃ. Keci pana ‘‘ajapākatikeḷakādīhi saṅkararahitānaṃ tesaṃ eḷakavisesānaṃ nibbatteḷakassa lomaṃ jātiuṇṇā, tampi taṅkhaṇanibbattassā’’ti vadanti. Gabbhaṃ phāletvā gahitassāti apare. Evaṃsaṇṭhānanti jātiuṇṇaṃsuno paggharitvā agge ṭhitatelabindusaṇṭhānaṃ. Vaṇṇappaṭibhāgoti rūpapaṭicchanno saṇṭhānapaṭicchanno ca.

    സന്തതിമൂലാനീതി തസ്മിം ഭവേ രൂപസന്തതിയാ മൂലഭൂതാനി. അനേകിന്ദ്രിയസമാഹാരഭാവതോതി യഥാരഹം ചക്ഖാദിഅനേകിന്ദ്രിയസങ്ഘാതഭാവതോ. പധാനങ്ഗന്തി ഉത്തമങ്ഗം സിരോ.

    Santatimūlānīti tasmiṃ bhave rūpasantatiyā mūlabhūtāni. Anekindriyasamāhārabhāvatoti yathārahaṃ cakkhādianekindriyasaṅghātabhāvato. Padhānaṅganti uttamaṅgaṃ siro.

    ന തസ്സ തസ്സ ഖന്ധസ്സ പരിപുണ്ണതം, തംതംഖന്ധേകദേസസ്സേവ വുത്തത്താതി അധിപ്പായോ. കാമാവചരാനന്തി കാമാവചരസത്താനം. പരിഹീനായതനസ്സാതി പരിഹീനസ്സ ചക്ഖാദിആയതനസ്സ വസേന. തത്ഥ ദുഗ്ഗതിയം അന്ധസ്സ ചക്ഖുദസകവസേന, ബധിരസ്സ സോതദസകവസേന, അന്ധബധിരസ്സ ഉഭയവസേന സന്തതിസീസഹാനി വേദിതബ്ബാ. നപുംസകസ്സ പന ഭാവഹാനി വുത്താ ഏവ. തഥാ അന്ധബധിരാഘാനകസ്സ ചക്ഖുസോതഘാനവസേന. തം പന ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗപാളിയാ വിരുജ്ഝതി. തം പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി. രൂപാവചരാനം പന ചക്ഖുസോതവത്ഥുജീവിതവസേന ചത്താരി സന്തതിസീസാനീതി ഇതരേസം വസേന സന്തതിസീസഹാനി വേദിതബ്ബാ.

    Na tassa tassa khandhassa paripuṇṇataṃ, taṃtaṃkhandhekadesasseva vuttattāti adhippāyo. Kāmāvacarānanti kāmāvacarasattānaṃ. Parihīnāyatanassāti parihīnassa cakkhādiāyatanassa vasena. Tattha duggatiyaṃ andhassa cakkhudasakavasena, badhirassa sotadasakavasena, andhabadhirassa ubhayavasena santatisīsahāni veditabbā. Napuṃsakassa pana bhāvahāni vuttā eva. Tathā andhabadhirāghānakassa cakkhusotaghānavasena. Taṃ pana dhammahadayavibhaṅgapāḷiyā virujjhati. Taṃ parato āvi bhavissati. Rūpāvacarānaṃ pana cakkhusotavatthujīvitavasena cattāri santatisīsānīti itaresaṃ vasena santatisīsahāni veditabbā.

    തേസന്തി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം. വത്ഥുഭാവേനാതി വിചാരണായ അധിട്ഠാനഭാവേന. പടിസന്ധിയം ഉപ്പന്നാ പവത്താ പഞ്ചക്ഖന്ധാതി പടിസന്ധിക്ഖണേ പവത്തിക്ഖണേ ച പഞ്ചക്ഖന്ധേ ദസ്സേതി. ഭുമ്മനിദ്ദേസോതി ‘‘പഞ്ചസു ഖന്ധേസൂ’’തി അയം ഭുമ്മനിദ്ദേസോ. അഞ്ഞഥാതി നിദ്ധാരണേ അനധിപ്പേതേ. ‘‘ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥേ’’തി ഇദം വിസയാദിഅത്ഥാനം ഇധാസമ്ഭവതോ വുത്തം. ഉഭയന്തി രൂപാരൂപം. രൂപാരൂപസന്തതിന്തി രൂപസമുട്ഠാപകം രൂപസന്തതിം അരൂപസന്തതിഞ്ച. ‘‘വത്ഥു ഉപ്പാദക്ഖണേ ദുബ്ബലം ഹോതീ’’തി ഇദം ന പടിസന്ധിക്ഖണം ഏവ, നാപി വത്ഥുരൂപം ഏവ സന്ധായ വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സബ്ബരൂപാനം ഉപ്പാദക്ഖണേ ദുബ്ബലതം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി. ‘‘തദാ ഹീ’’തിആദി യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ കാരണവചനം. തത്ഥ ന്തി രൂപം. ‘‘കമ്മക്ഖിത്തത്താ’’തി ഇദം ന കമ്മജതാമത്തം സന്ധായ വുത്തം, അഥ ഖോ കമ്മജസ്സ പഠമുപ്പത്തിയം അപതിട്ഠിതതം സന്ധായാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സതിപീ’’തിആദിമാഹ. തതോ പരന്തി തതോ പടിസന്ധിതോ പരം. സദിസസന്താനേ യഥാ പതിട്ഠിതം, ന തഥാ വിസദിസസന്താനേതി ആഹ ‘‘സമാനസന്തതിയ’’ന്തി.

    Tesanti pañcannaṃ khandhānaṃ. Vatthubhāvenāti vicāraṇāya adhiṭṭhānabhāvena. Paṭisandhiyaṃ uppannā pavattā pañcakkhandhāti paṭisandhikkhaṇe pavattikkhaṇe ca pañcakkhandhe dasseti. Bhummaniddesoti ‘‘pañcasu khandhesū’’ti ayaṃ bhummaniddeso. Aññathāti niddhāraṇe anadhippete. ‘‘Bhāvenabhāvalakkhaṇatthe’’ti idaṃ visayādiatthānaṃ idhāsambhavato vuttaṃ. Ubhayanti rūpārūpaṃ. Rūpārūpasantatinti rūpasamuṭṭhāpakaṃ rūpasantatiṃ arūpasantatiñca. ‘‘Vatthu uppādakkhaṇe dubbalaṃ hotī’’ti idaṃ na paṭisandhikkhaṇaṃ eva, nāpi vatthurūpaṃ eva sandhāya vuttanti dassento āha ‘‘sabbarūpānaṃ uppādakkhaṇe dubbalataṃ sandhāya vutta’’nti. ‘‘Tadā hī’’tiādi yathāvuttassa atthassa kāraṇavacanaṃ. Tattha tanti rūpaṃ. ‘‘Kammakkhittattā’’ti idaṃ na kammajatāmattaṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho kammajassa paṭhamuppattiyaṃ apatiṭṭhitataṃ sandhāyāti dassento ‘‘satipī’’tiādimāha. Tato paranti tato paṭisandhito paraṃ. Sadisasantāne yathā patiṭṭhitaṃ, na tathā visadisasantāneti āha ‘‘samānasantatiya’’nti.

    അങ്ഗഭാവന്തി കാരണഭാവം. തേനേവാഹ ‘‘സഹായഭാവ’’ന്തി. തേസം ധമ്മാനന്തി യേഹി സദ്ധിം ഉപ്പന്നം, തേസം പടിസന്ധിയം ചിത്തചേതസികധമ്മാനം. തദാതി ഠിതിക്ഖണേ ഭങ്ഗക്ഖണേ ച രൂപുപ്പാദനമേവ നത്ഥി. അനന്തരാദിപച്ചയലാഭേന ഉപ്പാദക്ഖണേ ഏവ ചിത്തസ്സ ബലവഭാവോ, ന ഇതരത്ര. തേനാഹ ‘‘യദാ ച രൂപുപ്പാദനം, തദാ ഉപ്പാദക്ഖണേ’’തി.

    Aṅgabhāvanti kāraṇabhāvaṃ. Tenevāha ‘‘sahāyabhāva’’nti. Tesaṃ dhammānanti yehi saddhiṃ uppannaṃ, tesaṃ paṭisandhiyaṃ cittacetasikadhammānaṃ. Tadāti ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe ca rūpuppādanameva natthi. Anantarādipaccayalābhena uppādakkhaṇe eva cittassa balavabhāvo, na itaratra. Tenāha ‘‘yadā ca rūpuppādanaṃ, tadā uppādakkhaṇe’’ti.

    യേഹാകാരേഹീതി ആഹാരിന്ദ്രിയപച്ചയാദിആകാരേഹി. യഥാസമ്ഭവം പച്ചയാ ഹോന്തീതി ഫസ്സാദയോ ആഹാരാദിവസേന യഥാരഹം പച്ചയാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പട്ഠാനേ ‘‘പടിസന്ധിക്ഖണേ വിപാകാബ്യാകതാ ആഹാരാ സമ്പയുത്തകാനം ഖന്ധാനം, കടത്താ ച രൂപാനം ആഹാരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തിആദി (പട്ഠാ॰ ൧.൧.൪൨൯).

    Yehākārehīti āhārindriyapaccayādiākārehi. Yathāsambhavaṃ paccayā hontīti phassādayo āhārādivasena yathārahaṃ paccayā honti. Vuttañhetaṃ paṭṭhāne ‘‘paṭisandhikkhaṇe vipākābyākatā āhārā sampayuttakānaṃ khandhānaṃ, kaṭattā ca rūpānaṃ āhārapaccayena paccayo’’tiādi (paṭṭhā. 1.1.429).

    ചുതിചിത്തേന സദ്ധിം ഉപ്പജ്ജമാനം, ചുതിചിത്തേന വാ കാരണഭൂതേന ഉപ്പജ്ജമാനം. തതോ പുരിമതരേഹി ഉപ്പജ്ജമാനം വിയാതി യഥാ ചുതിചിത്തതോ ആസന്നേഹി പുരിമതരേഹി ഉപ്പജ്ജമാനം രൂപം ഭവന്തരേ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ചുതിചിത്തേന ഉപ്പജ്ജമാനമ്പി അനുപച്ഛിന്നേപി വട്ടമൂലേതി അകാരണം വട്ടമൂലാവൂപസമോ ചുതിചിത്തസ്സ രൂപുപ്പാദനേതി ദസ്സേതി.

    Cuticittena saddhiṃ uppajjamānaṃ, cuticittena vā kāraṇabhūtena uppajjamānaṃ. Tato purimatarehi uppajjamānaṃ viyāti yathā cuticittato āsannehi purimatarehi uppajjamānaṃ rūpaṃ bhavantare na uppajjati, evaṃ cuticittena uppajjamānampi anupacchinnepi vaṭṭamūleti akāraṇaṃ vaṭṭamūlāvūpasamo cuticittassa rūpuppādaneti dasseti.

    അരൂപസ്സാതി ആരുപ്പസ്സ.

    Arūpassāti āruppassa.

    ഉതുനാതി പടിസന്ധിചിത്തസ്സ ഠിതിക്ഖണേ ഉപ്പന്നേന ഉതുനാ. സമുട്ഠിതേ രൂപേതി പടിസന്ധിചിത്തസ്സ ഭങ്ഗക്ഖണേ രൂപേ സമുട്ഠിതേ പടിസന്ധിഅനന്തരം പഠമഭവങ്ഗചിത്തം രൂപം സമുട്ഠാപേതി. ഉപ്പാദനിരോധക്ഖണാതി യഥാവുത്തേസു സോളസസു ചിത്തേസു ആദിചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണോ, സോളസമചിത്തസ്സ നിരോധക്ഖണോ ചാതി വദന്തി, രൂപസ്സേവ പന ഉപ്പാദനിരോധക്ഖണാ വേദിതബ്ബാ.

    Utunāti paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe uppannena utunā. Samuṭṭhite rūpeti paṭisandhicittassa bhaṅgakkhaṇe rūpe samuṭṭhite paṭisandhianantaraṃ paṭhamabhavaṅgacittaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Uppādanirodhakkhaṇāti yathāvuttesu soḷasasu cittesu ādicittassa uppādakkhaṇo, soḷasamacittassa nirodhakkhaṇo cāti vadanti, rūpasseva pana uppādanirodhakkhaṇā veditabbā.

    ധരമാനക്ഖണേ ഏവാതി തസ്സ ഉതുനോ വിജ്ജമാനക്ഖണേ ഏവ യദി ഗഹിതാ, ‘‘സോളസചിത്തക്ഖണായുകം രൂപ’’ന്തി വുത്തം ഹോതി സോളസഹേവ ചിത്തേഹി തസ്സ ധരമാനതായ പരിച്ഛിന്നത്താ. ഉപ്പാദക്ഖണം അഗ്ഗഹേത്വാതി ഉതുനോ ധരമാനക്ഖണേ ഉപ്പാദക്ഖണം അഗ്ഗഹേത്വാ നിരോധക്ഖണോ അഥ ഗഹിതോ, ‘‘സത്തരസചിത്തക്ഖണായുകം രൂപ’’ന്തി വുത്തം ഹോതി ഉപ്പാദക്ഖണസഹിതേന ച ഏകസ്സ ചിത്തക്ഖണസ്സ ഗഹിതത്താ. ‘‘അധികസോളസചിത്തക്ഖണായുക’’ന്തി വുത്തം ഹോതി നിരോധക്ഖണസ്സ ബഹികതത്താ.

    Dharamānakkhaṇe evāti tassa utuno vijjamānakkhaṇe eva yadi gahitā, ‘‘soḷasacittakkhaṇāyukaṃ rūpa’’nti vuttaṃ hoti soḷasaheva cittehi tassa dharamānatāya paricchinnattā. Uppādakkhaṇaṃ aggahetvāti utuno dharamānakkhaṇe uppādakkhaṇaṃ aggahetvā nirodhakkhaṇo atha gahito, ‘‘sattarasacittakkhaṇāyukaṃrūpa’’nti vuttaṃ hoti uppādakkhaṇasahitena ca ekassa cittakkhaṇassa gahitattā. ‘‘Adhikasoḷasacittakkhaṇāyuka’’nti vuttaṃ hoti nirodhakkhaṇassa bahikatattā.

    ഏവം ഉപ്പാദനിരോധക്ഖണേസു ഗഹിതേസു അഗ്ഗഹിതേസു ച സോളസസത്തരസചിത്തക്ഖണായുകതാ, തതോ അധികചിത്തക്ഖണായുകതാ ച സിയാതി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തത്ഥ ഠിതപക്ഖം ദസ്സേന്തോ ‘‘യസ്മാ പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്സ ധരമാനക്ഖണേ ഉപ്പന്നേസൂതി തസ്സ ഉതുനോ ധരമാനക്ഖണേ ഉപ്പന്നേസു സോളസസു ചിത്തേസു പടിസന്ധിപി യസ്മാ ഗഹിതാ, തസ്മാ ഉതുനോ ഉപ്പാദക്ഖണോ ധരമാനക്ഖണേ ഗഹിതോതി നിരോധക്ഖണേ അഗ്ഗഹിതേ ‘‘രൂപേ ധരന്തേയേവ സോളസ ചിത്താനി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തം പന സത്തരസമേന ചിത്തേന സദ്ധിം നിരുജ്ഝതീ’’തി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൬ പകിണ്ണകകഥാ) ഏവം അട്ഠകഥായം വക്ഖമാനാ അധികസോളസചിത്തക്ഖണായുകതാ അധിപ്പേതാ. ഗഹിതേ വാ നിരോധക്ഖണേ സോളസചിത്തക്ഖണായുകതാ അധിപ്പേതാതി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥ ച ‘‘അധികസോളസചിത്തക്ഖണായുകതാ’’തി ഇദം പടിസന്ധിചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണോ ഗഹിതോതി കത്വാ വുത്തം. യസ്മാ പന പടിച്ചസമുപ്പാദവിഭങ്ഗവണ്ണനായം ‘‘ദ്വേ ഭവങ്ഗാനി, ആവജ്ജനം, ദസ്സനം, സമ്പടിച്ഛനം, സന്തീരണം, വോട്ഠബ്ബനം, പഞ്ച ജവനാനി, ദ്വേ തദാരമ്മണാനി, ഏകം ചുതിചിത്തന്തി പഞ്ചദസ ചിത്തക്ഖണാ അതീതാ ഹോന്തി, അഥാവസേസഏകചിത്തക്ഖണായുകേ’’തി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൨൭), തഥാ തദാരമ്മണപരിയോസാനാനി, ‘‘ഏകം ചുതിചിത്തം, തദവസാനേ തസ്മിഞ്ഞേവ ഏകചിത്തക്ഖണട്ഠിതികേ ആരമ്മണേ പടിസന്ധിചിത്തം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൨൭) ച വക്ഖതി. തസ്മാ രൂപസ്സ സോളസചിത്തക്ഖണായുകതായപി അത്ഥസിദ്ധി ഹോതിയേവ. തേനാഹ ‘‘സോളസചിത്തക്ഖണായുകതാ അധിപ്പേതാ’’തി. തഥാപി ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭവങ്ഗചലനസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, ന ഉപ്പജ്ജമാനമേവാതി സത്തരസചിത്തക്ഖണായുകതാ വേദിതബ്ബാ.

    Evaṃ uppādanirodhakkhaṇesu gahitesu aggahitesu ca soḷasasattarasacittakkhaṇāyukatā, tato adhikacittakkhaṇāyukatā ca siyāti dassetvā idāni tattha ṭhitapakkhaṃ dassento ‘‘yasmā panā’’tiādimāha. Tattha tassa dharamānakkhaṇe uppannesūti tassa utuno dharamānakkhaṇe uppannesu soḷasasu cittesu paṭisandhipi yasmā gahitā, tasmā utuno uppādakkhaṇo dharamānakkhaṇe gahitotinirodhakkhaṇe aggahite ‘‘rūpe dharanteyeva soḷasa cittāni uppajjitvā nirujjhanti, taṃ pana sattarasamena cittena saddhiṃ nirujjhatī’’ti (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā) evaṃ aṭṭhakathāyaṃ vakkhamānā adhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetā. Gahite vā nirodhakkhaṇe soḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetāti sambandho. Ettha ca ‘‘adhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā’’ti idaṃ paṭisandhicittassa uppādakkhaṇo gahitoti katvā vuttaṃ. Yasmā pana paṭiccasamuppādavibhaṅgavaṇṇanāyaṃ ‘‘dve bhavaṅgāni, āvajjanaṃ, dassanaṃ, sampaṭicchanaṃ, santīraṇaṃ, voṭṭhabbanaṃ, pañca javanāni, dve tadārammaṇāni, ekaṃ cuticittanti pañcadasa cittakkhaṇā atītā honti, athāvasesaekacittakkhaṇāyuke’’ti (vibha. aṭṭha. 227), tathā tadārammaṇapariyosānāni, ‘‘ekaṃ cuticittaṃ, tadavasāne tasmiññeva ekacittakkhaṇaṭṭhitike ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjatī’’ti (vibha. aṭṭha. 227) ca vakkhati. Tasmā rūpassa soḷasacittakkhaṇāyukatāyapi atthasiddhi hotiyeva. Tenāha ‘‘soḷasacittakkhaṇāyukatā adhippetā’’ti. Tathāpi uppajjitvā bhavaṅgacalanassa paccayo hoti, na uppajjamānamevāti sattarasacittakkhaṇāyukatā veditabbā.

    ഓജായ സഭാവസുഖുമതാ ഉപാദാരൂപഭാവതോ. ഏത്ഥ ച മാതരാ അജ്ഝോഹടാ ഓജാ ബാഹിരബ്ഭഞ്ജനം വിയ ഗബ്ഭമല്ലിനാ തസ്മിം സന്താനേ ഓജട്ഠമകരൂപുപ്പത്തിയാ പച്ചയോ ഹോതി. ആഹാരസമുട്ഠാനരൂപപവേണിയാ ഓജായ വിയ സേസതിസന്തതിഓജായ രൂപുപ്പാദനന്തി ഉദരിയേ ഓജാ രൂപം ന സമുട്ഠാപേതി ഉതുസമുട്ഠാനഭാവതോ, ഉപാദിന്നകട്ഠാനേ ഏവ പന സമുട്ഠാപേതി, രസഹരണീഹി ഗന്ത്വാ കായാനുസടന്തി വേദിതബ്ബം.

    Ojāya sabhāvasukhumatā upādārūpabhāvato. Ettha ca mātarā ajjhohaṭā ojā bāhirabbhañjanaṃ viya gabbhamallinā tasmiṃ santāne ojaṭṭhamakarūpuppattiyā paccayo hoti. Āhārasamuṭṭhānarūpapaveṇiyā ojāya viya sesatisantatiojāya rūpuppādananti udariye ojā rūpaṃ na samuṭṭhāpeti utusamuṭṭhānabhāvato, upādinnakaṭṭhāne eva pana samuṭṭhāpeti, rasaharaṇīhi gantvā kāyānusaṭanti veditabbaṃ.

    ചിത്തഞ്ചേവാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന പടിയോഗീനം കമ്മമേവ സമുച്ചിനോതി, ന ചിത്തേന സമ്പയുത്തധമ്മേതി കത്വാ ആഹ ‘‘ചിത്തസ്സ പുബ്ബങ്ഗമതായ വുത്ത’’ന്തി. ‘‘ചിത്തുപ്പാദം ഗണ്ഹാതി ‘ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’തിആദീസു (ധ॰ സ॰ ൧) വിയ, ന കമ്മചേതനം വിയ ഏകധമ്മമേവാ’’തി വുത്തേ ‘‘യഥാ ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപസ്സ ഹേതുആദയോ ചിത്തസമ്പയുത്തധമ്മാപി സമുട്ഠാപകാവ, ഏവം കമ്മസമുട്ഠാനരൂപസ്സ കമ്മസമ്പയുത്താപീ’’തി ചോദനം സമുട്ഠാപേത്വാ തസ്സ പരിഹാരം വത്തും ‘‘കമ്മസമുട്ഠാനഞ്ചാ’’തിആദിമാഹ.

    Cittañcevāti ettha ca-saddena paṭiyogīnaṃ kammameva samuccinoti, na cittena sampayuttadhammeti katvā āha ‘‘cittassa pubbaṅgamatāya vutta’’nti. ‘‘Cittuppādaṃ gaṇhāti ‘cittaṃ uppannaṃ hotī’tiādīsu (dha. sa. 1) viya, na kammacetanaṃ viya ekadhammamevā’’ti vutte ‘‘yathā cittasamuṭṭhānarūpassa hetuādayo cittasampayuttadhammāpi samuṭṭhāpakāva, evaṃ kammasamuṭṭhānarūpassa kammasampayuttāpī’’ti codanaṃ samuṭṭhāpetvā tassa parihāraṃ vattuṃ ‘‘kammasamuṭṭhānañcā’’tiādimāha.

    രൂപസ്സാതി രൂപക്ഖണസ്സ, രൂപസ്സ വാ അദ്ധുനോ. നയദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം പടിസന്ധിക്ഖണേ ഏവ രൂപാരൂപധമ്മാനം ഏകക്ഖണേ പാതുഭാവോതി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ അനധിപ്പേതത്താ. തേനേവാഹ ‘‘തതോ പരമ്പി രൂപാരൂപാനം സഹുപ്പത്തിസബ്ഭാവതോ’’തി. യഥാ ച ‘‘പടിസന്ധിക്ഖണേ ഏവാ’’തി നിയമോ ന ഗഹേതബ്ബോ, ഏവം ‘‘ഏകക്ഖണേ ഏവ പാതുഭാവോ’’തിപി നിയമോ ന ഗഹേതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ന പനേത’’ന്തിആദിമാഹ. തംദീപനത്ഥമേവാതി അസമാനകാലതാദീപനത്ഥമേവ, ന സഹുപ്പാദദീപനത്ഥം. അദ്ധാനപരിച്ഛേദകഥാ ഹി അയന്തി.

    Rūpassāti rūpakkhaṇassa, rūpassa vā addhuno. Nayadassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ paṭisandhikkhaṇe eva rūpārūpadhammānaṃ ekakkhaṇe pātubhāvoti imassa atthassa anadhippetattā. Tenevāha ‘‘tato parampi rūpārūpānaṃ sahuppattisabbhāvato’’ti. Yathā ca ‘‘paṭisandhikkhaṇe evā’’ti niyamo na gahetabbo, evaṃ ‘‘ekakkhaṇe eva pātubhāvo’’tipi niyamo na gahetabboti dassento ‘‘na paneta’’ntiādimāha. Taṃdīpanatthamevāti asamānakālatādīpanatthameva, na sahuppādadīpanatthaṃ. Addhānaparicchedakathā hi ayanti.

    യദി ഏവന്തി യഥാ ഫലപത്താനി, ഏവം രൂപാരൂപധമ്മാ യദി ദന്ധലഹുപരിവത്തിനോ. അസമാനദ്ധത്താതി അതുല്യകാലത്താ. നിച്ഛിദ്ദേസൂതി നിബ്ബിവരേസു. തേന നിരന്തരപ്പവത്തിം ഏവ വിഭാവേതി. അയന്തി അദ്ധാനപരിച്ഛേദകഥാ. ചിത്തജരൂപാദീനം ന തഥാ നിരന്തരഭാവേന പവത്തി, യഥാ കമ്മജരൂപാനന്തി ആഹ ‘‘കമ്മജരൂപപ്പവത്തിം സന്ധായാ’’തി. കമ്മജരൂപാനം വാ ഇതരേസം മൂലഭാവതോ പധാനന്തി ‘‘കമ്മജരൂപപ്പവത്തിം സന്ധായാ’’തി വുത്തം. അചിത്തുപ്പാദകത്താ അബ്യാബജ്ഝതായ നിരോധസമാപത്തിയാ നിബ്ബാനപടിഭാഗതാ വേദിതബ്ബാ. പദേ പദം അക്കമിത്വാതി ലകുണ്ഡകപാദതായ അത്തനോ അക്കന്തപദസമീപേ പദം നിക്ഖിപിത്വാ. യോ ഹി സീഘപദവിക്കമോ ലകുണ്ഡകപാദോ, സോ ഇധാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘ലഹും ലഹും അക്കമിത്വാതി അത്ഥോ’’തി. സഹേവ നിരുജ്ഝന്തീതി രൂപം കമ്മജമിധാധിപ്പേതന്തി കത്വാ വുത്തം. ഉതുജം പന ചുതിതോ ഉദ്ധമ്പി പവത്തതി ഏവ. പുബ്ബേ വുത്തന്തി ‘‘രൂപസ്സ സത്തരസചിത്തക്ഖണാ, അരൂപസ്സ തതോ ഏകഭാഗോ’’തി (വിഭ॰ മൂലടീ॰ ൨൦ പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ) ഏവം വുത്തം അദ്ധാനപ്പകാരം.

    Yadi evanti yathā phalapattāni, evaṃ rūpārūpadhammā yadi dandhalahuparivattino. Asamānaddhattāti atulyakālattā. Nicchiddesūti nibbivaresu. Tena nirantarappavattiṃ eva vibhāveti. Ayanti addhānaparicchedakathā. Cittajarūpādīnaṃ na tathā nirantarabhāvena pavatti, yathā kammajarūpānanti āha ‘‘kammajarūpappavattiṃ sandhāyā’’ti. Kammajarūpānaṃ vā itaresaṃ mūlabhāvato padhānanti ‘‘kammajarūpappavattiṃ sandhāyā’’ti vuttaṃ. Acittuppādakattā abyābajjhatāya nirodhasamāpattiyā nibbānapaṭibhāgatā veditabbā. Pade padaṃ akkamitvāti lakuṇḍakapādatāya attano akkantapadasamīpe padaṃ nikkhipitvā. Yo hi sīghapadavikkamo lakuṇḍakapādo, so idhādhippetoti āha ‘‘lahuṃ lahuṃ akkamitvāti attho’’ti. Saheva nirujjhantīti rūpaṃ kammajamidhādhippetanti katvā vuttaṃ. Utujaṃ pana cutito uddhampi pavattati eva. Pubbe vuttanti ‘‘rūpassa sattarasacittakkhaṇā, arūpassa tato ekabhāgo’’ti (vibha. mūlaṭī. 20 pakiṇṇakakathāvaṇṇanā) evaṃ vuttaṃ addhānappakāraṃ.

    ഏകുപ്പാദതോതി സമാനുപ്പാദതോ. സമാനത്ഥോ ഹി അയം ഏക-സദ്ദോ. ഏകോ ദട്ഠബ്ബാകാരോതി ഏകോ ഞാതപരിഞ്ഞായ പസ്സിതബ്ബാകാരോ. ഏവഞ്ഹി സോളസാകാരാ സിയും, ഇതരഥാ വീസതി, തതോ അധികാ വാ ഏതേ ആകാരാ ഭവേയ്യും. തസ്സാതി പച്ഛിമകമ്മജസ്സ. ഹേട്ഠാ സോളസകേതി പരിയോസാനസോളസകസ്സ അനന്തരാതീതസോളസകേ. പച്ഛിമസ്സാതി തത്ഥ പച്ഛിമചിത്തസ്സ. നാനാനിരോധഭാവം വിയ ഏകുപ്പാദഭാവമ്പി പച്ഛിമകമ്മജസ്സ ഠപനേ കാരണം അനിച്ഛന്തോ ‘‘യദി പനാ’’തി സാസങ്കം വദതി. ‘‘സബ്ബമ്പീ’’തിആദിനാ തത്ഥ അതിപ്പസങ്ഗം ദസ്സേതി. വജ്ജേതബ്ബം നാനുപ്പാദം ഏകനിരോധം. ഗഹേതബ്ബം ഏകുപ്പാദനാനാനിരോധം. ഉഭയമ്പി തദാ നത്ഥി അനുപ്പജ്ജനതോ. തേനേവാഹ ‘‘കമ്മജരൂപസ്സ അനുപ്പത്തിതോ’’തി. തതോ പുബ്ബേതി പച്ഛിമകമ്മജരൂപുപ്പജ്ജനതോ ഓരം. അഞ്ഞസ്സാതി യസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ ഉപ്പന്നം, തതോ അഞ്ഞസ്സ ചിത്തസ്സ. ഠിതിക്ഖണേ ഉപ്പന്നസ്സ ഏകുപ്പാദതാ, ഭങ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പന്നസ്സ നാനാനിരോധതാ ച നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ഠിതിഭങ്ഗക്ഖണേസു ഉപ്പന്നരൂപാനി വജ്ജേത്വാ’’തി. തേനാതി രൂപേന. ‘‘സങ്ഖലികസ്സ വിയ സമ്ബന്ധോ’’തി ഏതേന അവിച്ഛിന്നസമ്ബന്ധോ ഇധ ‘‘പവേണീ’’തി അധിപ്പേതോതി ദസ്സേതി. അഞ്ഞഥാതി വിച്ഛിജ്ജമാനമ്പി ഗഹേത്വാ ‘‘പവേണീ’’തി വുച്ചമാനേ. ന ഹി രൂപധമ്മാനം അരൂപധമ്മാനം വിയ അനന്തരപച്ചയഭാവോ അത്ഥീതി രൂപധമ്മാനം ഭങ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പന്നരൂപധമ്മേ അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘അട്ഠചത്താലീസാ’’തി വുത്തം. തേസം പന ഗഹണേ ഏകൂനപഞ്ഞാസാവ സിയാതി ആഹ ‘‘ഏകൂനപഞ്ഞാസകമ്മജിയവചനം കത്തബ്ബം സിയാ’’തി.

    Ekuppādatoti samānuppādato. Samānattho hi ayaṃ eka-saddo. Eko daṭṭhabbākāroti eko ñātapariññāya passitabbākāro. Evañhi soḷasākārā siyuṃ, itarathā vīsati, tato adhikā vā ete ākārā bhaveyyuṃ. Tassāti pacchimakammajassa. Heṭṭhā soḷasaketi pariyosānasoḷasakassa anantarātītasoḷasake. Pacchimassāti tattha pacchimacittassa. Nānānirodhabhāvaṃ viya ekuppādabhāvampi pacchimakammajassa ṭhapane kāraṇaṃ anicchanto ‘‘yadi panā’’ti sāsaṅkaṃ vadati. ‘‘Sabbampī’’tiādinā tattha atippasaṅgaṃ dasseti. Vajjetabbaṃ nānuppādaṃ ekanirodhaṃ. Gahetabbaṃ ekuppādanānānirodhaṃ. Ubhayampi tadā natthi anuppajjanato. Tenevāha ‘‘kammajarūpassa anuppattito’’ti. Tato pubbeti pacchimakammajarūpuppajjanato oraṃ. Aññassāti yassa cittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ, tato aññassa cittassa. Ṭhitikkhaṇe uppannassa ekuppādatā, bhaṅgakkhaṇe uppannassa nānānirodhatā ca natthīti āha ‘‘ṭhitibhaṅgakkhaṇesuuppannarūpāni vajjetvā’’ti. Tenāti rūpena. ‘‘Saṅkhalikassa viya sambandho’’ti etena avicchinnasambandho idha ‘‘paveṇī’’ti adhippetoti dasseti. Aññathāti vicchijjamānampi gahetvā ‘‘paveṇī’’ti vuccamāne. Na hi rūpadhammānaṃ arūpadhammānaṃ viya anantarapaccayabhāvo atthīti rūpadhammānaṃ bhaṅgakkhaṇe uppannarūpadhamme aggahetvā ‘‘aṭṭhacattālīsā’’ti vuttaṃ. Tesaṃ pana gahaṇe ekūnapaññāsāva siyāti āha ‘‘ekūnapaññāsakammajiyavacanaṃ kattabbaṃ siyā’’ti.

    സുദീപനത്താതി സുഖദീപനത്താ, നയദസ്സനഭാവേന വാ സുട്ഠു ദീപനത്താ. തേനേവാഹ ‘‘ഏതേന ഹി നയേനാ’’തിആദി. തത്ഥ ന്തി രൂപം. തേനാതി രൂപേന. ഉഭയത്ഥാതി പച്ഛിമകമ്മജരൂപപ്പവത്തിയം, തതോ പുബ്ബേ ച. അഞ്ഞസ്സാതി ഏകസ്സ ചിത്തസ്സ ഠിതിക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ തതോ അഞ്ഞസ്സ ചിത്തസ്സ. തസ്സാതി രൂപസ്സ. ഏത്ഥ ച പച്ഛിമകമ്മജരൂപപ്പവത്തിയം നിരുജ്ഝനകന്തി വുത്തം തതോ പുരേതരപ്പവത്തം രൂപം വേദിതബ്ബം. ചതുസന്തതികരൂപേനാതിആദി യഥാവുത്തസങ്ഗഹഗമനദസ്സനം. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം നാനുപ്പാദേകനിരോധതാദീപനേ. ഠിതിക്ഖണേതി അരൂപസ്സ രൂപസ്സ ച ഠിതിക്ഖണേ ഉപ്പന്നസ്സ രൂപസ്സ ച അരൂപസ്സ ച ദസ്സിതത്താ. അദസ്സിതസ്സാതി യഥാ ഏവ ഏത്ഥ, ഏവം തത്ഥ വിഭജിത്വാ അദസ്സിതസ്സ. കസ്മാ പനേത്ഥ പച്ഛിമകമ്മജേന ദീപനായം സമതിംസകമ്മജരൂപഗ്ഗഹണം കതന്തി ആഹ ‘‘സമതിംസ…പേ॰… യോജിത’’ന്തി. തതോ കമ്മതോ ജാതാ തംകമ്മജാ, തേസു. സങ്ഖരോതീതി സങ്ഖാരോ, ജീവിതഞ്ച തം സങ്ഖാരോ ചാതി ജീവിതസങ്ഖാരോ, ആയു. ജീവിതേന സങ്ഖരീയന്തീതി ജീവിതസങ്ഖാരാ, ഉസ്മാദയോ.

    Sudīpanattāti sukhadīpanattā, nayadassanabhāvena vā suṭṭhu dīpanattā. Tenevāha ‘‘etena hi nayenā’’tiādi. Tattha tanti rūpaṃ. Tenāti rūpena. Ubhayatthāti pacchimakammajarūpappavattiyaṃ, tato pubbe ca. Aññassāti ekassa cittassa ṭhitikkhaṇe uppajjitvā tato aññassa cittassa. Tassāti rūpassa. Ettha ca pacchimakammajarūpappavattiyaṃ nirujjhanakanti vuttaṃ tato puretarappavattaṃ rūpaṃ veditabbaṃ. Catusantatikarūpenātiādi yathāvuttasaṅgahagamanadassanaṃ. Etthāti etasmiṃ nānuppādekanirodhatādīpane. Ṭhitikkhaṇeti arūpassa rūpassa ca ṭhitikkhaṇe uppannassa rūpassa ca arūpassa ca dassitattā. Adassitassāti yathā eva ettha, evaṃ tattha vibhajitvā adassitassa. Kasmā panettha pacchimakammajena dīpanāyaṃ samatiṃsakammajarūpaggahaṇaṃ katanti āha ‘‘samatiṃsa…pe… yojita’’nti. Tato kammato jātā taṃkammajā, tesu. Saṅkharotīti saṅkhāro, jīvitañca taṃ saṅkhāro cāti jīvitasaṅkhāro, āyu. Jīvitena saṅkharīyantīti jīvitasaṅkhārā, usmādayo.

    അഞ്ഞസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേതി യസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ ഉപ്പന്നം രൂപം അഞ്ഞസ്സ തതോ സത്തരസമസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ, ഠിതിക്ഖണേ ഉപ്പന്നം അഞ്ഞസ്സ ഠിതിക്ഖണേതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘വുത്തന്തി അധിപ്പായോ’’തി ഇദം പാളിയാ വിരുജ്ഝന്തമ്പി അട്ഠകഥായം ആഗതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തന്തി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോതി അത്ഥോ. കസ്മാതി ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപം സന്ധായ പാളി പവത്താ, അട്ഠകഥായം പന കമ്മജരൂപന്തി സാ തായ കേന കാരണേന വിരുജ്ഝതീതി ആഹ ‘‘ചതു…പേ॰… ഭവിതബ്ബത്താ’’തി, നിപ്ഫന്നസ്സാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ അട്ഠകഥായം ‘‘യോ ചായം ചിത്തസമുട്ഠാനസ്സ…പേ॰… കമ്മാദിസമുട്ഠാനസ്സാപി അയമേവ ഖണനിയമോ’’തി (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൬ പകിണ്ണകകഥാ). ഏതേഹീതി യഥാനീതോ യമകപാഠോ, ‘‘കായസങ്ഖാരോ ചിത്തസമുട്ഠാനോ’’തിആദികോ അട്ഠകഥാപദേസോതി ഏതേഹി . നത്ഥിയേവ ഏകുപ്പാദഏകനിരോധദീപനതോതി അധിപ്പായോ. തേന ഹി വുത്തം ‘‘യേന ചിത്തേന സദ്ധിം ഉപ്പജ്ജതി, തതോ പട്ഠായ സത്തരസമേന സദ്ധിം നിരുജ്ഝതീ’’തിആദി.

    Aññassauppādakkhaṇeti yassa cittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ rūpaṃ aññassa tato sattarasamassa uppādakkhaṇe, ṭhitikkhaṇe uppannaṃ aññassa ṭhitikkhaṇeti sambandho. ‘‘Vuttanti adhippāyo’’ti idaṃ pāḷiyā virujjhantampi aṭṭhakathāyaṃ āgatabhāvadassanatthaṃ vuttanti ayamettha adhippāyoti attho. Kasmāti cittasamuṭṭhānarūpaṃ sandhāya pāḷi pavattā, aṭṭhakathāyaṃ pana kammajarūpanti sā tāya kena kāraṇena virujjhatīti āha ‘‘catu…pe… bhavitabbattā’’ti, nipphannassāti adhippāyo. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yo cāyaṃ cittasamuṭṭhānassa…pe… kammādisamuṭṭhānassāpi ayameva khaṇaniyamo’’ti (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā). Etehīti yathānīto yamakapāṭho, ‘‘kāyasaṅkhāro cittasamuṭṭhāno’’tiādiko aṭṭhakathāpadesoti etehi . Natthiyeva ekuppādaekanirodhadīpanatoti adhippāyo. Tena hi vuttaṃ ‘‘yena cittena saddhiṃ uppajjati, tato paṭṭhāya sattarasamena saddhiṃ nirujjhatī’’tiādi.

    പുന ‘‘ഏതേഹീ’’തി ഇമിനാ ഏകുപ്പാദനാനാനിരോധനാനുപ്പാദഏകനിരോധദീപനവസേന പവത്താ അട്ഠകഥാപദേസാ ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം, ഉഭയത്ഥാപി വാ ഏതേഹി ആചരിയേഹീതി അത്ഥോ. തതിയോ ഭാഗോ, തേന അധികാ സോളസചിത്തക്ഖണായുകതാ തതിയ…പേ॰… യുകതാ വുത്താതി സമ്ബന്ധോ. തതിയ ഭാഗോതി ച ഉപ്പാദട്ഠിതിക്ഖണേ ഉപാദായ ഭങ്ഗക്ഖണോ അധിപ്പേതോ. യസ്മിം ഏകാദസ ചിത്തക്ഖണാ അതീതാ, അവസേസപഞ്ചചിത്തക്ഖണായുകേ, യസ്മിം പഞ്ചദസ ചിത്തക്ഖണാ അതീതാ, അവസേസഏകചിത്തക്ഖണായുകേ തസ്മിംയേവ ആരമ്മണേതി യോജേതബ്ബം. ഉഭയഞ്ചേതം യഥാക്കമം മനോദ്വാരേ പഞ്ചദ്വാരേ ച ആപാഥഗതം വേദിതബ്ബം. ന ഖോ പനേവം സക്കാ വിഞ്ഞാതും ഏകചിത്തക്ഖണാതീതം ആരമ്മണം സന്ധായ പടിച്ചസമുപ്പാദവിഭങ്ഗട്ഠകഥായം (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൨൭) തഥാ വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ന ഹി സക്കാ’’തിആദിമാഹ. പഞ്ചദസാതി അതിരേകപഞ്ചദസ ചിത്തക്ഖണാ അതീതാതി സമ്ബന്ധോ. ‘‘തസ്മാ’’തിആദിനാ യത്ഥ ഖണേകദേസം അഗ്ഗഹിതന്തി ന സക്കാ വത്തും, തമേവ ദസ്സേതി. ഏവം താവ ന രൂപം സത്തരസചിത്തക്ഖണായുകം, നാപി തതിയഭാഗാധികസോളസചിത്തക്ഖണായുകം, അഥ ഖോ സോളസചിത്തക്ഖണായുകമേവാതി ദസ്സിതം ഹോതി.

    Puna ‘‘etehī’’ti iminā ekuppādanānānirodhanānuppādaekanirodhadīpanavasena pavattā aṭṭhakathāpadesā gahitāti veditabbaṃ, ubhayatthāpi vā etehi ācariyehīti attho. Tatiyo bhāgo, tena adhikā soḷasacittakkhaṇāyukatā tatiya…pe… yukatā vuttāti sambandho. Tatiya bhāgoti ca uppādaṭṭhitikkhaṇe upādāya bhaṅgakkhaṇo adhippeto. Yasmiṃ ekādasa cittakkhaṇā atītā, avasesapañcacittakkhaṇāyuke, yasmiṃ pañcadasa cittakkhaṇā atītā, avasesaekacittakkhaṇāyuke tasmiṃyeva ārammaṇeti yojetabbaṃ. Ubhayañcetaṃ yathākkamaṃ manodvāre pañcadvāre ca āpāthagataṃ veditabbaṃ. Na kho panevaṃ sakkā viññātuṃ ekacittakkhaṇātītaṃ ārammaṇaṃ sandhāya paṭiccasamuppādavibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 227) tathā vuttanti dassento ‘‘na hi sakkā’’tiādimāha. Pañcadasāti atirekapañcadasa cittakkhaṇā atītāti sambandho. ‘‘Tasmā’’tiādinā yattha khaṇekadesaṃ aggahitanti na sakkā vattuṃ, tameva dasseti. Evaṃ tāva na rūpaṃ sattarasacittakkhaṇāyukaṃ, nāpi tatiyabhāgādhikasoḷasacittakkhaṇāyukaṃ, atha kho soḷasacittakkhaṇāyukamevāti dassitaṃ hoti.

    കസ്മാ പനേത്ഥ രൂപമേവ സമാനേപി അനിച്ചസങ്ഖതാദിഭാവേ ചിരായുകം ജാതന്തി? ദന്ധപരിവത്തിഭാവതോ. അരൂപധമ്മാ ഹി സാരമ്മണാ ചിത്തപുബ്ബങ്ഗമാ, തേ യഥാബലം അത്തനോ ആരമ്മണവിഭാവനവസേന പവത്തന്തീതി തദത്ഥനിപ്ഫത്തിസമനന്തരമേവ നിരുജ്ഝനതോ ലഹുപരിവത്തിനോ. തേനാഹ ഭഗവാ, ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകധമ്മമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം ലഹുപരിവത്തം, യദിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്ത’’ന്തി (അ॰ നി॰ ൧.൪൮). രൂപധമ്മാ പന അനാരമ്മണാ, തേ ആരമ്മണവസേന അരൂപധമ്മേഹി വിഭാവേതബ്ബാ. സാ ച നേസം വോഹാരാനുഗുണാ വിഭാവേതബ്ബതാ അത്തനോ ദന്ധപരിവത്തിതായ, തേസഞ്ച ലഹുപരിവത്തിതായ സോളസഹി സത്തരസഹി വാ ചിത്തക്ഖണേഹി നിപ്പജ്ജതീതി രൂപമേവേത്ഥ ചിരായുകം ജാതം. കിഞ്ച – ലഹുവിഞ്ഞാണവിസയസന്തതിമത്താധീനവുത്തിതായ തിണ്ണം ഖന്ധാനം, ആരമ്മണൂപലദ്ധിമത്തഭാവതോ വിഞ്ഞാണസ്സ ച ലഹുപരിവത്തിതാ, ദന്ധമഹാഭൂതപ്പച്ചയതായ പന രൂപസ്സ ദന്ധപരിവത്തിതാ. നാനാധാതൂസു തഥാഗതസ്സേവ യഥാഭൂതഞാണം, തേന ച രൂപമേവ പുരേജാതപച്ചയോ വുത്തോ, പച്ഛാജാതപച്ചയോ ച തസ്സേവാതി ന ഏത്ഥ അനിച്ചസങ്ഖതാദിഭാവസാമഞ്ഞേന രൂപാരൂപം സമാനായുകം പരികപ്പേതബ്ബം. വുത്തനയേന രൂപമേവ ചിരായുകന്തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

    Kasmā panettha rūpameva samānepi aniccasaṅkhatādibhāve cirāyukaṃ jātanti? Dandhaparivattibhāvato. Arūpadhammā hi sārammaṇā cittapubbaṅgamā, te yathābalaṃ attano ārammaṇavibhāvanavasena pavattantīti tadatthanipphattisamanantarameva nirujjhanato lahuparivattino. Tenāha bhagavā, ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi evaṃ lahuparivattaṃ, yadidaṃ, bhikkhave, citta’’nti (a. ni. 1.48). Rūpadhammā pana anārammaṇā, te ārammaṇavasena arūpadhammehi vibhāvetabbā. Sā ca nesaṃ vohārānuguṇā vibhāvetabbatā attano dandhaparivattitāya, tesañca lahuparivattitāya soḷasahi sattarasahi vā cittakkhaṇehi nippajjatīti rūpamevettha cirāyukaṃ jātaṃ. Kiñca – lahuviññāṇavisayasantatimattādhīnavuttitāya tiṇṇaṃ khandhānaṃ, ārammaṇūpaladdhimattabhāvato viññāṇassa ca lahuparivattitā, dandhamahābhūtappaccayatāya pana rūpassa dandhaparivattitā. Nānādhātūsu tathāgatasseva yathābhūtañāṇaṃ, tena ca rūpameva purejātapaccayo vutto, pacchājātapaccayo ca tassevāti na ettha aniccasaṅkhatādibhāvasāmaññena rūpārūpaṃ samānāyukaṃ parikappetabbaṃ. Vuttanayena rūpameva cirāyukanti niṭṭhamettha gantabbaṃ.

    യഥാ ച രൂപസ്സ സത്തരസചിത്തക്ഖണായുകതാ, തതിയഭാഗാധികസോളസചിത്തക്ഖണായുകതാ വാ ന ഹോതി, തം ദസ്സേത്വാ യ്വായം അട്ഠകഥായം ചിത്തസ്സ ഠിതിക്ഖണേ രൂപുപ്പാദോ വുത്തോ, തത്ഥ ഠിതിക്ഖണമേവ താവ ചിത്തസ്സ അനനുജാനന്തോ ‘‘യോ ചേത്ഥ…പേ॰… വിചാരേതബ്ബോ’’തി വത്വാ യമകേ ഉപ്പന്നഉപ്പജ്ജമാനവാരാദിപാളിം ആഹരന്തോ ‘‘ചിത്തയമകേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിപുണ്ണവിസ്സജ്ജനേതി ഉഭയമ്പി യമകപദം അഹാപേത്വാ കതവിസ്സജ്ജനേ. ഉപ്പാദക്ഖണേ അനാഗതഞ്ചാതി ഉപ്പാദക്ഖണേ ച ചിത്തം, അനാഗതഞ്ച ചിത്തം ന നിരുദ്ധം, നിരുജ്ഝമാനന്തി അത്ഥോ. ഠിതിക്ഖണാഭാവം ചിത്തസ്സ ദീപേതീതി ഉപ്പന്നഉപ്പജ്ജമാനവാരാദീസു ‘‘ഠിതിക്ഖണേ’’തി അവചനം ചിത്തസ്സ ഠിതിക്ഖണം നാമ നത്ഥീതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി ബോധേതി. ന ഹി യഥാധമ്മസാസനേ അഭിധമ്മേ ലബ്ഭമാനസ്സ അവചനേ കാരണം ദിസ്സതീതി അധിപ്പായോ. ന കേവലമഭിധമ്മേ അവചനമേവ ചിത്തസ്സ ഠിതിക്ഖണാഭാവജോതകം, അപിച ഖോ സുത്തന്തപാളിപീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സുത്തേസുപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അഞ്ഞഥത്തം നാമ പുബ്ബാപരവിസേസോ. ഖണദ്വയസമങ്ഗിം ഠിതന്തി പച്ചുപ്പന്നസ്സ ഠിതഭാവമാഹ. അഞ്ഞഥത്തം പന സന്താനേയേവ വേദിതബ്ബം.

    Yathā ca rūpassa sattarasacittakkhaṇāyukatā, tatiyabhāgādhikasoḷasacittakkhaṇāyukatā vā na hoti, taṃ dassetvā yvāyaṃ aṭṭhakathāyaṃ cittassa ṭhitikkhaṇe rūpuppādo vutto, tattha ṭhitikkhaṇameva tāva cittassa ananujānanto ‘‘yo cettha…pe… vicāretabbo’’ti vatvā yamake uppannauppajjamānavārādipāḷiṃ āharanto ‘‘cittayamake’’tiādimāha. Tattha paripuṇṇavissajjaneti ubhayampi yamakapadaṃ ahāpetvā katavissajjane. Uppādakkhaṇe anāgatañcāti uppādakkhaṇe ca cittaṃ, anāgatañca cittaṃ na niruddhaṃ, nirujjhamānanti attho. Ṭhitikkhaṇābhāvaṃ cittassa dīpetīti uppannauppajjamānavārādīsu ‘‘ṭhitikkhaṇe’’ti avacanaṃ cittassa ṭhitikkhaṇaṃ nāma natthīti imamatthaṃ dīpeti bodheti. Na hi yathādhammasāsane abhidhamme labbhamānassa avacane kāraṇaṃ dissatīti adhippāyo. Na kevalamabhidhamme avacanameva cittassa ṭhitikkhaṇābhāvajotakaṃ, apica kho suttantapāḷipīti dassento ‘‘suttesupī’’tiādimāha. Tattha aññathattaṃ nāma pubbāparaviseso. Khaṇadvayasamaṅgiṃ ṭhitanti paccuppannassa ṭhitabhāvamāha. Aññathattaṃ pana santāneyeva veditabbaṃ.

    ഏത്ഥ ച കേചി ‘‘യഥാഭൂതോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി, കിം തഥാഭൂതോവ ഭിജ്ജതി, ഉദാഹു അഞ്ഞഥാഭൂതോ? യദി തഥാഭൂതോവ ഭിജ്ജതി, ന ജരതായ സമ്ഭവോ. അഥ അഞ്ഞഥാഭൂതോ, അഞ്ഞോ ഏവ സോതി സബ്ബഥാപി ഠിതിക്ഖണസ്സ അഭാവോയേവാ’’തി വദന്തി. തത്ഥ ഏകധമ്മാധാരഭാവേപി ഉപ്പാദനിരോധാനം അഞ്ഞോവ ഉപ്പാദക്ഖണോ, അഞ്ഞോ നിരോധക്ഖണോ. ഉപ്പാദാവത്ഥഞ്ഹി ഉപാദായ ഉപ്പാദക്ഖണോ, നിരോധാവത്ഥം ഉപാദായ നിരോധക്ഖണോ. ഉപ്പാദാവത്ഥായ ച ഭിന്നാ നിരോധാവത്ഥാതി ഏകസ്മിംയേവ സഭാവധമ്മേ യഥാ ഇച്ഛിതബ്ബാ, അഞ്ഞഥാ അഞ്ഞോവ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി, അഞ്ഞോ ധമ്മോ നിരുജ്ഝതീതി ആപജ്ജേയ്യ, ഏവം നിരോധാവത്ഥായ വിയ നിരോധാഭിമുഖാവത്ഥായപി ഭവിതബ്ബം. സാ ഠിതി, ജരതാ ചാതി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബമേതം. യദി ഏവം കസ്മാ പാളിയം ഠിതിക്ഖണോ ന വുത്തോതി? വിനേയ്യജ്ഝാസയാനുരോധേന നയദസ്സനവസേന പാളി ഗതാതി വേദിതബ്ബാ. അഭിധമ്മദേസനാപി ഹി കദാചി വിനേയ്യജ്ഝാസയാനുരോധേന പവത്തതി. തഥാ ഹി രൂപസ്സ ഉപ്പാദോ ‘‘ഉപചയോ, സന്തതീ’’തി ഭിന്ദിത്വാ ദേസിതോ. ഹേതുസമ്പയുത്തദുകാദിദേസനാ ചേത്ഥ നിദസ്സിതബ്ബാ.

    Ettha ca keci ‘‘yathābhūto dhammo uppajjati, kiṃ tathābhūtova bhijjati, udāhu aññathābhūto? Yadi tathābhūtova bhijjati, na jaratāya sambhavo. Atha aññathābhūto, añño eva soti sabbathāpi ṭhitikkhaṇassa abhāvoyevā’’ti vadanti. Tattha ekadhammādhārabhāvepi uppādanirodhānaṃ aññova uppādakkhaṇo, añño nirodhakkhaṇo. Uppādāvatthañhi upādāya uppādakkhaṇo, nirodhāvatthaṃ upādāya nirodhakkhaṇo. Uppādāvatthāya ca bhinnā nirodhāvatthāti ekasmiṃyeva sabhāvadhamme yathā icchitabbā, aññathā aññova dhammo uppajjati, añño dhammo nirujjhatīti āpajjeyya, evaṃ nirodhāvatthāya viya nirodhābhimukhāvatthāyapi bhavitabbaṃ. Sā ṭhiti, jaratā cāti sampaṭicchitabbametaṃ. Yadi evaṃ kasmā pāḷiyaṃ ṭhitikkhaṇo na vuttoti? Vineyyajjhāsayānurodhena nayadassanavasena pāḷi gatāti veditabbā. Abhidhammadesanāpi hi kadāci vineyyajjhāsayānurodhena pavattati. Tathā hi rūpassa uppādo ‘‘upacayo, santatī’’ti bhinditvā desito. Hetusampayuttadukādidesanā cettha nidassitabbā.

    ‘‘യസ്സ വാ പനാ’’തിആദി പുച്ഛാവചനം. തസ്സ ‘‘നോ’’തി വിസ്സജ്ജനം. സമുദയസച്ചം നിരുജ്ഝതീതി ചിത്തുപ്പാദസ്സ നിരോധക്ഖണോ വുത്തോ. അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ – യദി ചിത്തസ്സ ഭങ്ഗക്ഖണേ രൂപം ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തം ദുക്ഖസച്ചന്തി കത്വാ ‘‘നോ’’തി വത്തും ന സക്കാ, വുത്തഞ്ചേതം. തസ്മാ വിഞ്ഞായതി ‘‘ചിത്തസ്സ നിരോധക്ഖണേ രൂപുപ്പാദോ നത്ഥീ’’തി. തയിദമകാരണം. അരൂപലോകഞ്ഹി സന്ധായ, ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപം വാ ‘‘നോ’’തി സക്കാ വത്തുന്തി. അയഞ്ഹി യമകദേസനായ പകതി, യദിദം യഥാസമ്ഭവയോജനാ. ഏതേന ‘‘ന ച ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപമേവാ’’തിആദിവചനം പടിക്ഖിത്തം ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ പച്ചാസത്തിഞായേന യം സമുദയസച്ചം നിരുജ്ഝതി, തേന യം ദുക്ഖസച്ചം ഉപ്പാദേതബ്ബം ചിത്തചേതസികതപ്പടിബദ്ധരൂപസങ്ഖാതം, തസ്സ തദാ ഉപ്പത്തി നത്ഥീതി ‘‘നോ’’തി വിസ്സജ്ജനം, ന സബ്ബസ്സ.

    ‘‘Yassavā panā’’tiādi pucchāvacanaṃ. Tassa ‘‘no’’ti vissajjanaṃ. Samudayasaccaṃ nirujjhatīti cittuppādassa nirodhakkhaṇo vutto. Ayamettha adhippāyo – yadi cittassa bhaṅgakkhaṇe rūpaṃ uppajjeyya, taṃ dukkhasaccanti katvā ‘‘no’’ti vattuṃ na sakkā, vuttañcetaṃ. Tasmā viññāyati ‘‘cittassa nirodhakkhaṇe rūpuppādo natthī’’ti. Tayidamakāraṇaṃ. Arūpalokañhi sandhāya, cittasamuṭṭhānarūpaṃ vā ‘‘no’’ti sakkā vattunti. Ayañhi yamakadesanāya pakati, yadidaṃ yathāsambhavayojanā. Etena ‘‘na ca cittasamuṭṭhānarūpamevā’’tiādivacanaṃ paṭikkhittaṃ daṭṭhabbaṃ. Atha vā paccāsattiñāyena yaṃ samudayasaccaṃ nirujjhati, tena yaṃ dukkhasaccaṃ uppādetabbaṃ cittacetasikatappaṭibaddharūpasaṅkhātaṃ, tassa tadā uppatti natthīti ‘‘no’’ti vissajjanaṃ, na sabbassa.

    സഹുപ്പാദേകനിരോധവചനതോതി ‘‘യസ്സ കായസങ്ഖാരോ നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തസങ്ഖാരോ നിരുജ്ഝതീതി? ആമന്താ’’തി (യമ॰ ൨.സങ്ഖാരയമക.൭൯) ഏവം സഹുപ്പാദസഹനിരോധവചനതോ. തേന വചനേനാതി ‘‘യസ്സ കായസങ്ഖാരോ’’തിആദിവചനേന. അഞ്ഞരൂപാനന്തി കമ്മഉതുആഹാരജരൂപാനം. സഹുപ്പാദസഹനിരോധാദികാനന്തി ഏത്ഥായം യോജനാ – അപ്പടിക്ഖിത്തസഹുപ്പാദസഹനിരോധഅനനുഞ്ഞാതനാനുപ്പാദനാനാനിരോധഅനിവാരിതഅബ്യാകതഭാവാനം കമ്മജാദീനന്തി. ഏതേനാതി ‘‘യസ്സ കുസലാ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തിആദികേന (യമ॰ ൩.ധമ്മയമക.൧൬൩) പാഠേന, ‘‘ന ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപമേവാ’’തി യുത്തിവചനേന ച. യമകപാളിഅനുസ്സരണേതി യഥാദസ്സിതചിത്തയമകപാളിയാ യഥാരുതവസേനേവ അനുസ്സരണേ വിജ്ജമാനേ. ഭിജ്ജമാനതാതി ചിത്തസ്സ ഭിജ്ജമാനതാ നാമ നിരുജ്ഝമാനതാ ഠിതിയാ അഭാവതോ. സഹായഭാവം നാപി ഗച്ഛതി നിസ്സയത്ഥിഭാവാദിനാ പച്ചയഭാവാഭാവതോ. ഉപ്പാദക്ഖണേ ഏവ ഹി അനന്തരാദിപച്ചയലാഭേന ചിത്തസ്സ ബലവതാ. ഏവഞ്ച സതീതി ഏവഞ്ച ഉതുനാപി ഭവങ്ഗചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേയേവ രൂപസമുട്ഠാപനേ സതി. തംചിത്തക്ഖണേതി തസ്സ ചിത്തസ്സ ഖണേ, ഖണദ്വയേപീതി അത്ഥോ. തേനേവാതി അതിലഹുപരിവത്തിഭാവേനേവ. അഥ വാ തേനേവാതി ദന്ധപരിവത്തികതായ രൂപസ്സ സകലം ഏകചിത്തക്ഖണം ഉപ്പജ്ജമാനഭാവേനേവ. ന്തി ചിത്തം. പടിസന്ധിചിത്തം സമ്പയുത്തധമ്മാനം വിയ സഹജാതരൂപധമ്മാനമ്പി സഹജാതാദിപച്ചയേന പച്ചയോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘പടിസന്ധിതോ ഉദ്ധ’’ന്തി. ചിത്തസമുട്ഠാനാനം ചിത്തം സഹജാതാദിപച്ചയോ ഹോതിയേവാതി വുത്തം ‘‘അചിത്തസമുട്ഠാനാന’’ന്തി. തദനന്തരന്തി യേന ചിത്തേന സഹുപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തസ്സ അനന്തരം. ന്തി രൂപം. തദനന്തരം ചിത്തന്തി സഹുപ്പന്നചിത്താനന്തരം ചിത്തം. യദി ഏവന്തി യദി സകലം ചിത്തക്ഖണം രൂപം ഉപ്പജ്ജമാനമേവ ഹോതി, ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ ഏവ രൂപസ്സ ഉപ്പാദാരമ്ഭോതി ആഹ ‘‘ന, ചിത്തനിരോധക്ഖണേ രൂപുപ്പാദാരമ്ഭാഭാവതോ’’തി. ചിത്തക്ഖണേതി അത്തനാ സഹുപ്പന്നചിത്തസ്സ ഖണേ. ന്തി രൂപം. രൂപസമുട്ഠാപനപുരേജാതപച്ചയകിച്ചന്തി രൂപസമുട്ഠാപനകിച്ചഞ്ച പുരേജാതപച്ചയകിച്ചഞ്ച. ഠിതിപ്പത്തിവിസേസാലാഭന്തി ഠിതിപ്പത്തിയാ ലദ്ധബ്ബോ യോ വിസേസോ, തസ്സ അലാഭം. ഇദം വുത്തന്തി ‘‘യേന സഹുപ്പജ്ജതി, തംചിത്തക്ഖണേ രൂപം ഉപ്പജ്ജമാനമേവാ’’തി ഇദം പരിയായേന വുത്തം.

    Sahuppādekanirodhavacanatoti ‘‘yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa cittasaṅkhāro nirujjhatīti? Āmantā’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.79) evaṃ sahuppādasahanirodhavacanato. Tena vacanenāti ‘‘yassa kāyasaṅkhāro’’tiādivacanena. Aññarūpānanti kammautuāhārajarūpānaṃ. Sahuppādasahanirodhādikānanti etthāyaṃ yojanā – appaṭikkhittasahuppādasahanirodhaananuññātanānuppādanānānirodhaanivāritaabyākatabhāvānaṃ kammajādīnanti. Etenāti ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjantī’’tiādikena (yama. 3.dhammayamaka.163) pāṭhena, ‘‘na cittasamuṭṭhānarūpamevā’’ti yuttivacanena ca. Yamakapāḷianussaraṇeti yathādassitacittayamakapāḷiyā yathārutavaseneva anussaraṇe vijjamāne. Bhijjamānatāti cittassa bhijjamānatā nāma nirujjhamānatā ṭhitiyā abhāvato. Sahāyabhāvaṃ nāpi gacchati nissayatthibhāvādinā paccayabhāvābhāvato. Uppādakkhaṇe eva hi anantarādipaccayalābhena cittassa balavatā. Evañca satīti evañca utunāpi bhavaṅgacittassa uppādakkhaṇeyeva rūpasamuṭṭhāpane sati. Taṃcittakkhaṇeti tassa cittassa khaṇe, khaṇadvayepīti attho. Tenevāti atilahuparivattibhāveneva. Atha vā tenevāti dandhaparivattikatāya rūpassa sakalaṃ ekacittakkhaṇaṃ uppajjamānabhāveneva. Tanti cittaṃ. Paṭisandhicittaṃ sampayuttadhammānaṃ viya sahajātarūpadhammānampi sahajātādipaccayena paccayo hotīti āha ‘‘paṭisandhito uddha’’nti. Cittasamuṭṭhānānaṃ cittaṃ sahajātādipaccayo hotiyevāti vuttaṃ ‘‘acittasamuṭṭhānāna’’nti. Tadanantaranti yena cittena sahuppannaṃ, tassa cittassa anantaraṃ. Tanti rūpaṃ. Tadanantaraṃ cittanti sahuppannacittānantaraṃ cittaṃ. Yadi evanti yadi sakalaṃ cittakkhaṇaṃ rūpaṃ uppajjamānameva hoti, cittassa uppādakkhaṇe eva rūpassa uppādārambhoti āha ‘‘na, cittanirodhakkhaṇe rūpuppādārambhābhāvato’’ti. Cittakkhaṇeti attanā sahuppannacittassa khaṇe. Tanti rūpaṃ. Rūpasamuṭṭhāpanapurejātapaccayakiccanti rūpasamuṭṭhāpanakiccañca purejātapaccayakiccañca. Ṭhitippattivisesālābhanti ṭhitippattiyā laddhabbo yo viseso, tassa alābhaṃ. Idaṃ vuttanti ‘‘yena sahuppajjati, taṃcittakkhaṇe rūpaṃ uppajjamānamevā’’ti idaṃ pariyāyena vuttaṃ.

    യം യസ്സ സമ്ബന്ധിഭാവേന വുത്തം, തം ദൂരേ ഠിതമ്പി തേന സമ്ബന്ധനീയന്തി ആഹ ‘‘തതോ പരം…പേ॰… ഏതേന സഹ സമ്ബന്ധോ’’തി. തസ്മാ ‘‘തതോ’’തി ഏത്ഥ തംസദ്ദേന ചുതിം പച്ചാമസതീതി വുത്തം ‘‘ചുതിതോ പരന്തി അത്ഥോ’’തി.

    Yaṃ yassa sambandhibhāvena vuttaṃ, taṃ dūre ṭhitampi tena sambandhanīyanti āha ‘‘tato paraṃ…pe… etena saha sambandho’’ti. Tasmā ‘‘tato’’ti ettha taṃsaddena cutiṃ paccāmasatīti vuttaṃ ‘‘cutito paranti attho’’ti.

    നത്ഥീതി കത്വാതി യദിപി യഥാ അട്ഠകഥായം വുത്തം, തഥാ ഏകുപ്പാദേകനിരോധതാ രൂപാനം അരൂപേഹി, അരൂപാനഞ്ച രൂപേഹി നത്ഥി. യഥാ ച അമ്ഹേഹി വുത്തം, തഥാ അത്ഥേവാതി അധിപ്പായോ.

    Natthītikatvāti yadipi yathā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, tathā ekuppādekanirodhatā rūpānaṃ arūpehi, arūpānañca rūpehi natthi. Yathā ca amhehi vuttaṃ, tathā atthevāti adhippāyo.

    ചതുത്ഥസ്സ പകാരസ്സ വുച്ചമാനത്താ ‘‘തയോ പകാരേ ആഹാ’’തി വുത്തം.

    Catutthassa pakārassa vuccamānattā ‘‘tayo pakāre āhā’’ti vuttaṃ.

    ‘‘തേസംയേവ രൂപാനം കായവികാരോ’’തിആദിനാ പരിനിപ്ഫന്നാനം വികാരാദിഭാവം ദസ്സേത്വാ ‘‘സബ്ബം പരിനിപ്ഫന്നം സങ്ഖതമേവാ’’തി വദന്തേന പരിനിപ്ഫന്നതാപരിയായോ ദസ്സിതോ. പുബ്ബന്താപരന്തപരിച്ഛിന്നോതി പാതുഭാവവിദ്ധംസഭാവപരിച്ഛിന്നോ, ഉദയബ്ബയപരിച്ഛിന്നോ വാ. ‘‘അയം ദത്തോ നാമ ഹോതൂ’’തിആദിനാ നാമകരണം നാമഗ്ഗഹണം. സമാപജ്ജനം നിരോധസമാപത്തിയാ സമഥവിപസ്സനാനുക്കമേന നാമകായസ്സ നിരോധമേവ. ആദി-സദ്ദേന സത്തകസിണാദിപഞ്ഞത്തിയാ പഞ്ഞാപനം സങ്ഗണ്ഹാതി. നിപ്ഫാദിയമാനോതി സാധിയമാനോ.

    ‘‘Tesaṃyeva rūpānaṃ kāyavikāro’’tiādinā parinipphannānaṃ vikārādibhāvaṃ dassetvā ‘‘sabbaṃ parinipphannaṃ saṅkhatamevā’’ti vadantena parinipphannatāpariyāyo dassito. Pubbantāparantaparicchinnoti pātubhāvaviddhaṃsabhāvaparicchinno, udayabbayaparicchinno vā. ‘‘Ayaṃ datto nāma hotū’’tiādinā nāmakaraṇaṃ nāmaggahaṇaṃ. Samāpajjanaṃ nirodhasamāpattiyā samathavipassanānukkamena nāmakāyassa nirodhameva. Ādi-saddena sattakasiṇādipaññattiyā paññāpanaṃ saṅgaṇhāti. Nipphādiyamānoti sādhiyamāno.

    പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    കമാദിവിനിച്ഛയകഥാവണ്ണനാ

    Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā

    ഉപ്പത്തിക്കമാദീസു ദേസനാക്കമോപി ലബ്ഭതേവാതി ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാതിആദികോ ദേസനാക്കമോവാ’’തി വുത്തം. അനുപുബ്ബുക്കംസതോതി ദാനസീലകാമാദീനവാദിദസ്സനനേക്ഖമ്മകഥാനം അനുക്കമേന ഉക്കട്ഠഭാവതോ കഥാനം അനുപുബ്ബുക്കംസതാ വുത്താ. തേന ഉക്കംസക്കമോ നാമായം വിസും കമോതി ദസ്സേതി. തഥാപി ദാനാദീനം ദേസനാക്കമാവരോധനേ കാരണമാഹ ‘‘ഉപ്പത്തിആദിവവത്ഥാനാഭാവതോ’’തി. തത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പഹാനപടിപത്തിഭൂമിക്കമേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘ചക്ഖുആദീനമ്പി വിസയഭൂത’’ന്തി ഇമിനാ പഞ്ചരൂപിന്ദ്രിയഗോചരതാ അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘ഏകദേസേനാ’’തിആദി. ഏകദേസേനാതി ബാഹിരോളാരികായതനേഹി. ഏത്ഥാതി ‘‘യം വേദയതി, തം സഞ്ജാനാതീ’’തി ഏതസ്മിം പദേ വുത്തനയേന.

    Uppattikkamādīsu desanākkamopi labbhatevāti ‘‘cattāro satipaṭṭhānātiādiko desanākkamovā’’ti vuttaṃ. Anupubbukkaṃsatoti dānasīlakāmādīnavādidassananekkhammakathānaṃ anukkamena ukkaṭṭhabhāvato kathānaṃ anupubbukkaṃsatā vuttā. Tena ukkaṃsakkamo nāmāyaṃ visuṃ kamoti dasseti. Tathāpi dānādīnaṃ desanākkamāvarodhane kāraṇamāha ‘‘uppattiādivavatthānābhāvato’’ti. Tattha ādi-saddena pahānapaṭipattibhūmikkame saṅgaṇhāti. ‘‘Cakkhuādīnampi visayabhūta’’nti iminā pañcarūpindriyagocaratā adhippetāti āha ‘‘ekadesenā’’tiādi. Ekadesenāti bāhiroḷārikāyatanehi. Etthāti ‘‘yaṃ vedayati, taṃ sañjānātī’’ti etasmiṃ pade vuttanayena.

    തംസഭാവതാനിവത്തനത്ഥന്തി അനാസവധമ്മസഭാവതാനിവത്തനത്ഥം. അനാസവാ ഖന്ധേസ്വേവ വുത്താതി അത്ഥോ സാസവാനമ്പി ഖന്ധേസു വുത്തത്താ. നനു ച അനാസവധമ്മോ ഖന്ധേസു അവുത്തോപി അത്ഥീതി? സച്ചം അത്ഥി, ഖന്ധാധികാരേ ഖന്ധപരിയാപന്നാ ഏവ അനാസവാ ഗയ്ഹന്തീതി നായം ദോസോ.

    Taṃsabhāvatānivattanatthanti anāsavadhammasabhāvatānivattanatthaṃ. Anāsavā khandhesveva vuttāti attho sāsavānampi khandhesu vuttattā. Nanu ca anāsavadhammo khandhesu avuttopi atthīti? Saccaṃ atthi, khandhādhikāre khandhapariyāpannā eva anāsavā gayhantīti nāyaṃ doso.

    യഥാ ഫസ്സാദയോ വിസേസതോ തദനുഗുണവുത്തിതായ സങ്ഖതാഭിസങ്ഖരണസഭാവാതി സങ്ഖാരക്ഖന്ധേ സമവരുദ്ധാ, ന ഏവം വേദനാസഞ്ഞാവിഞ്ഞാണാനീതി രൂപധമ്മാ വിയ താനി വിസും ഖന്ധഭാവേന വുത്താനി. ഏതേന ഫസ്സാദീനം വിസും ഖന്ധസദ്ദവചനീയതാഭാവോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. തേന വുത്തം ‘‘ഫുസനാദയോ പനാ’’തിആദി. ഇതിആദീനഞ്ച സുത്താനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതി രൂപം ഉപാദായ രൂപം അഭിനിവിസ്സ ഉപ്പജ്ജന്തി സംയോജനാഭിനിവേസവിനിബന്ധാ. വേദനായ…പേ॰… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ സതി വിഞ്ഞാണം ഉപാദായ വിഞ്ഞാണം അഭിനിവിസ്സ ഉപ്പജ്ജന്തി സംയോജനാഭിനിവേസവിനിബന്ധാ’’തി (സം॰ നി॰ ൩.൧൫൮), തഥാ ‘‘അഹം രൂപം, മമ രൂപന്തി പരിയുട്ഠട്ഠായീ ഹോതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൩.൧) ച ഏവമാദീനം സുത്തപദാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏതേനാതി അത്തനാ ദസ്സിതസുത്തേന. വക്ഖമാനസുത്തവസേന ചാതി ‘‘രൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതീ’’തിആദികസ്സ അട്ഠകഥായം (വിഭ॰ അട്ഠ॰ ൨൬ പകിണ്ണകകഥാ) വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ വസേന. ‘‘പരിത്താരമ്മണാദിവസേന ന വത്തബ്ബാ’’തി ഏതേന നവത്തബ്ബാരമ്മണാപി ദിട്ഠി ഖന്ധേ ഏവ നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജതി, പഗേവ ഖന്ധാരമ്മണാതി ദസ്സേതി.

    Yathā phassādayo visesato tadanuguṇavuttitāya saṅkhatābhisaṅkharaṇasabhāvāti saṅkhārakkhandhe samavaruddhā, na evaṃ vedanāsaññāviññāṇānīti rūpadhammā viya tāni visuṃ khandhabhāvena vuttāni. Etena phassādīnaṃ visuṃ khandhasaddavacanīyatābhāvo vuttoti veditabbo. Tena vuttaṃ ‘‘phusanādayo panā’’tiādi. Itiādīnañca suttānanti ettha ādi-saddena ‘‘rūpe kho, bhikkhave, sati rūpaṃ upādāya rūpaṃ abhinivissa uppajjanti saṃyojanābhinivesavinibandhā. Vedanāya…pe… saññāya… saṅkhāresu… viññāṇe sati viññāṇaṃ upādāya viññāṇaṃ abhinivissa uppajjanti saṃyojanābhinivesavinibandhā’’ti (saṃ. ni. 3.158), tathā ‘‘ahaṃ rūpaṃ, mama rūpanti pariyuṭṭhaṭṭhāyī hotī’’ti (saṃ. ni. 3.1) ca evamādīnaṃ suttapadānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Etenāti attanā dassitasuttena. Vakkhamānasuttavasena cāti ‘‘rūpe kho, bhikkhave, satī’’tiādikassa aṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 26 pakiṇṇakakathā) vakkhamānassa suttassa vasena. ‘‘Parittārammaṇādivasena na vattabbā’’ti etena navattabbārammaṇāpi diṭṭhi khandhe eva nissāya uppajjati, pageva khandhārammaṇāti dasseti.

    വേദനാകാരണായാതി വേദനായാതനായ. ഛാദാപനതോതി രോചാപനതോ. ബാഹുല്ലേനാതി ബഹുലഭാവേന. ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ഹി ബാഹുല്ലപ്പവത്തികാ, ന ഇതരേ.

    Vedanākāraṇāyāti vedanāyātanāya. Chādāpanatoti rocāpanato. Bāhullenāti bahulabhāvena. Upādānakkhandhā hi bāhullappavattikā, na itare.

    പുടം കത്വാതി ച ഛത്തസദിസം പുടം ബന്ധം കത്വാ. വത്ഥുമ്ഹീതി ചക്ഖാദിവത്ഥുമ്ഹി. വട്ടഗതവേദനം സന്ധായ വുത്തം. സാ ഹി ഇധ ദട്ഠബ്ബഭാവേ ഠിതാ. ഊനേഹീതി വത്ഥുനാ, കിലേസേഹി ച ഊനേഹി.

    Puṭaṃ katvāti ca chattasadisaṃ puṭaṃ bandhaṃ katvā. Vatthumhīti cakkhādivatthumhi. Vaṭṭagatavedanaṃ sandhāya vuttaṃ. Sā hi idha daṭṭhabbabhāve ṭhitā. Ūnehīti vatthunā, kilesehi ca ūnehi.

    മായായാതി ഇന്ദജാലാദിമായായ പയോഗോ മായാതി അധിപ്പായേനാഹ ‘‘മായായ ദസ്സിതം രൂപം ‘മായാ’തി ആഹാ’’തി. വത്ഥുഭാവാദിതോതി ആദി-സദ്ദേന ആരമ്മണസമ്പയുത്താദികേ സങ്ഗണ്ഹാതി. കത്ഥചീതി രൂപക്ഖന്ധാദികേ. കോചി വിസേസോതി അസുഭാദികോവ.

    Māyāyāti indajālādimāyāya payogo māyāti adhippāyenāha ‘‘māyāya dassitaṃ rūpaṃ ‘māyā’ti āhā’’ti. Vatthubhāvāditoti ādi-saddena ārammaṇasampayuttādike saṅgaṇhāti. Katthacīti rūpakkhandhādike. Koci visesoti asubhādikova.

    തസ്സാതി അജ്ഝത്തികരൂപസ്സ. യസ്സ കാമരാഗപ്പഹാനമുഖേന സബ്ബരാഗപ്പഹാനം സമ്ഭവതി, തം സന്ധായാഹ ‘‘കാമരാഗമുഖേന വാ സബ്ബലോഭപ്പഹാനം വദതീ’’തി. യോജേതബ്ബന്തി വേദനായ ഛന്ദരാഗം പജഹന്തോ തസ്സാ സമുദയഭൂതേ ഫസ്സേപി ഛന്ദരാഗം പജഹതീതി യോജേതബ്ബന്തി. പരിഞ്ഞത്തയസ്സ യോജനാ പാകടാ ഏവ.

    Tassāti ajjhattikarūpassa. Yassa kāmarāgappahānamukhena sabbarāgappahānaṃ sambhavati, taṃ sandhāyāha ‘‘kāmarāgamukhena vā sabbalobhappahānaṃ vadatī’’ti. Yojetabbanti vedanāya chandarāgaṃ pajahanto tassā samudayabhūte phassepi chandarāgaṃ pajahatīti yojetabbanti. Pariññattayassa yojanā pākaṭā eva.

    തതോതി ദുക്ഖുപ്പാദനസുഖവിനാസനാനം അദസ്സനതോ. ഭിന്ദതീതി വിനാസേതി. ന്തി മനോസഞ്ചേതനാഹാരം ഞാതതീരണപരിഞ്ഞാഹി പരിഗ്ഗണ്ഹാതി തീരേതി.

    Tatoti dukkhuppādanasukhavināsanānaṃ adassanato. Bhindatīti vināseti. Tanti manosañcetanāhāraṃ ñātatīraṇapariññāhi pariggaṇhāti tīreti.

    തം പജഹന്തോതി അവിജ്ജം പജഹന്തോ. പരാമട്ഠന്തി പരാമാസസങ്ഖാതായ ദിട്ഠിയാ നിച്ചാദിവസേന ഗഹിതം. വിഞ്ഞാണം നിച്ചതോ പസ്സന്തോ ദിട്ഠുപാദാനം ഉപാദിയതീതി അയമത്ഥോ ‘‘തദേവിദം വിഞ്ഞാണം സന്ധാവതി സംസരതി, അനഞ്ഞ’’ന്തിആദിസുത്തപദേഹി (മ॰ നി॰ ൧.൩൯൬) ദീപേതബ്ബോ.

    Taṃ pajahantoti avijjaṃ pajahanto. Parāmaṭṭhanti parāmāsasaṅkhātāya diṭṭhiyā niccādivasena gahitaṃ. Viññāṇaṃ niccato passanto diṭṭhupādānaṃ upādiyatīti ayamattho ‘‘tadevidaṃ viññāṇaṃ sandhāvati saṃsarati, anañña’’ntiādisuttapadehi (ma. ni. 1.396) dīpetabbo.

    കമാദിവിനിച്ഛയകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Kamādivinicchayakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    സുത്തന്തഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൨. അഭിധമ്മഭാജനീയവണ്ണനാ

    2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ൩൪. തം വത്വാതി തം ഭൂമിവസേന ജാനിതബ്ബതം ‘‘സബ്ബാപി ചതുഭൂമികവേദനാ’’തിആദിനാ വത്വാ. സമ്പയുത്തതോ ദസ്സിതതാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഹേതുജാതിഭൂമിഇന്ദ്രിയവത്ഥുസമ്ഫസ്സജഭേദതോ ദസ്സിതതം അനവസേസതോ സങ്ഗണ്ഹാതി.

    34. Taṃvatvāti taṃ bhūmivasena jānitabbataṃ ‘‘sabbāpi catubhūmikavedanā’’tiādinā vatvā. Sampayuttato dassitatādīti ettha ādi-saddena hetujātibhūmiindriyavatthusamphassajabhedato dassitataṃ anavasesato saṅgaṇhāti.

    യദിപി തം-സദ്ദോ പുബ്ബേ വുത്തസ്സ സാമഞ്ഞതോ പടിനിദ്ദേസോ, തഥാപി അനന്തരമേവ പച്ചാമസിതും യുത്തോ ഇതരത്ഥ അസമ്ഭവതോതി ആഹ ‘‘അട്ഠ…പേ॰… യോജനാ’’തി. ‘‘അട്ഠവിധത്താഭാവതോ’’തി ഇമിനാ തം അസമ്ഭവം ദസ്സേതി.

    Yadipi taṃ-saddo pubbe vuttassa sāmaññato paṭiniddeso, tathāpi anantarameva paccāmasituṃ yutto itarattha asambhavatoti āha ‘‘aṭṭha…pe… yojanā’’ti. ‘‘Aṭṭhavidhattābhāvato’’ti iminā taṃ asambhavaṃ dasseti.

    പൂരണത്ഥമേവ വുത്തോ, അപുബ്ബതാഭാവതോതി അത്ഥോ.

    Pūraṇatthameva vutto, apubbatābhāvatoti attho.

    ഗഹണവഡ്ഢനവസേനാതി ഗഹണസ്സ വഡ്ഢനവസേന. ഗഹണന്തി ചേത്ഥ കഥനം ദട്ഠബ്ബം, തസ്സ വഡ്ഢനം തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ അവുത്തസ്സ കഥനം. തേനാഹ ‘‘പുബ്ബേ ഗഹിതതോ അഞ്ഞസ്സ ഗഹണം വഡ്ഢന’’ന്തി, തതോ ഏവ ച ‘‘പുരിമഗഹിതേ അഞ്ഞുപചയവസേനാ’’തി വുത്തം. ‘‘വഡ്ഢനസദ്ദോ ഛേദനത്ഥോ’’തി ഇദം യഥാ അസിവാ ‘‘സിവാ’’തി, ദിട്ഠഞ്ച ‘‘അദിട്ഠ’’ന്തി വുച്ചതി, ഏവം ദട്ഠബ്ബം. നയനീഹരണന്തി നീയതീതി നയോ, ദേസനാ, തസ്സ നീഹരണം പവത്തനം. വഡ്ഢനകനയോതി യഥാവുത്തവഡ്ഢനകവസേന പവത്തോ ദേസനാനയോ. അഞ്ഞേ ഭേദാതി ഏകവിധചതുബ്ബിധാദയോ ഭേദാ. യദി അവിസിട്ഠാ, കസ്മാ വുത്താതി ആഹ ‘‘തഥാപീ’’തിആദി. തത്ഥ പഞ്ഞാപ്പഭേദജനനത്ഥന്തി ധമ്മവിസയായ പഭേദഗതായ പഞ്ഞായ വിനേയ്യാനം നിബ്ബത്തനത്ഥം, വിജ്ജാട്ഠാനാദിവസേന വിനേയ്യാനം ധമ്മപടിസമ്ഭിദായ ഉപ്പാദനത്ഥന്തി അത്ഥോ. അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മവിഭാഗതായ സമ്മസനവാരസ്സ വിസയഭാവതോ വുത്തം ‘‘ഏകേകസ്സ വാരസ്സ ഗഹിതസ്സ നിയ്യാനമുഖഭാവതോ’’തി. ഇതരേപി ഭേദാ വുത്താതി ദുവിധതിവിധഭേദാനം യം നാനത്തം, തസ്സ വസേന ഇതരേ ഭേദാ അനാനത്താപി യഥാവുത്തകാരണതോ വുത്താ. ‘‘ന കേവല’’ന്തിആദിനാ ഭേദാനം അഞ്ഞമഞ്ഞപേക്ഖതം ദസ്സേത്വാ ‘‘തസ്മാ’’തിആദിനാ തേസം വിസിട്ഠതം ദസ്സേതി.

    Gahaṇavaḍḍhanavasenāti gahaṇassa vaḍḍhanavasena. Gahaṇanti cettha kathanaṃ daṭṭhabbaṃ, tassa vaḍḍhanaṃ tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne avuttassa kathanaṃ. Tenāha ‘‘pubbe gahitato aññassa gahaṇaṃ vaḍḍhana’’nti, tato eva ca ‘‘purimagahite aññupacayavasenā’’ti vuttaṃ. ‘‘Vaḍḍhanasaddo chedanattho’’ti idaṃ yathā asivā ‘‘sivā’’ti, diṭṭhañca ‘‘adiṭṭha’’nti vuccati, evaṃ daṭṭhabbaṃ. Nayanīharaṇanti nīyatīti nayo, desanā, tassa nīharaṇaṃ pavattanaṃ. Vaḍḍhanakanayoti yathāvuttavaḍḍhanakavasena pavatto desanānayo. Aññe bhedāti ekavidhacatubbidhādayo bhedā. Yadi avisiṭṭhā, kasmā vuttāti āha ‘‘tathāpī’’tiādi. Tattha paññāppabhedajananatthanti dhammavisayāya pabhedagatāya paññāya vineyyānaṃ nibbattanatthaṃ, vijjāṭṭhānādivasena vineyyānaṃ dhammapaṭisambhidāya uppādanatthanti attho. Abhiññeyyadhammavibhāgatāya sammasanavārassa visayabhāvato vuttaṃ ‘‘ekekassa vārassa gahitassa niyyānamukhabhāvato’’ti. Itarepi bhedā vuttāti duvidhatividhabhedānaṃ yaṃ nānattaṃ, tassa vasena itare bhedā anānattāpi yathāvuttakāraṇato vuttā. ‘‘Na kevala’’ntiādinā bhedānaṃ aññamaññapekkhataṃ dassetvā ‘‘tasmā’’tiādinā tesaṃ visiṭṭhataṃ dasseti.

    യഥാ ദുകമൂലകാദീസു ഭേദാ ഗണനാനുപുബ്ബിയാ പവത്താ പഭേദന്തരാപേക്ഖാ, ന ഏവമേതേ. ഏതേ പന സത്തവിധാദിഭേദാ പഭേദന്തരനിരപേക്ഖാ കേവലം ബഹുവിധഭാവസാമഞ്ഞേനേവ വുത്താതി ദസ്സേതി ‘‘അഞ്ഞപ്പഭേദനിരപേക്ഖാ’’തിആദിനാ. ദുകതികപദത്ഥാനം യഥാരഹം അപേക്ഖിതബ്ബാപേക്ഖകഭാവേന വുത്തത്താ യഥാ ദുകേ ഠപേത്വാ വുത്താ തികാ തത്ഥ പക്ഖിത്താ നാമ ജാതാ, ഏവം തികദുകപദത്ഥാനം അപേക്ഖിതബ്ബാപേക്ഖകഭാവേന വുത്തത്താ ദുകേ വത്വാ വുത്തേസുപി തികേസു തേ പക്ഖിത്താ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘പരതോ…പേ॰… യോജിതത്താ’’തി.

    Yathā dukamūlakādīsu bhedā gaṇanānupubbiyā pavattā pabhedantarāpekkhā, na evamete. Ete pana sattavidhādibhedā pabhedantaranirapekkhā kevalaṃ bahuvidhabhāvasāmaññeneva vuttāti dasseti ‘‘aññappabhedanirapekkhā’’tiādinā. Dukatikapadatthānaṃ yathārahaṃ apekkhitabbāpekkhakabhāvena vuttattā yathā duke ṭhapetvā vuttā tikā tattha pakkhittā nāma jātā, evaṃ tikadukapadatthānaṃ apekkhitabbāpekkhakabhāvena vuttattā duke vatvā vuttesupi tikesu te pakkhittā nāma hontīti āha ‘‘parato…pe… yojitattā’’ti.

    സമാനവീഥിയന്തി ഏകവീഥിയം. ചക്ഖുസങ്ഘട്ടനായാതി ചക്ഖുരൂപപടിഘാതേന. സോതി ചക്ഖുരൂപപടിഘാതോ. തദുപ്പാദികാതി തസ്സ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സസ്സ ഉപ്പാദികാ. സാതി ആവജ്ജനവേദനാ. നനു ച വേദനാപച്ചയോ ഫസ്സോ വുത്തോ, ന ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാതി? ന, വേദനാസീസേന ചിത്തുപ്പാദസ്സ ഗഹിതത്താതി. തപ്പയോജനത്താതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപയോജനത്താ. പയോജയതീതി പയോജനം, ഫലം.

    Samānavīthiyanti ekavīthiyaṃ. Cakkhusaṅghaṭṭanāyāti cakkhurūpapaṭighātena. Soti cakkhurūpapaṭighāto. Taduppādikāti tassa cakkhusamphassassa uppādikā. ti āvajjanavedanā. Nanu ca vedanāpaccayo phasso vutto, na phassapaccayā vedanāti? Na, vedanāsīsena cittuppādassa gahitattāti. Tappayojanattāti cakkhusamphassapayojanattā. Payojayatīti payojanaṃ, phalaṃ.

    രൂപാവചരാരൂപാവചരാനം വിപാകാനന്തി അധിപ്പായോ. തേ ഹി ഇധ അഗ്ഗഹിതാ. തേനേവാഹ ‘‘തേസം സയമേവ മനോദ്വാരഭൂതത്താ’’തിആദി. തതോതി ഭവങ്ഗതോ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാദികുസലാദീനന്തി ഏത്ഥ പുരിമേന ആദി-സദ്ദേന ‘‘സോതസമ്ഫസ്സപച്ചയാ’’തി ഏവമാദയോ സങ്ഗഹിതാ, ദുതിയേന അകുസലാദയോ. ‘‘കാമാവചരഅട്ഠകുസലചിത്തവസേനാ’’തിആദിനാ കുസലാബ്യാകതാനമ്പി കാമാവചരാനംയേവ യോജിതത്താ വുത്തം ‘‘സമാനവീഥിയം ലബ്ഭമാനതാ അട്ഠകഥായം വുത്താ’’തി. വേദനാപീതിസനിദസ്സനത്തികവജ്ജാനം ഏകൂനവീസതിയാ തികാനം വസേന ഏകൂനവീസതിചതുവീസതികാ. യദി അസമാനവീഥിയമ്പി കുസലാദീനം ലബ്ഭമാനതാ യോജേതബ്ബാ, അഥ കസ്മാ സമാനവീഥിയംയേവ യോജിതാതി ആഹ ‘‘അട്ഠകഥായം പനാ’’തിആദി. തേനേവാതി അസമാനവീഥിയം അപ്പടിക്ഖിത്തത്തായേവ.

    Rūpāvacarārūpāvacarānaṃ vipākānanti adhippāyo. Te hi idha aggahitā. Tenevāha ‘‘tesaṃ sayameva manodvārabhūtattā’’tiādi. Tatoti bhavaṅgato. Cakkhusamphassapaccayādikusalādīnanti ettha purimena ādi-saddena ‘‘sotasamphassapaccayā’’ti evamādayo saṅgahitā, dutiyena akusalādayo. ‘‘Kāmāvacaraaṭṭhakusalacittavasenā’’tiādinā kusalābyākatānampi kāmāvacarānaṃyeva yojitattā vuttaṃ ‘‘samānavīthiyaṃ labbhamānatāaṭṭhakathāyaṃ vuttā’’ti. Vedanāpītisanidassanattikavajjānaṃ ekūnavīsatiyā tikānaṃ vasena ekūnavīsaticatuvīsatikā. Yadi asamānavīthiyampi kusalādīnaṃ labbhamānatā yojetabbā, atha kasmā samānavīthiyaṃyeva yojitāti āha ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi. Tenevāti asamānavīthiyaṃ appaṭikkhittattāyeva.

    ചിത്തസമ്ബന്ധോതി ചിത്തേന സമ്ബന്ധോ ചിത്തസമ്ബന്ധം കത്വാ ചിത്തസീസേന വേദനായ കഥനം. തികഭൂമിവസേനാതി കുസലത്തികാദിതികവസേന, കാമാവചരാദിഭൂമിവസേന ച. ദ്വാരതികവസേനാതി ചക്ഖാദിഉപ്പത്തിദ്വാരവസേന, കുസലത്തികാദിതികവസേന ച. യത്ഥ കത്ഥചീതി ദീപേതബ്ബസ്സ അത്ഥസ്സ വിസേസാഭാവതോ സത്തവിധഭേദാദീസു യത്ഥ കത്ഥചി. ന ച ദ്വാരം അനാമട്ഠന്തി യോജനാ. തേന സത്തവിധഭേദതോ തിംസവിധഭേദേ വിസേസം ദസ്സേതി. യദിപി ഉഭയത്ഥ ഭൂമിയോ ആഗതാ, രൂപാവചരാദിഭൂമിആമസനേന പന അസമാനവീഥിയം ലബ്ഭമാനതാ ദസ്സിതാതി ആഹ ‘‘അതിബ്യത്താ ച ഏത്ഥ സമാനാസമാനവീഥീസു ലബ്ഭമാനതാ’’തി. സുഖദീപനാനി ഹോന്തി ദ്വാരഭൂമിആമസനമുഖേന വേദനാക്ഖന്ധസ്സ വിഭത്തത്താ. ന ഭൂമിയോ അപേക്ഖിത്വാ ഠപിതാതി കഥേതബ്ബഭാവേന ഭൂമിയോ അപേക്ഖിത്വാ ന ഠപിതാ, ഭൂമിവിഭാഗേന ന കഥിതാതി അത്ഥോ. അപേക്ഖിതബ്ബരഹിതാതി ദ്വാരഭൂമീനം അഗ്ഗഹിതത്താ ആകങ്ഖിതബ്ബദ്വാരാദിവിസേസരഹിതാ.

    Cittasambandhoti cittena sambandho cittasambandhaṃ katvā cittasīsena vedanāya kathanaṃ. Tikabhūmivasenāti kusalattikāditikavasena, kāmāvacarādibhūmivasena ca. Dvāratikavasenāti cakkhādiuppattidvāravasena, kusalattikāditikavasena ca. Yattha katthacīti dīpetabbassa atthassa visesābhāvato sattavidhabhedādīsu yattha katthaci. Na ca dvāraṃ anāmaṭṭhanti yojanā. Tena sattavidhabhedato tiṃsavidhabhede visesaṃ dasseti. Yadipi ubhayattha bhūmiyo āgatā, rūpāvacarādibhūmiāmasanena pana asamānavīthiyaṃ labbhamānatā dassitāti āha ‘‘atibyattā ca ettha samānāsamānavīthīsu labbhamānatā’’ti. Sukhadīpanāni honti dvārabhūmiāmasanamukhena vedanākkhandhassa vibhattattā. Na bhūmiyo apekkhitvā ṭhapitāti kathetabbabhāvena bhūmiyo apekkhitvā na ṭhapitā, bhūmivibhāgena na kathitāti attho. Apekkhitabbarahitāti dvārabhūmīnaṃ aggahitattā ākaṅkhitabbadvārādivisesarahitā.

    ‘‘ഉപനിസ്സയകോടിയാ’’തി ഏത്ഥ നിപ്പരിയായതോ പരിയായതോ ച ഉപനിസ്സയകോടിദസ്സനമുഖേന ഇധാധിപ്പേതഉപനിസ്സയകോടിം ദസ്സേതും ‘‘സദ്ധം ഉപനിസ്സായാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഉപനിസ്സയാനന്തി വേദനായ ഉപനിസ്സയഭൂതാനം. ദസ്സനന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, ദിസ്വാ വാ ഗഹണം. ഉപനിസ്സയന്തഭാവേനാതി ലാമകൂപനിസ്സയഭാവേന. യദി ഘായനാദീനി ഉപനിസ്സയോ ഭവേയ്യും, പകതൂപനിസ്സയാനേവ സിയും. പകതൂപനിസ്സയോ ച നാനാവീഥിയംയേവാതി തദലാഭവചനം ഇധ നാനാവീഥിജോതകന്തി ദസ്സേതി ‘‘ഘാനാദിദ്വാരേസൂ’’തിആദിനാ. കസിണപരികമ്മാദീനന്തി കസിണപരികമ്മസമാപത്തിനിബ്ബത്തനവിപസ്സനാവഡ്ഢനാദീനം. തദലാഭോതി ഉപനിസ്സയാലാഭോ, സോ ച ഘായനാദീഹി പരേസം പടിപത്തിയാ ജാനിതും അസക്കുണേയ്യത്താ. അന്തിമഭവികബോധിസത്താദീനം സവനേന വിനാ തംഫുസനം സിയാ മൂലൂപനിസ്സയോതി ‘‘യേഭുയ്യേനാ’’തി വുത്തം.

    ‘‘Upanissayakoṭiyā’’ti ettha nippariyāyato pariyāyato ca upanissayakoṭidassanamukhena idhādhippetaupanissayakoṭiṃ dassetuṃ ‘‘saddhaṃ upanissāyā’’tiādi vuttaṃ. Tattha upanissayānanti vedanāya upanissayabhūtānaṃ. Dassananti cakkhuviññāṇaṃ, disvā vā gahaṇaṃ. Upanissayantabhāvenāti lāmakūpanissayabhāvena. Yadi ghāyanādīni upanissayo bhaveyyuṃ, pakatūpanissayāneva siyuṃ. Pakatūpanissayo ca nānāvīthiyaṃyevāti tadalābhavacanaṃ idha nānāvīthijotakanti dasseti ‘‘ghānādidvāresū’’tiādinā. Kasiṇaparikammādīnanti kasiṇaparikammasamāpattinibbattanavipassanāvaḍḍhanādīnaṃ. Tadalābhoti upanissayālābho, so ca ghāyanādīhi paresaṃ paṭipattiyā jānituṃ asakkuṇeyyattā. Antimabhavikabodhisattādīnaṃ savanena vinā taṃphusanaṃ siyā mūlūpanissayoti ‘‘yebhuyyenā’’ti vuttaṃ.

    സമ്പന്നജ്ഝാസയോതി വിവട്ടൂപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ സമ്പന്നജ്ഝാസയോ. തേനാതി ‘‘ഏവം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തി വചനേന. തദുപനിസ്സയന്തി തതോ പരം ഉപ്പന്നകസിണരൂപദസ്സനാദീനം ഉപനിസ്സയഭൂതം.

    Sampannajjhāsayoti vivaṭṭūpanissayasampattiyā sampannajjhāsayo. Tenāti ‘‘evaṃ cakkhuviññāṇa’’nti vacanena. Tadupanissayanti tato paraṃ uppannakasiṇarūpadassanādīnaṃ upanissayabhūtaṃ.

    ഥാമഗമനം നാമ കാമരാഗാദീനംയേവ ആവേണികോ സഭാവോതി ആഹ ‘‘അപ്പഹീനകാമരാഗാദികസ്സ വാ’’തി. ‘‘രാഗോ ഉപ്പന്നോ’’തിആദിനാ ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണേ രാഗപടിഘാനം ഉപ്പത്തിവിചാരണാവ വുത്താ, ന നേസം കിച്ചവിസേസോതി കിച്ചവിസേസേന വുത്തേ ദസ്സേന്തോ ‘‘അസമപേക്ഖനായാ’’തിആദിമാഹ. പവത്താ വേദനാതി അത്ഥോ. പകാരന്തരേനാതി ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ഉപ്പന്നകിലേസാനം സമതിക്കമനസങ്ഖാതേന പകാരന്തരേന. തഥാ ഭാവനാവസേനാതി ഏത്ഥ തഥാ-സദ്ദേന ചക്ഖുസമ്ഫസ്സസ്സ ചതുഭൂമികവേദനായ ഉപനിസ്സയഭാവോ ഏവ പകാരന്തരേന കഥിതോതി ഇമമേവത്ഥം ആകഡ്ഢതി. ഭാവനായേവേത്ഥ പകാരന്തരം.

    Thāmagamanaṃ nāma kāmarāgādīnaṃyeva āveṇiko sabhāvoti āha ‘‘appahīnakāmarāgādikassa vā’’ti. ‘‘Rāgo uppanno’’tiādinā iṭṭhāniṭṭhārammaṇe rāgapaṭighānaṃ uppattivicāraṇāva vuttā, na nesaṃ kiccavisesoti kiccavisesena vutte dassento ‘‘asamapekkhanāyā’’tiādimāha. Pavattā vedanāti attho. Pakārantarenāti cakkhusamphassapaccayā uppannakilesānaṃ samatikkamanasaṅkhātena pakārantarena. Tathā bhāvanāvasenāti ettha tathā-saddena cakkhusamphassassa catubhūmikavedanāya upanissayabhāvo eva pakārantarena kathitoti imamevatthaṃ ākaḍḍhati. Bhāvanāyevettha pakārantaraṃ.

    സബ്ബം സമ്മസനം ഭാവനാതി വേദിതബ്ബാ, ന നീവരണപ്പഹാനപരിഞ്ഞാവ.

    Sabbaṃ sammasanaṃ bhāvanāti veditabbā, na nīvaraṇappahānapariññāva.

    അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ചാതി ഫോട്ഠബ്ബമഹാഭൂതേസു ഇതരീതരസ്സ, ആപോധാതുയാ ച വസേന.

    Aññamaññassa cāti phoṭṭhabbamahābhūtesu itarītarassa, āpodhātuyā ca vasena.

    തേസന്തി ജാതിആദീനം, കമ്മത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. സഹജാതസ്സ മനോസമ്ഫസ്സസ്സ ബലവപച്ചയഭാവം ദസ്സേതീതി സമ്ബന്ധോ. തസ്സ വാ ദസ്സനസ്സാതി തസ്സ വാ ജാതിആദികേ ഭയതോ ദസ്സനവസേന പവത്തസ്സ കാമാവചരഞാണസ്സ.

    Tesanti jātiādīnaṃ, kammatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Sahajātassa manosamphassassa balavapaccayabhāvaṃ dassetīti sambandho. Tassa vā dassanassāti tassa vā jātiādike bhayato dassanavasena pavattassa kāmāvacarañāṇassa.

    തദേവ അത്തനോ ഫലസ്സേവ ഫലഭാവേനാതി ‘‘മനോസമ്ഫസ്സോ’’തി ഫസ്സസ്സ കാരണഭാവേന യം വുത്തം, തദേവ വിഞ്ഞാണം അത്തനോ ഫലസ്സ ഫലഭാവേന വുത്തസ്സ ഫസ്സസ്സ ‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജ’’ന്തിആദിനാ ഫലഭാവേന വത്തും ന യുത്തം. ‘‘മനോസമ്ഫസ്സോ’’തിആദിനാ ലബ്ഭമാനോപി വിഞ്ഞാണം പടിച്ച ഫസ്സസ്സ പച്ചയഭാവോ ഹേതുഫലസങ്കരപരിഹരണത്ഥം ന വുത്തോതി വത്വാ യദിപി ഫസ്സോ വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, ന പന ഫസ്സസ്സ വിയ വിഞ്ഞാണം സോ തസ്സ വിസേസപച്ചയോ ഹോതീതി വിഞ്ഞാണസ്സ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാദിതാ ന വുത്താതി ദസ്സേതും ‘‘യസ്മാ വാ’’തിആദി വുത്തം.

    Tadeva attano phalasseva phalabhāvenāti ‘‘manosamphasso’’ti phassassa kāraṇabhāvena yaṃ vuttaṃ, tadeva viññāṇaṃ attano phalassa phalabhāvena vuttassa phassassa ‘‘cakkhusamphassaja’’ntiādinā phalabhāvena vattuṃ na yuttaṃ. ‘‘Manosamphasso’’tiādinā labbhamānopi viññāṇaṃ paṭicca phassassa paccayabhāvo hetuphalasaṅkarapariharaṇatthaṃ na vuttoti vatvā yadipi phasso viññāṇassa paccayo hoti, na pana phassassa viya viññāṇaṃ so tassa visesapaccayo hotīti viññāṇassa cakkhusamphassajāditā na vuttāti dassetuṃ ‘‘yasmā vā’’tiādi vuttaṃ.

    അഭിധമ്മഭാജനീയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ൩. പഞ്ഹപുച്ഛകവണ്ണനാ

    3. Pañhapucchakavaṇṇanā

    ൧൫൦. തം തം സമുദായന്തി തം തം ചിത്തുപ്പാദസങ്ഖാതധമ്മസമുദായം, അനവസേസരൂപധമ്മസമുദായഞ്ച. യഥാസമ്ഭവന്തി ചോപനം പത്തോ സംവരോ ഛട്ഠദ്വാരേ, ഇതരോ ഛസുപീതി ഏവം യഥാസമ്ഭവം. തതോതി അഭിജ്ഝാദോമനസ്സാദിതോ. യഥായോഗന്തി യോ സംവരിതബ്ബോ, തദനുരൂപം.

    150. Taṃtaṃ samudāyanti taṃ taṃ cittuppādasaṅkhātadhammasamudāyaṃ, anavasesarūpadhammasamudāyañca. Yathāsambhavanti copanaṃ patto saṃvaro chaṭṭhadvāre, itaro chasupīti evaṃ yathāsambhavaṃ. Tatoti abhijjhādomanassādito. Yathāyoganti yo saṃvaritabbo, tadanurūpaṃ.

    കത്ഥചീതി തേ ഏവ പരിവട്ടേ സാമഞ്ഞേന വദതി. കത്ഥചീതി വാ തേസു പരിവട്ടേസു കിസ്മിഞ്ചിപി പദേസേ. കിഞ്ചിപി അപ്പകമ്പി. ഏകോവ പരിച്ഛേദോ, ന ആയതനവിഭങ്ഗാദീസു വിയ നാനാതി അധിപ്പായോ.

    Katthacīti te eva parivaṭṭe sāmaññena vadati. Katthacīti vā tesu parivaṭṭesu kismiñcipi padese. Kiñcipi appakampi. Ekova paricchedo, na āyatanavibhaṅgādīsu viya nānāti adhippāyo.

    പഞ്ഹപുച്ഛകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ഖന്ധവിഭങ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Khandhavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / അഭിധമ്മപിടക • Abhidhammapiṭaka / വിഭങ്ഗപാളി • Vibhaṅgapāḷi / ൧. ഖന്ധവിഭങ്ഗോ • 1. Khandhavibhaṅgo

    അട്ഠകഥാ • Aṭṭhakathā / അഭിധമ്മപിടക (അട്ഠകഥാ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / സമ്മോഹവിനോദനീ-അട്ഠകഥാ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
    ൧. സുത്തന്തഭാജനീയവണ്ണനാ • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
    ൨. അഭിധമ്മഭാജനീയവണ്ണനാ • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
    ൩. പഞ്ഹാപുച്ഛകവണ്ണനാ • 3. Pañhāpucchakavaṇṇanā

    ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / വിഭങ്ഗ-മൂലടീകാ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ൧. ഖന്ധവിഭങ്ഗോ • 1. Khandhavibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact