| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
२. खन्धयमकं
2. Khandhayamakaṃ
१. पण्णत्तिवारो
1. Paṇṇattivāro
उद्देसवारवण्णना
Uddesavāravaṇṇanā
२-३. खन्धयमके छसु कालभेदेसु पुग्गलओकासपुग्गलोकासवसेन खन्धानं उप्पादनिरोधा तेसं परिञ्ञा च वत्तब्बा। ते पन खन्धा ‘‘रूपक्खन्धो’’तिआदीहि पञ्चहि पदेहि वुच्चन्ति, तेसं दस अवयवपदानि। तत्थ यो रूपादिअवयवपदाभिहितो धम्मो, किं सो एव समुदायपदस्स अत्थो। यो च समुदायपदेन वुत्तो, सो एव अवयवपदस्साति एतस्मिं संसयट्ठाने रूपादिअवयवपदेहि वुत्तो एकदेसो सकलो वा समुदायपदानं अत्थो, समुदायपदेहि पन वुत्तो एकन्तेन रूपादिअवयवपदानं अत्थोति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘रूपं रूपक्खन्धो, रूपक्खन्धो रूप’’न्तिआदिना पदसोधनवारो वुत्तो।
2-3. Khandhayamake chasu kālabhedesu puggalaokāsapuggalokāsavasena khandhānaṃ uppādanirodhā tesaṃ pariññā ca vattabbā. Te pana khandhā ‘‘rūpakkhandho’’tiādīhi pañcahi padehi vuccanti, tesaṃ dasa avayavapadāni. Tattha yo rūpādiavayavapadābhihito dhammo, kiṃ so eva samudāyapadassa attho. Yo ca samudāyapadena vutto, so eva avayavapadassāti etasmiṃ saṃsayaṭṭhāne rūpādiavayavapadehi vutto ekadeso sakalo vā samudāyapadānaṃ attho, samudāyapadehi pana vutto ekantena rūpādiavayavapadānaṃ atthoti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho, rūpakkhandho rūpa’’ntiādinā padasodhanavāro vutto.
पुन ‘‘रूपक्खन्धो’’तिआदीनं समासपदानं उत्तरपदत्थप्पधानत्ता पधानभूतस्स खन्धपदस्स वेदनादिउपपदत्थस्स च सम्भवतो यथा ‘‘रूपक्खन्धो’’ति एतस्मिं पदे रूपावयवपदेन वुत्तस्स रूपक्खन्धभावो होति रूपसद्दस्स खन्धसद्दस्स च समानाधिकरणभावतोति, एवं तत्थ पधानभूतेन खन्धावयवपदेन वुत्तस्स वेदनाक्खन्धादिभावो होति खन्धपदेन वेदनादिपदानं समानाधिकरणत्ताति एतस्मिं संसयट्ठाने खन्धावयवपदेन वुत्तो धम्मो कोचि केनचि समुदायपदेन वुच्चति, न सब्बो सब्बेनाति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘रूपं रूपक्खन्धो, खन्धा वेदनाक्खन्धो’’तिआदिना पदसोधनमूलचक्कवारो वुत्तो। एवञ्च दस्सेन्तेन रूपादिसद्दस्स विसेसनभावो, खन्धसद्दस्स विसेसितब्बभावो, विसेसनविसेसितब्बानं समानाधिकरणभावो च दस्सितो होति।
Puna ‘‘rūpakkhandho’’tiādīnaṃ samāsapadānaṃ uttarapadatthappadhānattā padhānabhūtassa khandhapadassa vedanādiupapadatthassa ca sambhavato yathā ‘‘rūpakkhandho’’ti etasmiṃ pade rūpāvayavapadena vuttassa rūpakkhandhabhāvo hoti rūpasaddassa khandhasaddassa ca samānādhikaraṇabhāvatoti, evaṃ tattha padhānabhūtena khandhāvayavapadena vuttassa vedanākkhandhādibhāvo hoti khandhapadena vedanādipadānaṃ samānādhikaraṇattāti etasmiṃ saṃsayaṭṭhāne khandhāvayavapadena vutto dhammo koci kenaci samudāyapadena vuccati, na sabbo sabbenāti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho, khandhā vedanākkhandho’’tiādinā padasodhanamūlacakkavāro vutto. Evañca dassentena rūpādisaddassa visesanabhāvo, khandhasaddassa visesitabbabhāvo, visesanavisesitabbānaṃ samānādhikaraṇabhāvo ca dassito hoti.
तेनेत्थ संसयो होति – किं खन्धतो अञ्ञम्पि रूपं अत्थि, यतो विनिवत्तं रूपं खन्धविसेसनं होति, सब्बेव खन्धा किं खन्धविसेसनभूतेन रूपेन विसेसितब्बाति, किं पन तं खन्धविसेसनभूतं रूपन्ति? भूतुपादायरूपं तस्सेव गहितत्ता। निद्देसे ‘‘खन्धा रूपक्खन्धो’’ति पदं उद्धरित्वा विस्सज्जनं कतन्ति। एवं एतस्मिं संसयट्ठाने न खन्धतो अञ्ञं रूपं अत्थि, तेनेव चेतेन रूपसद्देन वुच्चमानं सुद्धेन खन्धसद्देन वुच्चते, न च सब्बे खन्धा खन्धविसेसनभूतेन रूपेन विसेसितब्बा, तेनेव ते विभजितब्बा, एस नयो वेदनाक्खन्धादीसुपीति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘रूपं खन्धो, खन्धा रूप’’न्तिआदिना सुद्धखन्धवारो वुत्तो।
Tenettha saṃsayo hoti – kiṃ khandhato aññampi rūpaṃ atthi, yato vinivattaṃ rūpaṃ khandhavisesanaṃ hoti, sabbeva khandhā kiṃ khandhavisesanabhūtena rūpena visesitabbāti, kiṃ pana taṃ khandhavisesanabhūtaṃ rūpanti? Bhūtupādāyarūpaṃ tasseva gahitattā. Niddese ‘‘khandhā rūpakkhandho’’ti padaṃ uddharitvā vissajjanaṃ katanti. Evaṃ etasmiṃ saṃsayaṭṭhāne na khandhato aññaṃ rūpaṃ atthi, teneva cetena rūpasaddena vuccamānaṃ suddhena khandhasaddena vuccate, na ca sabbe khandhā khandhavisesanabhūtena rūpena visesitabbā, teneva te vibhajitabbā, esa nayo vedanākkhandhādīsupīti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘rūpaṃ khandho, khandhā rūpa’’ntiādinā suddhakhandhavāro vutto.
ततो ‘‘रूपं खन्धो’’ति एतस्मिं अनुञ्ञायमाने ‘‘न केवलं अयं खन्धसद्दो रूपविसेसनोव, अथ खो वेदनादिविसेसनो चा’’ति रूपस्स खन्धभावनिच्छयानन्तरं खन्धानं रूपविसेसनयोगे च संसयो होति। तत्थ न सब्बे खन्धा वेदनादिविसेसनयुत्ता, अथ खो केचि केनचि विसेसनेन युञ्जन्तीति दस्सेतुं सुद्धखन्धमूलचक्कवारो वुत्तोति। एवं येसं उप्पादादयो वत्तब्बा, तेसं खन्धानं पण्णत्तिसोधनवसेन तन्निच्छयत्थं पण्णत्तिवारो वुत्तोति वेदितब्बो।
Tato ‘‘rūpaṃ khandho’’ti etasmiṃ anuññāyamāne ‘‘na kevalaṃ ayaṃ khandhasaddo rūpavisesanova, atha kho vedanādivisesano cā’’ti rūpassa khandhabhāvanicchayānantaraṃ khandhānaṃ rūpavisesanayoge ca saṃsayo hoti. Tattha na sabbe khandhā vedanādivisesanayuttā, atha kho keci kenaci visesanena yuñjantīti dassetuṃ suddhakhandhamūlacakkavāro vuttoti. Evaṃ yesaṃ uppādādayo vattabbā, tesaṃ khandhānaṃ paṇṇattisodhanavasena tannicchayatthaṃ paṇṇattivāro vuttoti veditabbo.
चत्तारि चत्तारि चक्कानि बन्धित्वाति एत्थ चक्कावयवभावतो चक्कानीति यमकानि वुत्तानि एकेकखन्धमूलानि चत्तारि चत्तारि यमकानि बन्धित्वाति। इमिना हि एत्थ अत्थेन भवितब्बन्ति। चत्तारि चत्तारि यमकानि यथा एकेकखन्धमूलकानि होन्ति, एवं बन्धित्वाति वा अत्थो दट्ठब्बो। तत्थ ‘‘रूपं रूपक्खन्धो’’ति एवमादिकं मूलपदं नाभिं कत्वा ‘‘खन्धा’’ति इदं नेमिं, ‘‘वेदनाक्खन्धो’’तिआदीनि अरे कत्वा चक्कभावो वुत्तोति वेदितब्बो, न मण्डलभावेन सम्बज्झनतो। वेदनाक्खन्धमूलकादीसुपि हि हेट्ठिमं सोधेत्वाव पाठो गतो, न मण्डलसम्बन्धेनाति। तेनेव च कारणेनाति सुद्धखन्धलाभमत्तमेव गहेत्वा खन्धविसेसने रूपादिम्हि सुद्धरूपादिमत्तताय अट्ठत्वा खन्धविसेसनभावसङ्खातं रूपादिअत्थं दस्सेतुं खन्धसद्देन सह योजेत्वा ‘‘खन्धा रूपक्खन्धो’’तिआदिना नयेन पदं उद्धरित्वा अत्थस्स विभत्तत्ताति अत्थो।
Cattāri cattāri cakkāni bandhitvāti ettha cakkāvayavabhāvato cakkānīti yamakāni vuttāni ekekakhandhamūlāni cattāri cattāri yamakāni bandhitvāti. Iminā hi ettha atthena bhavitabbanti. Cattāri cattāri yamakāni yathā ekekakhandhamūlakāni honti, evaṃ bandhitvāti vā attho daṭṭhabbo. Tattha ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho’’ti evamādikaṃ mūlapadaṃ nābhiṃ katvā ‘‘khandhā’’ti idaṃ nemiṃ, ‘‘vedanākkhandho’’tiādīni are katvā cakkabhāvo vuttoti veditabbo, na maṇḍalabhāvena sambajjhanato. Vedanākkhandhamūlakādīsupi hi heṭṭhimaṃ sodhetvāva pāṭho gato, na maṇḍalasambandhenāti. Teneva ca kāraṇenāti suddhakhandhalābhamattameva gahetvā khandhavisesane rūpādimhi suddharūpādimattatāya aṭṭhatvā khandhavisesanabhāvasaṅkhātaṃ rūpādiatthaṃ dassetuṃ khandhasaddena saha yojetvā ‘‘khandhā rūpakkhandho’’tiādinā nayena padaṃ uddharitvā atthassa vibhattattāti attho.
उद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
निद्देसवारवण्णना
Niddesavāravaṇṇanā
२६. पियरूपं सातरूपन्ति ‘‘चक्खुं लोके पियरूपं…पे॰… रूपा लोके…पे॰… चक्खुविञ्ञाणं…पे॰… चक्खुसम्फस्सो…पे॰… चक्खुसम्फस्सजा वेदना…पे॰… रूपसञ्ञा…पे॰… रूपसञ्चेतना…पे॰… रूपतण्हा…पे॰… रूपवितक्को…पे॰… रूपविचारो’’ति (दी॰ नि॰ २.४००; म॰ नि॰ १.१३३; विभ॰ २०३) एवं वुत्तं तण्हावत्थुभूतं तेभूमकं वेदितब्बं, तस्मा यं पञ्चक्खन्धसमुदायभूतं पियरूपसातरूपं, तं एकदेसेन रूपक्खन्धो होतीति आह ‘‘पियरूपं सातरूपं रूपं न रूपक्खन्धो’’ति। पियसभावताय वा रूपक्खन्धो पियरूपे पविसति, न रुप्पनसभावेनाति ‘‘पियरूपं सातरूपं रूपं न रूपक्खन्धो’’ति वुत्तं। सञ्ञायमके ताव दिट्ठिसञ्ञाति ‘‘विसेसो’’ति वचनसेसो। तत्थ दिट्ठि एव सञ्ञा दिट्ठिसञ्ञा। ‘‘सयं समादाय वतानि जन्तु, उच्चावचं गच्छति सञ्ञसत्तो’’ति (सु॰ नि॰ ७९८), ‘‘सञ्ञाविरत्तस्स न सन्ति गन्था’’ति (सु॰ नि॰ ८५३) च एवमादीसु हि दिट्ठि च ‘‘सञ्ञा’’ति वुत्ताति।
26. Piyarūpaṃ sātarūpanti ‘‘cakkhuṃ loke piyarūpaṃ…pe… rūpā loke…pe… cakkhuviññāṇaṃ…pe… cakkhusamphasso…pe… cakkhusamphassajā vedanā…pe… rūpasaññā…pe… rūpasañcetanā…pe… rūpataṇhā…pe… rūpavitakko…pe… rūpavicāro’’ti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203) evaṃ vuttaṃ taṇhāvatthubhūtaṃ tebhūmakaṃ veditabbaṃ, tasmā yaṃ pañcakkhandhasamudāyabhūtaṃ piyarūpasātarūpaṃ, taṃ ekadesena rūpakkhandho hotīti āha ‘‘piyarūpaṃ sātarūpaṃ rūpaṃ na rūpakkhandho’’ti. Piyasabhāvatāya vā rūpakkhandho piyarūpe pavisati, na ruppanasabhāvenāti ‘‘piyarūpaṃ sātarūpaṃ rūpaṃ na rūpakkhandho’’ti vuttaṃ. Saññāyamake tāva diṭṭhisaññāti ‘‘viseso’’ti vacanaseso. Tattha diṭṭhi eva saññā diṭṭhisaññā. ‘‘Sayaṃ samādāya vatāni jantu, uccāvacaṃ gacchati saññasatto’’ti (su. ni. 798), ‘‘saññāvirattassa na santi ganthā’’ti (su. ni. 853) ca evamādīsu hi diṭṭhi ca ‘‘saññā’’ti vuttāti.
२८. ‘‘न खन्धा न वेदनाक्खन्धोति? आमन्ता’’ति एवं खन्धसद्दप्पवत्तिया अभावे वेदनाक्खन्धसद्दप्पवत्तिया च अभावोति पण्णत्तिसोधनमत्तमेव करोतीति दट्ठब्बं, न अञ्ञधम्मसब्भावो एवेत्थ पमाणं। एवञ्च कत्वा ‘‘नायतना न सोतायतनन्ति? आमन्ता’’तिआदिं वक्खतीति।
28. ‘‘Na khandhā na vedanākkhandhoti? Āmantā’’ti evaṃ khandhasaddappavattiyā abhāve vedanākkhandhasaddappavattiyā ca abhāvoti paṇṇattisodhanamattameva karotīti daṭṭhabbaṃ, na aññadhammasabbhāvo evettha pamāṇaṃ. Evañca katvā ‘‘nāyatanā na sotāyatananti? Āmantā’’tiādiṃ vakkhatīti.
३९. रूपतो अञ्ञे वेदनादयोति एत्थ लोकुत्तरा वेदनादयो दट्ठब्बा। ते हि पियरूपा च सातरूपा च न होन्ति तण्हाय अनारम्मणत्ताति रूपतो अञ्ञे होन्तीति। रूपञ्च खन्धे च ठपेत्वा अवसेसाति इदम्पि एतेहि सद्धिं न-सद्दानं अप्पवत्तिमत्तमेव सन्धाय वुत्तन्ति दट्ठब्बं। एवञ्च कत्वा ‘‘चक्खुञ्च आयतने च ठपेत्वा अवसेसा न चेव चक्खु न च आयतना’’तिआदिं (यम॰ १.आयतनयमक.१५) वक्खति। न हि तत्थ अवसेसग्गहणेन गय्हमानं कञ्चि अत्थि। यदि सिया, धम्मायतनं सिया। वक्खति हि ‘‘धम्मो आयतनन्ति? आमन्ता’’ति (यम॰ १.आयतनयमक.१६)। तण्हावत्थु च न तं सिया। यदि सिया, पियरूपसातरूपभावतो रूपं सिया ‘‘रूपं खन्धोति? आमन्ता’’ति (यम॰ १.खन्धयमक.४०) वचनतो खन्धो चाति। अट्ठकथायं पन अविज्जमानेपि विज्जमानं उपादाय इत्थिपुरिसादिग्गहणसब्भावं सन्धाय अवसेसाति एत्थ पञ्ञत्तिया गहणं कतन्ति वेदितब्बं।
39. Rūpato aññe vedanādayoti ettha lokuttarā vedanādayo daṭṭhabbā. Te hi piyarūpā ca sātarūpā ca na honti taṇhāya anārammaṇattāti rūpato aññe hontīti. Rūpañca khandhe caṭhapetvā avasesāti idampi etehi saddhiṃ na-saddānaṃ appavattimattameva sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Evañca katvā ‘‘cakkhuñca āyatane ca ṭhapetvā avasesā na ceva cakkhu na ca āyatanā’’tiādiṃ (yama. 1.āyatanayamaka.15) vakkhati. Na hi tattha avasesaggahaṇena gayhamānaṃ kañci atthi. Yadi siyā, dhammāyatanaṃ siyā. Vakkhati hi ‘‘dhammo āyatananti? Āmantā’’ti (yama. 1.āyatanayamaka.16). Taṇhāvatthu ca na taṃ siyā. Yadi siyā, piyarūpasātarūpabhāvato rūpaṃ siyā ‘‘rūpaṃ khandhoti? Āmantā’’ti (yama. 1.khandhayamaka.40) vacanato khandho cāti. Aṭṭhakathāyaṃ pana avijjamānepi vijjamānaṃ upādāya itthipurisādiggahaṇasabbhāvaṃ sandhāya avasesāti ettha paññattiyā gahaṇaṃ katanti veditabbaṃ.
निद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२. पवत्तिवारवण्णना
2. Pavattivāravaṇṇanā
५०-२०५. पवत्तिवारे वेदनाक्खन्धादिमूलकानि पच्छिमेनेव सह योजेत्वा तीणि द्वे एकञ्च यमकानि वुत्तानि, न पुरिमेन। कस्मा? अमिस्सककालभेदेसु वारेसु अत्थविसेसाभावतो। पुरिमस्स हि पच्छिमेन योजितयमकमेव पच्छिमस्स पुरिमेन योजनाय पुच्छानं उप्पटिपाटिया वुच्चेय्य, अत्थे पन न कोचि विसेसोति। पुच्छाविस्सज्जनेसुपि विसेसो नत्थि, तेन तथा योजना न कताति। कालभेदा पनेत्थ छ एव वुत्ता। अतीतेन पच्चुप्पन्नो, अनागतेन पच्चुप्पन्नो, अनागतेनातीतोति एते पन तयो यथादस्सिता मिस्सककालभेदा एव तयो, न विसुं विज्जन्तीति न गहिता। तत्थ तत्थ हि पटिलोमपुच्छाहि अतीतेन पच्चुप्पन्नादयो कालभेदा दस्सिता, तेनेव च नयेन ‘‘यस्स रूपक्खन्धो उप्पज्जित्थ, तस्स वेदनाक्खन्धो उप्पज्जती’’तिआदि सक्का योजेतुं। तेनेव हि मिस्सककालभेदेसु च न पच्छिमपच्छिमस्स खन्धस्स पुरिमपुरिमेन योजनं कत्वा यमकानि वुत्तानि, अमिस्सककालभेदेसु गहितनियामेन सुखग्गहणत्थम्पि पच्छिमपच्छिमेनेव योजेत्वा वुत्तानीति।
50-205. Pavattivāre vedanākkhandhādimūlakāni pacchimeneva saha yojetvā tīṇi dve ekañca yamakāni vuttāni, na purimena. Kasmā? Amissakakālabhedesu vāresu atthavisesābhāvato. Purimassa hi pacchimena yojitayamakameva pacchimassa purimena yojanāya pucchānaṃ uppaṭipāṭiyā vucceyya, atthe pana na koci visesoti. Pucchāvissajjanesupi viseso natthi, tena tathā yojanā na katāti. Kālabhedā panettha cha eva vuttā. Atītena paccuppanno, anāgatena paccuppanno, anāgatenātītoti ete pana tayo yathādassitā missakakālabhedā eva tayo, na visuṃ vijjantīti na gahitā. Tattha tattha hi paṭilomapucchāhi atītena paccuppannādayo kālabhedā dassitā, teneva ca nayena ‘‘yassa rūpakkhandho uppajjittha, tassa vedanākkhandho uppajjatī’’tiādi sakkā yojetuṃ. Teneva hi missakakālabhedesu ca na pacchimapacchimassa khandhassa purimapurimena yojanaṃ katvā yamakāni vuttāni, amissakakālabhedesu gahitaniyāmena sukhaggahaṇatthampi pacchimapacchimeneva yojetvā vuttānīti.
इमिनायेव च लक्खणेनातिआदिना येन कारणेन ‘‘पुरेपञ्हो’’ति च ‘‘पच्छापञ्हो’’ति च नामं वुत्तं, तं दस्सेति। यस्स हि सरूपदस्सनेन विस्सज्जनं होति, सो परिपूरेत्वा विस्सज्जेतब्बत्थसङ्गण्हनतो परिपुण्णपञ्हो नाम। तंविस्सज्जनस्स पन पुरिमकोट्ठासेन सदिसत्थताय पुरेपञ्हो, पच्छिमकोट्ठाससदिसत्थताय ‘‘पच्छापञ्हो’’ति च नामं वुत्तं। सदिसत्थता च सन्निट्ठानसंसयपदविसेसं अविचारेत्वा एकेन पदेन सङ्गहितस्स खन्धस्स उप्पादनिरोधलाभसामञ्ञमत्तेन पुरेपञ्हे दट्ठब्बा। सन्निट्ठानपदसङ्गहितस्स वा खन्धस्स अनुञ्ञातवसेन पुरेपञ्हो वुत्तोति युत्तं।
Imināyevaca lakkhaṇenātiādinā yena kāraṇena ‘‘purepañho’’ti ca ‘‘pacchāpañho’’ti ca nāmaṃ vuttaṃ, taṃ dasseti. Yassa hi sarūpadassanena vissajjanaṃ hoti, so paripūretvā vissajjetabbatthasaṅgaṇhanato paripuṇṇapañho nāma. Taṃvissajjanassa pana purimakoṭṭhāsena sadisatthatāya purepañho, pacchimakoṭṭhāsasadisatthatāya ‘‘pacchāpañho’’ti ca nāmaṃ vuttaṃ. Sadisatthatā ca sanniṭṭhānasaṃsayapadavisesaṃ avicāretvā ekena padena saṅgahitassa khandhassa uppādanirodhalābhasāmaññamattena purepañhe daṭṭhabbā. Sanniṭṭhānapadasaṅgahitassa vā khandhassa anuññātavasena purepañho vuttoti yuttaṃ.
सन्निट्ठानत्थस्सेव पटिक्खिपनं पटिक्खेपो, संसयत्थनिवारणं पटिसेधोति अयं पटिक्खेपपटिसेधानं विसेसो। पाळिपदमेव हुत्वाति पुच्छापाळिया ‘‘नुप्पज्जती’’ति यं पदं वुत्तं, न-कारविरहितं तदेव पदं हुत्वाति अत्थो। तत्थ उप्पत्तिनिरोधपटिसेधस्स पटिसेधनत्थं पाळिगतिया विस्सज्जनं उप्पत्तिनिरोधानमेव पटिसेधनत्थं पटिसेधेन विस्सज्जनं कतन्ति वेदितब्बं।
Sanniṭṭhānatthasseva paṭikkhipanaṃ paṭikkhepo, saṃsayatthanivāraṇaṃ paṭisedhoti ayaṃ paṭikkhepapaṭisedhānaṃ viseso. Pāḷipadameva hutvāti pucchāpāḷiyā ‘‘nuppajjatī’’ti yaṃ padaṃ vuttaṃ, na-kāravirahitaṃ tadeva padaṃ hutvāti attho. Tattha uppattinirodhapaṭisedhassa paṭisedhanatthaṃ pāḷigatiyā vissajjanaṃ uppattinirodhānameva paṭisedhanatthaṃ paṭisedhena vissajjanaṃ katanti veditabbaṃ.
चतुन्नं पञ्हानं पञ्चन्नञ्च विस्सज्जनानं सत्तवीसतिया ठानेसु पक्खेपो तदेकदेसपक्खेपवसेन वुत्तोति वेदितब्बो। परिपुण्णपञ्हो एव हि सरूपदस्सनेन च विस्सज्जनं सत्तवीसतिया ठानेसु पक्खिपितब्बन्ति।
Catunnaṃ pañhānaṃ pañcannañca vissajjanānaṃ sattavīsatiyā ṭhānesu pakkhepo tadekadesapakkhepavasena vuttoti veditabbo. Paripuṇṇapañho eva hi sarūpadassanena ca vissajjanaṃ sattavīsatiyā ṭhānesu pakkhipitabbanti.
किं नु सक्का इतो परन्ति इतो पाळिववत्थानदस्सनादितो अञ्ञो किं नु सक्का कातुन्ति अञ्ञस्स सक्कुणेय्यस्स अभावं दस्सेति।
Kiṃ nu sakkā ito paranti ito pāḷivavatthānadassanādito añño kiṃ nu sakkā kātunti aññassa sakkuṇeyyassa abhāvaṃ dasseti.
‘‘सुद्धावासानं तेसं तत्थ रूपक्खन्धो च नुप्पज्जित्थ वेदनाक्खन्धो च नुप्पज्जित्था’’ति एतेन सुद्धावासभूमीसु एकभूमियम्पि दुतिया उपपत्ति नत्थीति ञापितं होति। पटिसन्धितो पभुति हि याव चुति, ताव पवत्तकम्मजसन्तानं एकत्तेन गहेत्वा तस्स उप्पादनिरोधवसेन अयं देसना पवत्ता। तस्मिञ्हि अब्बोच्छिन्ने कुसलादीनञ्च पवत्ति होति, वोच्छिन्ने च अप्पवत्तीति तेनेव च उप्पादनिरोधा दस्सिता, तस्मा तस्स एकसत्तस्स पटिसन्धिउप्पादतो याव चुतिनिरोधो, ताव अतीतता नत्थि, न च ततो पुब्बे तत्थ पटिसन्धिवसेन कम्मजसन्तानं उप्पन्नपुब्बन्ति खन्धद्वयम्पि ‘‘नुप्पज्जित्था’’ति वुत्तं। कस्मा पन एताय पाळिया सकलेपि सुद्धावासे दुतिया पटिसन्धि नत्थीति न विञ्ञायतीति? उद्धंसोतपाळिसब्भावा। द्वेपि हि पाळियो संसन्देतब्बाति।
‘‘Suddhāvāsānaṃ tesaṃ tattha rūpakkhandho ca nuppajjittha vedanākkhandho ca nuppajjitthā’’ti etena suddhāvāsabhūmīsu ekabhūmiyampi dutiyā upapatti natthīti ñāpitaṃ hoti. Paṭisandhito pabhuti hi yāva cuti, tāva pavattakammajasantānaṃ ekattena gahetvā tassa uppādanirodhavasena ayaṃ desanā pavattā. Tasmiñhi abbocchinne kusalādīnañca pavatti hoti, vocchinne ca appavattīti teneva ca uppādanirodhā dassitā, tasmā tassa ekasattassa paṭisandhiuppādato yāva cutinirodho, tāva atītatā natthi, na ca tato pubbe tattha paṭisandhivasena kammajasantānaṃ uppannapubbanti khandhadvayampi ‘‘nuppajjitthā’’ti vuttaṃ. Kasmā pana etāya pāḷiyā sakalepi suddhāvāse dutiyā paṭisandhi natthīti na viññāyatīti? Uddhaṃsotapāḷisabbhāvā. Dvepi hi pāḷiyo saṃsandetabbāti.
‘‘असञ्ञसत्तानं तेसं तत्थ रूपक्खन्धो उप्पज्जिस्सती’’ति एत्थ ‘‘यस्स यत्थ रूपक्खन्धो उप्पज्जिस्सती’’ति एतेन सन्निट्ठानेन विसेसिता असञ्ञसत्तापि सन्तीति ते एव गहेत्वा ‘‘असञ्ञसत्तान’’न्ति वुत्तं। तेन ये सन्निट्ठानेन वज्जिता, ते ततो पञ्चवोकारं गन्त्वा परिनिब्बायिस्सन्ति, न तेसं पुन असञ्ञे उपपत्तिप्पसङ्गो अत्थीति ते सन्धायाह – ‘‘पच्छिमभविकानं तेसं तत्थ रूपक्खन्धो च नुप्पज्जिस्सति वेदनाक्खन्धो च नुप्पज्जिस्सती’’ति (यम॰ १.खन्धयमक.६५)। एत्थ किं पञ्चवोकारादिभावो विय पच्छिमभवोपि कोचि अत्थि, यत्थ तेसमनुप्पत्ति भविस्सतीति? नत्थि पञ्चवोकारादिभवेस्वेव यत्थ वा तत्थ वा ठितानं पच्छिमभविकानं ‘‘यस्स यत्थ रूपक्खन्धो नुप्पज्जिस्सती’’ति एतेन सन्निट्ठानेन सङ्गहितत्ता। तेसं तत्थ इतरानुप्पत्तिभावञ्च अनुजानन्तो ‘‘वेदनाक्खन्धो च नुप्पज्जिस्सती’’ति आहाति।
‘‘Asaññasattānaṃ tesaṃ tattha rūpakkhandho uppajjissatī’’ti ettha ‘‘yassa yattha rūpakkhandho uppajjissatī’’ti etena sanniṭṭhānena visesitā asaññasattāpi santīti te eva gahetvā ‘‘asaññasattāna’’nti vuttaṃ. Tena ye sanniṭṭhānena vajjitā, te tato pañcavokāraṃ gantvā parinibbāyissanti, na tesaṃ puna asaññe upapattippasaṅgo atthīti te sandhāyāha – ‘‘pacchimabhavikānaṃ tesaṃ tattha rūpakkhandho ca nuppajjissati vedanākkhandho ca nuppajjissatī’’ti (yama. 1.khandhayamaka.65). Ettha kiṃ pañcavokārādibhāvo viya pacchimabhavopi koci atthi, yattha tesamanuppatti bhavissatīti? Natthi pañcavokārādibhavesveva yattha vā tattha vā ṭhitānaṃ pacchimabhavikānaṃ ‘‘yassa yattha rūpakkhandho nuppajjissatī’’ti etena sanniṭṭhānena saṅgahitattā. Tesaṃ tattha itarānuppattibhāvañca anujānanto ‘‘vedanākkhandho ca nuppajjissatī’’ti āhāti.
‘‘सुद्धावासे परिनिब्बन्तान’’न्ति इदं सप्पटिसन्धिकानं अप्पटिसन्धिकानञ्च सुद्धावासानं तंतंभूमियं खन्धपरिनिब्बानवसेन वुत्तन्ति वेदितब्बं। सब्बेसञ्हि तेसं तत्थ वेदनाक्खन्धो नुप्पज्जित्थाति। यथा पन ‘‘निरुज्झिस्सती’’ति वचनं पच्चुप्पन्नेपि उप्पादक्खणसमङ्गिम्हि पवत्तति, न एवं ‘‘उप्पज्जित्था’’ति वचनं पच्चुप्पन्ने पवत्तति, अथ खो उप्पज्जित्वा विगते अतीते एव, तस्मा ‘‘परिनिब्बन्तानं नुप्पज्जित्था’’ति वुत्तं उप्पन्नसन्तानस्स अविगतत्ता। अनन्ता लोकधातुयोति ओकासस्स अपरिच्छिन्नत्ता ओकासवसेन वुच्चमानानं उप्पादनिरोधानम्पि परिच्छेदाभावतो संकिण्णता होतीति ‘‘यत्थ वेदनाक्खन्धो उप्पज्जति, तत्थ सञ्ञाक्खन्धो निरुज्झतीति? आमन्ता’’ति वुत्तं।
‘‘Suddhāvāse parinibbantāna’’nti idaṃ sappaṭisandhikānaṃ appaṭisandhikānañca suddhāvāsānaṃ taṃtaṃbhūmiyaṃ khandhaparinibbānavasena vuttanti veditabbaṃ. Sabbesañhi tesaṃ tattha vedanākkhandho nuppajjitthāti. Yathā pana ‘‘nirujjhissatī’’ti vacanaṃ paccuppannepi uppādakkhaṇasamaṅgimhi pavattati, na evaṃ ‘‘uppajjitthā’’ti vacanaṃ paccuppanne pavattati, atha kho uppajjitvā vigate atīte eva, tasmā ‘‘parinibbantānaṃ nuppajjitthā’’ti vuttaṃ uppannasantānassa avigatattā. Anantā lokadhātuyoti okāsassa aparicchinnattā okāsavasena vuccamānānaṃ uppādanirodhānampi paricchedābhāvato saṃkiṇṇatā hotīti ‘‘yattha vedanākkhandho uppajjati, tattha saññākkhandho nirujjhatīti? Āmantā’’ti vuttaṃ.
पवत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
३. परिञ्ञावारवण्णना
3. Pariññāvāravaṇṇanā
२०६-२०८. पुग्गलोकासवारो लब्भमानोपीति कस्मा वुत्तं, ननु ओकासवारस्स अलाभे तस्सपि अलाभेन भवितब्बन्ति? न, तत्थ पुग्गलस्सेव परिञ्ञावचनतो। पुग्गलोकासवारेपि हि ओकासे पुग्गलस्सेव परिञ्ञा वुच्चति, न ओकासस्स। ओकासवारोपि च यदि वुच्चेय्य, ‘‘यत्थ रूपक्खन्धं परिजानाती’’ति ओकासे पुग्गलस्सेव परिजाननवसेन वुच्चेय्य, तस्मा पुग्गलोकासवारस्सेव लब्भमानता वुत्ता, न ओकासवारस्साति। तेनाह – ‘‘आमन्ता…पे॰… सिया’’ति।
206-208. Puggalokāsavārolabbhamānopīti kasmā vuttaṃ, nanu okāsavārassa alābhe tassapi alābhena bhavitabbanti? Na, tattha puggalasseva pariññāvacanato. Puggalokāsavārepi hi okāse puggalasseva pariññā vuccati, na okāsassa. Okāsavāropi ca yadi vucceyya, ‘‘yattha rūpakkhandhaṃ parijānātī’’ti okāse puggalasseva parijānanavasena vucceyya, tasmā puggalokāsavārasseva labbhamānatā vuttā, na okāsavārassāti. Tenāha – ‘‘āmantā…pe… siyā’’ti.
तेनेवाति पवत्ते चित्तक्खणवसेन तिण्णं अद्धानं लाभतो एव, अञ्ञथा चुतिपटिसन्धिक्खणे रूपक्खन्धपरिजाननस्स अभावा ‘‘यो रूपक्खन्धं परिजानाति, सो वेदनाक्खन्धं परिजानाती’’ति एत्थ ‘‘नत्थी’’ति विस्सज्जनेन भवितब्बं सिया, ‘‘आमन्ता’’ति च कतन्ति। सन्निट्ठानसंसयपदसङ्गहितानं परिञ्ञानं पवत्ते चित्तक्खणे एव लाभं दस्सेन्तो ‘‘लोकुत्तरमग्गक्खणस्मिञ्ही’’तिआदिमाह। न परिजानातीति पञ्हे पुथुज्जनं सन्धाय आमन्ताति वुत्तन्ति इदं पुथुज्जनस्स सब्बथा परिञ्ञाकिच्चस्स अभावतो वुत्तं। ‘‘अरहा रूपक्खन्धं न परिजानाति नो च वेदनाक्खन्धं न परिजानित्थ, अग्गमग्गसमङ्गिञ्च अरहन्तञ्च ठपेत्वा अवसेसा पुग्गला रूपक्खन्धञ्च न परिजानन्ति वेदनाक्खन्धञ्च न परिजानित्था’’ति पन वचनेन ‘‘अग्गमग्गसमङ्गिं ठपेत्वा अञ्ञो कोचि परिजानाती’’ति वत्तब्बो नत्थीति दस्सितं होति, तेन तदवसेसपुग्गले सन्धाय ‘‘आमन्ता’’ति वुत्तन्ति विञ्ञायतीति।
Tenevāti pavatte cittakkhaṇavasena tiṇṇaṃ addhānaṃ lābhato eva, aññathā cutipaṭisandhikkhaṇe rūpakkhandhaparijānanassa abhāvā ‘‘yo rūpakkhandhaṃ parijānāti, so vedanākkhandhaṃ parijānātī’’ti ettha ‘‘natthī’’ti vissajjanena bhavitabbaṃ siyā, ‘‘āmantā’’ti ca katanti. Sanniṭṭhānasaṃsayapadasaṅgahitānaṃ pariññānaṃ pavatte cittakkhaṇe eva lābhaṃ dassento ‘‘lokuttaramaggakkhaṇasmiñhī’’tiādimāha. Na parijānātīti pañhe puthujjanaṃ sandhāya āmantāti vuttanti idaṃ puthujjanassa sabbathā pariññākiccassa abhāvato vuttaṃ. ‘‘Arahā rūpakkhandhaṃ na parijānāti no ca vedanākkhandhaṃ na parijānittha, aggamaggasamaṅgiñca arahantañca ṭhapetvā avasesā puggalā rūpakkhandhañca na parijānanti vedanākkhandhañca na parijānitthā’’ti pana vacanena ‘‘aggamaggasamaṅgiṃ ṭhapetvā añño koci parijānātī’’ti vattabbo natthīti dassitaṃ hoti, tena tadavasesapuggale sandhāya ‘‘āmantā’’ti vuttanti viññāyatīti.
परिञ्ञावारवण्णना निट्ठिता।
Pariññāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
खन्धयमकवण्णना निट्ठिता।
Khandhayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / २. खन्धयमकं • 2. Khandhayamakaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / २. खन्धयमकं • 2. Khandhayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / २. खन्धयमकं • 2. Khandhayamakaṃ
