Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / పఞ్చపకరణ-అనుటీకా • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
౨. ఖన్ధయమకం
2. Khandhayamakaṃ
౧. పణ్ణత్తివారో
1. Paṇṇattivāro
ఉద్దేసవారవణ్ణనా
Uddesavāravaṇṇanā
౨-౩. ఖన్ధయమకే …పే॰… పరిఞ్ఞా చ వత్తబ్బాతి ఇదం పధానభావేన వత్తబ్బదస్సనం. అభిఞ్ఞేయ్యకథా హి అభిధమ్మో, సా చ యావదేవ పరిఞ్ఞత్తాతి పరిఞ్ఞాసు చ న వినా తీరణపరిఞ్ఞాయ పహానపరిఞ్ఞా, తీరణఞ్చ సమ్పుణ్ణపరానుగ్గహస్స అధిప్పేతత్తా కాలపుగ్గలోకాసవిభాగముఖేన ఖన్ధానం విసుం సహ చ ఉప్పాదనిరోధలక్ఖణపరిగ్గహవసేన సాతిసయం సమ్భవతి, నాఞ్ఞథాతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఛసు కాలభేదేసు…పే॰… పరిఞ్ఞా చ వత్తబ్బా’’తి పధానం వత్తబ్బం ఉద్ధరతి. తత్థ పన యథా న తీరణపరిఞ్ఞాయ వినా పహానపరిఞ్ఞా, ఏవం తీరణపరిఞ్ఞా వినా ఞాతపరిఞ్ఞాయ. సా చ సుతమయఞాణమూలికాతి దేసనాకుసలో సత్థా అన్వయతో బ్యతిరేకతో చ సముదాయావయవపదత్థాదివిభాగదస్సనముఖేన ఖన్ధేసు పరిఞ్ఞాప్పభేదం పకాసేతుకామో ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధా’’తిఆదినా దేసనం ఆరభీతి దస్సేన్తో ‘‘తే పన ఖన్ధా’’తిఆదిమాహ. పఞ్చహి పదేహీతి పఞ్చహి సముదాయపదేహి.
2-3. Khandhayamake…pe… pariññā ca vattabbāti idaṃ padhānabhāvena vattabbadassanaṃ. Abhiññeyyakathā hi abhidhammo, sā ca yāvadeva pariññattāti pariññāsu ca na vinā tīraṇapariññāya pahānapariññā, tīraṇañca sampuṇṇaparānuggahassa adhippetattā kālapuggalokāsavibhāgamukhena khandhānaṃ visuṃ saha ca uppādanirodhalakkhaṇapariggahavasena sātisayaṃ sambhavati, nāññathāti imamatthaṃ dassento ‘‘chasu kālabhedesu…pe… pariññā ca vattabbā’’ti padhānaṃ vattabbaṃ uddharati. Tattha pana yathā na tīraṇapariññāya vinā pahānapariññā, evaṃ tīraṇapariññā vinā ñātapariññāya. Sā ca sutamayañāṇamūlikāti desanākusalo satthā anvayato byatirekato ca samudāyāvayavapadatthādivibhāgadassanamukhena khandhesu pariññāppabhedaṃ pakāsetukāmo ‘‘pañcakkhandhā’’tiādinā desanaṃ ārabhīti dassento ‘‘te pana khandhā’’tiādimāha. Pañcahi padehīti pañcahi samudāyapadehi.
తత్థాతి తేసు సముదాయావయవపదేసు. ధమ్మోతి రుప్పనాదికో ఞేయ్యధమ్మో. సముదాయపదస్సాతి రూపక్ఖన్ధాదిసముదాయపదస్స. యదిపి అవయవవినిముత్తో పరమత్థతో సముదాయో నామ నత్థి, యథా పన అవయవో సముదాయో న హోతి, ఏవం న సముదాయోపి అవయవోతి సతిపి సముదాయావయవానం భేదే ద్విన్నం పదానం సమానాధికరణభావతో అత్థేవాభేదోతి పదద్వయస్స సమానత్థతాయ సియా ఆసఙ్కాతి ఆహ ‘‘ఏతస్మిం సంసయట్ఠానే’’తి. ‘‘చక్ఖాయతనం రూపక్ఖన్ధగణనం గచ్ఛతి, విఞ్ఞాణక్ఖన్ధో తజ్జా మనోవిఞ్ఞాణధాతూ’’తిఆదీసు ఏకదేసో సముదాయపదత్థో వుత్తో, ‘‘యం కిఞ్చి రూపం…పే॰… అయం వుచ్చతి రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు (విభ॰ ౨) పన సకలోతి ఆహ ‘‘రూపాది…పే॰… అత్థో’’తి. అవయవపదానఞ్చేత్థ విసేసనవిసేసితబ్బవిసయానం సమానాధికరణతాయ సముదాయపదత్థతా వుత్తా, తతో ఏవ సముదాయపదానమ్పి అవయవపదత్థతా. న హి విసేసనవిసేసితబ్బానం అత్థానం అచ్చన్తం భేదో అభేదో వా ఇచ్ఛితో, అథ ఖో భేదాభేదో, తస్మా అభేదదస్సనవసేన పఠమనయో వుత్తో, భేదదస్సనవసేన దుతియనయో. యో హి రుప్పనాదిసఙ్ఖాతో రాసట్ఠో అవయవపదేహి రూపాదిసద్దేహి చ ఖన్ధసద్దేన చ విసేసనవిసేసితబ్బభావేన భిన్దిత్వా వుత్తో, స్వాయం అత్థతో రాసిభావేన అపేక్ఖితో రుప్పనాదిఅత్థో ఏవాతి.
Tatthāti tesu samudāyāvayavapadesu. Dhammoti ruppanādiko ñeyyadhammo. Samudāyapadassāti rūpakkhandhādisamudāyapadassa. Yadipi avayavavinimutto paramatthato samudāyo nāma natthi, yathā pana avayavo samudāyo na hoti, evaṃ na samudāyopi avayavoti satipi samudāyāvayavānaṃ bhede dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato atthevābhedoti padadvayassa samānatthatāya siyā āsaṅkāti āha ‘‘etasmiṃ saṃsayaṭṭhāne’’ti. ‘‘Cakkhāyatanaṃ rūpakkhandhagaṇanaṃ gacchati, viññāṇakkhandho tajjā manoviññāṇadhātū’’tiādīsu ekadeso samudāyapadattho vutto, ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ…pe… ayaṃ vuccati rūpakkhandho’’tiādīsu (vibha. 2) pana sakaloti āha ‘‘rūpādi…pe… attho’’ti. Avayavapadānañcettha visesanavisesitabbavisayānaṃ samānādhikaraṇatāya samudāyapadatthatā vuttā, tato eva samudāyapadānampi avayavapadatthatā. Na hi visesanavisesitabbānaṃ atthānaṃ accantaṃ bhedo abhedo vā icchito, atha kho bhedābhedo, tasmā abhedadassanavasena paṭhamanayo vutto, bhedadassanavasena dutiyanayo. Yo hi ruppanādisaṅkhāto rāsaṭṭho avayavapadehi rūpādisaddehi ca khandhasaddena ca visesanavisesitabbabhāvena bhinditvā vutto, svāyaṃ atthato rāsibhāvena apekkhito ruppanādiattho evāti.
యథా అవయవపదేహి వుచ్చమానోపి సముదాయపదస్స అత్థో హోతి, ఏవం సముదాయపదేహి వుచ్చమానోపి అవయవపదస్స అత్థోతి ‘‘రూపక్ఖన్ధో రూపఞ్చేవ రూపక్ఖన్ధో చ, రూపక్ఖన్ధో రూపన్తి? ఆమన్తా’’తిఆదినా పదసోధనా కతాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘రూపాదిఅవయవపదేహి…పే॰… పదసోధనవారో వుత్తో’’తి. తత్థ ఏకచ్చస్స అవయవపదస్స అఞ్ఞత్థ వుత్తియా అవయవపదత్థస్స సముదాయపదత్థతాయ సియా అనేకన్తికతా, సముదాయపదస్స పన తం నత్థీతి సముదాయపదత్థస్స అవయవపదత్థతాయ బ్యభిచారాభావో ‘‘రూపక్ఖన్ధో రూపన్తి? ఆమన్తా’’తి పాళియా పకాసితోతి వుత్తం ‘‘రూపాది…పే॰… దస్సేతు’’న్తి.
Yathā avayavapadehi vuccamānopi samudāyapadassa attho hoti, evaṃ samudāyapadehi vuccamānopi avayavapadassa atthoti ‘‘rūpakkhandho rūpañceva rūpakkhandho ca, rūpakkhandho rūpanti? Āmantā’’tiādinā padasodhanā katāti dassento āha ‘‘rūpādiavayavapadehi…pe… padasodhanavāro vutto’’ti. Tattha ekaccassa avayavapadassa aññattha vuttiyā avayavapadatthassa samudāyapadatthatāya siyā anekantikatā, samudāyapadassa pana taṃ natthīti samudāyapadatthassa avayavapadatthatāya byabhicārābhāvo ‘‘rūpakkhandho rūpanti? Āmantā’’ti pāḷiyā pakāsitoti vuttaṃ ‘‘rūpādi…pe… dassetu’’nti.
‘‘రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు ఖన్ధత్థస్స విసేసితబ్బత్తా వుత్తం ‘‘పధానభూతస్స ఖన్ధపదస్సా’’తి. వేదనాదిఉపపదత్థస్స చ సమ్భవతో ‘‘వేదనాక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు. రూపావయవపదేన వుత్తస్సాతి రూపసఙ్ఖాతేన అవయవపదేన విసేసనభావేన వుత్తస్స ఖన్ధత్థస్స రూపక్ఖన్ధభావో హోతి. తేన వుత్తం ‘‘రూపక్ఖన్ధో రూపన్తి? ఆమన్తా’’తి. తత్థాతి తస్మిం రూపక్ఖన్ధపదే. పధానభూతేన విసేసితబ్బత్తా ఖన్ధావయవపదేన వుత్తస్స రుప్పనట్ఠస్స కిం వేదనాక్ఖన్ధాదిభావో హోతీతి యోజనా. సమానే అవయవపదాభిధేయ్యభావే అప్పధానేన పదేన యో అత్థో విఞ్ఞాయతి, సో కస్మా పధానేన న విఞ్ఞాయతీతి అధిప్పాయో. ఖన్ధావయవపదేన వుత్తో ధమ్మోతి రాసట్ఠమాహ. తత్థ కోచీతి రుప్పనట్ఠో. కేనచి సముదాయపదేనాతి రూపక్ఖన్ధపదేన, న వేదనాక్ఖన్ధాదిపదేన. తేనాహ ‘‘న సబ్బో సబ్బేనా’’తి. ఏస నయో వేదనాక్ఖన్ధాదీసు. రూపరూపక్ఖన్ధాదిఅవయవసముదాయపదసోధనముఖేన తత్థ చ చతుక్ఖన్ధవసేన పవత్తా పాళిగతి పదసోధనమూలచక్కవారో. ఏవఞ్చ దస్సేన్తేనాతి ఇమినా య్వాయం రూపాదిఅవయవపదేహి రూపక్ఖన్ధాదిసముదాయపదేహి చ దస్సితాకారో అత్థవిసేసో, తం పచ్చామసతి. విసేసనభావో భేదకతాయ సామఞ్ఞతో అవచ్ఛేదకత్తా, విసేసితబ్బభావో అభేదయోగేన భేదన్తరతో అవిచ్ఛిన్దితబ్బత్తా, సమానాధికరణభావో తేసం భేదాభేదానం ఏకవత్థుసన్నిస్సయత్తా.
‘‘Rūpakkhandho’’tiādīsu khandhatthassa visesitabbattā vuttaṃ ‘‘padhānabhūtassa khandhapadassā’’ti. Vedanādiupapadatthassa ca sambhavato ‘‘vedanākkhandho’’tiādīsu. Rūpāvayavapadena vuttassāti rūpasaṅkhātena avayavapadena visesanabhāvena vuttassa khandhatthassa rūpakkhandhabhāvo hoti. Tena vuttaṃ ‘‘rūpakkhandho rūpanti? Āmantā’’ti. Tatthāti tasmiṃ rūpakkhandhapade. Padhānabhūtena visesitabbattā khandhāvayavapadena vuttassa ruppanaṭṭhassa kiṃ vedanākkhandhādibhāvo hotīti yojanā. Samāne avayavapadābhidheyyabhāve appadhānena padena yo attho viññāyati, so kasmā padhānena na viññāyatīti adhippāyo. Khandhāvayavapadena vutto dhammoti rāsaṭṭhamāha. Tattha kocīti ruppanaṭṭho. Kenaci samudāyapadenāti rūpakkhandhapadena, na vedanākkhandhādipadena. Tenāha ‘‘na sabbo sabbenā’’ti. Esa nayo vedanākkhandhādīsu. Rūparūpakkhandhādiavayavasamudāyapadasodhanamukhena tattha ca catukkhandhavasena pavattā pāḷigati padasodhanamūlacakkavāro. Evañca dassentenāti iminā yvāyaṃ rūpādiavayavapadehi rūpakkhandhādisamudāyapadehi ca dassitākāro atthaviseso, taṃ paccāmasati. Visesanabhāvo bhedakatāya sāmaññato avacchedakattā, visesitabbabhāvo abhedayogena bhedantarato avicchinditabbattā, samānādhikaraṇabhāvo tesaṃ bhedābhedānaṃ ekavatthusannissayattā.
తేనాతి యథావుత్తేన విసేసనవిసేసితబ్బభావేన. ఏత్థాతి ఏతస్మిం సమానాధికరణే. తేనాతి వా సమానాధికరణభావేన. ఏత్థాతి రూపక్ఖన్ధపదే. యథా నీలుప్పలపదే ఉప్పలవిసేసనభూతం నీలం విసిట్ఠమేవ హోతి, న యం కిఞ్చి, ఏవమిధాపి ఖన్ధవిసేసనభూతం రూపమ్పి విసిట్ఠమేవ సియాతి దస్సేన్తో ‘‘కిం ఖన్ధతో…పే॰… హోతీ’’తి ఆహ. తథా ‘‘రూపఞ్చ తం ఖన్ధో చా’’తి సమానాధికరణభావేనేవ యం రూపం, సో ఖన్ధో. యో ఖన్ధో, తం రూపన్తి అయమ్పి ఆపన్నో ఏవాతి ఆహ ‘‘సబ్బేవ…పే॰… విసేసితబ్బా’’తి. విసేసనేన చ నామ నిద్ధారితరూపేన భవితబ్బం అవచ్ఛేదకత్తా, న అనిద్ధారితరూపేనాతి ఆహ ‘‘కిం పన త’’న్తిఆది, తస్సేవ గహితత్తా న పియరూపసాతరూపస్సాతి అధిప్పాయో. న హి తం ఖన్ధవిసేసనభావేన గహితం, విస్సజ్జనం కతం తస్సేవాతి యోజనా. న ఖన్ధతో అఞ్ఞం రూపం అత్థీతి ఇదం రుప్పనట్ఠో రూపన్తి కత్వా వుత్తం, న హి సో ఖన్ధవినిముత్తో అత్థి. తేనేవాతి యథావుత్తరూపస్స ఖన్ధవినిముత్తస్స అభావేనేవ. ‘‘పియరూపం సాతరూపం, దస్సేన్తేనప్పక’’న్తి చ ఆదీసు అతదత్థస్స రూపసద్దస్స లబ్భమానత్తా ‘‘తేన రూపసద్దేనా’’తి విసేసేత్వా వుత్తం. వుచ్చమానం భూతుపాదాయమ్పి భేదం ధమ్మజాతం. సుద్ధేనాతి కేవలేన, రూపసద్దేన వినాపీతి అత్థో. తయిదం పకరణాదిఅవచ్ఛిన్నతం సన్ధాయ వుత్తం, సమానాధికరణతం వా. యో హి రూపసద్దేన సమానాధికరణో ఖన్ధసద్దో, తేన యథావుత్తరూపసద్దేన వియ తదత్థో వుచ్చతేవ. తేనాహ ‘‘ఖన్ధా రూపక్ఖన్ధో’’తి. యదిపి యథావుత్తం రూపం ఖన్ధో ఏవ చ, ఖన్ధో పన న రూపమేవాతి ఆహ ‘‘న చ సబ్బే…పే॰… విసేసితబ్బా’’తి. తేనేవాతి అరూపసభావస్స ఖన్ధస్స అత్థిభావేనేవ. తేతి ఖన్ధా. విభజితబ్బాతి ‘‘ఖన్ధా రూపక్ఖన్ధో’’తి పదం ఉద్ధరిత్వా ‘‘రూపక్ఖన్ధో ఖన్ధో చేవ రూపక్ఖన్ధో చ, అవసేసా ఖన్ధా న రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదినా విభాగేన దస్సేతబ్బా.
Tenāti yathāvuttena visesanavisesitabbabhāvena. Etthāti etasmiṃ samānādhikaraṇe. Tenāti vā samānādhikaraṇabhāvena. Etthāti rūpakkhandhapade. Yathā nīluppalapade uppalavisesanabhūtaṃ nīlaṃ visiṭṭhameva hoti, na yaṃ kiñci, evamidhāpi khandhavisesanabhūtaṃ rūpampi visiṭṭhameva siyāti dassento ‘‘kiṃ khandhato…pe… hotī’’ti āha. Tathā ‘‘rūpañca taṃ khandho cā’’ti samānādhikaraṇabhāveneva yaṃ rūpaṃ, so khandho. Yo khandho, taṃ rūpanti ayampi āpanno evāti āha ‘‘sabbeva…pe… visesitabbā’’ti. Visesanena ca nāma niddhāritarūpena bhavitabbaṃ avacchedakattā, na aniddhāritarūpenāti āha ‘‘kiṃ pana ta’’ntiādi, tasseva gahitattā na piyarūpasātarūpassāti adhippāyo. Na hi taṃ khandhavisesanabhāvena gahitaṃ, vissajjanaṃ kataṃ tassevāti yojanā. Na khandhato aññaṃ rūpaṃ atthīti idaṃ ruppanaṭṭho rūpanti katvā vuttaṃ, na hi so khandhavinimutto atthi. Tenevāti yathāvuttarūpassa khandhavinimuttassa abhāveneva. ‘‘Piyarūpaṃ sātarūpaṃ, dassentenappaka’’nti ca ādīsu atadatthassa rūpasaddassa labbhamānattā ‘‘tena rūpasaddenā’’ti visesetvā vuttaṃ. Vuccamānaṃ bhūtupādāyampi bhedaṃ dhammajātaṃ. Suddhenāti kevalena, rūpasaddena vināpīti attho. Tayidaṃ pakaraṇādiavacchinnataṃ sandhāya vuttaṃ, samānādhikaraṇataṃ vā. Yo hi rūpasaddena samānādhikaraṇo khandhasaddo, tena yathāvuttarūpasaddena viya tadattho vuccateva. Tenāha ‘‘khandhā rūpakkhandho’’ti. Yadipi yathāvuttaṃ rūpaṃ khandho eva ca, khandho pana na rūpamevāti āha ‘‘na ca sabbe…pe… visesitabbā’’ti. Tenevāti arūpasabhāvassa khandhassa atthibhāveneva. Teti khandhā. Vibhajitabbāti ‘‘khandhā rūpakkhandho’’ti padaṃ uddharitvā ‘‘rūpakkhandho khandho ceva rūpakkhandho ca, avasesā khandhā na rūpakkhandho’’tiādinā vibhāgena dassetabbā.
ఖన్ధానం రూపవిసేసన…పే॰… సంసయో హోతీతి ఏత్థ కిం ఖన్ధతో అఞ్ఞాపి వేదనా అత్థి, యతో వినివత్తా వేదనా ఖన్ధవిసేసనం హోతి, సబ్బే చ ఖన్ధా కిం ఖన్ధవిసేసనభూతాయ వేదనాయ విసేసితబ్బాతి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా. కేచీతి అనుభవనాదిప్పకారా. కేనచి విసేసనేనాతి వేదనాదినా విసేసనేన.
Khandhānaṃ rūpavisesana…pe… saṃsayo hotīti ettha kiṃ khandhato aññāpi vedanā atthi, yato vinivattā vedanā khandhavisesanaṃ hoti, sabbe ca khandhā kiṃ khandhavisesanabhūtāya vedanāya visesitabbāti evaṃ yojanā veditabbā. Kecīti anubhavanādippakārā. Kenaci visesanenāti vedanādinā visesanena.
ఏత్థ చ రూపాదిపణ్ణత్తి ఖన్ధపణ్ణత్తి చ ‘‘రూపం ఖన్ధో, ఖన్ధా రూపక్ఖన్ధో’’తిఆదినా విసుం సహ చ రుప్పనాదికే అత్థే పవత్తమానా కదాచి అవయవభూతే పవత్తతి, కదాచి సముదాయభూతే, తస్సా పన తథా పవత్తనాకారే నిద్ధారితే యస్మా రూపాదిక్ఖన్ధా పదతో అత్థతో చ విసోధితా నామ హోన్తి తబ్బిసయకఙ్ఖాపనోదనతో, తస్మా ‘‘రూపక్ఖన్ధో రూపఞ్చేవ రూపక్ఖన్ధో చ, రూపక్ఖన్ధో రూపన్తి? ఆమన్తా’’తిఆదినయప్పవత్తేన పఠమవారేన రూపాదిఅవయవపదేహి అవయవత్థో వియ సముదాయత్థోపి వుచ్చతి, తథా సముదాయపదేహిపీతి అయమత్థో దస్సితో. ‘‘రూపం రూపక్ఖన్ధో, ఖన్ధా వేదనాక్ఖన్ధో’’తిఆదినయప్పవత్తేన పన దుతియవారేన విసేసవాచీ వియ రూపాదిఅవయవపదేహి సామఞ్ఞభూతేనపి తంతంవిసిట్ఠేన ఖన్ధావయవపదేన సో సో ఏవ సముదాయత్థో వుచ్చతి, న సబ్బోతి అయమత్థో దస్సితో. ఖన్ధవినిముత్తస్స యథాధిప్పేతస్స అభావా యదిపి ఖన్ధోయేవ రూపం, సో పన న సబ్బో రూపం, అథ ఖో తదేకదేసో, తథా వేదనాదయోపీతి అయమత్థో ‘‘రూపం ఖన్ధో, ఖన్ధా రూప’’న్తిఆదినయప్పవత్తేన తతియవారేన దస్సితో. ‘‘రూపం ఖన్ధో, ఖన్ధా వేదనాక్ఖన్ధో’’తిఆదినయప్పవత్తేన పన చతుత్థవారేన ‘‘రూపం ఖన్ధో’’తి రూపస్స ఖన్ధభావే నిచ్ఛితే ఖన్ధో నామాయం న కేవలం రూపమేవ, అథ ఖో వేదనాది చాతి వేదనాదీనమ్పి ఖన్ధభావప్పకాసనే న సబ్బే ఖన్ధా వేదనాదివిసేసవన్తో, కేచిదేవ పన తేన తేన విసేసేన తథా వుచ్చన్తీతి అయమత్థో దస్సితో. ఏవం దస్సేన్తీ చేసా పాళి ఖన్ధానం యథావుత్తపణ్ణత్తిసోధనముఖేన సరూపావధారణాయ సంవత్తతి, తఞ్చ తేసం యావదేవ ఉప్పాదాదినిచ్ఛయత్థన్తి దస్సేన్తో ‘‘ఏవం యేసం…పే॰… వేదితబ్బో’’తి ఆహ.
Ettha ca rūpādipaṇṇatti khandhapaṇṇatti ca ‘‘rūpaṃ khandho, khandhā rūpakkhandho’’tiādinā visuṃ saha ca ruppanādike atthe pavattamānā kadāci avayavabhūte pavattati, kadāci samudāyabhūte, tassā pana tathā pavattanākāre niddhārite yasmā rūpādikkhandhā padato atthato ca visodhitā nāma honti tabbisayakaṅkhāpanodanato, tasmā ‘‘rūpakkhandho rūpañceva rūpakkhandho ca, rūpakkhandho rūpanti? Āmantā’’tiādinayappavattena paṭhamavārena rūpādiavayavapadehi avayavattho viya samudāyatthopi vuccati, tathā samudāyapadehipīti ayamattho dassito. ‘‘Rūpaṃ rūpakkhandho, khandhā vedanākkhandho’’tiādinayappavattena pana dutiyavārena visesavācī viya rūpādiavayavapadehi sāmaññabhūtenapi taṃtaṃvisiṭṭhena khandhāvayavapadena so so eva samudāyattho vuccati, na sabboti ayamattho dassito. Khandhavinimuttassa yathādhippetassa abhāvā yadipi khandhoyeva rūpaṃ, so pana na sabbo rūpaṃ, atha kho tadekadeso, tathā vedanādayopīti ayamattho ‘‘rūpaṃ khandho, khandhā rūpa’’ntiādinayappavattena tatiyavārena dassito. ‘‘Rūpaṃ khandho, khandhā vedanākkhandho’’tiādinayappavattena pana catutthavārena ‘‘rūpaṃ khandho’’ti rūpassa khandhabhāve nicchite khandho nāmāyaṃ na kevalaṃ rūpameva, atha kho vedanādi cāti vedanādīnampi khandhabhāvappakāsane na sabbe khandhā vedanādivisesavanto, kecideva pana tena tena visesena tathā vuccantīti ayamattho dassito. Evaṃ dassentī cesā pāḷi khandhānaṃ yathāvuttapaṇṇattisodhanamukhena sarūpāvadhāraṇāya saṃvattati, tañca tesaṃ yāvadeva uppādādinicchayatthanti dassento ‘‘evaṃ yesaṃ…pe… veditabbo’’ti āha.
ఏకదేసేపి సముదాయవోహారో దిస్సతి యథా పటో దడ్ఢో, సముద్దో దిట్ఠోతి ఆహ ‘‘చక్కావయవభావతో చక్కానీతి యమకాని వుత్తానీ’’తి. బన్ధిత్వాతి యమకభావేన బన్ధిత్వా, యమకమూలభావేనేవ వా. మూలభావేన గహణం సమ్బన్ధభావో, తంసమ్బన్ధతా చ మూలపదాదీనం నాభిఆదిసదిసతా దట్ఠబ్బా. అపుబ్బస్స వత్తబ్బస్స అభావతో నయిధ దేసనా మణ్డలభావేనేవ సమ్బజ్ఝతీతి ఆహ ‘‘న మణ్డలభావేన సమ్బజ్ఝనతో’’తి. యదిపి రూపక్ఖన్ధమూలకే అపుబ్బం నత్థి, వేదనాక్ఖన్ధాదిమూలకేసు పన సఞ్ఞాదిముఖేన దేసనప్పవత్తియం అపుబ్బవసేనేవ గతో సియా మణ్డలభావేన సమ్బన్ధో, న తథా పాఠో పవత్తోతి ఆహ ‘‘వేదనాక్ఖన్ధ…పే॰… సమ్బన్ధేనా’’తి. పచ్ఛిమస్స పురిమేన అసమ్బజ్ఝనమేవ హి హేట్ఠిమసోధనం. సుద్ధక్ఖన్ధలాభమత్తమేవ గహేత్వాతి ‘‘ఖన్ధా రూప’’న్తి ఏత్థ ఖన్ధాతి ఖన్ధసద్దేన లబ్భమానం రూపాదీహి అసమ్మిస్సం ఖన్ధట్ఠమత్తమేవ ఉద్దేసవసేన గహేత్వా. యదిపి ఉద్దేసే ఖన్ధవిసేసనం రూపాది ‘‘ఖన్ధా రూప’’న్తి సుద్ధరూపాదిమత్తమేవ గహితం, తథాపి విసేసరహితస్స సామఞ్ఞస్స అభావతో తత్థ సుద్ధరూపాదిమత్తతాయ అట్ఠత్వా. ఖన్ధవిసేసనభావసఙ్ఖాతన్తి యథాధిగతం ఖన్ధానం విసేసనభావేన కథితం రుప్పనాదికం విసేసనత్థం దస్సేతుం. కేవలమేవ తం అగ్గణ్హన్తో ఖన్ధసద్దేన సహ యోజేత్వా…పే॰… విభత్తత్తా సుద్ధక్ఖన్ధవారోతి వుత్తోతి యోజనా.
Ekadesepi samudāyavohāro dissati yathā paṭo daḍḍho, samuddo diṭṭhoti āha ‘‘cakkāvayavabhāvato cakkānīti yamakāni vuttānī’’ti. Bandhitvāti yamakabhāvena bandhitvā, yamakamūlabhāveneva vā. Mūlabhāvena gahaṇaṃ sambandhabhāvo, taṃsambandhatā ca mūlapadādīnaṃ nābhiādisadisatā daṭṭhabbā. Apubbassa vattabbassa abhāvato nayidha desanā maṇḍalabhāveneva sambajjhatīti āha ‘‘na maṇḍalabhāvena sambajjhanato’’ti. Yadipi rūpakkhandhamūlake apubbaṃ natthi, vedanākkhandhādimūlakesu pana saññādimukhena desanappavattiyaṃ apubbavaseneva gato siyā maṇḍalabhāvena sambandho, na tathā pāṭho pavattoti āha ‘‘vedanākkhandha…pe… sambandhenā’’ti. Pacchimassa purimena asambajjhanameva hi heṭṭhimasodhanaṃ. Suddhakkhandhalābhamattameva gahetvāti ‘‘khandhā rūpa’’nti ettha khandhāti khandhasaddena labbhamānaṃ rūpādīhi asammissaṃ khandhaṭṭhamattameva uddesavasena gahetvā. Yadipi uddese khandhavisesanaṃ rūpādi ‘‘khandhā rūpa’’nti suddharūpādimattameva gahitaṃ, tathāpi visesarahitassa sāmaññassa abhāvato tattha suddharūpādimattatāya aṭṭhatvā. Khandhavisesanabhāvasaṅkhātanti yathādhigataṃ khandhānaṃ visesanabhāvena kathitaṃ ruppanādikaṃ visesanatthaṃ dassetuṃ. Kevalameva taṃ aggaṇhanto khandhasaddena saha yojetvā…pe… vibhattattā suddhakkhandhavāroti vuttoti yojanā.
ఉద్దేసవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౧. పణ్ణత్తివారో
1. Paṇṇattivāro
నిద్దేసవారవణ్ణనా
Niddesavāravaṇṇanā
౨౬. ఏవం వుత్తన్తి ఏవం ద్వారాలమ్బనేహి సద్ధిం ద్వారప్పవత్తధమ్మవిభాగవసేన వుత్తం. పియసభావం పియజాతికం ‘‘కథం రూపేన ఖో, ఆవుసో’’తిఆదీసు వియ పియసభావట్ఠేన రూపం, న రుప్పనట్ఠేనాతి వుత్తం ‘‘పియరూపం…పే॰… రూపం న రూపక్ఖన్ధో’’తి. రుప్పనట్ఠేన రూపక్ఖన్ధపరియాపన్నమ్పి చక్ఖాది పియసభావమత్తవచనిచ్ఛావసేన పియరూపమేవ అనుప్పవిసతి, న రూపక్ఖన్ధన్తి ఆహ ‘‘పియసభావ…పే॰… న రూపక్ఖన్ధోతి వుత్త’’న్తి. ‘‘యో పన యత్థ విసేసో’’తి వుత్తో విసేససద్దో నానువత్తతీతి అధిప్పాయేనాహ ‘‘వచనసేసో’’తి. న హి అధికారతో లబ్భమానస్స అజ్ఝాహరణకిచ్చం అత్థి. దిట్ఠిసఞ్ఞాతి వా పదుద్ధారోయం వేదితబ్బో. విసేసతా పనస్సా ‘‘విసేసం వణ్ణయిస్సామా’’తి పటిఞ్ఞాయ ఏవ పాకటా. ‘‘అవసేసా సఙ్ఖారా’’తి ఏత్థాపి ఏసేవ నయో. సంయోజనవసేన జానాతి అభినివిసతీతి సఞ్ఞా దిట్ఠీతి ఆహ ‘‘దిట్ఠి ఏవ సఞ్ఞా’’తి. దిట్ఠి చాతి చ-సద్దేన అవసిట్ఠం పపఞ్చం సఙ్గణ్హాతి. తథా హి ‘‘పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా’’తి ఏత్థ పపఞ్చసూదనియం (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౨౦౧) వుత్తం ‘‘సఞ్ఞానామేన వా పపఞ్చా ఏవ వుత్తా’’తి.
26. Evaṃvuttanti evaṃ dvārālambanehi saddhiṃ dvārappavattadhammavibhāgavasena vuttaṃ. Piyasabhāvaṃ piyajātikaṃ ‘‘kathaṃ rūpena kho, āvuso’’tiādīsu viya piyasabhāvaṭṭhena rūpaṃ, na ruppanaṭṭhenāti vuttaṃ ‘‘piyarūpaṃ…pe… rūpaṃ na rūpakkhandho’’ti. Ruppanaṭṭhena rūpakkhandhapariyāpannampi cakkhādi piyasabhāvamattavacanicchāvasena piyarūpameva anuppavisati, na rūpakkhandhanti āha ‘‘piyasabhāva…pe… na rūpakkhandhoti vutta’’nti. ‘‘Yo pana yattha viseso’’ti vutto visesasaddo nānuvattatīti adhippāyenāha ‘‘vacanaseso’’ti. Na hi adhikārato labbhamānassa ajjhāharaṇakiccaṃ atthi. Diṭṭhisaññāti vā paduddhāroyaṃ veditabbo. Visesatā panassā ‘‘visesaṃ vaṇṇayissāmā’’ti paṭiññāya eva pākaṭā. ‘‘Avasesā saṅkhārā’’ti etthāpi eseva nayo. Saṃyojanavasena jānāti abhinivisatīti saññā diṭṭhīti āha ‘‘diṭṭhi eva saññā’’ti. Diṭṭhi cāti ca-saddena avasiṭṭhaṃ papañcaṃ saṅgaṇhāti. Tathā hi ‘‘papañcasaññāsaṅkhā’’ti ettha papañcasūdaniyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.201) vuttaṃ ‘‘saññānāmena vā papañcā eva vuttā’’ti.
౨౮. ‘‘ఖన్ధా వేదనాక్ఖన్ధో’’తి ఏతస్మిం అనులోమే యథా సరూపదస్సనేన విస్సజ్జనం లబ్భతి, న ఏవం ‘‘న ఖన్ధా న వేదనాక్ఖన్ధో’’తి పటిలోమే, ఇధ పన పటివచనేన విస్సజ్జనన్తి తదత్థం వివరన్తో ‘‘ఖన్ధసద్దప్పవత్తియా చ అభావే వేదనాక్ఖన్ధసద్దప్పవత్తియా చ అభావో’’తి ఆహ. తేన సత్తాపటిసేధే అయం న-కారోతి దస్సేతి. సద్దగ్గహణఞ్చేత్థ సద్దనిబన్ధనత్తా పఞ్ఞత్తియా సద్దసభాగతం వా సన్ధాయ కతం. పణ్ణత్తిసోధనఞ్హేతం. తేనాహ ‘‘పణ్ణత్తిసోధనమత్తమేవ కరోతీ’’తి. తేన నిద్ధారేతబ్బస్స ధమ్మన్తరస్స అభావం దస్సేతి. యతో వుత్తం ‘‘న అఞ్ఞధమ్మసబ్భావో ఏవేత్థ పమాణ’’న్తి. ఏవఞ్చ కత్వాతిఆదినా యథావుత్తమత్థం పాఠన్తరేన సమత్థేతి. కామం కత్థచి సతిపి ఖన్ధే నత్థి వేదనాక్ఖన్ధో, అఖన్ధత్తసభావా పన నత్థి వేదనాతి ‘‘న ఖన్ధా న వేదనాక్ఖన్ధోతి? ఆమన్తా’’తి వుత్తన్తి ఏవం వా ఏతం దట్ఠబ్బం. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పఞ్ఞత్తినిబ్బానసఙ్ఖాతా’’తిఆది.
28. ‘‘Khandhā vedanākkhandho’’ti etasmiṃ anulome yathā sarūpadassanena vissajjanaṃ labbhati, na evaṃ ‘‘na khandhā na vedanākkhandho’’ti paṭilome, idha pana paṭivacanena vissajjananti tadatthaṃ vivaranto ‘‘khandhasaddappavattiyā ca abhāve vedanākkhandhasaddappavattiyā ca abhāvo’’ti āha. Tena sattāpaṭisedhe ayaṃ na-kāroti dasseti. Saddaggahaṇañcettha saddanibandhanattā paññattiyā saddasabhāgataṃ vā sandhāya kataṃ. Paṇṇattisodhanañhetaṃ. Tenāha ‘‘paṇṇattisodhanamattameva karotī’’ti. Tena niddhāretabbassa dhammantarassa abhāvaṃ dasseti. Yato vuttaṃ ‘‘na aññadhammasabbhāvo evettha pamāṇa’’nti. Evañca katvātiādinā yathāvuttamatthaṃ pāṭhantarena samattheti. Kāmaṃ katthaci satipi khandhe natthi vedanākkhandho, akhandhattasabhāvā pana natthi vedanāti ‘‘na khandhā na vedanākkhandhoti? Āmantā’’ti vuttanti evaṃ vā etaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘paññattinibbānasaṅkhātā’’tiādi.
౩౯. ‘‘రూపతో అఞ్ఞే’’తి ఏత్థ భూతుపాదాయ ధమ్మో వియ పియసభావోపి రూపసద్దాభిధేయ్యతాసామఞ్ఞేన గహితోతి ఆహ ‘‘లోకుత్తరా వేదనాదయో దట్ఠబ్బా’’తి. అప్పవత్తిమత్తమేవాతి ఖన్ధసద్దప్పవత్తియా అభావే రూపసద్దప్పవత్తియా చ అభావోతి పణ్ణత్తిసోధనమత్తతంయేవ సన్ధాయ వదతి, తథా చాహ ‘‘ఏవఞ్చ కత్వా’’తిఆది. తేనేతం దస్సేతి – యథా చక్ఖుతో అఞ్ఞస్స సబ్బస్సపి సభావధమ్మస్స ఆయతనగ్గహణేన గహితత్తా తదుభయవినిముత్తం కిఞ్చి నత్థీతి కేవలం పఞ్ఞత్తిసోధనత్థం తమేవ అభావం దస్సేతుం ‘‘చక్ఖుఞ్చ ఆయతనే చ ఠపేత్వా అవసేసా న చేవ చక్ఖు న చ ఆయతన’’న్తి వుత్తం, ఏవమిధాపి తదత్థమేవ ఉభయవినిముత్తస్స అభావం దస్సేతుం ‘‘రూపఞ్చ ఖన్ధే చ ఠపేత్వా అవసేసా న చేవ రూపం న చ ఖన్ధా’’తి వుత్తన్తి. విసమోపఞ్ఞాసో. ‘‘చక్ఖుఞ్చ ఆయతనే చ ఠపేత్వా’’తి ఏత్థ హి అవసేసగ్గహణేన గయ్హమానం కిఞ్చి నత్థీతి సక్కా వత్తుం ఆయతనవినిముత్తస్స సభావధమ్మస్స అభావా. తేనాహ ‘‘యది సియా’’తి. ‘‘రూపఞ్చ ఖన్ధే చ ఠపేత్వా’’తి ఏత్థ పన న తథా సక్కా వత్తుం ఖన్ధవినిముత్తస్స సభావధమ్మస్స అత్థిభావతో. యది పన తాదిసం ఖన్ధగతం ధమ్మజాతం నత్థీతి ఏవమిదం వుత్తం సియా, ఏవం సతి యుత్తమేతం సియా. తథా హి ‘‘అట్ఠకథాయం పనా’’తిఆదినా పఞ్ఞత్తిగ్గహణమేవ ఉద్ధరీయతి. తణ్హావత్థు చ న సియా అవసేసగ్గహణేన గయ్హమానన్తి ఆనేత్వా సమ్బన్ధో. ఖన్ధో చ సియాతి యోజనా.
39. ‘‘Rūpato aññe’’ti ettha bhūtupādāya dhammo viya piyasabhāvopi rūpasaddābhidheyyatāsāmaññena gahitoti āha ‘‘lokuttarā vedanādayodaṭṭhabbā’’ti. Appavattimattamevāti khandhasaddappavattiyā abhāve rūpasaddappavattiyā ca abhāvoti paṇṇattisodhanamattataṃyeva sandhāya vadati, tathā cāha ‘‘evañca katvā’’tiādi. Tenetaṃ dasseti – yathā cakkhuto aññassa sabbassapi sabhāvadhammassa āyatanaggahaṇena gahitattā tadubhayavinimuttaṃ kiñci natthīti kevalaṃ paññattisodhanatthaṃ tameva abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘cakkhuñca āyatane ca ṭhapetvā avasesā na ceva cakkhu na ca āyatana’’nti vuttaṃ, evamidhāpi tadatthameva ubhayavinimuttassa abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘rūpañca khandhe ca ṭhapetvā avasesā na ceva rūpaṃ na ca khandhā’’ti vuttanti. Visamopaññāso. ‘‘Cakkhuñca āyatane ca ṭhapetvā’’ti ettha hi avasesaggahaṇena gayhamānaṃ kiñci natthīti sakkā vattuṃ āyatanavinimuttassa sabhāvadhammassa abhāvā. Tenāha ‘‘yadi siyā’’ti. ‘‘Rūpañca khandhe ca ṭhapetvā’’ti ettha pana na tathā sakkā vattuṃ khandhavinimuttassa sabhāvadhammassa atthibhāvato. Yadi pana tādisaṃ khandhagataṃ dhammajātaṃ natthīti evamidaṃ vuttaṃ siyā, evaṃ sati yuttametaṃ siyā. Tathā hi ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādinā paññattiggahaṇameva uddharīyati. Taṇhāvatthu ca na siyā avasesaggahaṇena gayhamānanti ānetvā sambandho. Khandho ca siyāti yojanā.
నిద్దేసవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౨. పవత్తివారవణ్ణనా
2. Pavattivāravaṇṇanā
౫౦-౨౦౫. మిస్సకకాలభేదేసు యమకేసు పదానం భిన్నకాలత్తా సియా అత్థవిసేసోతి ఆహ ‘‘అమిస్సకకాలభేదేసు వారేసు అత్థవిసేసాభావతో’’తి. ఇదాని తమేవత్థం ‘‘పురిమస్స హీ’’తిఆదినా వివరతి. తేనాతి అత్థవిసేసాభావేన. ఏత్థాతి ఏతస్మిం పవత్తివారపాఠే, ఏతిస్సం వా పవత్తివారవణ్ణనాయం. ఛ ఏవ వుత్తా, న నవాతి అధిప్పాయో. తేనాహ ‘‘అతీతేనా’’తిఆది. ఏతే పన తయోతి అత్తనా విసుం అనన్తరం దస్సితే సన్ధాయాహ. యథాదస్సితాతి అట్ఠకథాయం నిద్ధారేత్వా దస్సితబ్బాకారా పచ్చుప్పన్నేనాతీతాదయో యే పాళియం ఉజుకమేవ ఆగతా. ‘‘న విసుం విజ్జన్తీ’’తి వుత్తమేవత్థం ‘‘తత్థ తత్థ హీ’’తిఆదినా పాకటతరం కరోతి. తత్థ పటిలోమపుచ్ఛాహీతి ‘‘యస్స వా పన వేదనాక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జిత్థ, తస్స రూపక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జతీ’’తి ఏవమాదికాహి పఠమపదే వుత్తస్స పటిలోమవసేన పవత్తాహి. తేనేవాతి నయతో యోజేతుం సక్కుణేయ్యత్తా ఏవ. మిస్సకకాలభేదేసు చాతి న కేవలం అమిస్సకకాలభేదేసుయేవ, అథ ఖో మిస్సకకాలభేదేసు చాతి అత్థో. న యోజనాసుకరతాయ ఏవ పురిమే అయోజనా, అథ ఖో సుఖగ్గహణత్థమ్పీతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘అమిస్సక…పే॰… వుత్తానీ’’తి.
50-205. Missakakālabhedesu yamakesu padānaṃ bhinnakālattā siyā atthavisesoti āha ‘‘amissakakālabhedesu vāresu atthavisesābhāvato’’ti. Idāni tamevatthaṃ ‘‘purimassa hī’’tiādinā vivarati. Tenāti atthavisesābhāvena. Etthāti etasmiṃ pavattivārapāṭhe, etissaṃ vā pavattivāravaṇṇanāyaṃ. Cha eva vuttā, na navāti adhippāyo. Tenāha ‘‘atītenā’’tiādi. Ete pana tayoti attanā visuṃ anantaraṃ dassite sandhāyāha. Yathādassitāti aṭṭhakathāyaṃ niddhāretvā dassitabbākārā paccuppannenātītādayo ye pāḷiyaṃ ujukameva āgatā. ‘‘Na visuṃ vijjantī’’ti vuttamevatthaṃ ‘‘tattha tattha hī’’tiādinā pākaṭataraṃ karoti. Tattha paṭilomapucchāhīti ‘‘yassa vā pana vedanākkhandho uppajjittha, tassa rūpakkhandho uppajjatī’’ti evamādikāhi paṭhamapade vuttassa paṭilomavasena pavattāhi. Tenevāti nayato yojetuṃ sakkuṇeyyattā eva. Missakakālabhedesu cāti na kevalaṃ amissakakālabhedesuyeva, atha kho missakakālabhedesu cāti attho. Na yojanāsukaratāya eva purime ayojanā, atha kho sukhaggahaṇatthampīti dassento āha ‘‘amissaka…pe… vuttānī’’ti.
యేన కారణేనాతి యేన ఏకపదద్వయసఙ్గహితానం ఖన్ధానం ఉప్పాదస్స నిరోధస్స లాభసఙ్ఖాతేన కారణేన. యథాక్కమం పురేపఞ్హో పచ్ఛాపఞ్హోతి చ నామం వుత్తం. చ-సద్దేన పురేపచ్ఛాపఞ్హోతి చ నామం వుత్తన్తి నిద్ధారేత్వా యోజేతబ్బం. తత్థ పన ‘‘ఏకపదద్వయసఙ్గహితాన’’న్తి ఇదం ఏకజ్ఝం కత్వా గహేతబ్బం. తమేవత్థమ్పి వివరతి ‘‘యస్స హీ’’తిఆదినా. తత్థ యస్సాతి యస్స పఞ్హస్స. ‘‘పఞ్హో’’తి చేత్థ పుచ్ఛనవసేన పవత్తం వచనం వేదితబ్బం. తేనేవాహ ‘‘పరిపూరేత్వా విస్సజ్జేతబ్బత్థసఙ్గణ్హనతో’’తి. తం సరూపదస్సనేన విస్సజ్జనం తంవిస్సజ్జనం, తం వా యథావుత్తం విస్సజ్జనం ఏతస్సాతి తంవిస్సజ్జనో, తస్స తంవిస్సజ్జనస్స. పురిమకోట్ఠాసేనాతి పురిమేన ఉద్దేసపదేన. తేన హి విస్సజ్జనపదస్స సమానత్థతా ఇధ సదిసత్థతా. ఏకేన పదేనాతి ఏకేన పధానాప్పధానేన యమకపదేన, న పఠమపదేనేవాతి అత్థో. ఉప్పాదనిరోధలాభసామఞ్ఞమత్తేనాతి ఉప్పాదస్స వా నిరోధస్స వా లబ్భమానతాయ సమానతామత్తేన. సన్నిట్ఠానపద…పే॰… యుత్తన్తి ఇదం అట్ఠకథాయం ‘‘యత్థ రూపక్ఖన్ధో నుప్పజ్జతీ’’తిఆదినా పురేపఞ్హస్స దస్సితత్తా వుత్తం. యదిపి తత్థ ‘‘ఉప్పజ్జతీ’’తి విస్సజ్జితత్తా వేదనాక్ఖన్ధస్స ఉప్పాదో లబ్భతీతి వుత్తం, యో పన సన్నిట్ఠానపదసఙ్గహితో రూపక్ఖన్ధస్స అనుప్పాదో పాళియం అనుఞ్ఞాతరూపేన ఠితో, తస్స వసేన పురేపఞ్హో యుత్తోతి అధిప్పాయో. ఏవఞ్హి పురిమకోట్ఠాసేన సదిసత్థతా హోతి.
Yena kāraṇenāti yena ekapadadvayasaṅgahitānaṃ khandhānaṃ uppādassa nirodhassa lābhasaṅkhātena kāraṇena. Yathākkamaṃ purepañho pacchāpañhoti ca nāmaṃ vuttaṃ. Ca-saddena purepacchāpañhoti ca nāmaṃ vuttanti niddhāretvā yojetabbaṃ. Tattha pana ‘‘ekapadadvayasaṅgahitāna’’nti idaṃ ekajjhaṃ katvā gahetabbaṃ. Tamevatthampi vivarati ‘‘yassa hī’’tiādinā. Tattha yassāti yassa pañhassa. ‘‘Pañho’’ti cettha pucchanavasena pavattaṃ vacanaṃ veditabbaṃ. Tenevāha ‘‘paripūretvā vissajjetabbatthasaṅgaṇhanato’’ti. Taṃ sarūpadassanena vissajjanaṃ taṃvissajjanaṃ, taṃ vā yathāvuttaṃ vissajjanaṃ etassāti taṃvissajjano, tassa taṃvissajjanassa. Purimakoṭṭhāsenāti purimena uddesapadena. Tena hi vissajjanapadassa samānatthatā idha sadisatthatā. Ekena padenāti ekena padhānāppadhānena yamakapadena, na paṭhamapadenevāti attho. Uppādanirodhalābhasāmaññamattenāti uppādassa vā nirodhassa vā labbhamānatāya samānatāmattena. Sanniṭṭhānapada…pe… yuttanti idaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yattha rūpakkhandho nuppajjatī’’tiādinā purepañhassa dassitattā vuttaṃ. Yadipi tattha ‘‘uppajjatī’’ti vissajjitattā vedanākkhandhassa uppādo labbhatīti vuttaṃ, yo pana sanniṭṭhānapadasaṅgahito rūpakkhandhassa anuppādo pāḷiyaṃ anuññātarūpena ṭhito, tassa vasena purepañho yuttoti adhippāyo. Evañhi purimakoṭṭhāsena sadisatthatā hoti.
‘‘యస్స రూపక్ఖన్ధో నుప్పజ్జిత్థ, తస్స వేదనాక్ఖన్ధో నుప్పజ్జిత్థా’’తి ఏత్థ రూపక్ఖన్ధస్స అనుప్పన్నపుబ్బతాపటిక్ఖేపముఖేన ఇతరస్స పటిక్ఖిపీయతీతి రూపక్ఖన్ధస్సేవ యథావుత్తపటిక్ఖేపో పధానభావేన వుత్తో. ఏసేవ నయో అఞ్ఞేసుపి ఏదిసేసు ఠానేసూతి ఆహ ‘‘సన్నిట్ఠానత్థస్సేవ పటిక్ఖిపనం పటిక్ఖేపో’’తి . ‘‘యస్స రూపక్ఖన్ధో ఉప్పజ్జతి, తస్స వేదనాక్ఖన్ధో నిరుజ్ఝతీ’’తి ఏత్థ పన రూపక్ఖన్ధస్స ఉప్పాదలక్ఖణం కత్వా వేదనాక్ఖన్ధస్స నిరోధో పుచ్ఛీయతీతి సో ఏవ ‘‘నో’’తి పటిసేధీయతి. ఏస నయో అఞ్ఞేసుపి ఏదిసేసు ఠానేసూతి వుత్తం ‘‘సంసయత్థనివారణం పటిసేధో’’తి. ‘‘న-కారవిరహిత’’న్తి ఏతేన పటిసేధస్స పటిసేధితమాహ. యది ఏవం పాళిగతిపటిసేధవిస్సజ్జనానం కో విసేసోతి ఆహ ‘‘తత్థ ఉప్పత్తీ’’తిఆది.
‘‘Yassa rūpakkhandho nuppajjittha, tassa vedanākkhandho nuppajjitthā’’ti ettha rūpakkhandhassa anuppannapubbatāpaṭikkhepamukhena itarassa paṭikkhipīyatīti rūpakkhandhasseva yathāvuttapaṭikkhepo padhānabhāvena vutto. Eseva nayo aññesupi edisesu ṭhānesūti āha ‘‘sanniṭṭhānatthasseva paṭikkhipanaṃ paṭikkhepo’’ti . ‘‘Yassa rūpakkhandho uppajjati, tassa vedanākkhandho nirujjhatī’’ti ettha pana rūpakkhandhassa uppādalakkhaṇaṃ katvā vedanākkhandhassa nirodho pucchīyatīti so eva ‘‘no’’ti paṭisedhīyati. Esa nayo aññesupi edisesu ṭhānesūti vuttaṃ ‘‘saṃsayatthanivāraṇaṃ paṭisedho’’ti. ‘‘Na-kāravirahita’’nti etena paṭisedhassa paṭisedhitamāha. Yadi evaṃ pāḷigatipaṭisedhavissajjanānaṃ ko visesoti āha ‘‘tattha uppattī’’tiādi.
తదేకదేసపక్ఖేపవసేనాతి తేసం చతున్నం పఞ్హానం పఞ్చన్నఞ్చ విస్సజ్జనానం ఏకదేసస్స పక్ఖిపనవసేన. తేనాహ అట్ఠకథాయం ‘‘పఠమే ఠానే పరిపుణ్ణపఞ్హస్స పురిమకోట్ఠాసే సరూపదస్సనేనా’’తిఆది. యో పనేత్థ పఞ్హేసు విస్సజ్జనేసు చ సత్తవీసతియా ఠానేసు పక్ఖేపం లభతి, తం దస్సేతుం ‘‘పరిపుణ్ణపఞ్హో ఏవా’’తిఆది వుత్తం. పాళివవత్థానదస్సనాదితోతి ఏత్థ ఆది-సద్దేన పుచ్ఛావిభఙ్గో విస్సజ్జనాఠానాని ఏకస్మిం పఞ్హే యోజనానయోతి ఇమేసం సఙ్గహో దట్ఠబ్బో.
Tadekadesapakkhepavasenāti tesaṃ catunnaṃ pañhānaṃ pañcannañca vissajjanānaṃ ekadesassa pakkhipanavasena. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘paṭhame ṭhāne paripuṇṇapañhassa purimakoṭṭhāse sarūpadassanenā’’tiādi. Yo panettha pañhesu vissajjanesu ca sattavīsatiyā ṭhānesu pakkhepaṃ labhati, taṃ dassetuṃ ‘‘paripuṇṇapañho evā’’tiādi vuttaṃ. Pāḷivavatthānadassanāditoti ettha ādi-saddena pucchāvibhaṅgo vissajjanāṭhānāni ekasmiṃ pañhe yojanānayoti imesaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
సుద్ధావాసానన్తిఆది పాళియా పదం ఉద్ధరిత్వా అత్థదస్సనత్థం ఆరద్ధం. ‘‘యస్స యత్థ రూపక్ఖన్ధో నుప్పజ్జిత్థ, తస్స తత్థ వేదనాక్ఖన్ధో నుప్పజ్జిత్థా’’తి ఇమస్స విస్సజ్జనం హోతి ‘‘సుద్ధావాసానం తేసం తత్థా’’తి. తత్థ ఏకభూమియం దుతియా ఉపపత్తి నత్థీతి ఏకిస్సా భూమియా ఏకస్స అరియపుగ్గలస్స దుతియవారం పటిసన్ధిగ్గహణం నత్థీతి అత్థో. తతియవారాదీసు వత్తబ్బమేవ నత్థి. స్వాయమత్థో యథా ఞాపితో హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘పటిసన్ధితో పభుతి హి…పే॰… పవత్తా’’తి వుత్తం. తేన అద్ధాపచ్చుప్పన్నవసేనాయం దేసనా పవత్తాతి దస్సేతి. ఆదాననిక్ఖేపపరిచ్ఛిన్నం కమ్మజసన్తానం ఏకత్తేన గహేత్వా తస్స వసేన ఉప్పాదనిరోధేసు వుచ్చమానేసు అకమ్మజేసు కుసలాదీసు కథన్తి చోదనాయం తేపి ఇధ తంనిస్సితా ఏవ కతాతి దస్సేన్తో ఆహ ‘‘తస్మిఞ్హి…పే॰… దస్సితా’’తి. తేనేవాతి కమ్మజసన్తానేనేవ. తస్మాతి ఏకకమ్మనిబ్బత్తస్స విపాకసన్తానస్స ఏకత్తేన గహితత్తా. తస్సాతి కమ్మజసన్తానస్స. పఞ్చసు సుద్ధావాసేసు యథా పచ్చేకం ‘‘ఏకిస్సా భూమియా దుతియా ఉపపత్తి నత్థీ’’తి యథావుత్తపాళియా విఞ్ఞాయతి, ఏవం ‘‘సుద్ధావాసాన’’న్తి అవిసేసవచనతో సకలేపి సుద్ధావాసే సా నత్థీతి తాయ కస్మా న విఞ్ఞాయతీతి చోదనం సముట్ఠాపేత్వా సయమేవ పరిహరితుం ‘‘కస్మా పనా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సుద్ధావాసేసు హేట్ఠాభూమికస్స అసతి ఇన్ద్రియపరిపాకే ఉపరిభూమిసముప్పత్తి న సక్కా పటిసేధేతుం ఉద్ధంసోతవచనతో. ఉద్ధమస్స తణ్హాసోతం వట్టసోతఞ్చాతి హి ఉద్ధంసోతో. తేనాహ ‘‘ఉద్ధంసోతపాళిసబ్భావా’’తి. సంసన్దేతబ్బాతి యథా న విరుజ్ఝన్తి, ఏవం నేతబ్బా. తథా చేవ సంవణ్ణితం.
Suddhāvāsānantiādi pāḷiyā padaṃ uddharitvā atthadassanatthaṃ āraddhaṃ. ‘‘Yassa yattha rūpakkhandho nuppajjittha, tassa tattha vedanākkhandho nuppajjitthā’’ti imassa vissajjanaṃ hoti ‘‘suddhāvāsānaṃ tesaṃ tatthā’’ti. Tattha ekabhūmiyaṃ dutiyā upapatti natthīti ekissā bhūmiyā ekassa ariyapuggalassa dutiyavāraṃ paṭisandhiggahaṇaṃ natthīti attho. Tatiyavārādīsu vattabbameva natthi. Svāyamattho yathā ñāpito hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘paṭisandhito pabhuti hi…pe… pavattā’’ti vuttaṃ. Tena addhāpaccuppannavasenāyaṃ desanā pavattāti dasseti. Ādānanikkhepaparicchinnaṃ kammajasantānaṃ ekattena gahetvā tassa vasena uppādanirodhesu vuccamānesu akammajesu kusalādīsu kathanti codanāyaṃ tepi idha taṃnissitā eva katāti dassento āha ‘‘tasmiñhi…pe… dassitā’’ti. Tenevāti kammajasantāneneva. Tasmāti ekakammanibbattassa vipākasantānassa ekattena gahitattā. Tassāti kammajasantānassa. Pañcasu suddhāvāsesu yathā paccekaṃ ‘‘ekissā bhūmiyā dutiyā upapatti natthī’’ti yathāvuttapāḷiyā viññāyati, evaṃ ‘‘suddhāvāsāna’’nti avisesavacanato sakalepi suddhāvāse sā natthīti tāya kasmā na viññāyatīti codanaṃ samuṭṭhāpetvā sayameva pariharituṃ ‘‘kasmā panā’’tiādimāha. Tattha suddhāvāsesu heṭṭhābhūmikassa asati indriyaparipāke uparibhūmisamuppatti na sakkā paṭisedhetuṃ uddhaṃsotavacanato. Uddhamassa taṇhāsotaṃ vaṭṭasotañcāti hi uddhaṃsoto. Tenāha ‘‘uddhaṃsotapāḷisabbhāvā’’ti. Saṃsandetabbāti yathā na virujjhanti, evaṃ netabbā. Tathā ceva saṃvaṇṇitaṃ.
ఏతేన సన్నిట్ఠానేనాతి అఙ్కితోకాసభావిరూపుప్పాదసన్నిస్సయేన నిచ్ఛయేన. విసేసితా తథాభావిరూపభావినో. అసఞ్ఞసత్తాపీతి న కేవలం పఞ్చవోకారా ఏవ, అథ ఖో అసఞ్ఞసత్తాపి. తే ఏవ అసఞ్ఞసత్తే ఏవ గహేత్వా పురిమకోట్ఠాసేతి అధిప్పాయో. తేన యే సన్నిట్ఠానేన వజ్జితాతి తేన యథావుత్తసన్నిట్ఠానేన యే విరహితా, తే తథా న వత్తబ్బాతి అత్థో. ఇదాని ‘‘తే తతో’’తిఆదినా దస్సేతి. తతోతి అసఞ్ఞాభవతో. పచ్ఛిమభవికానన్తి ఏత్థ పచ్ఛిమభవం సరూపతో దస్సేతుం ‘‘కిం పఞ్చవోకారాదీ’’తిఆది వుత్తం. అపచ్ఛిమభవికానమ్పి అరూపానం అరూపభవే యథా రూపక్ఖన్ధో నుప్పాది, ఏవం తత్థ పచ్ఛిమభవికానం వేదనాక్ఖన్ధోపీతి ఆహ ‘‘ఏతేన సన్నిట్ఠానేన సఙ్గహితత్తా’’తి. తేనాహ ‘‘తేసం…పే॰… ఆహా’’తి. తత్థ తేసన్తి పచ్ఛిమభవికానం. తత్థాతి అరూపభవే. ఇతరానుప్పత్తిభావఞ్చాతి ఇతరస్స వేదనాక్ఖన్ధస్స అనుప్పజ్జనసబ్భావమ్పి. సప్పటిసన్ధికానమ్పి సుద్ధావాసానం ఖన్ధభేదస్స పరినిబ్బానపరియాయో ఓళారికదోసప్పహానతో కిలేసూపసమసామఞ్ఞేన వుత్తోతి వేదితబ్బం.
Etena sanniṭṭhānenāti aṅkitokāsabhāvirūpuppādasannissayena nicchayena. Visesitā tathābhāvirūpabhāvino. Asaññasattāpīti na kevalaṃ pañcavokārā eva, atha kho asaññasattāpi. Te eva asaññasatte eva gahetvā purimakoṭṭhāseti adhippāyo. Tena ye sanniṭṭhānena vajjitāti tena yathāvuttasanniṭṭhānena ye virahitā, te tathā na vattabbāti attho. Idāni ‘‘te tato’’tiādinā dasseti. Tatoti asaññābhavato. Pacchimabhavikānanti ettha pacchimabhavaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘kiṃ pañcavokārādī’’tiādi vuttaṃ. Apacchimabhavikānampi arūpānaṃ arūpabhave yathā rūpakkhandho nuppādi, evaṃ tattha pacchimabhavikānaṃ vedanākkhandhopīti āha ‘‘etena sanniṭṭhānena saṅgahitattā’’ti. Tenāha ‘‘tesaṃ…pe… āhā’’ti. Tattha tesanti pacchimabhavikānaṃ. Tatthāti arūpabhave. Itarānuppattibhāvañcāti itarassa vedanākkhandhassa anuppajjanasabbhāvampi. Sappaṭisandhikānampi suddhāvāsānaṃ khandhabhedassa parinibbānapariyāyo oḷārikadosappahānato kilesūpasamasāmaññena vuttoti veditabbaṃ.
సబ్బేసఞ్హి తేసన్తి తంతంభూమియం ఠితానం సబ్బేసం సుద్ధావాసానం. యథా పనాతిఆదినా వుత్తమేవత్థం పాకటతరం కరోతి. అనన్తా లోకధాతుయోతి ఇదం ఓకాసస్స పరిచ్ఛేదాభావంయేవ దస్సేతుం వుత్తం. పుగ్గలవసేన సమానాధారతాయ సమానకాలత్తేన అసమ్భవన్తో ఓకాసవసేన పన సమ్భవన్తో సంకిణ్ణా వియ హోన్తీతి ఆహ ‘‘సంకిణ్ణతా హోతీ’’తి.
Sabbesañhi tesanti taṃtaṃbhūmiyaṃ ṭhitānaṃ sabbesaṃ suddhāvāsānaṃ. Yathā panātiādinā vuttamevatthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Anantā lokadhātuyoti idaṃ okāsassa paricchedābhāvaṃyeva dassetuṃ vuttaṃ. Puggalavasena samānādhāratāya samānakālattena asambhavanto okāsavasena pana sambhavanto saṃkiṇṇā viya hontīti āha ‘‘saṃkiṇṇatā hotī’’ti.
పవత్తివారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
౩. పరిఞ్ఞావారవణ్ణనా
3. Pariññāvāravaṇṇanā
౨౦౬-౨౦౮. తస్సాపీతి పుగ్గలోకాసవారస్సపి. ఓకాసే పుగ్గలస్సేవాతి యథాగహితే ఓకాసే యో పుగ్గలో, తస్సేవ ఓకాసవిసిట్ఠపుగ్గలస్సేవాతి అత్థో. యథా పన పుగ్గలవారే లబ్భమానే పుగ్గలోకాసవారోపి లబ్భతి, ఏవం ఓకాసవారోపి లబ్భేయ్యాతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘ఓకాసవారోపి చా’’తి. తస్మాతి యస్మా వుచ్చమానోపి ఓకాసో పుగ్గలస్స విసేసభావేనేవ వుచ్చేయ్య, న విసుం, తస్మా.
206-208. Tassāpīti puggalokāsavārassapi. Okāse puggalassevāti yathāgahite okāse yo puggalo, tasseva okāsavisiṭṭhapuggalassevāti attho. Yathā pana puggalavāre labbhamāne puggalokāsavāropi labbhati, evaṃ okāsavāropi labbheyyāti codanaṃ sandhāyāha ‘‘okāsavāropi cā’’ti. Tasmāti yasmā vuccamānopi okāso puggalassa visesabhāveneva vucceyya, na visuṃ, tasmā.
అఞ్ఞథాతి పవత్తివారే వియ ఆదాననిక్ఖేపపరిచ్ఛిన్నం కమ్మజసన్తానం ఏకత్తేన గహేత్వా తస్స ఉప్పాదనిరోధవసేన పరిఞ్ఞావచనే. ‘‘యో రూపక్ఖన్ధం పరిజానాతీ’’తి సన్నిట్ఠానపదసఙ్గహితత్థాభావదస్సనముఖేన ఇతరస్సపి అభావం దస్సేతుం ‘‘రుపక్ఖన్ధపరిజాననస్స అభావా’’తి వుత్తం. ‘‘ఆమన్తా’’తి చ కతం, తస్మా పవత్తే చిత్తక్ఖణవసేనేవేత్థ తయో అద్ధో లబ్భన్తీతి అత్థో. ‘‘అగ్గమగ్గసమఙ్గిఞ్చ అరహన్తఞ్చా’’తి ద్విన్నం పదానం ‘‘రూపక్ఖన్ధఞ్చ న పరిజానన్తి వేదనాక్ఖన్ధఞ్చ న పరిజానిత్థా’’తి ద్వీహి పదేహి యథాక్కమం సమ్బన్ధో. ‘‘ఠపేత్వా అవసేసా పుగ్గలా’’తి పన పచ్చేకం యోజేతబ్బం. అగ్గమగ్గ…పే॰… నత్థీతి ఇమినా అరహత్తమగ్గఞాణస్సేవ పరిఞ్ఞామత్థకప్పత్తియా పరిఞ్ఞాకిచ్చం సాతిసయం, తదభావా న ఇతరేసన్తి దస్సేతి. యతో తస్సేవ వజిరూపమతా వుత్తా, సేసానఞ్చ విజ్జూపమతా. తేనాతి తేన యథావుత్తేన వచనేన. తదవసేససబ్బపుగ్గలేతి తతో అగ్గమగ్గసమఙ్గితో అవసేససబ్బపుగ్గలే. ఇమం పన యథావుత్తదోసం పరిహరన్తా ‘‘పుథుజ్జనాదయో సన్ధాయా’’తి వదన్తి.
Aññathāti pavattivāre viya ādānanikkhepaparicchinnaṃ kammajasantānaṃ ekattena gahetvā tassa uppādanirodhavasena pariññāvacane. ‘‘Yo rūpakkhandhaṃ parijānātī’’ti sanniṭṭhānapadasaṅgahitatthābhāvadassanamukhena itarassapi abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘rupakkhandhaparijānanassa abhāvā’’ti vuttaṃ. ‘‘Āmantā’’ti ca kataṃ, tasmā pavatte cittakkhaṇavasenevettha tayo addho labbhantīti attho. ‘‘Aggamaggasamaṅgiñca arahantañcā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ‘‘rūpakkhandhañca na parijānanti vedanākkhandhañca na parijānitthā’’ti dvīhi padehi yathākkamaṃ sambandho. ‘‘Ṭhapetvā avasesā puggalā’’ti pana paccekaṃ yojetabbaṃ. Aggamagga…pe… natthīti iminā arahattamaggañāṇasseva pariññāmatthakappattiyā pariññākiccaṃ sātisayaṃ, tadabhāvā na itaresanti dasseti. Yato tasseva vajirūpamatā vuttā, sesānañca vijjūpamatā. Tenāti tena yathāvuttena vacanena. Tadavasesasabbapuggaleti tato aggamaggasamaṅgito avasesasabbapuggale. Imaṃ pana yathāvuttadosaṃ pariharantā ‘‘puthujjanādayo sandhāyā’’ti vadanti.
పరిఞ్ఞావారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Pariññāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ఖన్ధయమకవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Khandhayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / యమకపాళి • Yamakapāḷi / ౨. ఖన్ధయమకం • 2. Khandhayamakaṃ
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / అభిధమ్మపిటక (అట్ఠకథా) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / పఞ్చపకరణ-అట్ఠకథా • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ౨. ఖన్ధయమకం • 2. Khandhayamakaṃ
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / పఞ్చపకరణ-మూలటీకా • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ౨. ఖన్ధయమకం • 2. Khandhayamakaṃ