| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
२. खरपुत्तवग्गो
2. Kharaputtavaggo
[३८६] १. खरपुत्तजातकवण्णना
[386] 1. Kharaputtajātakavaṇṇanā
सच्चं किरेवमाहंसूति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पुराणदुतियिकापलोभनं आरब्भ कथेसि। तञ्हि भिक्खुं सत्था ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु उक्कण्ठितोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘केन उक्कण्ठापितोसी’’ति वत्वा ‘‘पुराणदुतियिकाया’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु अयं ते इत्थी अनत्थकारिका, पुब्बेपि त्वं इमं निस्साय अग्गिं पविसित्वा मरन्तो पण्डिते निस्साय जीवितं लभी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Saccaṃkirevamāhaṃsūti idaṃ satthā jetavane viharanto purāṇadutiyikāpalobhanaṃ ārabbha kathesi. Tañhi bhikkhuṃ satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘kena ukkaṇṭhāpitosī’’ti vatvā ‘‘purāṇadutiyikāyā’’ti vutte ‘‘bhikkhu ayaṃ te itthī anatthakārikā, pubbepi tvaṃ imaṃ nissāya aggiṃ pavisitvā maranto paṇḍite nissāya jīvitaṃ labhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं सेनके नाम रञ्ञे रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सक्कत्तं कारेसि। तदा सेनकस्स रञ्ञो एकेन नागराजेन सद्धिं मित्तभावो होति। सो किर नागराजा नागभवना निक्खमित्वा थले गोचरं गण्हन्तो चरति। अथ नं गामदारका दिस्वा ‘‘सप्पो अय’’न्ति लेड्डुदण्डादीहि पहरिंसु। अथ राजा उय्यानं कीळितुं गच्छन्तो दिस्वा ‘‘किं एते दारका करोन्ती’’ति पुच्छित्वा ‘‘एकं सप्पं पहरन्ती’’ति सुत्वा ‘‘पहरितुं मा देथ, पलापेथ ने’’ति पलापेसि। नागराजा जीवितं लभित्वा नागभवनं गन्त्वा बहूनि रतनानि आदाय अड्ढरत्तसमये रञ्ञो सयनघरं पविसित्वा तानि रतनानि दत्वा ‘‘महाराज, मया तुम्हे निस्साय जीवितं लद्ध’’न्ति रञ्ञा सद्धिं मित्तभावं कत्वा पुनप्पुनं गन्त्वा राजानं पस्सति। सो अत्तनो नागमाणविकासु एकं कामेसु अतित्तं नागमाणविकं रक्खणत्थाय रञ्ञो सन्तिके ठपेत्वा ‘‘यदा एतं न पस्ससि, तदा इमं मन्तं परिवत्तेय्यासी’’ति तस्स एकं मन्तं अदासि।
Atīte bārāṇasiyaṃ senake nāma raññe rajjaṃ kārente bodhisatto sakkattaṃ kāresi. Tadā senakassa rañño ekena nāgarājena saddhiṃ mittabhāvo hoti. So kira nāgarājā nāgabhavanā nikkhamitvā thale gocaraṃ gaṇhanto carati. Atha naṃ gāmadārakā disvā ‘‘sappo aya’’nti leḍḍudaṇḍādīhi pahariṃsu. Atha rājā uyyānaṃ kīḷituṃ gacchanto disvā ‘‘kiṃ ete dārakā karontī’’ti pucchitvā ‘‘ekaṃ sappaṃ paharantī’’ti sutvā ‘‘paharituṃ mā detha, palāpetha ne’’ti palāpesi. Nāgarājā jīvitaṃ labhitvā nāgabhavanaṃ gantvā bahūni ratanāni ādāya aḍḍharattasamaye rañño sayanagharaṃ pavisitvā tāni ratanāni datvā ‘‘mahārāja, mayā tumhe nissāya jīvitaṃ laddha’’nti raññā saddhiṃ mittabhāvaṃ katvā punappunaṃ gantvā rājānaṃ passati. So attano nāgamāṇavikāsu ekaṃ kāmesu atittaṃ nāgamāṇavikaṃ rakkhaṇatthāya rañño santike ṭhapetvā ‘‘yadā etaṃ na passasi, tadā imaṃ mantaṃ parivatteyyāsī’’ti tassa ekaṃ mantaṃ adāsi.
सो एकदिवसं उय्यानं गन्त्वा नागमाणविकाय सद्धिं पोक्खरणियं उदककीळं कीळि। नागमाणविका एकं उदकसप्पं दिस्वा अत्तभावं विजहित्वा तेन सद्धिं असद्धम्मं पटिसेवि। राजा तं अपस्सन्तो ‘‘कहं नु खो गता’’ति मन्तं परिवत्तेत्वा अनाचारं करोन्तिं दिस्वा वेळुपेसिकाय पहरि। सा कुज्झित्वा ततो नागभवनं गन्त्वा ‘‘कस्मा आगतासी’’ति पुट्ठा ‘‘तुम्हाकं सहायो मं अत्तनो वचनं अगण्हन्तिं पिट्ठियं पहरी’’ति पहारं दस्सेसि। नागराजा तथतो अजानित्वाव चत्तारो नागमाणवके आमन्तेत्वा ‘‘गच्छथ, सेनकस्स सयनघरं पविसित्वा नासवातेन तं भुसं विय विद्धंसेथा’’ति पेसेसि। ते गन्त्वा रञ्ञो सिरिसयने निपन्नकाले गब्भं पविसिंसु। तेसं पविसनवेलायमेव राजा देविं आह – ‘‘जानासि नु खो भद्दे, नागमाणविकाय गतट्ठान’’न्ति? ‘‘न जानामि, देवा’’ति। ‘‘अज्ज सा अम्हाकं पोक्खरणियं कीळनकाले अत्तभावं विजहित्वा एकेन उदकसप्पेन सद्धिं अनाचारं अकासि, अथ नं अहं ‘एवं मा करी’ति सिक्खापनत्थाय वेळुपेसिकाय पहरिं, सा ‘नागभवनं गन्त्वा सहायस्स मे अञ्ञं किञ्चि कथेत्वा मेत्तिं भिन्देय्या’ति मे भयं उप्पज्जती’’ति। तं सुत्वा नागमाणवका ततोव निवत्तित्वा नागभवनं गन्त्वा नागराजस्स तमत्थं आरोचेसुं। सो संवेगप्पत्तो हुत्वा तङ्खणञ्ञेव रञ्ञो सयनघरं आगन्त्वा तमत्थं आचिक्खित्वा खमापेत्वा ‘‘इदं मे दण्डकम्म’’न्ति सब्बरुतजाननं नाम मन्तं दत्वा ‘‘अयं, महाराज, अनग्घो मन्तो, सचे इमं मन्तं अञ्ञस्स ददेय्यासि, दत्वाव अग्गिं पविसित्वा मरेय्यासी’’ति आह। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। सो ततो पट्ठाय किपिल्लिकानम्पि सद्दं जानाति।
So ekadivasaṃ uyyānaṃ gantvā nāgamāṇavikāya saddhiṃ pokkharaṇiyaṃ udakakīḷaṃ kīḷi. Nāgamāṇavikā ekaṃ udakasappaṃ disvā attabhāvaṃ vijahitvā tena saddhiṃ asaddhammaṃ paṭisevi. Rājā taṃ apassanto ‘‘kahaṃ nu kho gatā’’ti mantaṃ parivattetvā anācāraṃ karontiṃ disvā veḷupesikāya pahari. Sā kujjhitvā tato nāgabhavanaṃ gantvā ‘‘kasmā āgatāsī’’ti puṭṭhā ‘‘tumhākaṃ sahāyo maṃ attano vacanaṃ agaṇhantiṃ piṭṭhiyaṃ paharī’’ti pahāraṃ dassesi. Nāgarājā tathato ajānitvāva cattāro nāgamāṇavake āmantetvā ‘‘gacchatha, senakassa sayanagharaṃ pavisitvā nāsavātena taṃ bhusaṃ viya viddhaṃsethā’’ti pesesi. Te gantvā rañño sirisayane nipannakāle gabbhaṃ pavisiṃsu. Tesaṃ pavisanavelāyameva rājā deviṃ āha – ‘‘jānāsi nu kho bhadde, nāgamāṇavikāya gataṭṭhāna’’nti? ‘‘Na jānāmi, devā’’ti. ‘‘Ajja sā amhākaṃ pokkharaṇiyaṃ kīḷanakāle attabhāvaṃ vijahitvā ekena udakasappena saddhiṃ anācāraṃ akāsi, atha naṃ ahaṃ ‘evaṃ mā karī’ti sikkhāpanatthāya veḷupesikāya pahariṃ, sā ‘nāgabhavanaṃ gantvā sahāyassa me aññaṃ kiñci kathetvā mettiṃ bhindeyyā’ti me bhayaṃ uppajjatī’’ti. Taṃ sutvā nāgamāṇavakā tatova nivattitvā nāgabhavanaṃ gantvā nāgarājassa tamatthaṃ ārocesuṃ. So saṃvegappatto hutvā taṅkhaṇaññeva rañño sayanagharaṃ āgantvā tamatthaṃ ācikkhitvā khamāpetvā ‘‘idaṃ me daṇḍakamma’’nti sabbarutajānanaṃ nāma mantaṃ datvā ‘‘ayaṃ, mahārāja, anaggho manto, sace imaṃ mantaṃ aññassa dadeyyāsi, datvāva aggiṃ pavisitvā mareyyāsī’’ti āha. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. So tato paṭṭhāya kipillikānampi saddaṃ jānāti.
तस्सेकदिवसं महातले निसीदित्वा मधुफाणितेहि खादनीयं खादन्तस्स एकं मधुबिन्दु च फाणितबिन्दु च पूवखण्डञ्च भूमियं पति। एका किपिल्लिका तं दिस्वा ‘‘रञ्ञो महातले मधुचाटि भिन्ना, फाणितसकटं पूवसकटं निक्कुज्जितं, मधुफाणितञ्च पूवञ्च खादथा’’ति विरवन्ती विचरति। अथ राजा तस्सा रवं सुत्वा हसि। रञ्ञो समीपे ठिता देवी ‘‘किं नु खो दिस्वा राजा हसी’’ति चिन्तेसि। तस्मिं खादनीयं खादित्वा न्हत्वा पल्लङ्के निसिन्ने एकं मक्खिकं सामिको ‘‘एहि भद्दे, किलेसरतिया रमिस्सामा’’ति आह। अथ नं सा ‘‘अधिवासेहि ताव सामि, इदानि रञ्ञो गन्धे आहरिस्सन्ति, तस्स विलिम्पन्तस्स पादमूले गन्धचुण्णं पतिस्सति, अहं तत्थ वट्टेत्वा सुगन्धा भविस्सामि, ततो रञ्ञो पिट्ठियं निपज्जित्वा रमिस्सामा’’ति आह। राजा तम्पि सद्दं सुत्वा हसि। देवीपि ‘‘किं नु खो दिस्वा हसी’’ति पुन चिन्तेसि। पुन रञ्ञो सायमासं भुञ्जन्तस्स एकं भत्तसित्थं भूमियं पति। किपिल्लिका ‘‘राजकुले भत्तसकटं भग्गं, भत्तं भुञ्जथा’’ति विरवि। तं सुत्वा राजा पुनपि हसि। देवी सुवण्णकटच्छुं गहेत्वा राजानं परिविसन्ती ‘‘मं नु खो दिस्वा राजा हसती’’ति वितक्केसि।
Tassekadivasaṃ mahātale nisīditvā madhuphāṇitehi khādanīyaṃ khādantassa ekaṃ madhubindu ca phāṇitabindu ca pūvakhaṇḍañca bhūmiyaṃ pati. Ekā kipillikā taṃ disvā ‘‘rañño mahātale madhucāṭi bhinnā, phāṇitasakaṭaṃ pūvasakaṭaṃ nikkujjitaṃ, madhuphāṇitañca pūvañca khādathā’’ti viravantī vicarati. Atha rājā tassā ravaṃ sutvā hasi. Rañño samīpe ṭhitā devī ‘‘kiṃ nu kho disvā rājā hasī’’ti cintesi. Tasmiṃ khādanīyaṃ khāditvā nhatvā pallaṅke nisinne ekaṃ makkhikaṃ sāmiko ‘‘ehi bhadde, kilesaratiyā ramissāmā’’ti āha. Atha naṃ sā ‘‘adhivāsehi tāva sāmi, idāni rañño gandhe āharissanti, tassa vilimpantassa pādamūle gandhacuṇṇaṃ patissati, ahaṃ tattha vaṭṭetvā sugandhā bhavissāmi, tato rañño piṭṭhiyaṃ nipajjitvā ramissāmā’’ti āha. Rājā tampi saddaṃ sutvā hasi. Devīpi ‘‘kiṃ nu kho disvā hasī’’ti puna cintesi. Puna rañño sāyamāsaṃ bhuñjantassa ekaṃ bhattasitthaṃ bhūmiyaṃ pati. Kipillikā ‘‘rājakule bhattasakaṭaṃ bhaggaṃ, bhattaṃ bhuñjathā’’ti viravi. Taṃ sutvā rājā punapi hasi. Devī suvaṇṇakaṭacchuṃ gahetvā rājānaṃ parivisantī ‘‘maṃ nu kho disvā rājā hasatī’’ti vitakkesi.
सा रञ्ञा सद्धिं सयनं आरुय्ह निपज्जनकाले ‘‘किंकारणा देव, हसी’’ति पुच्छि। सो ‘‘किं ते मम हसितकारणेना’’ति वत्वा पुनप्पुनं निबद्धो कथेसि। अथ नं सा ‘‘तुम्हाकं जाननमन्तं मय्हं देथा’’ति वत्वा ‘‘न सक्का दातु’’न्ति पटिक्खित्तापि पुनप्पुनं निबन्धि । राजा ‘‘सचाहं इमं मन्तं तुय्हं दस्सामि, मरिस्सामी’’ति आह। ‘‘मरन्तोपि मय्हं देहि, देवा’’ति। राजा मातुगामवसिको हुत्वा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘इमिस्सा मन्तं दत्वा अग्गिं पविसिस्सामी’’ति रथेन उय्यानं पायासि।
Sā raññā saddhiṃ sayanaṃ āruyha nipajjanakāle ‘‘kiṃkāraṇā deva, hasī’’ti pucchi. So ‘‘kiṃ te mama hasitakāraṇenā’’ti vatvā punappunaṃ nibaddho kathesi. Atha naṃ sā ‘‘tumhākaṃ jānanamantaṃ mayhaṃ dethā’’ti vatvā ‘‘na sakkā dātu’’nti paṭikkhittāpi punappunaṃ nibandhi . Rājā ‘‘sacāhaṃ imaṃ mantaṃ tuyhaṃ dassāmi, marissāmī’’ti āha. ‘‘Marantopi mayhaṃ dehi, devā’’ti. Rājā mātugāmavasiko hutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘imissā mantaṃ datvā aggiṃ pavisissāmī’’ti rathena uyyānaṃ pāyāsi.
तस्मिं खणे सक्को लोकं ओलोकेन्तो इमं कारणं दिस्वा ‘‘अयं बालराजा मातुगामं निस्साय ‘अग्गिं पविसिस्सामी’ति गच्छति, जीवितमस्स दस्सामी’’ति सुजं असुरकञ्ञं आदाय बाराणसिं आगन्त्वा तं अजिकं कत्वा अत्तना अजो हुत्वा ‘‘महाजनो मा पस्सतू’’ति अधिट्ठाय रञ्ञो रथस्स पुरतो अहोसि। तं राजा चेव रथे युत्तसिन्धवा च पस्सन्ति, अञ्ञो कोचि न पस्सति। अजो कथासमुट्ठापनत्थं रथपुरतो अजिकाय सद्धिं मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो विय अहोसि। तमेको रथे युत्तसिन्धवो दिस्वा ‘‘सम्म अजराज, मयं पुब्बे ‘अजा किर बाला अहिरिका’ति अस्सुम्ह, न च तं पस्सिम्ह, त्वं पन रहो पटिच्छन्नट्ठाने कत्तब्बं अनाचारं अम्हाकं एत्तकानं पस्सन्तानञ्ञेव करोसि, न लज्जसि, तं नो पुब्बे सुतं इमिना दिट्ठेन समेती’’ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Tasmiṃ khaṇe sakko lokaṃ olokento imaṃ kāraṇaṃ disvā ‘‘ayaṃ bālarājā mātugāmaṃ nissāya ‘aggiṃ pavisissāmī’ti gacchati, jīvitamassa dassāmī’’ti sujaṃ asurakaññaṃ ādāya bārāṇasiṃ āgantvā taṃ ajikaṃ katvā attanā ajo hutvā ‘‘mahājano mā passatū’’ti adhiṭṭhāya rañño rathassa purato ahosi. Taṃ rājā ceva rathe yuttasindhavā ca passanti, añño koci na passati. Ajo kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ rathapurato ajikāya saddhiṃ methunaṃ dhammaṃ paṭisevanto viya ahosi. Tameko rathe yuttasindhavo disvā ‘‘samma ajarāja, mayaṃ pubbe ‘ajā kira bālā ahirikā’ti assumha, na ca taṃ passimha, tvaṃ pana raho paṭicchannaṭṭhāne kattabbaṃ anācāraṃ amhākaṃ ettakānaṃ passantānaññeva karosi, na lajjasi, taṃ no pubbe sutaṃ iminā diṭṭhena sametī’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
७७.
77.
‘‘सच्चं किरेवमाहंसु, वस्तं बालोति पण्डिता।
‘‘Saccaṃ kirevamāhaṃsu, vastaṃ bāloti paṇḍitā;
पस्स बालो रहोकम्मं, आविकुब्बं न बुज्झती’’ति॥
Passa bālo rahokammaṃ, āvikubbaṃ na bujjhatī’’ti.
तत्थ वस्तन्ति अजं। पण्डिताति ञाणसम्पन्ना तं बालोति वदन्ति, सच्चं किर वदन्ति। पस्साति आलपनं, पस्सथाहि अत्थो। न बुज्झतीति एवं कातुं अयुत्तन्ति न जानाति।
Tattha vastanti ajaṃ. Paṇḍitāti ñāṇasampannā taṃ bāloti vadanti, saccaṃ kira vadanti. Passāti ālapanaṃ, passathāhi attho. Na bujjhatīti evaṃ kātuṃ ayuttanti na jānāti.
तं सुत्वा अजो द्वे गाथा अभासि –
Taṃ sutvā ajo dve gāthā abhāsi –
७८.
78.
‘‘त्वं खोपि सम्म बालोसि, खरपुत्त विजानहि।
‘‘Tvaṃ khopi samma bālosi, kharaputta vijānahi;
रज्जुया हि परिक्खित्तो, वङ्कोट्ठो ओहितोमुखो॥
Rajjuyā hi parikkhitto, vaṅkoṭṭho ohitomukho.
७९.
79.
‘‘अपरम्पि सम्म ते बाल्यं, यो मुत्तो न पलायसि।
‘‘Aparampi samma te bālyaṃ, yo mutto na palāyasi;
सो च बालतरो सम्म, यं त्वं वहति सेनक’’न्ति॥
So ca bālataro samma, yaṃ tvaṃ vahati senaka’’nti.
तत्थ त्वं खोपि सम्माति सम्म सिन्धव मयापि खो त्वं बालतरो। खरपुत्ताति सो किर गद्रभस्स जातको, तेन तं एवमाह। विजानहीति अहमेव बालोति एवं जानाहि। परिक्खित्तोति युगेन सद्धिं गीवाय परिक्खित्तो। वङ्कोट्ठोति वङ्कओट्ठो। ओहितोमुखोति मुखबन्धनेन पिहितमुखो। यो मुत्तो न पलायसीति यो त्वं रथतो मुत्तो समानो मुत्तकाले पलायित्वा अरञ्ञं न पविससि, तं ते अपलायनं अपरम्पि बाल्यं , सो च बालतरोति यं त्वं सेनकं वहसि, सो सेनको तयापि बालतरो।
Tattha tvaṃ khopi sammāti samma sindhava mayāpi kho tvaṃ bālataro. Kharaputtāti so kira gadrabhassa jātako, tena taṃ evamāha. Vijānahīti ahameva bāloti evaṃ jānāhi. Parikkhittoti yugena saddhiṃ gīvāya parikkhitto. Vaṅkoṭṭhoti vaṅkaoṭṭho. Ohitomukhoti mukhabandhanena pihitamukho. Yo mutto na palāyasīti yo tvaṃ rathato mutto samāno muttakāle palāyitvā araññaṃ na pavisasi, taṃ te apalāyanaṃ aparampi bālyaṃ , so ca bālataroti yaṃ tvaṃ senakaṃ vahasi, so senako tayāpi bālataro.
राजा तेसं उभिन्नम्पि कथं जानाति, तस्मा तं सुणन्तो सणिकं रथं पेसेसि। सिन्धवोपि तस्स कथं सुत्वा पुन चतुत्थं गाथमाह –
Rājā tesaṃ ubhinnampi kathaṃ jānāti, tasmā taṃ suṇanto saṇikaṃ rathaṃ pesesi. Sindhavopi tassa kathaṃ sutvā puna catutthaṃ gāthamāha –
८०.
80.
‘‘यं नु सम्म अहं बालो, अजराज विजानहि।
‘‘Yaṃ nu samma ahaṃ bālo, ajarāja vijānahi;
अथ केन सेनको बालो, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥
Atha kena senako bālo, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.
तत्थ यन्ति करणत्थे पच्चत्तवचनं। नूति अनुस्सवत्थे निपातो। इदं वुत्तं होति – सम्म अजराज, येन ताव तिरच्छानगतत्तेन कारणेन अहं बालो, तं त्वं कारणं जानाहि, सक्का एतं तया ञातुं, अहञ्हि तिरच्छानगतत्ताव बालो, तस्मा मं खरपुत्तातिआदीनि वदन्तो सुट्ठु वदसि, अयं पन सेनको राजा केन कारणेन बालो, तं मे कारणं पुच्छितो अक्खाहीति।
Tattha yanti karaṇatthe paccattavacanaṃ. Nūti anussavatthe nipāto. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma ajarāja, yena tāva tiracchānagatattena kāraṇena ahaṃ bālo, taṃ tvaṃ kāraṇaṃ jānāhi, sakkā etaṃ tayā ñātuṃ, ahañhi tiracchānagatattāva bālo, tasmā maṃ kharaputtātiādīni vadanto suṭṭhu vadasi, ayaṃ pana senako rājā kena kāraṇena bālo, taṃ me kāraṇaṃ pucchito akkhāhīti.
तं सुत्वा अजो आचिक्खन्तो पञ्चमं गाथमाह –
Taṃ sutvā ajo ācikkhanto pañcamaṃ gāthamāha –
८१.
81.
‘‘उत्तमत्थं लभित्वान, भरियाय यो पदस्सति।
‘‘Uttamatthaṃ labhitvāna, bhariyāya yo padassati;
तेन जहिस्सतत्तानं, सा चेवस्स न हेस्सती’’ति॥
Tena jahissatattānaṃ, sā cevassa na hessatī’’ti.
तत्थ उत्तमत्थन्ति सब्बरुतजाननमन्तं। तेनाति तस्सा मन्तप्पदानसङ्खातेन कारणेन तं दत्वा अग्गिं पविसन्तो अत्तानञ्च जहिस्सति, सा चस्स भरिया न भविस्सति, तस्मा एस तयापि बालतरो, यो लद्धं यसं रक्खितुं न सक्कोतीति।
Tattha uttamatthanti sabbarutajānanamantaṃ. Tenāti tassā mantappadānasaṅkhātena kāraṇena taṃ datvā aggiṃ pavisanto attānañca jahissati, sā cassa bhariyā na bhavissati, tasmā esa tayāpi bālataro, yo laddhaṃ yasaṃ rakkhituṃ na sakkotīti.
राजा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘अजराज, अम्हाकं सोत्थिं करोन्तोपि त्वञ्ञेव करिस्ससि, कथेहि ताव नो कत्तब्बयुत्तक’’न्ति आह। अथ नं अजराजा ‘‘महाराज, इमेसं सत्तानं अत्तना अञ्ञो पियतरो नाम नत्थि, एकं पियभण्डं निस्साय अत्तानं नासेतुं लद्धयसं पहातुं न वट्टती’’ति वत्वा छट्ठं गाथमाह –
Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘ajarāja, amhākaṃ sotthiṃ karontopi tvaññeva karissasi, kathehi tāva no kattabbayuttaka’’nti āha. Atha naṃ ajarājā ‘‘mahārāja, imesaṃ sattānaṃ attanā añño piyataro nāma natthi, ekaṃ piyabhaṇḍaṃ nissāya attānaṃ nāsetuṃ laddhayasaṃ pahātuṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā chaṭṭhaṃ gāthamāha –
८२.
82.
‘‘न वे पियम्मेति जनिन्द तादिसो, अत्तं निरंकत्वा पियानि सेवति।
‘‘Na ve piyammeti janinda tādiso, attaṃ niraṃkatvā piyāni sevati;
अत्ताव सेय्यो परमा च सेय्यो, लब्भा पिया ओचितत्थेन पच्छा’’ति॥
Attāva seyyo paramā ca seyyo, labbhā piyā ocitatthena pacchā’’ti.
तत्थ पियम्मेति पियं मे, अयमेव वा पाठो। इदं वुत्तं होति – जनिन्द, तादिसो तुम्हादिसो यसमहत्ते ठितो पुग्गलो एकं पियभण्डं निस्साय ‘‘इदं पियं मे’’ति अत्तं निरंकत्वा अत्तानं छड्डेत्वा तानि पियानि न सेवतेव। किंकारणा? अत्ताव सेय्यो परमा च सेय्योति, यस्मा सतगुणेन सहस्सगुणेन अत्ताव सेय्यो वरो उत्तमो, परमा च सेय्यो, परमा उत्तमापि अञ्ञस्मा पियभण्डाति अत्थो। एत्थ हि च-कारो पि-कारत्थे निपातोति दट्ठब्बो। लब्भा पिया ओचितत्थेन पच्छाति ओचितत्थेन वड्ढितत्थेन यससम्पन्नेन पुरिसेन पच्छा पिया नाम सक्का लद्धुं, न तस्सा कारणा अत्ता नासेतब्बोति।
Tattha piyammeti piyaṃ me, ayameva vā pāṭho. Idaṃ vuttaṃ hoti – janinda, tādiso tumhādiso yasamahatte ṭhito puggalo ekaṃ piyabhaṇḍaṃ nissāya ‘‘idaṃ piyaṃ me’’ti attaṃ niraṃkatvā attānaṃ chaḍḍetvā tāni piyāni na sevateva. Kiṃkāraṇā? Attāva seyyo paramā ca seyyoti, yasmā sataguṇena sahassaguṇena attāva seyyo varo uttamo, paramā ca seyyo, paramā uttamāpi aññasmā piyabhaṇḍāti attho. Ettha hi ca-kāro pi-kāratthe nipātoti daṭṭhabbo. Labbhā piyā ocitatthena pacchāti ocitatthena vaḍḍhitatthena yasasampannena purisena pacchā piyā nāma sakkā laddhuṃ, na tassā kāraṇā attā nāsetabboti.
एवं महासत्तो रञ्ञो ओवादं अदासि। राजा तुस्सित्वा ‘‘अजराज, कुतो आगतोसी’’ति पुच्छि। सक्को अहं, महाराज, तव अनुकम्पाय तं मरणा मोचेतुं आगतोम्हीति। देवराज, अहं एतिस्सा ‘‘मन्तं दस्सामी’’ति अवचं, इदानि ‘‘किं करोमी’’ति? ‘‘महाराज, तुम्हाकं उभिन्नम्पि विनासेन किच्चं नत्थि, ‘सिप्पस्स उपचारो’ति वत्वा एतं कतिपये पहारे पहरापेहि, इमिना उपायेन न गण्हिस्सती’’ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। महासत्तो रञ्ञो ओवादं दत्वा सकट्ठानमेव गतो। राजा उय्यानं गन्त्वा देविं पक्कोसापेत्वा आह ‘‘गण्हिस्ससि भद्दे, मन्त’’न्ति? ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘तेन हि उपचारं करोमी’’ति। ‘‘को उपचारो’’ति? ‘‘पिट्ठियं पहारसते पवत्तमाने सद्दं कातुं न वट्टती’’ति। सा मन्तलोभेन ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। राजा चोरघातके पक्कोसापेत्वा कसा गाहापेत्वा उभोसु पस्सेसु पहरापेसि। सा द्वे तयो पहारे अधिवासेत्वा ततो परं ‘‘न मे मन्तेन अत्थो’’ति रवि। अथ नं राजा ‘‘त्वं मं मारेत्वा मन्तं गण्हितुकामासी’’ति पिट्ठियं निच्चम्मं कारेत्वा विस्सज्जापेसि। सा ततो पट्ठाय पुन कथेतुं नासक्खि।
Evaṃ mahāsatto rañño ovādaṃ adāsi. Rājā tussitvā ‘‘ajarāja, kuto āgatosī’’ti pucchi. Sakko ahaṃ, mahārāja, tava anukampāya taṃ maraṇā mocetuṃ āgatomhīti. Devarāja, ahaṃ etissā ‘‘mantaṃ dassāmī’’ti avacaṃ, idāni ‘‘kiṃ karomī’’ti? ‘‘Mahārāja, tumhākaṃ ubhinnampi vināsena kiccaṃ natthi, ‘sippassa upacāro’ti vatvā etaṃ katipaye pahāre paharāpehi, iminā upāyena na gaṇhissatī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Mahāsatto rañño ovādaṃ datvā sakaṭṭhānameva gato. Rājā uyyānaṃ gantvā deviṃ pakkosāpetvā āha ‘‘gaṇhissasi bhadde, manta’’nti? ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Tena hi upacāraṃ karomī’’ti. ‘‘Ko upacāro’’ti? ‘‘Piṭṭhiyaṃ pahārasate pavattamāne saddaṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti. Sā mantalobhena ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Rājā coraghātake pakkosāpetvā kasā gāhāpetvā ubhosu passesu paharāpesi. Sā dve tayo pahāre adhivāsetvā tato paraṃ ‘‘na me mantena attho’’ti ravi. Atha naṃ rājā ‘‘tvaṃ maṃ māretvā mantaṃ gaṇhitukāmāsī’’ti piṭṭhiyaṃ niccammaṃ kāretvā vissajjāpesi. Sā tato paṭṭhāya puna kathetuṃ nāsakkhi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उक्कण्ठितभिक्खु सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। तदा राजा उक्कण्ठितभिक्खु अहोसि, देवी पुराणदुतियिका, अस्सो सारिपुत्तो, सक्को पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ukkaṇṭhitabhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tadā rājā ukkaṇṭhitabhikkhu ahosi, devī purāṇadutiyikā, asso sāriputto, sakko pana ahameva ahosinti.
खरपुत्तजातकवण्णना पठमा।
Kharaputtajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३८६. खरपुत्तजातकं • 386. Kharaputtajātakaṃ
