| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
१. उरगवग्गो
1. Uragavaggo
१. खेत्तूपमपेतवत्थुवण्णना
1. Khettūpamapetavatthuvaṇṇanā
तं पनेतं वत्थुं भगवा राजगहे विहरन्तो वेळुवने कलन्दकनिवापे अञ्ञतरं सेट्ठिपुत्तपेतं आरब्भ कथेसि। राजगहे किर अञ्ञतरो अड्ढो महद्धनो महाभोगो पहूतवित्तूपकरणो अनेककोटिधनसन्निचयो सेट्ठि अहोसि। तस्स महाधनसम्पन्नताय ‘‘महाधनसेट्ठि’’त्वेव समञ्ञा अहोसि। एकोव पुत्तो अहोसि, पियो मनापो। तस्मिं विञ्ञुतं पत्ते मातापितरो एवं चिन्तेसुं – ‘‘अम्हाकं पुत्तस्स दिवसे दिवसे सहस्सं सहस्सं परिब्बयं करोन्तस्स वस्ससतेनापि अयं धनसन्निचयो परिक्खयं न गमिस्सति, किं इमस्स सिप्पुग्गहणपरिस्समेन, अकिलन्तकायचित्तो यथासुखं भोगे परिभुञ्जतू’’ति सिप्पं न सिक्खापेसुं। वयप्पत्ते पन कुलरूपयोब्बनविलाससम्पन्नं कामाभिमुखं धम्मसञ्ञाविमुखं कञ्ञं आनेसुं। सो ताय सद्धिं अभिरमन्तो धम्मे चित्तमत्तम्पि अनुप्पादेत्वा, समणब्राह्मणगुरुजनेसु अनादरो हुत्वा, धुत्तजनपरिवुतो रज्जमानो पञ्चकामगुणे रतो गिद्धो मोहेन अन्धो हुत्वा कालं वीतिनामेत्वा, मातापितूसु कालकतेसु नटनाटकगायकादीनं यथिच्छितं देन्तो धनं विनासेत्वा नचिरस्सेव पारिजुञ्ञप्पत्तो हुत्वा, इणं गहेत्वा जीविकं कप्पेन्तो पुन इणम्पि अलभित्वा इणायिकेहि चोदियमानो तेसं अत्तनो खेत्तवत्थुघरादीनि दत्वा, कपालहत्थो भिक्खं चरित्वा भुञ्जन्तो तस्मिंयेव नगरे अनाथसालायं वसति।
Taṃ panetaṃ vatthuṃ bhagavā rājagahe viharanto veḷuvane kalandakanivāpe aññataraṃ seṭṭhiputtapetaṃ ārabbha kathesi. Rājagahe kira aññataro aḍḍho mahaddhano mahābhogo pahūtavittūpakaraṇo anekakoṭidhanasannicayo seṭṭhi ahosi. Tassa mahādhanasampannatāya ‘‘mahādhanaseṭṭhi’’tveva samaññā ahosi. Ekova putto ahosi, piyo manāpo. Tasmiṃ viññutaṃ patte mātāpitaro evaṃ cintesuṃ – ‘‘amhākaṃ puttassa divase divase sahassaṃ sahassaṃ paribbayaṃ karontassa vassasatenāpi ayaṃ dhanasannicayo parikkhayaṃ na gamissati, kiṃ imassa sippuggahaṇaparissamena, akilantakāyacitto yathāsukhaṃ bhoge paribhuñjatū’’ti sippaṃ na sikkhāpesuṃ. Vayappatte pana kularūpayobbanavilāsasampannaṃ kāmābhimukhaṃ dhammasaññāvimukhaṃ kaññaṃ ānesuṃ. So tāya saddhiṃ abhiramanto dhamme cittamattampi anuppādetvā, samaṇabrāhmaṇagurujanesu anādaro hutvā, dhuttajanaparivuto rajjamāno pañcakāmaguṇe rato giddho mohena andho hutvā kālaṃ vītināmetvā, mātāpitūsu kālakatesu naṭanāṭakagāyakādīnaṃ yathicchitaṃ dento dhanaṃ vināsetvā nacirasseva pārijuññappatto hutvā, iṇaṃ gahetvā jīvikaṃ kappento puna iṇampi alabhitvā iṇāyikehi codiyamāno tesaṃ attano khettavatthugharādīni datvā, kapālahattho bhikkhaṃ caritvā bhuñjanto tasmiṃyeva nagare anāthasālāyaṃ vasati.
अथ नं एकदिवसं चोरा समागता एवमाहंसु – ‘‘अम्भो पुरिस, किं तुय्हं इमिना दुज्जीवितेन, तरुणो त्वमसि थामजवबलसम्पन्नो, कस्मा हत्थपादविकलो विय अच्छसि? एहि अम्हेहि सह चोरिकाय परेसं सन्तकं गहेत्वा सुखेन जीविकं कप्पेही’’ति। सो ‘‘नाहं चोरिकं कातुं जानामी’’ति आह। चोरा ‘‘मयं तं सिक्खापेम, केवलं त्वं अम्हाकं वचनं करोही’’ति आहंसु। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तेहि सद्धिं अगमासि। अथ ते चोरा तस्स हत्थे महन्तं मुग्गरं दत्वा सन्धिं छिन्दित्वा घरं पविसन्तो तं सन्धिमुखे ठपेत्वा आहंसु – ‘‘सचे इध अञ्ञो कोचि आगच्छति, तं इमिना मुग्गरेन पहरित्वा एकप्पहारेनेव मारेही’’ति। सो अन्धबालो हिताहितं अजानन्तो परेसं आगमनमेव ओलोकेन्तो तत्थ अट्ठासि । चोरा पन घरं पविसित्वा गय्हूपगं भण्डं गहेत्वा घरमनुस्सेहि ञातमत्ताव इतो चितो च पलायिंसु। घरमनुस्सा उट्ठहित्वा सीघं सीघं धावन्ता इतो चितो च ओलोकेन्ता तं पुरिसं सन्धिद्वारे ठितं दिस्वा ‘‘हरे दुट्ठचोरा’’ति गहेत्वा हत्थपादे मुग्गरादीहि पोथेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं – ‘‘अयं, देव, चोरो सन्धिसुखे गहितो’’ति। राजा ‘‘इमस्स सीसं छिन्दापेही’’ति नगरगुत्तिकं आणापेसि। ‘‘साधु, देवा’’ति नगरगुत्तिको तं गाहापेत्वा पच्छाबाहं गाळ्हबन्धनं बन्धापेत्वा रत्तवण्णविरळमालाबन्धकण्ठं इट्ठकचुण्णमक्खितसीसं वज्झपहटभेरिदेसितमग्गं रथिकाय रथिकं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं विचरापेत्वा कसाहि ताळेन्तो आघातनाभिमुखं नेति। ‘‘अयं इमस्मिं नगरे विलुम्पमानकचोरो गहितो’’ति कोलाहलं अहोसि।
Atha naṃ ekadivasaṃ corā samāgatā evamāhaṃsu – ‘‘ambho purisa, kiṃ tuyhaṃ iminā dujjīvitena, taruṇo tvamasi thāmajavabalasampanno, kasmā hatthapādavikalo viya acchasi? Ehi amhehi saha corikāya paresaṃ santakaṃ gahetvā sukhena jīvikaṃ kappehī’’ti. So ‘‘nāhaṃ corikaṃ kātuṃ jānāmī’’ti āha. Corā ‘‘mayaṃ taṃ sikkhāpema, kevalaṃ tvaṃ amhākaṃ vacanaṃ karohī’’ti āhaṃsu. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tehi saddhiṃ agamāsi. Atha te corā tassa hatthe mahantaṃ muggaraṃ datvā sandhiṃ chinditvā gharaṃ pavisanto taṃ sandhimukhe ṭhapetvā āhaṃsu – ‘‘sace idha añño koci āgacchati, taṃ iminā muggarena paharitvā ekappahāreneva mārehī’’ti. So andhabālo hitāhitaṃ ajānanto paresaṃ āgamanameva olokento tattha aṭṭhāsi . Corā pana gharaṃ pavisitvā gayhūpagaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā gharamanussehi ñātamattāva ito cito ca palāyiṃsu. Gharamanussā uṭṭhahitvā sīghaṃ sīghaṃ dhāvantā ito cito ca olokentā taṃ purisaṃ sandhidvāre ṭhitaṃ disvā ‘‘hare duṭṭhacorā’’ti gahetvā hatthapāde muggarādīhi pothetvā rañño dassesuṃ – ‘‘ayaṃ, deva, coro sandhisukhe gahito’’ti. Rājā ‘‘imassa sīsaṃ chindāpehī’’ti nagaraguttikaṃ āṇāpesi. ‘‘Sādhu, devā’’ti nagaraguttiko taṃ gāhāpetvā pacchābāhaṃ gāḷhabandhanaṃ bandhāpetvā rattavaṇṇaviraḷamālābandhakaṇṭhaṃ iṭṭhakacuṇṇamakkhitasīsaṃ vajjhapahaṭabheridesitamaggaṃ rathikāya rathikaṃ siṅghāṭakena siṅghāṭakaṃ vicarāpetvā kasāhi tāḷento āghātanābhimukhaṃ neti. ‘‘Ayaṃ imasmiṃ nagare vilumpamānakacoro gahito’’ti kolāhalaṃ ahosi.
तेन च समयेन तस्मिं नगरे सुलसा नाम नगरसोभिनी पासादे ठिता वातपानन्तरेन ओलोकेन्ती तं तथा नीयमानं दिस्वा पुब्बे तेन कतपरिचया ‘‘अयं पुरिसो इमस्मिंयेव नगरे महतिं सम्पत्तिं अनुभवित्वा इदानि एवरूपं अनत्थं अनयब्यसनं पत्तो’’ति तस्स कारुञ्ञं उप्पादेत्वा चत्तारो मोदके पानीयञ्च पेसेसि। नगरगुत्तिकस्स च आरोचापेसि – ‘‘ताव अय्यो आगमेतु, यावायं पुरिसो इमे मोदके खादित्वा पानीयं पिविस्सती’’ति।
Tena ca samayena tasmiṃ nagare sulasā nāma nagarasobhinī pāsāde ṭhitā vātapānantarena olokentī taṃ tathā nīyamānaṃ disvā pubbe tena kataparicayā ‘‘ayaṃ puriso imasmiṃyeva nagare mahatiṃ sampattiṃ anubhavitvā idāni evarūpaṃ anatthaṃ anayabyasanaṃ patto’’ti tassa kāruññaṃ uppādetvā cattāro modake pānīyañca pesesi. Nagaraguttikassa ca ārocāpesi – ‘‘tāva ayyo āgametu, yāvāyaṃ puriso ime modake khāditvā pānīyaṃ pivissatī’’ti.
अथेतस्मिं अन्तरे आयस्मा महामोग्गल्लानो दिब्बेन चक्खुना ओलोकेन्तो तस्स ब्यसनप्पत्तिं दिस्वा करुणाय सञ्चोदितमानसो – ‘‘अयं पुरिसो अकतपुञ्ञो कतपापो, तेनायं निरये निब्बत्तिस्सति, मयि पन गते मोदके च पानीयञ्च दत्वा भुम्मदेवेसु उप्पज्जिस्सति, यंनूनाहं इमस्स अवस्सयो भवेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा पानीयमोदकेसु उपनीयमानेसु तस्स पुरिसस्स पुरतो पातुरहोसि। सो थेरं दिस्वा पसन्नमानसो ‘‘किं मे इदानेव इमेहि मारियमानस्स मोदकेहि खादितेहि, इदं पन परलोकं गच्छन्तस्स पाथेय्यं भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा मोदके च पानीयञ्च थेरस्स दापेसि। थेरो तस्स पसादसंवड्ढनत्थं तस्स पस्सन्तस्सेव तथारूपे ठाने निसीदित्वा मोदके परिभुञ्जित्वा पानीयञ्च पिवित्वा उट्ठायासना पक्कामि। सो पन पुरिसो चोरघातकेहि आघातनं नेत्वा सीसच्छेदं पापितो अनुत्तरे पुञ्ञक्खेत्ते महामोग्गल्लानत्थेरे कतेन पुञ्ञेन उळारे देवलोके निब्बत्तनारहोपि यस्मा ‘‘सुलसं आगम्म मया अयं देय्यधम्मो लद्धो’’ति सुलसाय गतेन सिनेहेन मरणकाले चित्तं उपक्किलिट्ठं अहोसि। तस्मा हीनकायं उपपज्जन्तो पब्बतगहनसम्भूते सन्दच्छाये महानिग्रोधरुक्खे रुक्खदेवता हुत्वा निब्बत्ति।
Athetasmiṃ antare āyasmā mahāmoggallāno dibbena cakkhunā olokento tassa byasanappattiṃ disvā karuṇāya sañcoditamānaso – ‘‘ayaṃ puriso akatapuñño katapāpo, tenāyaṃ niraye nibbattissati, mayi pana gate modake ca pānīyañca datvā bhummadevesu uppajjissati, yaṃnūnāhaṃ imassa avassayo bhaveyya’’nti cintetvā pānīyamodakesu upanīyamānesu tassa purisassa purato pāturahosi. So theraṃ disvā pasannamānaso ‘‘kiṃ me idāneva imehi māriyamānassa modakehi khāditehi, idaṃ pana paralokaṃ gacchantassa pātheyyaṃ bhavissatī’’ti cintetvā modake ca pānīyañca therassa dāpesi. Thero tassa pasādasaṃvaḍḍhanatthaṃ tassa passantasseva tathārūpe ṭhāne nisīditvā modake paribhuñjitvā pānīyañca pivitvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. So pana puriso coraghātakehi āghātanaṃ netvā sīsacchedaṃ pāpito anuttare puññakkhette mahāmoggallānatthere katena puññena uḷāre devaloke nibbattanārahopi yasmā ‘‘sulasaṃ āgamma mayā ayaṃ deyyadhammo laddho’’ti sulasāya gatena sinehena maraṇakāle cittaṃ upakkiliṭṭhaṃ ahosi. Tasmā hīnakāyaṃ upapajjanto pabbatagahanasambhūte sandacchāye mahānigrodharukkhe rukkhadevatā hutvā nibbatti.
सो किर सचे पठमवये कुलवंसट्ठपने उस्सुक्कं अकरिस्स, तस्मिंयेव नगरे सेट्ठीनं अग्गो अभविस्स, मज्झिमवये मज्झिमो, पच्छिमवये पच्छिमो। सचे पन पठमवये पब्बजितो अभविस्स, अरहा अभविस्स, मज्झिमवये सकदागामी अनागामी वा अभविस्स, पच्छिमवये सोतापन्नो अभविस्स। पापमित्तसंसग्गेन पन इत्थिधुत्तो सुराधुत्तो दुच्चरितनिरतो अनादरिको हुत्वा अनुक्कमेन सब्बसम्पत्तितो परिहायित्वा महाब्यसनं पत्तोति वदन्ति।
So kira sace paṭhamavaye kulavaṃsaṭṭhapane ussukkaṃ akarissa, tasmiṃyeva nagare seṭṭhīnaṃ aggo abhavissa, majjhimavaye majjhimo, pacchimavaye pacchimo. Sace pana paṭhamavaye pabbajito abhavissa, arahā abhavissa, majjhimavaye sakadāgāmī anāgāmī vā abhavissa, pacchimavaye sotāpanno abhavissa. Pāpamittasaṃsaggena pana itthidhutto surādhutto duccaritanirato anādariko hutvā anukkamena sabbasampattito parihāyitvā mahābyasanaṃ pattoti vadanti.
अथ सो अपरेन समयेन सुलसं उय्यानगतं दिस्वा सञ्जातकामरागो अन्धकारं मापेत्वा तं अत्तनो भवनं नेत्वा सत्ताहं ताय सद्धिं संवासं कप्पेसि, अत्तानञ्चस्सा आरोचेसि। तस्सा माता तं अपस्सन्ती रोदमाना इतो चितो च परिब्भमति। तं दिस्वा महाजनो ‘‘अय्यो महामोग्गल्लानो महिद्धिको महानुभावो तस्सा गतिं जानेय्य, तं उपसङ्कमित्वा पुच्छेय्यासी’’ति आह। सा ‘‘साधु अय्यो’’ति थेरं उपसङ्कमित्वा तमत्थं पुच्छि। थेरो ‘‘इतो सत्तमे दिवसे वेळुवनमहाविहारे भगवति धम्मं देसेन्ते परिसपरियन्ते पस्सिस्ससी’’ति आह। अथ सुलसा तं देवपुत्तं अवोच – ‘‘अयुत्तं मय्हं तव भवने वसन्तिया, अज्ज सत्तमो दिवसो, मम माता मं अपस्सन्ती परिदेवसोकसमापन्ना भविस्सति, साधु मं, देव, तत्थेव नेही’’ति। सो तं नेत्वा वेळुवने भगवति धम्मं देसेन्ते परिसपरियन्ते ठपेन्त्वा अदिस्समानरूपो अट्ठासि।
Atha so aparena samayena sulasaṃ uyyānagataṃ disvā sañjātakāmarāgo andhakāraṃ māpetvā taṃ attano bhavanaṃ netvā sattāhaṃ tāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi, attānañcassā ārocesi. Tassā mātā taṃ apassantī rodamānā ito cito ca paribbhamati. Taṃ disvā mahājano ‘‘ayyo mahāmoggallāno mahiddhiko mahānubhāvo tassā gatiṃ jāneyya, taṃ upasaṅkamitvā puccheyyāsī’’ti āha. Sā ‘‘sādhu ayyo’’ti theraṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ pucchi. Thero ‘‘ito sattame divase veḷuvanamahāvihāre bhagavati dhammaṃ desente parisapariyante passissasī’’ti āha. Atha sulasā taṃ devaputtaṃ avoca – ‘‘ayuttaṃ mayhaṃ tava bhavane vasantiyā, ajja sattamo divaso, mama mātā maṃ apassantī paridevasokasamāpannā bhavissati, sādhu maṃ, deva, tattheva nehī’’ti. So taṃ netvā veḷuvane bhagavati dhammaṃ desente parisapariyante ṭhapentvā adissamānarūpo aṭṭhāsi.
ततो महाजनो सुलसं दिस्वा एवमाह – ‘‘अम्म सुलसे, त्वं एत्तकं दिवसं कुहिं गता? तव माता त्वं अपस्सन्ती परिदेवसोकसमापन्ना उम्मादप्पत्ता विय जाता’’ति। सा तं पवत्तिं महाजनस्स आचिक्खि। महाजनेन च ‘‘कथं सो पुरिसो तथापापपसुतो अकतकुसलो देवूपपत्तिं पटिलभती’’ति वुत्ते सुलसा ‘‘मया दापिते मोदके पानीयञ्च अय्यस्स महामोग्गल्लानत्थेरस्स दत्वा तेन पुञ्ञेन देवूपपत्तिं पटिलभती’’ति आह। तं सुत्वा महाजनो अच्छरियब्भुतचित्तजातो अहोसि – ‘‘अरहन्तो नाम अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्स, येसु अप्पकोपि कतो कारो सत्तानं देवूपपत्तिं आवहती’’ति उळारं पीतिसोमनस्सं पटिसंवेदेसि। भिक्खू तमत्थं भगवतो आरोचेसुं। ततो भगवा इमिस्सा अट्ठुप्पत्तिया –
Tato mahājano sulasaṃ disvā evamāha – ‘‘amma sulase, tvaṃ ettakaṃ divasaṃ kuhiṃ gatā? Tava mātā tvaṃ apassantī paridevasokasamāpannā ummādappattā viya jātā’’ti. Sā taṃ pavattiṃ mahājanassa ācikkhi. Mahājanena ca ‘‘kathaṃ so puriso tathāpāpapasuto akatakusalo devūpapattiṃ paṭilabhatī’’ti vutte sulasā ‘‘mayā dāpite modake pānīyañca ayyassa mahāmoggallānattherassa datvā tena puññena devūpapattiṃ paṭilabhatī’’ti āha. Taṃ sutvā mahājano acchariyabbhutacittajāto ahosi – ‘‘arahanto nāma anuttaraṃ puññakkhettaṃ lokassa, yesu appakopi kato kāro sattānaṃ devūpapattiṃ āvahatī’’ti uḷāraṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedesi. Bhikkhū tamatthaṃ bhagavato ārocesuṃ. Tato bhagavā imissā aṭṭhuppattiyā –
१.
1.
‘‘खेत्तूपमा अरहन्तो, दायका कस्सकूपमा।
‘‘Khettūpamā arahanto, dāyakā kassakūpamā;
बीजूपमं देय्यधम्मं, एत्तो निब्बत्तते फलं॥
Bījūpamaṃ deyyadhammaṃ, etto nibbattate phalaṃ.
२.
2.
‘‘एतं बीजं कसी खेत्तं, पेतानं दायकस्स च।
‘‘Etaṃ bījaṃ kasī khettaṃ, petānaṃ dāyakassa ca;
तं पेता परिभुञ्जन्ति, दाता पुञ्ञेन वड्ढति॥
Taṃ petā paribhuñjanti, dātā puññena vaḍḍhati.
३.
3.
‘‘इधेव कुसलं कत्वा, पेते च पटिपूजिय।
‘‘Idheva kusalaṃ katvā, pete ca paṭipūjiya;
सग्गञ्च कमतिट्ठानं, कम्मं कत्वान भद्दक’’न्ति॥ – इमा गाथा अभासि।
Saggañca kamatiṭṭhānaṃ, kammaṃ katvāna bhaddaka’’nti. – imā gāthā abhāsi;
१. तत्थ खेत्तूपमाति खित्तं वुत्तं बीजं तायति महप्फलभावकरणेन रक्खतीति खेत्तं, सालिबीजादीनं विरुहनट्ठानं। तं उपमा एतेसन्ति खेत्तूपमा, केदारसदिसाति अत्थो। अरहन्तोति खीणासवा। ते हि किलेसारीनं संसारचक्कस्स अरानञ्च हतत्ता, ततो एव आरकत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावा च ‘‘अरहन्तो’’ति वुच्चन्ति। तत्थ यथा खेतञ्हि तिणादिदोसरहितं स्वाभिसङ्खतबीजम्हि वुत्ते उतुसलिलादिपच्चयन्तरूपेतं कस्सकस्स महप्फलं होति, एवं खीणासवसन्तानो लोभादिदोसरहितो स्वाभिसङ्खते देय्यधम्मबीजे वुत्ते कालादिपच्चयन्तरसहितो दायकस्स महप्फलो होति। तेनाह भगवा ‘‘खेत्तूपमा अरहन्तो’’ति। उक्कट्ठनिद्देसो अयं तस्स सेखादीनम्पि खेत्तभावापटिक्खेपतो।
1. Tattha khettūpamāti khittaṃ vuttaṃ bījaṃ tāyati mahapphalabhāvakaraṇena rakkhatīti khettaṃ, sālibījādīnaṃ viruhanaṭṭhānaṃ. Taṃ upamā etesanti khettūpamā, kedārasadisāti attho. Arahantoti khīṇāsavā. Te hi kilesārīnaṃ saṃsāracakkassa arānañca hatattā, tato eva ārakattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvā ca ‘‘arahanto’’ti vuccanti. Tattha yathā khetañhi tiṇādidosarahitaṃ svābhisaṅkhatabījamhi vutte utusalilādipaccayantarūpetaṃ kassakassa mahapphalaṃ hoti, evaṃ khīṇāsavasantāno lobhādidosarahito svābhisaṅkhate deyyadhammabīje vutte kālādipaccayantarasahito dāyakassa mahapphalo hoti. Tenāha bhagavā ‘‘khettūpamā arahanto’’ti. Ukkaṭṭhaniddeso ayaṃ tassa sekhādīnampi khettabhāvāpaṭikkhepato.
दायकाति चीवरादीनं पच्चयानं दातारो परिच्चजनका, तेसं परिच्चागेन अत्तनो सन्ताने लोभादीनं परिच्चजनका छेदनका, ततो वा अत्तनो सन्तानस्स सोधका, रक्खका चाति अत्थो। कस्सकूपमाति कस्सकसदिसा। यथा कस्सको सालिखेत्तादीनि कसित्वा यथाकालञ्च वुत्तुदकदाननीहरणनिधानरक्खणादीहि अप्पमज्जन्तो उळारं विपुलञ्च सस्सफलं पटिलभति, एवं दायकोपि अरहन्तेसु देय्यधम्मपरिच्चागेन पारिचरियाय च अप्पमज्जन्तो उळारं विपुलञ्च दानफलं पटिलभति। तेन वुत्तं ‘‘दायका कस्सकूपमा’’ति।
Dāyakāti cīvarādīnaṃ paccayānaṃ dātāro pariccajanakā, tesaṃ pariccāgena attano santāne lobhādīnaṃ pariccajanakā chedanakā, tato vā attano santānassa sodhakā, rakkhakā cāti attho. Kassakūpamāti kassakasadisā. Yathā kassako sālikhettādīni kasitvā yathākālañca vuttudakadānanīharaṇanidhānarakkhaṇādīhi appamajjanto uḷāraṃ vipulañca sassaphalaṃ paṭilabhati, evaṃ dāyakopi arahantesu deyyadhammapariccāgena pāricariyāya ca appamajjanto uḷāraṃ vipulañca dānaphalaṃ paṭilabhati. Tena vuttaṃ ‘‘dāyakā kassakūpamā’’ti.
बीजूपमं देय्यधम्मन्ति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं, बीजसदिसो देय्यधम्मोति अत्थो। अन्नपानादिकस्स हि दसविधस्स दातब्बवत्थुनो एतं नामं। एत्तो निब्बत्तते फलन्ति एतस्मा दायकपटिग्गाहकदेय्यधम्मपरिच्चागतो दानफलं निब्बत्तति चेव उप्पज्जति च, चिरतरपबन्धवसेन पवत्तति चाति अत्थो। एत्थ च यस्मा परिच्चागचेतनाभिसङ्खतस्स अन्नपानादिवत्थुनो भावो, न इतरस्स, तस्मा ‘‘बीजूपमं देय्यधम्म’’न्ति देय्यधम्मग्गहणं कतं। तेन देय्यधम्मापदेसेन देय्यधम्मवत्थुविसयाय परिच्चागचेतनाययेव बीजभावो दट्ठब्बो। सा हि पटिसन्धिआदिप्पभेदस्स तस्स निस्सयारम्मणप्पभेदस्स च फलस्स निप्फादिका, न देय्यधम्मोति।
Bījūpamaṃ deyyadhammanti liṅgavipallāsena vuttaṃ, bījasadiso deyyadhammoti attho. Annapānādikassa hi dasavidhassa dātabbavatthuno etaṃ nāmaṃ. Etto nibbattate phalanti etasmā dāyakapaṭiggāhakadeyyadhammapariccāgato dānaphalaṃ nibbattati ceva uppajjati ca, ciratarapabandhavasena pavattati cāti attho. Ettha ca yasmā pariccāgacetanābhisaṅkhatassa annapānādivatthuno bhāvo, na itarassa, tasmā ‘‘bījūpamaṃ deyyadhamma’’nti deyyadhammaggahaṇaṃ kataṃ. Tena deyyadhammāpadesena deyyadhammavatthuvisayāya pariccāgacetanāyayeva bījabhāvo daṭṭhabbo. Sā hi paṭisandhiādippabhedassa tassa nissayārammaṇappabhedassa ca phalassa nipphādikā, na deyyadhammoti.
२. एतं बीजं कसी खेत्तन्ति यथावुत्तं बीजं, यथावुत्तञ्च खेत्तं, तस्स बीजस्स तस्मिं खेत्ते वपनपयोगसङ्खाता कसि चाति अत्थो। एतं तयं केसं इच्छितब्बन्ति आह ‘‘पेतानं दायकस्स चा’’ति। यदि दायको पेते उद्दिस्स दानं देति, पेतानञ्च दायकस्स च, यदि न पेते उद्दिस्स दानं देति, दायकस्सेव एतं बीजं एसा कसि एतं खेत्तं उपकाराय होतीति अधिप्पायो। इदानि तं उपकारं दस्सेतुं ‘‘तं पेता परिभुञ्जन्ति, दाता पुञ्ञेन वड्ढती’’ति वुत्तं। तत्थ तं पेता परिभुञ्जन्तीति दायकेन पेते उद्दिस्स दाने दिन्ने यथावुत्तखेत्तकसिबीजसम्पत्तिया अनुमोदनाय च यं पेतानं उपकप्पति, तं दानफलं पेता परिभुञ्जन्ति। दाता पुञ्ञेन वड्ढतीति दाता पन अत्तनो दानमयपुञ्ञनिमित्तं देवमनुस्सेसु भोगसम्पत्तिआदिना पुञ्ञफलेन अभिवड्ढति। पुञ्ञफलम्पि हि ‘‘कुसलानं, भिक्खवे, धम्मानं समादानहेतु एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ ३.८०) पुञ्ञन्ति वुच्चति।
2.Etaṃ bījaṃ kasī khettanti yathāvuttaṃ bījaṃ, yathāvuttañca khettaṃ, tassa bījassa tasmiṃ khette vapanapayogasaṅkhātā kasi cāti attho. Etaṃ tayaṃ kesaṃ icchitabbanti āha ‘‘petānaṃ dāyakassa cā’’ti. Yadi dāyako pete uddissa dānaṃ deti, petānañca dāyakassa ca, yadi na pete uddissa dānaṃ deti, dāyakasseva etaṃ bījaṃ esā kasi etaṃ khettaṃ upakārāya hotīti adhippāyo. Idāni taṃ upakāraṃ dassetuṃ ‘‘taṃ petā paribhuñjanti, dātā puññena vaḍḍhatī’’ti vuttaṃ. Tattha taṃ petā paribhuñjantīti dāyakena pete uddissa dāne dinne yathāvuttakhettakasibījasampattiyā anumodanāya ca yaṃ petānaṃ upakappati, taṃ dānaphalaṃ petā paribhuñjanti. Dātā puññena vaḍḍhatīti dātā pana attano dānamayapuññanimittaṃ devamanussesu bhogasampattiādinā puññaphalena abhivaḍḍhati. Puññaphalampi hi ‘‘kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’tiādīsu (dī. ni. 3.80) puññanti vuccati.
३. इधेव कुसलं कत्वाति अनवज्जसुखविपाकट्ठेन कुसलं पेतानं उद्दिसनवसेन दानमयं पुञ्ञं उपचिनित्वा इधेव इमस्मिंयेव अत्तभावे। पेते च पटिपूजियाति पेते उद्दिस्स दानेन सम्मानेत्वा अनुभुय्यमानदुक्खतो ते मोचेत्वा। पेते हि उद्दिस्स दिय्यमानं दानं तेसं पूजा नाम होति। तेनाह – ‘‘अम्हाकञ्च कता पूजा’’ति (पे॰ व॰ १८), ‘‘पेतानं पूजा च कता उळारा’’ति (पे॰ व॰ २५) च। ‘‘पेते चा’’ति च-सद्देन ‘‘पियो च होति मनापो, अभिगमनीयो च होति विस्सासनीयो, भावनीयो च होति गरुकातब्बो, पासंसो च होति कित्तनीयो विञ्ञून’’न्ति एवमादिके दिट्ठधम्मिके दानानिसंसे सङ्गण्हाति। सग्गञ्च कमति ठानं, कम्मं कत्वान भद्दकन्ति कल्याणं कुसलकम्मं कत्वा दिब्बेहि आयुआदीहि दसहि ठानेहि सुट्ठु अग्गत्ता ‘‘सग्ग’’न्ति लद्धनामं कतपुञ्ञानं निब्बत्तनट्ठानं देवलोकं कमति उपपज्जनवसेन उपगच्छति।
3.Idheva kusalaṃ katvāti anavajjasukhavipākaṭṭhena kusalaṃ petānaṃ uddisanavasena dānamayaṃ puññaṃ upacinitvā idheva imasmiṃyeva attabhāve. Pete ca paṭipūjiyāti pete uddissa dānena sammānetvā anubhuyyamānadukkhato te mocetvā. Pete hi uddissa diyyamānaṃ dānaṃ tesaṃ pūjā nāma hoti. Tenāha – ‘‘amhākañca katā pūjā’’ti (pe. va. 18), ‘‘petānaṃ pūjā ca katā uḷārā’’ti (pe. va. 25) ca. ‘‘Pete cā’’ti ca-saddena ‘‘piyo ca hoti manāpo, abhigamanīyo ca hoti vissāsanīyo, bhāvanīyo ca hoti garukātabbo, pāsaṃso ca hoti kittanīyo viññūna’’nti evamādike diṭṭhadhammike dānānisaṃse saṅgaṇhāti. Saggañca kamati ṭhānaṃ, kammaṃ katvāna bhaddakanti kalyāṇaṃ kusalakammaṃ katvā dibbehi āyuādīhi dasahi ṭhānehi suṭṭhu aggattā ‘‘sagga’’nti laddhanāmaṃ katapuññānaṃ nibbattanaṭṭhānaṃ devalokaṃ kamati upapajjanavasena upagacchati.
एत्थ च ‘‘कुसलं कत्वा’’ति वत्वा पुन ‘‘कम्मं कत्वान भद्दक’’न्ति वचनं ‘‘देय्यधम्मपरिच्चागो विय पत्तिदानवसेन दानधम्मपरिच्चागोपि दानमयकुसलकम्ममेवा’’ति दस्सनत्थन्ति दट्ठब्बं। केचि पनेत्थ ‘‘पेताति अरहन्तो अधिप्पेता’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं ‘‘पेता’’ति खीणासवानं आगतट्ठानस्सेव अभावतो, बीजादिभावस्स च दायकस्स विय तेसं अयुज्जमानत्ता, पेतयोनिकानं युज्जमानत्ता च। देसनापरियोसाने देवपुत्तं सुलसञ्च आदिं कत्वा चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसीति।
Ettha ca ‘‘kusalaṃ katvā’’ti vatvā puna ‘‘kammaṃ katvāna bhaddaka’’nti vacanaṃ ‘‘deyyadhammapariccāgo viya pattidānavasena dānadhammapariccāgopi dānamayakusalakammamevā’’ti dassanatthanti daṭṭhabbaṃ. Keci panettha ‘‘petāti arahanto adhippetā’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ ‘‘petā’’ti khīṇāsavānaṃ āgataṭṭhānasseva abhāvato, bījādibhāvassa ca dāyakassa viya tesaṃ ayujjamānattā, petayonikānaṃ yujjamānattā ca. Desanāpariyosāne devaputtaṃ sulasañca ādiṃ katvā caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosīti.
खेत्तूपमपेतवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Khettūpamapetavatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / १. खेत्तूपमपेतवत्थु • 1. Khettūpamapetavatthu
