Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਥੇਰਗਾਥਾ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Theragāthā-aṭṭhakathā |
੪. ਖਿਤਕਤ੍ਥੇਰਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ
4. Khitakattheragāthāvaṇṇanā
ਲਹੁਕੋ વਤ ਮੇ ਕਾਯੋਤਿ ਆਯਸ੍ਮਤੋ ਖਿਤਕਤ੍ਥੇਰਸ੍ਸ ਗਾਥਾ। ਕਾ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿ? ਅਯਮ੍ਪਿ ਪੁਰਿਮਬੁਦ੍ਧੇਸੁ ਕਤਾਧਿਕਾਰੋ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਭવੇ ਪੁਞ੍ਞਾਨਿ ਉਪਚਿਨਨ੍ਤੋ ਪਦੁਮੁਤ੍ਤਰਸ੍ਸ ਭਗવਤੋ ਕਾਲੇ ਯਕ੍ਖਸੇਨਾਪਤਿ ਹੁਤ੍વਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤੋ ਏਕਦਿવਸਂ ਯਕ੍ਖਸਮਾਗਮੇ ਨਿਸਿਨ੍ਨੋ ਸਤ੍ਥਾਰਂ ਅਞ੍ਞਤਰਸ੍ਮਿਂ ਰੁਕ੍ਖਮੂਲੇ ਨਿਸਿਨ੍ਨਂ ਦਿਸ੍વਾ ਉਪਸਙ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਸਤ੍ਥਾਰਂ વਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਏਕਮਨ੍ਤਂ ਨਿਸੀਦਿ। ਤਸ੍ਸ ਸਤ੍ਥਾ ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਸਿ। ਸੋ ਧਮ੍ਮਂ ਸੁਤ੍વਾ ਉਲ਼ਾਰਂ ਪੀਤਿਸੋਮਨਸ੍ਸਂ ਪવੇਦੇਨ੍ਤੋ ਅਪ੍ਫੋਟੇਨ੍ਤੋ ਉਟ੍ਠਹਿਤ੍વਾ ਸਤ੍ਥਾਰਂ વਨ੍ਦਿਤ੍વਾ ਪਦਕ੍ਖਿਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪਕ੍ਕਾਮਿ। ਸੋ ਤੇਨ ਪੁਞ੍ਞਕਮ੍ਮੇਨ ਦੇવਮਨੁਸ੍ਸੇਸੁ ਸਂਸਰਨ੍ਤੋ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦੇ ਸਾવਤ੍ਥਿਯਂ ਬ੍ਰਾਹ੍ਮਣਕੁਲੇ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿ, ਖਿਤਕੋਤਿਸ੍ਸ ਨਾਮਂ ਅਹੋਸਿ। ਸੋ વਿਞ੍ਞੁਤਂ ਪਤ੍ਤੋ ਮਹਾਮੋਗ੍ਗਲ੍ਲਾਨਤ੍ਥੇਰਸ੍ਸ ਮਹਿਦ੍ਧਿਕਭਾવਂ ਸੁਤ੍વਾ ‘‘ਇਦ੍ਧਿਮਾ ਭવਿਸ੍ਸਾਮੀ’’ਤਿ ਪੁਬ੍ਬਹੇਤੁਨਾ ਚੋਦਿਯਮਾਨੋ ਪਬ੍ਬਜਿਤ੍વਾ ਭਗવਤੋ ਸਨ੍ਤਿਕੇ ਕਮ੍ਮਟ੍ਠਾਨਂ ਗਹੇਤ੍વਾ ਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਸੁ ਕਮ੍ਮਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋ ਨਚਿਰਸ੍ਸੇવ ਛਲ਼ਭਿਞ੍ਞੋ ਅਹੋਸਿ। ਤੇਨ વੁਤ੍ਤਂ ਅਪਦਾਨੇ (ਅਪ॰ ਥੇਰ ੧.੧੭.੧-੬) –
Lahukovata me kāyoti āyasmato khitakattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle yakkhasenāpati hutvā nibbatto ekadivasaṃ yakkhasamāgame nisinno satthāraṃ aññatarasmiṃ rukkhamūle nisinnaṃ disvā upasaṅkamitvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tassa satthā dhammaṃ desesi. So dhammaṃ sutvā uḷāraṃ pītisomanassaṃ pavedento apphoṭento uṭṭhahitvā satthāraṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti, khitakotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto mahāmoggallānattherassa mahiddhikabhāvaṃ sutvā ‘‘iddhimā bhavissāmī’’ti pubbahetunā codiyamāno pabbajitvā bhagavato santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā samathavipassanāsu kammaṃ karonto nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.17.1-6) –
‘‘ਪਦੁਮੋ ਨਾਮ ਨਾਮੇਨ, ਦ੍વਿਪਦਿਨ੍ਦੋ ਨਰਾਸਭੋ।
‘‘Padumo nāma nāmena, dvipadindo narāsabho;
ਪવਨਾ ਅਭਿਨਿਕ੍ਖਮ੍ਮ, ਧਮ੍ਮਂ ਦੇਸੇਤਿ ਚਕ੍ਖੁਮਾ॥
Pavanā abhinikkhamma, dhammaṃ deseti cakkhumā.
‘‘ਯਕ੍ਖਾਨਂ ਸਮਯੋ ਆਸਿ, ਅવਿਦੂਰੇ ਮਹੇਸਿਨੋ।
‘‘Yakkhānaṃ samayo āsi, avidūre mahesino;
ਯੇਨ ਕਿਚ੍ਚੇਨ ਸਮ੍ਪਤ੍ਤਾ, ਅਜ੍ਝਾਪੇਕ੍ਖਿਂਸੁ ਤਾવਦੇ॥
Yena kiccena sampattā, ajjhāpekkhiṃsu tāvade.
‘‘ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਗਿਰਮਞ੍ਞਾਯ, ਅਮਤਸ੍ਸ ਚ ਦੇਸਨਂ।
‘‘Buddhassa giramaññāya, amatassa ca desanaṃ;
ਪਸਨ੍ਨਚਿਤ੍ਤੋ ਸੁਮਨੋ, ਅਪ੍ਫੋਟੇਤ੍વਾ ਉਪਟ੍ਠਹਿਂ॥
Pasannacitto sumano, apphoṭetvā upaṭṭhahiṃ.
‘‘ਸੁਚਿਣ੍ਣਸ੍ਸ ਫਲਂ ਪਸ੍ਸ, ਉਪਟ੍ਠਾਨਸ੍ਸ ਸਤ੍ਥੁਨੋ।
‘‘Suciṇṇassa phalaṃ passa, upaṭṭhānassa satthuno;
ਤਿਂਸਕਪ੍ਪਸਹਸ੍ਸੇਸੁ, ਦੁਗ੍ਗਤਿਂ ਨੁਪਪਜ੍ਜਹਂ॥
Tiṃsakappasahassesu, duggatiṃ nupapajjahaṃ.
‘‘ਊਨਤਿਂਸੇ ਕਪ੍ਪਸਤੇ, ਸਮਲਙ੍ਕਤਨਾਮਕੋ।
‘‘Ūnatiṃse kappasate, samalaṅkatanāmako;
ਸਤ੍ਤਰਤਨਸਮ੍ਪਨ੍ਨੋ, ਚਕ੍ਕવਤ੍ਤੀ ਮਹਬ੍ਬਲੋ॥
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘ਕਿਲੇਸਾ ਝਾਪਿਤਾ ਮਯ੍ਹਂ…ਪੇ॰… ਕਤਂ ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਸਾਸਨ’’ਨ੍ਤਿ॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
ਅਰਹਤ੍ਤਂ ਪਨ ਪਤ੍વਾ ਸવਿਸੇਸਂ ਇਦ੍ਧੀਸੁ વਸੀਭਾવੇਨ ਅਨੇਕવਿਹਿਤਂ ਇਦ੍ਧਿવਿਧਂ ਪਚ੍ਚਨੁਭੋਨ੍ਤੋ ਇਦ੍ਧਿਪਾਟਿਹਾਰਿਯੇਨ ਅਨੁਸਾਸਨੀਪਾਟਿਹਾਰਿਯੇਨ ਚ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਅਨੁਗ੍ਗਹਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋ વਿਹਰਤਿ। ਸੋ ਭਿਕ੍ਖੂਹਿ, ‘‘ਕਥਂ ਤ੍વਂ, ਆવੁਸੋ, ਇਦ੍ਧਿ વਲ਼ਞ੍ਜੇਸੀ’’ਤਿ ਪੁਟ੍ਠੋ ਤਮਤ੍ਥਂ ਆਚਿਕ੍ਖਨ੍ਤੋ –
Arahattaṃ pana patvā savisesaṃ iddhīsu vasībhāvena anekavihitaṃ iddhividhaṃ paccanubhonto iddhipāṭihāriyena anusāsanīpāṭihāriyena ca sattānaṃ anuggahaṃ karonto viharati. So bhikkhūhi, ‘‘kathaṃ tvaṃ, āvuso, iddhi vaḷañjesī’’ti puṭṭho tamatthaṃ ācikkhanto –
੧੦੪.
104.
‘‘ਲਹੁਕੋ વਤ ਮੇ ਕਾਯੋ, ਫੁਟ੍ਠੋ ਚ ਪੀਤਿਸੁਖੇਨ વਿਪੁਲੇਨ।
‘‘Lahuko vata me kāyo, phuṭṭho ca pītisukhena vipulena;
ਤੂਲਮਿવ ਏਰਿਤਂ ਮਾਲੁਤੇਨ, ਪਿਲવਤੀવ ਮੇ ਕਾਯੋ’’ਤਿ॥ –
Tūlamiva eritaṃ mālutena, pilavatīva me kāyo’’ti. –
ਗਾਥਂ ਅਭਾਸਿ। ‘‘ਉਦਾਨવਸੇਨਾ’’ਤਿਪਿ વਦਨ੍ਤਿਯੇવ।
Gāthaṃ abhāsi. ‘‘Udānavasenā’’tipi vadantiyeva.
ਤਤ੍ਥ ਲਹੁਕੋ વਤ ਮੇ ਕਾਯੋਤਿ ਨੀવਰਣਾਦਿવਿਕ੍ਖਮ੍ਭਨੇਨ ਚੁਦ੍ਦਸવਿਧੇਨ ਚਿਤ੍ਤਪਰਿਦਮਨੇਨ ਚਤੁਰਿਦ੍ਧਿਪਾਦਕਭਾવਨਾਯ ਸੁਟ੍ਠੁ ਚਿਣ੍ਣવਸੀਭਾવੇਨ ਚ ਮੇ ਰੂਪਕਾਯੋ ਸਲ੍ਲਹੁਕੋ વਤ, ਯੇਨ ਦਨ੍ਧਂ ਮਹਾਭੂਤਪਚ੍ਚਯਮ੍ਪਿ ਨਾਮ ਇਮਂ ਕਰਜਕਾਯਂ ਚਿਤ੍ਤવਸੇਨ ਪਰਿਣਾਮੇਮੀਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਫੁਟ੍ਠੋ ਚ ਪੀਤਿਸੁਖੇਨ વਿਪੁਲੇਨਾਤਿ ਸਬ੍ਬਤ੍ਥਕਮੇવ ਫਰਨ੍ਤੇਨ ਮਹਤਾ ਉਲ਼ਾਰੇਨ ਪੀਤਿਸਹਿਤੇਨ ਸੁਖੇਨ ਫੁਟ੍ਠੋ ਚ ਮੇ ਕਾਯੋਤਿ ਯੋਜਨਾ। ਇਦਞ੍ਚ ਯਥਾ ਕਾਯੋ ਲਹੁਕੋ ਅਹੋਸਿ, ਤਂ ਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ વੁਤ੍ਤਂ। ਸੁਖਸਞ੍ਞੋਕ੍ਕਮਨੇਨ ਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂਯੇવ ਲਹੁਸਞ੍ਞੋਕ੍ਕਮਨਂ ਹੋਤਿ। ਸੁਖਸ੍ਸ ਫਰਣਞ੍ਚੇਤ੍ਥ ਤਂਸਮੁਟ੍ਠਾਨਰੂਪવਸੇਨ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ ਕਥਂ ਪਨ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਸਮਙ੍ਗਿਨੋ ਪੀਤਿਸੁਖਫਰਣਂ, ਸਮਤਿਕ੍ਕਨ੍ਤਪੀਤਿਸੁਖਞ੍ਹਿ ਤਨ੍ਤਿ ਚੇ? ਸਚ੍ਚਮੇਤਂ, ਇਦਂ ਪਨ ਨ ਚਤੁਤ੍ਥਜ੍ਝਾਨਲਕ੍ਖਣવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਂ, ਅਥ ਖੋ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗવਸੇਨ। ‘‘ਪੀਤਿਸੁਖੇਨਾ’’ਤਿ ਪਨ ਪੀਤਿਸਹਿਤਸਦਿਸੇਨ ਸੁਖੇਨ, ਉਪੇਕ੍ਖਾ ਹਿ ਇਧ ਸਨ੍ਤਸਭਾવਤਾਯ ਞਾਣવਿਸੇਸਯੋਗਤੋ ਚ ਸੁਖਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ। ਤਥਾ ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਸੁਖਸਞ੍ਞਞ੍ਚ ਲਹੁਸਞ੍ਞਞ੍ਚ ਓਕ੍ਕਮਤੀ’’ਤਿ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ੧.੧੦੧)। ਪਾਦਕਜ੍ਝਾਨਾਰਮ੍ਮਣੇਨ ਰੂਪਕਾਯਾਰਮ੍ਮਣੇਨ વਾ ਇਦ੍ਧਿਚਿਤ੍ਤੇਨ ਸਹਜਾਤਂ ਸੁਖਸਞ੍ਞਞ੍ਚ ਲਹੁਸਞ੍ਞਞ੍ਚ ਓਕ੍ਕਮਤਿ ਪવਿਸਤਿ ਫੁਸਤਿ ਸਮ੍ਪਾਪੁਣਾਤੀਤਿ ਅਯਮ੍ਪਿ ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਥਾ ਚਾਹ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ (ਪਟਿ॰ ਮ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੨.੩.੧੨) – ‘‘ਸੁਖਸਞ੍ਞਾ ਨਾਮ ਉਪੇਕ੍ਖਾਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ ਸਞ੍ਞਾ। ਉਪੇਕ੍ਖਾ ਹਿ ਸਨ੍ਤਂ ਸੁਖਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਸਾਯੇવ ਸਞ੍ਞਾ ਨੀવਰਣੇਹਿ ਚੇવ વਿਤਕ੍ਕਾਦਿਪਚ੍ਚਨੀਕੇਹਿ ਚ વਿਮੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਲਹੁਸਞ੍ਞਾਤਿਪਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਤਂ ਓਕ੍ਕਨ੍ਤਸ੍ਸ ਪਨਸ੍ਸ ਕਰਜਕਾਯੋਪਿ ਤੂਲਪਿਚੁ વਿਯ ਸਲ੍ਲਹੁਕੋ ਹੋਤਿ। ਸੋ ਏવਂ વਾਤਕ੍ਖਿਤ੍ਤਤੂਲਪਿਚੁਨੋ વਿਯ ਸਲ੍ਲਹੁਕੇਨ ਦਿਸ੍ਸਮਾਨੇਨ ਕਾਯੇਨ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਂ ਗਚ੍ਛਤੀ’’ਤਿ। ਤੇਨਾਹ ‘‘ਤੂਲਮਿવ ਏਰਿਤਂ ਮਾਲੁਤੇਨ, ਪਿਲવਤੀવ ਮੇ ਕਾਯੋ’’ਤਿ। ਤਸ੍ਸਤ੍ਥੋ – ਯਦਾਹਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਲੋਕਂ ਅਞ੍ਞਂ વਾ ਇਦ੍ਧਿਯਾ ਗਨ੍ਤੁਕਾਮੋ ਹੋਮਿ, ਤਦਾ ਮਾਲੁਤੇਨ વਾਯੁਨਾ ਏਰਿਤਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਤੂਲਪਿਚੁ વਿਯ ਆਕਾਸਂ ਲਙ੍ਘਨ੍ਤੋਯੇવ ਮੇ ਕਾਯੋ ਹੋਤੀਤਿ।
Tattha lahuko vata me kāyoti nīvaraṇādivikkhambhanena cuddasavidhena cittaparidamanena caturiddhipādakabhāvanāya suṭṭhu ciṇṇavasībhāvena ca me rūpakāyo sallahuko vata, yena dandhaṃ mahābhūtapaccayampi nāma imaṃ karajakāyaṃ cittavasena pariṇāmemīti adhippāyo. Phuṭṭho ca pītisukhenavipulenāti sabbatthakameva pharantena mahatā uḷārena pītisahitena sukhena phuṭṭho ca me kāyoti yojanā. Idañca yathā kāyo lahuko ahosi, taṃ dassanatthaṃ vuttaṃ. Sukhasaññokkamanena hi saddhiṃyeva lahusaññokkamanaṃ hoti. Sukhassa pharaṇañcettha taṃsamuṭṭhānarūpavasena daṭṭhabbaṃ kathaṃ pana catutthajjhānasamaṅgino pītisukhapharaṇaṃ, samatikkantapītisukhañhi tanti ce? Saccametaṃ, idaṃ pana na catutthajjhānalakkhaṇavasena vuttaṃ, atha kho pubbabhāgavasena. ‘‘Pītisukhenā’’ti pana pītisahitasadisena sukhena, upekkhā hi idha santasabhāvatāya ñāṇavisesayogato ca sukhanti adhippetaṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sukhasaññañca lahusaññañca okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.101). Pādakajjhānārammaṇena rūpakāyārammaṇena vā iddhicittena sahajātaṃ sukhasaññañca lahusaññañca okkamati pavisati phusati sampāpuṇātīti ayampi tattha attho. Tathā cāha aṭṭhakathāyaṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 2.3.12) – ‘‘sukhasaññā nāma upekkhāsampayuttā saññā. Upekkhā hi santaṃ sukhanti vuttaṃ sāyeva saññā nīvaraṇehi ceva vitakkādipaccanīkehi ca vimuttattā lahusaññātipi veditabbā. Taṃ okkantassa panassa karajakāyopi tūlapicu viya sallahuko hoti. So evaṃ vātakkhittatūlapicuno viya sallahukena dissamānena kāyena brahmalokaṃ gacchatī’’ti. Tenāha ‘‘tūlamiva eritaṃ mālutena, pilavatīva me kāyo’’ti. Tassattho – yadāhaṃ brahmalokaṃ aññaṃ vā iddhiyā gantukāmo homi, tadā mālutena vāyunā eritaṃ cittaṃ tūlapicu viya ākāsaṃ laṅghantoyeva me kāyo hotīti.
ਖਿਤਕਤ੍ਥੇਰਗਾਥਾવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Khitakattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਸੁਤ੍ਤਪਿਟਕ • Suttapiṭaka / ਖੁਦ੍ਦਕਨਿਕਾਯ • Khuddakanikāya / ਥੇਰਗਾਥਾਪਾਲ਼ਿ • Theragāthāpāḷi / ੪. ਖਿਤਕਤ੍ਥੇਰਗਾਥਾ • 4. Khitakattheragāthā