| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
(पञ्चमो भागो)
(Pañcamo bhāgo)
१६. तिंसनिपातो
16. Tiṃsanipāto
[१५१] १. किंछन्दजातकवण्णना
[151] 1. Kiṃchandajātakavaṇṇanā
किंछन्दो किमधिप्पायोति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उपोसथकम्मं आरब्भ कथेसि। एकदिवसञ्हि सत्था बहू उपासके च उपासिकायो च उपोसथिके धम्मस्सवनत्थाय आगन्त्वा धम्मसभायं निसिन्ने ‘‘उपोसथिकात्थ उपासका’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘साधु वो कतं उपोसथं करोन्तेहि, पोराणका उपड्ढूपोसथकम्मस्स निस्सन्देन महन्तं यसं पटिलभिंसू’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Kiṃchandokimadhippāyoti idaṃ satthā jetavane viharanto uposathakammaṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi satthā bahū upāsake ca upāsikāyo ca uposathike dhammassavanatthāya āgantvā dhammasabhāyaṃ nisinne ‘‘uposathikāttha upāsakā’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘sādhu vo kataṃ uposathaṃ karontehi, porāṇakā upaḍḍhūposathakammassa nissandena mahantaṃ yasaṃ paṭilabhiṃsū’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्तो धम्मेन रज्जं कारेन्तो सद्धो अहोसि दानसीलउपोसथकम्मेसु अप्पमत्तो। सो सेसेपि अमच्चादयो दानादीसु समादपेसि। पुरोहितो पनस्स परपिट्ठिमंसिको लञ्जखादको कूटविनिच्छयिको अहोसि। राजा उपोसथदिवसे अमच्चादयो पक्कोसापेत्वा ‘‘उपोसथिका होथा’’ति आह। पुरोहितो उपोसथं न समादियि। अथ नं दिवा लञ्जं गहेत्वा कूटड्डं कत्वा उपट्ठानं आगतं राजा ‘‘तुम्हे उपोसथिका’’ति अमच्चे पुच्छन्तो ‘‘त्वम्पि आचरिय उपोसथिको’’ति पुच्छि। सो ‘‘आमा’’ति मुसावादं कत्वा पासादा ओतरि। अथ नं एको अमच्चो ‘‘ननु तुम्हे न उपोसथिका’’ति चोदेसि। सो आह – ‘‘अहं वेलायमेव भुञ्जिं, गेहं पन गन्त्वा मुखं विक्खालेत्वा उपोसथं अधिट्ठाय सायं न भुञ्जिस्सामि, रत्तिं सीलं रक्खिस्सामि, एवं मे उपड्ढूपोसथकम्मं भविस्सती’’ति? ‘‘साधु, आचरिया’’ति। सो गेहं गन्त्वा तथा अकासि। पुनेकदिवसं तस्मिं विनिच्छये निसिन्ने अञ्ञतरा सीलवती इत्थी अड्डं करोन्ती घरं गन्तुं अलभमाना ‘‘उपोसथकम्मं नातिक्कमिस्सामी’’ति उपकट्ठे काले मुखं विक्खालेतुं आरभि। तस्मिं खणे ब्राह्मणस्स सुपक्कानं अम्बफलानं अम्बपिण्डि आहरियित्थ। सो तस्सा उपोसथिकभावं ञत्वा ‘‘इमानि खादित्वा उपोसथिका होही’’ति अदासि। सा तथा अकासि। एत्तकं ब्राह्मणस्स कम्मं।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatto dhammena rajjaṃ kārento saddho ahosi dānasīlauposathakammesu appamatto. So sesepi amaccādayo dānādīsu samādapesi. Purohito panassa parapiṭṭhimaṃsiko lañjakhādako kūṭavinicchayiko ahosi. Rājā uposathadivase amaccādayo pakkosāpetvā ‘‘uposathikā hothā’’ti āha. Purohito uposathaṃ na samādiyi. Atha naṃ divā lañjaṃ gahetvā kūṭaḍḍaṃ katvā upaṭṭhānaṃ āgataṃ rājā ‘‘tumhe uposathikā’’ti amacce pucchanto ‘‘tvampi ācariya uposathiko’’ti pucchi. So ‘‘āmā’’ti musāvādaṃ katvā pāsādā otari. Atha naṃ eko amacco ‘‘nanu tumhe na uposathikā’’ti codesi. So āha – ‘‘ahaṃ velāyameva bhuñjiṃ, gehaṃ pana gantvā mukhaṃ vikkhāletvā uposathaṃ adhiṭṭhāya sāyaṃ na bhuñjissāmi, rattiṃ sīlaṃ rakkhissāmi, evaṃ me upaḍḍhūposathakammaṃ bhavissatī’’ti? ‘‘Sādhu, ācariyā’’ti. So gehaṃ gantvā tathā akāsi. Punekadivasaṃ tasmiṃ vinicchaye nisinne aññatarā sīlavatī itthī aḍḍaṃ karontī gharaṃ gantuṃ alabhamānā ‘‘uposathakammaṃ nātikkamissāmī’’ti upakaṭṭhe kāle mukhaṃ vikkhāletuṃ ārabhi. Tasmiṃ khaṇe brāhmaṇassa supakkānaṃ ambaphalānaṃ ambapiṇḍi āhariyittha. So tassā uposathikabhāvaṃ ñatvā ‘‘imāni khāditvā uposathikā hohī’’ti adāsi. Sā tathā akāsi. Ettakaṃ brāhmaṇassa kammaṃ.
सो अपरभागे कालं कत्वा हिमवन्तपदेसे कोसिकिगङ्गाय तीरे तियोजनिके अम्बवने रमणीये भूमिभागे सोभग्गप्पत्ते कनकविमाने अलङ्कतसिरिसयने सुत्तप्पबुद्धो विय निब्बत्ति अलङ्कतपटियत्तो उत्तमरूपधरो सोळससहस्सदेवकञ्ञापरिवारो। सो रत्तिञ्ञेव तं सिरिसम्पत्तिं अनुभोति। वेमानिकपेतभावेन हिस्स कम्मसरिक्खको विपाको अहोसि, तस्मा अरुणे उग्गच्छन्ते अम्बवनं पविसति, पविट्ठक्खणेयेवस्स दिब्बत्तभावो अन्तरधायति, असीतिहत्थतालक्खन्धप्पमाणो अत्तभावो निब्बत्तति, सकलसरीरं झायति, सुपुप्फितकिंसुको विय होति। द्वीसु हत्थेसु एकेकाव अङ्गुलि, तत्थ महाकुद्दालप्पमाणा नखा होन्ति। तेहि नखेहि अत्तनो पिट्ठिमंसं फालेत्वा उप्पाटेत्वा खादन्तो वेदनाप्पत्तो महारवं रवन्तो दुक्खं अनुभोति। सूरिये अत्थङ्गते तं सरीरं अन्तरधायति, दिब्बसरीरं निब्बत्तति, अलङ्कतपटियत्ता दिब्बनाटकित्थियो नानातूरियानि गहेत्वा परिवारेन्ति। सो महासम्पत्तिं अनुभवन्तो रमणीये अम्बवने दिब्बपासादं अभिरुहति। इति सो उपोसथिकाय इत्थिया अम्बफलदानस्स निस्सन्देन तियोजनिकं अम्बवनं पटिलभति , लञ्जं गहेत्वा कूटड्डकरणनिस्सन्देन पन पिट्ठिमंसं उप्पाटेत्वा खादति, उपड्ढूपोसथस्स निस्सन्देन रत्तिं सम्पत्तिं अनुभोति, सोळससहस्सनाटकित्थीहि परिवुतो परिचारेसि।
So aparabhāge kālaṃ katvā himavantapadese kosikigaṅgāya tīre tiyojanike ambavane ramaṇīye bhūmibhāge sobhaggappatte kanakavimāne alaṅkatasirisayane suttappabuddho viya nibbatti alaṅkatapaṭiyatto uttamarūpadharo soḷasasahassadevakaññāparivāro. So rattiññeva taṃ sirisampattiṃ anubhoti. Vemānikapetabhāvena hissa kammasarikkhako vipāko ahosi, tasmā aruṇe uggacchante ambavanaṃ pavisati, paviṭṭhakkhaṇeyevassa dibbattabhāvo antaradhāyati, asītihatthatālakkhandhappamāṇo attabhāvo nibbattati, sakalasarīraṃ jhāyati, supupphitakiṃsuko viya hoti. Dvīsu hatthesu ekekāva aṅguli, tattha mahākuddālappamāṇā nakhā honti. Tehi nakhehi attano piṭṭhimaṃsaṃ phāletvā uppāṭetvā khādanto vedanāppatto mahāravaṃ ravanto dukkhaṃ anubhoti. Sūriye atthaṅgate taṃ sarīraṃ antaradhāyati, dibbasarīraṃ nibbattati, alaṅkatapaṭiyattā dibbanāṭakitthiyo nānātūriyāni gahetvā parivārenti. So mahāsampattiṃ anubhavanto ramaṇīye ambavane dibbapāsādaṃ abhiruhati. Iti so uposathikāya itthiyā ambaphaladānassa nissandena tiyojanikaṃ ambavanaṃ paṭilabhati , lañjaṃ gahetvā kūṭaḍḍakaraṇanissandena pana piṭṭhimaṃsaṃ uppāṭetvā khādati, upaḍḍhūposathassa nissandena rattiṃ sampattiṃ anubhoti, soḷasasahassanāṭakitthīhi parivuto paricāresi.
तस्मिं काले बाराणसिराजा कामेसु दोसं दिस्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अधोगङ्गाय रमणीये भूमिपदेसे पण्णसालं कारेत्वा उञ्छाचरियाय यापेन्तो विहासि। अथेकदिवसं तम्हा अम्बवना महाघटप्पमाणं अम्बपक्कं गङ्गाय पतित्वा सोतेन वुय्हमानं तस्स तापसस्स परिभोगतित्थाभिमुखं अगमासि। सो मुखं धोवन्तो तं मज्झे नदिया आगच्छन्तं दिस्वा उदकं तरन्तो गन्त्वा आदाय अस्समपदं आहरित्वा अग्यागारे ठपेत्वा सत्थकेन फालेत्वा यापनमत्तं खादित्वा सेसं कदलिपण्णेहि पटिच्छादेत्वा पुनप्पुनं दिवसे दिवसे याव परिक्खया खादि। तस्मिं पन खीणे अञ्ञं फलाफलं खादितुं नासक्खि, रसतण्हाय बज्झित्वा ‘‘तमेव अम्बपक्कं खादिस्सामी’’ति नदीतीरं गन्त्वा नदिं ओलोकेन्तो ‘‘अम्बं अलभित्वा न उट्ठहिस्सामी’’ति सन्निट्ठानं कत्वा निसीदि। सो तत्थ निराहारो एकम्पि दिवसं, द्वेपि, तीणि, चतु, पञ्च, छ दिवसानि वातातपेन परिसुस्सन्तो अम्बं ओलोकेन्तो निसीदि। अथ सत्तमे दिवसे नदीदेवता आवज्जमाना तं कारणं ञत्वा ‘‘अयं तापसो तण्हावसिको हुत्वा सत्ताहं निराहारो गङ्गं ओलोकेन्तो निसीदि, इमस्स अम्बपक्कं अदातुं न युत्तं, अलभन्तो मरिस्सति, दस्सामि तस्सा’’ति आगन्त्वा गङ्गाय उपरि आकासे ठत्वा तेन सद्धिं सल्लपन्ती पठमं गाथमाह –
Tasmiṃ kāle bārāṇasirājā kāmesu dosaṃ disvā isipabbajjaṃ pabbajitvā adhogaṅgāya ramaṇīye bhūmipadese paṇṇasālaṃ kāretvā uñchācariyāya yāpento vihāsi. Athekadivasaṃ tamhā ambavanā mahāghaṭappamāṇaṃ ambapakkaṃ gaṅgāya patitvā sotena vuyhamānaṃ tassa tāpasassa paribhogatitthābhimukhaṃ agamāsi. So mukhaṃ dhovanto taṃ majjhe nadiyā āgacchantaṃ disvā udakaṃ taranto gantvā ādāya assamapadaṃ āharitvā agyāgāre ṭhapetvā satthakena phāletvā yāpanamattaṃ khāditvā sesaṃ kadalipaṇṇehi paṭicchādetvā punappunaṃ divase divase yāva parikkhayā khādi. Tasmiṃ pana khīṇe aññaṃ phalāphalaṃ khādituṃ nāsakkhi, rasataṇhāya bajjhitvā ‘‘tameva ambapakkaṃ khādissāmī’’ti nadītīraṃ gantvā nadiṃ olokento ‘‘ambaṃ alabhitvā na uṭṭhahissāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā nisīdi. So tattha nirāhāro ekampi divasaṃ, dvepi, tīṇi, catu, pañca, cha divasāni vātātapena parisussanto ambaṃ olokento nisīdi. Atha sattame divase nadīdevatā āvajjamānā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘ayaṃ tāpaso taṇhāvasiko hutvā sattāhaṃ nirāhāro gaṅgaṃ olokento nisīdi, imassa ambapakkaṃ adātuṃ na yuttaṃ, alabhanto marissati, dassāmi tassā’’ti āgantvā gaṅgāya upari ākāse ṭhatvā tena saddhiṃ sallapantī paṭhamaṃ gāthamāha –
१.
1.
‘‘किंछन्दो किमधिप्पायो, एको सम्मसि घम्मनि।
‘‘Kiṃchando kimadhippāyo, eko sammasi ghammani;
किंपत्थयानो किं एसं, केन अत्थेन ब्राह्मणा’’ति॥
Kiṃpatthayāno kiṃ esaṃ, kena atthena brāhmaṇā’’ti.
तत्थ छन्दोति अज्झासयो। अधिप्पायोति चित्तं। सम्मसीति अच्छसि। घम्मनीति गिम्हे। एसन्ति एसन्तो। ब्राह्मणाति पब्बजितत्ता तापसं आलपति। इदं वुत्तं होति – ब्राह्मण, त्वं किं अधिप्पायो किं चिन्तेन्तो किं पत्थेन्तो किं गवेसन्तो केनत्थेन इमस्मिं गङ्गातीरे गङ्गं ओलोकेन्तो निसिन्नोति।
Tattha chandoti ajjhāsayo. Adhippāyoti cittaṃ. Sammasīti acchasi. Ghammanīti gimhe. Esanti esanto. Brāhmaṇāti pabbajitattā tāpasaṃ ālapati. Idaṃ vuttaṃ hoti – brāhmaṇa, tvaṃ kiṃ adhippāyo kiṃ cintento kiṃ patthento kiṃ gavesanto kenatthena imasmiṃ gaṅgātīre gaṅgaṃ olokento nisinnoti.
तं सुत्वा तापसो नव गाथा अभासि –
Taṃ sutvā tāpaso nava gāthā abhāsi –
२.
2.
‘‘यथा महा वारिधरो, कुम्भो सुपरिणाहवा।
‘‘Yathā mahā vāridharo, kumbho supariṇāhavā;
तथूपमं अम्बपक्कं, वण्णगन्धरसुत्तमं॥
Tathūpamaṃ ambapakkaṃ, vaṇṇagandharasuttamaṃ.
३.
3.
‘‘तं वुय्हमानं सोतेन, दिस्वानामलमज्झिमे।
‘‘Taṃ vuyhamānaṃ sotena, disvānāmalamajjhime;
पाणीभि नं गहेत्वान, अग्यायतनमाहरिं॥
Pāṇībhi naṃ gahetvāna, agyāyatanamāhariṃ.
४.
4.
‘‘ततो कदलिपत्तेसु, निक्खिपित्वा सयं अहं।
‘‘Tato kadalipattesu, nikkhipitvā sayaṃ ahaṃ;
सत्थेन नं विकप्पेत्वा, खुप्पिपासं अहासि मे॥
Satthena naṃ vikappetvā, khuppipāsaṃ ahāsi me.
५.
5.
‘‘सोहं अपेतदरथो, ब्यन्तीभूतो दुखक्खमो।
‘‘Sohaṃ apetadaratho, byantībhūto dukhakkhamo;
अस्सादं नाधिगच्छामि, फलेस्वञ्ञेसु केसुचि॥
Assādaṃ nādhigacchāmi, phalesvaññesu kesuci.
६.
6.
‘‘सोसेत्वा नून मरणं, तं ममं आवहिस्सति।
‘‘Sosetvā nūna maraṇaṃ, taṃ mamaṃ āvahissati;
अम्बं यस्स फलं सादु, मधुरग्गं मनोरमं।
Ambaṃ yassa phalaṃ sādu, madhuraggaṃ manoramaṃ;
यमुद्धरिं वुय्हमानं, उदधिस्मा महण्णवे॥
Yamuddhariṃ vuyhamānaṃ, udadhismā mahaṇṇave.
७.
7.
‘‘अक्खातं ते मया सब्बं, यस्मा उपवसामहं।
‘‘Akkhātaṃ te mayā sabbaṃ, yasmā upavasāmahaṃ;
रम्मं पति निसिन्नोस्मि, पुथुलोमायुता पुथु॥
Rammaṃ pati nisinnosmi, puthulomāyutā puthu.
८.
8.
‘‘त्वञ्च खो मेव अक्खाहि, अत्तानमपलायिनि।
‘‘Tvañca kho meva akkhāhi, attānamapalāyini;
का वा त्वमसि कल्याणि, किस्स वा त्वं सुमज्झिमे॥
Kā vā tvamasi kalyāṇi, kissa vā tvaṃ sumajjhime.
९.
9.
‘‘रुप्पपट्टपलिमट्ठीव, ब्यग्घीव गिरिसानुजा।
‘‘Ruppapaṭṭapalimaṭṭhīva, byagghīva girisānujā;
या सन्ति नारियो देवेसु, देवानं परिचारिका॥
Yā santi nāriyo devesu, devānaṃ paricārikā.
१०.
10.
‘‘या च मनुस्सलोकस्मिं, रूपेनान्वागतित्थियो।
‘‘Yā ca manussalokasmiṃ, rūpenānvāgatitthiyo;
रूपेन ते सदिसी नत्थि, देवेसु गन्धब्बमनुस्सलोके।
Rūpena te sadisī natthi, devesu gandhabbamanussaloke;
पुट्ठासि मे चारुपुब्बङ्गि, ब्रूहि नामञ्च बन्धवे’’ति॥
Puṭṭhāsi me cārupubbaṅgi, brūhi nāmañca bandhave’’ti.
तत्थ वारिधरो कुम्भोति उदकघटो। सुपरिणाहवाति सुसण्ठानो। वण्णगन्धरसुत्तमन्ति वण्णगन्धरसेहि उत्तमं। दिस्वानाति दिस्वा। अमलमज्झिमेति निम्मलमज्झे। देवतं आलपन्तो एवमाह। पाणीभीति हत्थेहि। अग्यायतनमाहरिन्ति अत्तनो अग्गिहुतसालं आहरिं। विकप्पेत्वाति विच्छिन्दित्वा। ‘‘विकन्तेत्वा’’तिपि पाठो। ‘‘खादि’’न्ति पाठसेसो। अहासि मेति तं जिव्हग्गे ठपितमत्तमेव सत्त रसहरणिसहस्सानि फरित्वा मम खुदञ्च पिपासञ्च हरि। अपेतदरथोति विगतकायचित्तदरथो । सुधाभोजनं भुत्तस्स विय हि तस्स सब्बदरथं अपहरि। ब्यन्तीभूतोति तस्स अम्बपक्कस्स विगतन्तो जातो, परिक्खीणअम्बपक्को हुत्वाति अत्थो। दुखक्खमोति दुक्खेन असातेन कायक्खमेन चेव चित्तक्खमेन च समन्नागतो। अञ्ञेसु पन कदलिपनसादीसु फलेसु परित्तकम्पि अस्सादं नाधिगच्छामि, सब्बानि मे जिव्हाय ठपितमत्तानि तित्तकानेव सम्पज्जन्तीति दीपेति।
Tattha vāridharo kumbhoti udakaghaṭo. Supariṇāhavāti susaṇṭhāno. Vaṇṇagandharasuttamanti vaṇṇagandharasehi uttamaṃ. Disvānāti disvā. Amalamajjhimeti nimmalamajjhe. Devataṃ ālapanto evamāha. Pāṇībhīti hatthehi. Agyāyatanamāharinti attano aggihutasālaṃ āhariṃ. Vikappetvāti vicchinditvā. ‘‘Vikantetvā’’tipi pāṭho. ‘‘Khādi’’nti pāṭhaseso. Ahāsi meti taṃ jivhagge ṭhapitamattameva satta rasaharaṇisahassāni pharitvā mama khudañca pipāsañca hari. Apetadarathoti vigatakāyacittadaratho . Sudhābhojanaṃ bhuttassa viya hi tassa sabbadarathaṃ apahari. Byantībhūtoti tassa ambapakkassa vigatanto jāto, parikkhīṇaambapakko hutvāti attho. Dukhakkhamoti dukkhena asātena kāyakkhamena ceva cittakkhamena ca samannāgato. Aññesu pana kadalipanasādīsu phalesu parittakampi assādaṃ nādhigacchāmi, sabbāni me jivhāya ṭhapitamattāni tittakāneva sampajjantīti dīpeti.
सोसेत्वाति निराहारताय सोसेत्वा सुक्खापेत्वा। तं ममन्ति तं मम। यस्साति यं अस्स, अहोसीति अत्थो। इदं वुत्तं होति – यं फलं मम सादु अहोसि, यमहं गम्भीरे पुथुलउदकक्खन्धसङ्खाते महण्णवे वुय्हमानं ततो उदधिस्मा उद्धरिं, तं अम्बं मम मरणं आवहिस्सतीति मञ्ञामि, मय्हं तं अलभन्तस्स जीवितं नप्पवत्तिस्सतीति। उपवसामीति खुप्पिपासाहि उपगतो वसामि। रम्मं पति निसिन्नोस्मीति रमणीयं नदिं पति अहं निसिन्नो। पुथुलोमायुता पुथूति अयं नदी पुथुलोमेहि मच्छेहि आयुता पुथु विपुला, अपि नाम मे इतो सोत्थि भवेय्याति अधिप्पायो। अपलायिनीति अपलायित्वा मम सम्मुखे ठितेति तं देवतं आलपति। ‘‘अपलासिनी’’तिपि पाठो, पलासरहिते अनवज्जसरीरेति अत्थो। किस्स वाति किस्स वा कारणा इधागतासीति पुच्छति।
Sosetvāti nirāhāratāya sosetvā sukkhāpetvā. Taṃ mamanti taṃ mama. Yassāti yaṃ assa, ahosīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ phalaṃ mama sādu ahosi, yamahaṃ gambhīre puthulaudakakkhandhasaṅkhāte mahaṇṇave vuyhamānaṃ tato udadhismā uddhariṃ, taṃ ambaṃ mama maraṇaṃ āvahissatīti maññāmi, mayhaṃ taṃ alabhantassa jīvitaṃ nappavattissatīti. Upavasāmīti khuppipāsāhi upagato vasāmi. Rammaṃ pati nisinnosmīti ramaṇīyaṃ nadiṃ pati ahaṃ nisinno. Puthulomāyutā puthūti ayaṃ nadī puthulomehi macchehi āyutā puthu vipulā, api nāma me ito sotthi bhaveyyāti adhippāyo. Apalāyinīti apalāyitvā mama sammukhe ṭhiteti taṃ devataṃ ālapati. ‘‘Apalāsinī’’tipi pāṭho, palāsarahite anavajjasarīreti attho. Kissa vāti kissa vā kāraṇā idhāgatāsīti pucchati.
रूपपट्टपलिमट्ठीवाति सुट्ठु परिमज्जितकञ्चनपट्टसदिसी। ब्यग्घीवाति लीलाविलासेन तरुणब्यग्घपोतिका विय। देवानन्ति छन्नं कामावचरदेवानं। या च मनुस्सलोकस्मिन्ति या च मनुस्सलोके। रूपेनान्वागतित्थियोति रूपेन अन्वागता इत्थियो नत्थीति अत्तनो सम्भावनाय एवमाह। तव रूपसदिसाय नाम न भवितब्बन्ति हिस्स अधिप्पायो। गन्धब्बमनुस्सलोकेति मूलगन्धादिनिस्सितेसु गन्धब्बेसु च मनुस्सलोके च। चारुपुब्बङ्गीति चारुना पुब्बङ्गेन ऊरुलक्खणेन समन्नागते। नामञ्च बन्धवेति अत्तनो नामगोत्तञ्च बन्धवे च मय्हं अक्खाहीति वदति।
Rūpapaṭṭapalimaṭṭhīvāti suṭṭhu parimajjitakañcanapaṭṭasadisī. Byagghīvāti līlāvilāsena taruṇabyagghapotikā viya. Devānanti channaṃ kāmāvacaradevānaṃ. Yā ca manussalokasminti yā ca manussaloke. Rūpenānvāgatitthiyoti rūpena anvāgatā itthiyo natthīti attano sambhāvanāya evamāha. Tava rūpasadisāya nāma na bhavitabbanti hissa adhippāyo. Gandhabbamanussaloketi mūlagandhādinissitesu gandhabbesu ca manussaloke ca. Cārupubbaṅgīti cārunā pubbaṅgena ūrulakkhaṇena samannāgate. Nāmañca bandhaveti attano nāmagottañca bandhave ca mayhaṃ akkhāhīti vadati.
ततो देवधीता अट्ठ गाथा अभासि –
Tato devadhītā aṭṭha gāthā abhāsi –
११.
11.
‘‘यं त्वं पति निसिन्नोसि, रम्मं ब्राह्मण कोसिकिं।
‘‘Yaṃ tvaṃ pati nisinnosi, rammaṃ brāhmaṇa kosikiṃ;
साहं भुसालयावुत्था, वरवारिवहोघसा॥
Sāhaṃ bhusālayāvutthā, varavārivahoghasā.
१२.
12.
‘‘नानादुमगणाकिण्णा , बहुका गिरिकन्दरा।
‘‘Nānādumagaṇākiṇṇā , bahukā girikandarā;
ममेव पमुखा होन्ति, अभिसन्दन्ति पावुसे॥
Mameva pamukhā honti, abhisandanti pāvuse.
१३.
13.
‘‘अथो बहू वनतोदा, नीलवारिवहिन्धरा।
‘‘Atho bahū vanatodā, nīlavārivahindharā;
बहुका नागवित्तोदा, अभिसन्दन्ति वारिना॥
Bahukā nāgavittodā, abhisandanti vārinā.
१४.
14.
‘‘ता अम्बजम्बुलबुजा, नीपा ताला चुदुम्बरा।
‘‘Tā ambajambulabujā, nīpā tālā cudumbarā;
बहूनि फलजातानि, आवहन्ति अभिण्हसो॥
Bahūni phalajātāni, āvahanti abhiṇhaso.
१५.
15.
‘‘यं किञ्चि उभतो तीरे, फलं पतति अम्बुनि।
‘‘Yaṃ kiñci ubhato tīre, phalaṃ patati ambuni;
असंसयं तं सोतस्स, फलं होति वसानुगं॥
Asaṃsayaṃ taṃ sotassa, phalaṃ hoti vasānugaṃ.
१६.
16.
‘‘एतदञ्ञाय मेधावि, पुथुपञ्ञ सुणोहि मे।
‘‘Etadaññāya medhāvi, puthupañña suṇohi me;
मा रोचय मभिसङ्गं, पटिसेध जनाधिप॥
Mā rocaya mabhisaṅgaṃ, paṭisedha janādhipa.
१७.
17.
‘‘न वाहं वड्ढवं मञ्ञे, यं त्वं रट्ठाभिवड्ढन।
‘‘Na vāhaṃ vaḍḍhavaṃ maññe, yaṃ tvaṃ raṭṭhābhivaḍḍhana;
आचेय्यमानो राजिसि, मरणं अभिकङ्खसि॥
Āceyyamāno rājisi, maraṇaṃ abhikaṅkhasi.
१८.
18.
‘‘तस्स जानन्ति पितरो, गन्धब्बा च सदेवका।
‘‘Tassa jānanti pitaro, gandhabbā ca sadevakā;
ये चापि इसयो लोके, सञ्ञतत्ता तपस्सिनो।
Ye cāpi isayo loke, saññatattā tapassino;
असंसयं तेपि जानन्ति, पट्ठभूता यसस्सिनो’’ति॥
Asaṃsayaṃ tepi jānanti, paṭṭhabhūtā yasassino’’ti.
तत्थ कोसिकिन्ति यं त्वं, ब्राह्मण, रम्मं कोसिकिं गङ्गं पति निसिन्नो। भुसालयावुत्थाति भुसे चण्डसोते आलयो यस्स विमानस्स, तस्मिं अधिवत्था, गङ्गट्ठकविमानवासिनीति अत्थो। वरवारिवहोघसाति वरवारिवहेन ओघेन समन्नागता। पमुखाति ता वुत्तप्पकारा गिरिकन्दरा मं पमुखं करोन्ति, अहं तासं पामोक्खा होमीति दस्सेति। अभिसन्दन्तीति सन्दन्ति पवत्तन्ति, ततो ततो आगन्त्वा मं कोसिकिगङ्गं पविसन्तीति अत्थो। वनतोदाति न केवलं कन्दराव, अथ खो बहू वनतोदा तम्हा तम्हा वनम्हा उदकानिपि मं बहूनि पविसन्ति। नीलवारिवहिन्धराति मणिवण्णेन नीलवारिना युत्ते उदकक्खन्धसङ्खाते वहे धारयन्तियो। नागवित्तोदाति नागानं वित्तिकारेन धनसङ्खातेन वा उदकेन समन्नागता। वारिनाति एवरूपा हि बहू नदियो मं वारिनाव अभिसन्दन्ति पूरेन्तीति दस्सेति।
Tattha kosikinti yaṃ tvaṃ, brāhmaṇa, rammaṃ kosikiṃ gaṅgaṃ pati nisinno. Bhusālayāvutthāti bhuse caṇḍasote ālayo yassa vimānassa, tasmiṃ adhivatthā, gaṅgaṭṭhakavimānavāsinīti attho. Varavārivahoghasāti varavārivahena oghena samannāgatā. Pamukhāti tā vuttappakārā girikandarā maṃ pamukhaṃ karonti, ahaṃ tāsaṃ pāmokkhā homīti dasseti. Abhisandantīti sandanti pavattanti, tato tato āgantvā maṃ kosikigaṅgaṃ pavisantīti attho. Vanatodāti na kevalaṃ kandarāva, atha kho bahū vanatodā tamhā tamhā vanamhā udakānipi maṃ bahūni pavisanti. Nīlavārivahindharāti maṇivaṇṇena nīlavārinā yutte udakakkhandhasaṅkhāte vahe dhārayantiyo. Nāgavittodāti nāgānaṃ vittikārena dhanasaṅkhātena vā udakena samannāgatā. Vārināti evarūpā hi bahū nadiyo maṃ vārināva abhisandanti pūrentīti dasseti.
ताति ता नदियो। आवहन्तीति एतानि अम्बादीनि आकड्ढन्ति। सब्बानि हि एतानि उपयोगत्थे पच्चत्तवचनानि। अथ वा ताति उपयोगबहुवचनं। आवहन्तीति इमानि अम्बादीनि ता नदियो आगच्छन्ति, उपगच्छन्तीति अत्थो, एवं उपगतानि पन मम सोतं पविसन्तीति अधिप्पायो। सोतस्साति यं उभतो तीरे जातरुक्खेहि फलं मम अम्बुनि पतति, सब्बं तं मम सोतस्सेव वसानुगं होति। नत्थेत्थ संसयोति एवं अम्बपक्कस्स नदीसोतेन आगमनकारणं कथेसि।
Tāti tā nadiyo. Āvahantīti etāni ambādīni ākaḍḍhanti. Sabbāni hi etāni upayogatthe paccattavacanāni. Atha vā tāti upayogabahuvacanaṃ. Āvahantīti imāni ambādīni tā nadiyo āgacchanti, upagacchantīti attho, evaṃ upagatāni pana mama sotaṃ pavisantīti adhippāyo. Sotassāti yaṃ ubhato tīre jātarukkhehi phalaṃ mama ambuni patati, sabbaṃ taṃ mama sotasseva vasānugaṃ hoti. Natthettha saṃsayoti evaṃ ambapakkassa nadīsotena āgamanakāraṇaṃ kathesi.
मेधावि पुथुपञ्ञाति उभयं आलपनमेव। मा रोचयाति एवं तण्हाभिसङ्गं मा रोचय। पटिसेधाति पटिसेधेहि नन्ति राजानं ओवदति। वड्ढवन्ति पञ्ञावड्ढभावं पण्डितभावं। रट्ठाभिवड्ढनाति रट्ठस्स अभिवड्ढन। आचेय्यमानोति मंसलोहितेहि आचियन्तो वड्ढन्तो, तरुणोव हुत्वाति अत्थो। राजिसीति तं आलपति। इदं वुत्तं होति – यं त्वं निराहारताय सुस्समानो तरुणोव समानो अम्बलोभेन मरणं अभिकङ्खसि, न वे अहं तव इमं पण्डितभावं मञ्ञामीति।
Medhāvi puthupaññāti ubhayaṃ ālapanameva. Mā rocayāti evaṃ taṇhābhisaṅgaṃ mā rocaya. Paṭisedhāti paṭisedhehi nanti rājānaṃ ovadati. Vaḍḍhavanti paññāvaḍḍhabhāvaṃ paṇḍitabhāvaṃ. Raṭṭhābhivaḍḍhanāti raṭṭhassa abhivaḍḍhana. Āceyyamānoti maṃsalohitehi āciyanto vaḍḍhanto, taruṇova hutvāti attho. Rājisīti taṃ ālapati. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ tvaṃ nirāhāratāya sussamāno taruṇova samāno ambalobhena maraṇaṃ abhikaṅkhasi, na ve ahaṃ tava imaṃ paṇḍitabhāvaṃ maññāmīti.
तस्साति यो पुग्गलो तण्हावसिको होति, तस्स तण्हावसिकभावं ‘‘पितरो’’ति सङ्खं गता ब्रह्मानो च सद्धिं कामावचरदेवेहि गन्धब्बा च वुत्तप्पकारा दिब्बचक्खुका इसयो च असंसयं जानन्ति। अनच्छरियञ्चेतं, यं ते इद्धिमन्तो जानेय्युं, ‘‘असुको हि नाम तण्हावसिको होती’’ति। पुन तेसं भासमानानं वचनं सुत्वा येपि तेसं पट्ठभूता यसस्सिनो परिचारका, तेपि जानन्ति। पापकम्मं करोन्तस्स हि रहो नाम नत्थीति तापसस्स संवेगं उप्पादेन्ती एवमाह।
Tassāti yo puggalo taṇhāvasiko hoti, tassa taṇhāvasikabhāvaṃ ‘‘pitaro’’ti saṅkhaṃ gatā brahmāno ca saddhiṃ kāmāvacaradevehi gandhabbā ca vuttappakārā dibbacakkhukā isayo ca asaṃsayaṃ jānanti. Anacchariyañcetaṃ, yaṃ te iddhimanto jāneyyuṃ, ‘‘asuko hi nāma taṇhāvasiko hotī’’ti. Puna tesaṃ bhāsamānānaṃ vacanaṃ sutvā yepi tesaṃ paṭṭhabhūtā yasassino paricārakā, tepi jānanti. Pāpakammaṃ karontassa hi raho nāma natthīti tāpasassa saṃvegaṃ uppādentī evamāha.
ततो तापसो चतस्सो गाथा अभासि –
Tato tāpaso catasso gāthā abhāsi –
१९.
19.
‘‘एवं विदित्वा विदू सब्बधम्मं, विद्धंसनं चवनं जीवितस्स।
‘‘Evaṃ viditvā vidū sabbadhammaṃ, viddhaṃsanaṃ cavanaṃ jīvitassa;
न चीयती तस्स नरस्स पापं, सचे न चेतेति वधाय तस्स॥
Na cīyatī tassa narassa pāpaṃ, sace na ceteti vadhāya tassa.
२०.
20.
‘‘इसिपूगसमञ्ञाते , एवं लोक्या विदिता सति।
‘‘Isipūgasamaññāte , evaṃ lokyā viditā sati;
अनरियपरिसम्भासे, पापकम्मं जिगीससि॥
Anariyaparisambhāse, pāpakammaṃ jigīsasi.
२१.
21.
‘‘सचे अहं मरिस्सामि, तीरे ते पुथुसुस्सोणि।
‘‘Sace ahaṃ marissāmi, tīre te puthusussoṇi;
असंसयं तं असिलोको, मयि पेते आगमिस्सति॥
Asaṃsayaṃ taṃ asiloko, mayi pete āgamissati.
२२.
22.
‘‘तस्मा हि पापकं कम्मं, रक्खस्सेव सुमज्झिमे।
‘‘Tasmā hi pāpakaṃ kammaṃ, rakkhasseva sumajjhime;
मा तं सब्बो जनो पच्छा, पकुट्ठायि मयि मते’’ति॥
Mā taṃ sabbo jano pacchā, pakuṭṭhāyi mayi mate’’ti.
तत्थ एवं विदित्वाति यथा अहं सीलञ्च अनिच्चतञ्च जानामि, एवं जानित्वा ठितस्स। विदूति विदुनो। सब्बधम्मन्ति सब्बं सुचरितधम्मं। तिविधञ्हि सुचरितं इध सब्बधम्मोति अधिप्पेतं। विद्धंसनन्ति भङ्गं। चवनन्ति चुतिं। जीवितस्साति आयुनो। इदं वुत्तं होति – एवं विदित्वा ठितस्स पण्डितस्स सब्बं सुचरितधम्मं जीवितस्स च अनिच्चतं जानन्तस्स एवरूपस्स नरस्स पापं न चीयति न वड्ढति। सचे न चेतेति वधाय तस्साति तस्स सङ्खं गतस्स परपुग्गलस्स वधाय न चेतेति न पकप्पेति, नेव परपुग्गलं वधाय चेतेति, नापि परसन्तकं विनासेति, अहञ्च कस्सचि वधाय अचेतेत्वा केवलं अम्बपक्के आसङ्गं कत्वा गङ्गं ओलोकेन्तो निसिन्नो, त्वं मय्हं किं नाम अकुसलं पस्ससीति।
Tattha evaṃ viditvāti yathā ahaṃ sīlañca aniccatañca jānāmi, evaṃ jānitvā ṭhitassa. Vidūti viduno. Sabbadhammanti sabbaṃ sucaritadhammaṃ. Tividhañhi sucaritaṃ idha sabbadhammoti adhippetaṃ. Viddhaṃsananti bhaṅgaṃ. Cavananti cutiṃ. Jīvitassāti āyuno. Idaṃ vuttaṃ hoti – evaṃ viditvā ṭhitassa paṇḍitassa sabbaṃ sucaritadhammaṃ jīvitassa ca aniccataṃ jānantassa evarūpassa narassa pāpaṃ na cīyati na vaḍḍhati. Sace na ceteti vadhāya tassāti tassa saṅkhaṃ gatassa parapuggalassa vadhāya na ceteti na pakappeti, neva parapuggalaṃ vadhāya ceteti, nāpi parasantakaṃ vināseti, ahañca kassaci vadhāya acetetvā kevalaṃ ambapakke āsaṅgaṃ katvā gaṅgaṃ olokento nisinno, tvaṃ mayhaṃ kiṃ nāma akusalaṃ passasīti.
इसिपूगसमञ्ञातेति इसिगणेन सुट्ठु अञ्ञाते इसीनं सम्मते। एवं लोक्याति त्वं नाम पापपवाहनेन लोकस्स हिताति एवं विदिता। सतीति सति सोभने उत्तमेति आलपनमेतं। अनरियपरिसम्भासेति ‘‘तस्स जानन्ति पितरो’’तिआदिकाय असुन्दराय परिभासाय समन्नागते। जिगीससीति मयि पापे असंविज्जन्तेपि मं एवं परिभासन्ती च परमरणं अज्झुपेक्खन्ती च अत्तनो पापकम्मं गवेससि उप्पादेसि। तीरे तेति तव गङ्गातीरे। पुथुसुस्सोणीति पुथुलाय सुन्दराय सोणिया समन्नागते। पेतेति अम्बपक्कं अलभित्वा परलोकं गते, मतेति अत्थो। पकुट्ठायीति अक्कोसि गरहि निन्दि। ‘‘पक्वत्थासी’’तिपि पाठो।
Isipūgasamaññāteti isigaṇena suṭṭhu aññāte isīnaṃ sammate. Evaṃ lokyāti tvaṃ nāma pāpapavāhanena lokassa hitāti evaṃ viditā. Satīti sati sobhane uttameti ālapanametaṃ. Anariyaparisambhāseti ‘‘tassa jānanti pitaro’’tiādikāya asundarāya paribhāsāya samannāgate. Jigīsasīti mayi pāpe asaṃvijjantepi maṃ evaṃ paribhāsantī ca paramaraṇaṃ ajjhupekkhantī ca attano pāpakammaṃ gavesasi uppādesi. Tīre teti tava gaṅgātīre. Puthusussoṇīti puthulāya sundarāya soṇiyā samannāgate. Peteti ambapakkaṃ alabhitvā paralokaṃ gate, mateti attho. Pakuṭṭhāyīti akkosi garahi nindi. ‘‘Pakvatthāsī’’tipi pāṭho.
तं सुत्वा देवधीता पञ्च गाथा अभासि –
Taṃ sutvā devadhītā pañca gāthā abhāsi –
२३.
23.
‘‘अञ्ञातमेतं अविसय्हसाहि, अत्तानमम्बञ्च ददामि ते तं।
‘‘Aññātametaṃ avisayhasāhi, attānamambañca dadāmi te taṃ;
यो दुब्बजे कामगुणे पहाय, सन्तिञ्च धम्मञ्च अधिट्ठितोसि॥
Yo dubbaje kāmaguṇe pahāya, santiñca dhammañca adhiṭṭhitosi.
२४.
24.
‘‘यो हित्वा पुब्बसञ्ञोगं, पच्छासंयोजने ठितो।
‘‘Yo hitvā pubbasaññogaṃ, pacchāsaṃyojane ṭhito;
अधम्मञ्चेव चरति, पापञ्चस्स पवड्ढति॥
Adhammañceva carati, pāpañcassa pavaḍḍhati.
२५.
25.
‘‘एहि तं पापयिस्सामि, कामं अप्पोस्सुको भव।
‘‘Ehi taṃ pāpayissāmi, kāmaṃ appossuko bhava;
उपनयामि सीतस्मिं, विहराहि अनुस्सुको॥
Upanayāmi sītasmiṃ, viharāhi anussuko.
२६.
26.
‘‘तं पुप्फरसमत्तेभि, वक्कङ्गेहि अरिन्दम।
‘‘Taṃ puppharasamattebhi, vakkaṅgehi arindama;
कोञ्चा मयूरा दिविया, कोलट्ठिमधुसाळिका।
Koñcā mayūrā diviyā, kolaṭṭhimadhusāḷikā;
कूजिता हंसपूगेहि, कोकिलेत्थ पबोधरे॥
Kūjitā haṃsapūgehi, kokilettha pabodhare.
२७.
27.
‘‘अम्बेत्थ विप्पसाखग्गा, पलालखलसन्निभा।
‘‘Ambettha vippasākhaggā, palālakhalasannibhā;
कोसम्बसलळा नीपा, पक्कतालविलम्बिनो’’ति॥
Kosambasalaḷā nīpā, pakkatālavilambino’’ti.
तत्थ अञ्ञातमेतन्ति ‘‘गरहा ते भविस्सतीति वदन्तो अम्बपक्कत्थाय वदसी’’ति एतं कारणं मया अञ्ञातं। अविसय्हसाहीति राजानो नाम दुस्सहं सहन्ति, तेन नं आलपन्ती एवमाह। अत्तानन्ति तं आलिङ्गित्वा अम्बवनं नयन्ती अत्तानञ्च ते ददामि तञ्च अम्बं। कामगुणेति कञ्चनमालासेतच्छत्तपटिमण्डिते वत्थुकामे। सन्तिञ्च धम्मञ्चाति दुस्सील्यवूपसमेन सन्तिसङ्खातं सीलञ्चेव सुचरितधम्मञ्च। अधिट्ठितोसीति यो त्वं इमे गुणे उपगतो, एतेसु वा पतिट्ठितोति अत्थो।
Tattha aññātametanti ‘‘garahā te bhavissatīti vadanto ambapakkatthāya vadasī’’ti etaṃ kāraṇaṃ mayā aññātaṃ. Avisayhasāhīti rājāno nāma dussahaṃ sahanti, tena naṃ ālapantī evamāha. Attānanti taṃ āliṅgitvā ambavanaṃ nayantī attānañca te dadāmi tañca ambaṃ. Kāmaguṇeti kañcanamālāsetacchattapaṭimaṇḍite vatthukāme. Santiñca dhammañcāti dussīlyavūpasamena santisaṅkhātaṃ sīlañceva sucaritadhammañca. Adhiṭṭhitosīti yo tvaṃ ime guṇe upagato, etesu vā patiṭṭhitoti attho.
पुब्बसञ्ञोगन्ति पुरिमबन्धनं। पच्छासंयोजनेति पच्छिमबन्धने। इदं वुत्तं होति – अम्भो तापस यो महन्तं रज्जसिरिविभवं पहाय अम्बपक्कमत्ते रसतण्हाय बज्झित्वा वातातपं अगणेत्वा नदीतीरे सुस्समानो निसीदति, सो महासमुद्दं तरित्वा वेलन्ते संसीदनपुग्गलसदिसो। यो पुग्गलो रसतण्हावसिको अधम्मञ्चेव चरति, रसतण्हावसेन करियमानं पापञ्चस्स पवड्ढतीति। इति सा तापसं गरहन्ती एवमाह।
Pubbasaññoganti purimabandhanaṃ. Pacchāsaṃyojaneti pacchimabandhane. Idaṃ vuttaṃ hoti – ambho tāpasa yo mahantaṃ rajjasirivibhavaṃ pahāya ambapakkamatte rasataṇhāya bajjhitvā vātātapaṃ agaṇetvā nadītīre sussamāno nisīdati, so mahāsamuddaṃ taritvā velante saṃsīdanapuggalasadiso. Yo puggalo rasataṇhāvasiko adhammañceva carati, rasataṇhāvasena kariyamānaṃ pāpañcassa pavaḍḍhatīti. Iti sā tāpasaṃ garahantī evamāha.
कामं अप्पोस्सुको भवाति एकंसेनेव अम्बपक्के निरालयो होहि। सीतस्मिन्ति सीतले अम्बवने। तन्ति एवं वदमानाव देवता तापसं आलिङ्गित्वा उरे निपज्जापेत्वा आकासे पक्खन्ता तियोजनिकं दिब्बअम्बवनं दिस्वा सकुणसद्दञ्च सुत्वा तापसस्स आचिक्खन्ती ‘‘त’’न्ति एवमाह। पुप्फरसमत्तेभीति पुप्फरसेन मत्तेहि। वक्कङ्गेहीति वङ्कगीवेहि सकुणेहि अभिनादितन्ति अत्थो। इदानि ते सकुणे आचिक्खन्ती ‘‘कोञ्चा’’तिआदिमाह। तत्थ दिवियाति दिब्या। कोलट्ठिमधुसाळिकाति कोलट्ठिसकुणा च नाम सुवण्णसाळिका सकुणा च। एते दिब्बसकुणा एत्थ वसन्तीति दस्सेति। कूजिता हंसपूगेहीति हंसगणेहि उपकूजिता विरवसङ्घट्टिता। कोकिलेत्थ पबोधरेति एत्थ अम्बवने कोकिला वस्सन्तियो अत्तानं पबोधेन्ति ञापेन्ति। अम्बेत्थाति अम्बा एत्थ। विप्पसाखग्गाति फलभारेन ओनमितसाखग्गा। पलालखलसन्निभाति पुप्फसन्निचयेन सालिपलालखलसदिसा। पक्कतालविलम्बिनोति पक्कतालफलविलम्बिनो। एवरूपा रुक्खा च एत्थ अत्थीति अम्बवनं वण्णेति।
Kāmaṃ appossuko bhavāti ekaṃseneva ambapakke nirālayo hohi. Sītasminti sītale ambavane. Tanti evaṃ vadamānāva devatā tāpasaṃ āliṅgitvā ure nipajjāpetvā ākāse pakkhantā tiyojanikaṃ dibbaambavanaṃ disvā sakuṇasaddañca sutvā tāpasassa ācikkhantī ‘‘ta’’nti evamāha. Puppharasamattebhīti puppharasena mattehi. Vakkaṅgehīti vaṅkagīvehi sakuṇehi abhināditanti attho. Idāni te sakuṇe ācikkhantī ‘‘koñcā’’tiādimāha. Tattha diviyāti dibyā. Kolaṭṭhimadhusāḷikāti kolaṭṭhisakuṇā ca nāma suvaṇṇasāḷikā sakuṇā ca. Ete dibbasakuṇā ettha vasantīti dasseti. Kūjitā haṃsapūgehīti haṃsagaṇehi upakūjitā viravasaṅghaṭṭitā. Kokilettha pabodhareti ettha ambavane kokilā vassantiyo attānaṃ pabodhenti ñāpenti. Ambetthāti ambā ettha. Vippasākhaggāti phalabhārena onamitasākhaggā. Palālakhalasannibhāti pupphasannicayena sālipalālakhalasadisā. Pakkatālavilambinoti pakkatālaphalavilambino. Evarūpā rukkhā ca ettha atthīti ambavanaṃ vaṇṇeti.
वण्णयित्वा च पन तापसं तत्थ ओतारेत्वा ‘‘इमस्मिं अम्बवने अम्बानि खादन्तो अत्तनो तण्हं पूरेही’’ति वत्वा पक्कामि। तापसो अम्बानि खादित्वा तण्हं पूरेत्वा विस्समित्वा अम्बवने विचरन्तो तं पेतं दुक्खं अनुभवन्तं दिस्वा किञ्चि वत्तुं नासक्खि। सूरिये पन अत्थङ्गते तं नाटकित्थिपरिवारितं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवमानं दिस्वा तिस्सो गाथा अभासि –
Vaṇṇayitvā ca pana tāpasaṃ tattha otāretvā ‘‘imasmiṃ ambavane ambāni khādanto attano taṇhaṃ pūrehī’’ti vatvā pakkāmi. Tāpaso ambāni khāditvā taṇhaṃ pūretvā vissamitvā ambavane vicaranto taṃ petaṃ dukkhaṃ anubhavantaṃ disvā kiñci vattuṃ nāsakkhi. Sūriye pana atthaṅgate taṃ nāṭakitthiparivāritaṃ dibbasampattiṃ anubhavamānaṃ disvā tisso gāthā abhāsi –
२८.
28.
‘‘माली किरिटी कायूरी, अङ्गदी चन्दनुस्सदो।
‘‘Mālī kiriṭī kāyūrī, aṅgadī candanussado;
रत्तिं त्वं परिचारेसि, दिवा वेदेसि वेदनं॥
Rattiṃ tvaṃ paricāresi, divā vedesi vedanaṃ.
२९.
29.
‘‘सोळसित्थिसहस्सानि, या तेमा परिचारिका।
‘‘Soḷasitthisahassāni, yā temā paricārikā;
एवं महानुभावोसि, अब्भुतो लोमहंसनो॥
Evaṃ mahānubhāvosi, abbhuto lomahaṃsano.
३०.
30.
‘‘किं कम्ममकरी पुब्बे, पापं अत्तदुखावहं।
‘‘Kiṃ kammamakarī pubbe, pāpaṃ attadukhāvahaṃ;
यं करित्वा मनुस्सेसु, पिट्ठिमंसानि खादसी’’ति॥
Yaṃ karitvā manussesu, piṭṭhimaṃsāni khādasī’’ti.
तत्थ मालीति दिब्बमालाधरो। किरिटीति दिब्बवेठनधरो। कायूरीति दिब्बाभरणपटिमण्डितो। अङ्गदीति दिब्बङ्गदसमन्नागतो। चन्दनुस्सदोति दिब्बचन्दनविलित्तो। परिचारेसीति इन्द्रियानि दिब्बविसयेसु चारेसि। दिवाति दिवा पन महादुक्खं अनुभोसि। या तेमाति या ते इमा। अब्भुतोति मनुस्सलोके अभूतपुब्बो। लोमहंसनोति ये तं पस्सन्ति, तेसं लोमानि हंसन्ति। पुब्बेति पुरिमभवे। अत्तदुखावहन्ति अत्तनो दुक्खावहं। मनुस्सेसूति यं मनुस्सलोके कत्वा इदानि अत्तनो पिट्ठिमंसानि खादसीति पुच्छति।
Tattha mālīti dibbamālādharo. Kiriṭīti dibbaveṭhanadharo. Kāyūrīti dibbābharaṇapaṭimaṇḍito. Aṅgadīti dibbaṅgadasamannāgato. Candanussadoti dibbacandanavilitto. Paricāresīti indriyāni dibbavisayesu cāresi. Divāti divā pana mahādukkhaṃ anubhosi. Yā temāti yā te imā. Abbhutoti manussaloke abhūtapubbo. Lomahaṃsanoti ye taṃ passanti, tesaṃ lomāni haṃsanti. Pubbeti purimabhave. Attadukhāvahanti attano dukkhāvahaṃ. Manussesūti yaṃ manussaloke katvā idāni attano piṭṭhimaṃsāni khādasīti pucchati.
पेतो तं सञ्जानित्वा ‘‘तुम्हे मं न सञ्जानाथ, अहं तुम्हाकं पुरोहितो अहोसिं, इदं मे रत्तिं सुखानुभवनं तुम्हे निस्साय कतस्स उपड्ढूपोसथस्स निस्सन्देन लद्धं, दिवा दुक्खानुभवनं पन मया पकतस्स पापस्सेव निस्सन्देन। अहञ्हि तुम्हेहि विनिच्छये ठपितो कूटड्डं करित्वा लञ्जं गहेत्वा परपिट्ठिमंसिको हुत्वा तस्स दिवा कतस्स कम्मस्स निस्सन्देन इदं दुक्खं अनुभवामी’’ति वत्वा गाथाद्वयमाह –
Peto taṃ sañjānitvā ‘‘tumhe maṃ na sañjānātha, ahaṃ tumhākaṃ purohito ahosiṃ, idaṃ me rattiṃ sukhānubhavanaṃ tumhe nissāya katassa upaḍḍhūposathassa nissandena laddhaṃ, divā dukkhānubhavanaṃ pana mayā pakatassa pāpasseva nissandena. Ahañhi tumhehi vinicchaye ṭhapito kūṭaḍḍaṃ karitvā lañjaṃ gahetvā parapiṭṭhimaṃsiko hutvā tassa divā katassa kammassa nissandena idaṃ dukkhaṃ anubhavāmī’’ti vatvā gāthādvayamāha –
३१.
31.
‘‘अज्झेनानि पटिग्गय्ह, कामेसु गधितो अहं।
‘‘Ajjhenāni paṭiggayha, kāmesu gadhito ahaṃ;
अचरिं दीघमद्धानं, परेसं अहितायहं॥
Acariṃ dīghamaddhānaṃ, paresaṃ ahitāyahaṃ.
३२.
32.
‘‘यो पिट्ठिमंसिको होति, एवं उक्कच्च खादति।
‘‘Yo piṭṭhimaṃsiko hoti, evaṃ ukkacca khādati;
यथाहं अज्ज खादामि, पिट्ठिमंसानि अत्तनो’’ति॥
Yathāhaṃ ajja khādāmi, piṭṭhimaṃsāni attano’’ti.
तत्थ अज्झेनानीति वेदे। पटिग्गय्हाति पटिग्गहेत्वा अधीयित्वा। अचरिन्ति पटिपज्जिं। अहितायहन्ति अहिताय अत्थनासनाय अहं। यो पिट्ठिमंसिकोति यो पुग्गलो परेसं पिट्ठिमंसखादको पिसुणो होति। उक्कच्चाति उक्कन्तित्वा।
Tattha ajjhenānīti vede. Paṭiggayhāti paṭiggahetvā adhīyitvā. Acarinti paṭipajjiṃ. Ahitāyahanti ahitāya atthanāsanāya ahaṃ. Yo piṭṭhimaṃsikoti yo puggalo paresaṃ piṭṭhimaṃsakhādako pisuṇo hoti. Ukkaccāti ukkantitvā.
इदञ्च पन वत्वा तापसं पुच्छि – ‘‘तुम्हे कथं इधागता’’ति। तापसो सब्बं वित्थारेन कथेसि। ‘‘इदानि पन, भन्ते, इधेव वसिस्सथ, गमिस्सथा’’ति। ‘‘न वसिस्सामि, अस्समपदंयेव गमिस्सामी’’ति। पेतो ‘‘साधु, भन्ते, अहं वो निबद्धं अम्बपक्केन उपट्ठहिस्सामी’’ति वत्वा अत्तनो आनुभावेन अस्समपदेयेव ओतारेत्वा ‘‘अनुक्कण्ठा इधेव वसथा’’ति पटिञ्ञं गहेत्वा गतो। ततो पट्ठाय निबद्धं अम्बपक्केन उपट्ठहि। तापसो तं परिभुञ्जन्तो कसिणपरिकम्मं कत्वा झानाभिञ्ञा निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Idañca pana vatvā tāpasaṃ pucchi – ‘‘tumhe kathaṃ idhāgatā’’ti. Tāpaso sabbaṃ vitthārena kathesi. ‘‘Idāni pana, bhante, idheva vasissatha, gamissathā’’ti. ‘‘Na vasissāmi, assamapadaṃyeva gamissāmī’’ti. Peto ‘‘sādhu, bhante, ahaṃ vo nibaddhaṃ ambapakkena upaṭṭhahissāmī’’ti vatvā attano ānubhāvena assamapadeyeva otāretvā ‘‘anukkaṇṭhā idheva vasathā’’ti paṭiññaṃ gahetvā gato. Tato paṭṭhāya nibaddhaṃ ambapakkena upaṭṭhahi. Tāpaso taṃ paribhuñjanto kasiṇaparikammaṃ katvā jhānābhiññā nibbattetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था उपासकानं इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने केचि सोतापन्ना अहेसुं, केचि सकदागामिनो, केचि अनागामिनो। तदा देवधीता उप्पलवण्णा अहोसि, तापसो पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā upāsakānaṃ imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne keci sotāpannā ahesuṃ, keci sakadāgāmino, keci anāgāmino. Tadā devadhītā uppalavaṇṇā ahosi, tāpaso pana ahameva ahosinti.
किंछन्दजातकवण्णना पठमा।
Kiṃchandajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५११. किंछन्दजातकं • 511. Kiṃchandajātakaṃ
