| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
किरियाब्याकतकथावण्णना
Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā
५६८. पुरिमा पवत्तीति महाकिरियचित्तप्पवत्तिं आह। ताय हि खीणासवो एवं पच्चवेक्खति। तेनेवाह ‘‘इदं पन चित्तं विचारणपञ्ञारहित’’न्ति। एवन्ति यथा सोतद्वारे, एवं घानद्वारादीसुपि महाकिरियचित्तेहि तस्मिं तस्मिं विसये इदमत्थिकताय परिच्छिन्नाय इदं चित्तं वत्ततीति दस्सेति। पञ्चद्वारानुगतं हुत्वा लब्भमानन्ति पञ्चद्वारे पवत्तमहाकिरियचित्तानं पिट्ठिवट्टकभावेन इमस्स चित्तस्स पवत्तिं सन्धाय वुत्तं, पञ्चद्वारे एव वा इदमेव पवत्तन्ति सम्बन्धो। ‘‘लोलुप्प…पे॰… भूत’’न्ति वुत्तत्ता पञ्चद्वारे पठमं इमिना चित्तेन सोमनस्सितो हुत्वा पच्छा महाकिरियचित्तेहि तं तं अत्थं विचिनोतीति अयमत्थो वुत्तो विय दिस्सति। पुब्बेयेव पन मनोद्वारिकचित्तेन पधानसारुप्पट्ठानादिं परिच्छिन्दन्तस्स पञ्चद्वारे तादिसस्सेव तादिसेसु रूपादीसु इदं चित्तं पवत्ततीति वदन्ति। अयम्पि अत्थो पञ्चद्वारे एव पवत्तं लोलुप्पतण्हापहानादिपच्चवेक्खणाहेतु यथावुत्तकारणभूतं जातन्ति एवं योजेत्वा सक्का वत्तुं। एवञ्च सति इमस्स चित्तस्स पच्चयभूता पुरिमा पवत्तीति इदम्पि वचनं समत्थितं होति।
568. Purimā pavattīti mahākiriyacittappavattiṃ āha. Tāya hi khīṇāsavo evaṃ paccavekkhati. Tenevāha ‘‘idaṃ pana cittaṃ vicāraṇapaññārahita’’nti. Evanti yathā sotadvāre, evaṃ ghānadvārādīsupi mahākiriyacittehi tasmiṃ tasmiṃ visaye idamatthikatāya paricchinnāya idaṃ cittaṃ vattatīti dasseti. Pañcadvārānugataṃ hutvā labbhamānanti pañcadvāre pavattamahākiriyacittānaṃ piṭṭhivaṭṭakabhāvena imassa cittassa pavattiṃ sandhāya vuttaṃ, pañcadvāre eva vā idameva pavattanti sambandho. ‘‘Loluppa…pe… bhūta’’nti vuttattā pañcadvāre paṭhamaṃ iminā cittena somanassito hutvā pacchā mahākiriyacittehi taṃ taṃ atthaṃ vicinotīti ayamattho vutto viya dissati. Pubbeyeva pana manodvārikacittena padhānasāruppaṭṭhānādiṃ paricchindantassa pañcadvāre tādisasseva tādisesu rūpādīsu idaṃ cittaṃ pavattatīti vadanti. Ayampi attho pañcadvāre eva pavattaṃ loluppataṇhāpahānādipaccavekkhaṇāhetu yathāvuttakāraṇabhūtaṃ jātanti evaṃ yojetvā sakkā vattuṃ. Evañca sati imassa cittassa paccayabhūtā purimā pavattīti idampi vacanaṃ samatthitaṃ hoti.
एत्थ च पञ्चद्वारे इमिना चित्तेन सोमनस्सुप्पादनमत्तं दट्ठब्बं, न हासुप्पादनं पञ्चद्वारिकचित्तानं अविञ्ञत्तिजनकत्ता, मनोद्वारे पन हासुप्पादनं होति। तेनेव हि अट्ठकथायं पञ्चद्वारे ‘‘सोमनस्सितो होती’’ति एत्तकमेव वुत्तं, मनोद्वारे च ‘‘हासयमान’’न्ति। इमिना हसितुप्पादचित्तेन पवत्तियमानम्पि भगवतो सितकरणं पुब्बेनिवासअनागतंससब्बञ्ञुतञ्ञाणानं अनुवत्तकत्ता ञाणानुपरिवत्तियेवाति। एवं पन ञाणानुपरिवत्तिभावे सति न कोचि पाळिअट्ठकथानं विरोधो, एवञ्च कत्वा अट्ठकथायं ‘‘तेसं ञाणानं चिण्णपरियन्ते इदं चित्तं उप्पज्जती’’ति वुत्तं। अवस्सञ्च एतं एवं इच्छितब्बं, अञ्ञथा आवज्जनचित्तस्सपि भगवतो पवत्ति न युज्जेय्य। तस्सपि हि विञ्ञत्तिसमुट्ठापकभावस्स निच्छितत्ता, न च विञ्ञत्तिसमुट्ठापकत्ते तंसमुट्ठिताय विञ्ञत्तिया कायकम्मादिभावं आवज्जनभावो विबन्धतीति।
Ettha ca pañcadvāre iminā cittena somanassuppādanamattaṃ daṭṭhabbaṃ, na hāsuppādanaṃ pañcadvārikacittānaṃ aviññattijanakattā, manodvāre pana hāsuppādanaṃ hoti. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ pañcadvāre ‘‘somanassito hotī’’ti ettakameva vuttaṃ, manodvāre ca ‘‘hāsayamāna’’nti. Iminā hasituppādacittena pavattiyamānampi bhagavato sitakaraṇaṃ pubbenivāsaanāgataṃsasabbaññutaññāṇānaṃ anuvattakattā ñāṇānuparivattiyevāti. Evaṃ pana ñāṇānuparivattibhāve sati na koci pāḷiaṭṭhakathānaṃ virodho, evañca katvā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tesaṃ ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ uppajjatī’’ti vuttaṃ. Avassañca etaṃ evaṃ icchitabbaṃ, aññathā āvajjanacittassapi bhagavato pavatti na yujjeyya. Tassapi hi viññattisamuṭṭhāpakabhāvassa nicchitattā, na ca viññattisamuṭṭhāpakatte taṃsamuṭṭhitāya viññattiyā kāyakammādibhāvaṃ āvajjanabhāvo vibandhatīti.
ततो एवाति मूलाभावेन न सुप्पतिट्ठितत्ता एव। ‘‘अहेतुकानं झानङ्गानि बलानि चा’’ति सम्पिण्डनत्थो झानङ्गानि चाति च-सद्दो। यदि अपरिपुण्णत्ता बलभावस्स इमस्मिं अहेतुकद्वये बलानि अनुद्दिट्ठानि असङ्गहितानि च, अथ कस्मा निद्दिट्ठानीति आह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि। सम्मा निय्यानिकसभावानं कुसलानं पटिभागभूतो विपाकोपि फलं विय तंसभावो सियाति सहेतुकविपाकचित्तानि अग्गहेत्वा किरियचित्तकतत्ता वा ‘‘महाकिरियचित्तेसू’’ति वुत्तं। अथ वा महाकिरियचित्तेसुचाति च-सद्देन सहेतुकविपाकचित्तानिपि गहितानीति वेदितब्बानि।
Tato evāti mūlābhāvena na suppatiṭṭhitattā eva. ‘‘Ahetukānaṃ jhānaṅgāni balāni cā’’ti sampiṇḍanattho jhānaṅgāni cāti ca-saddo. Yadi aparipuṇṇattā balabhāvassa imasmiṃ ahetukadvaye balāni anuddiṭṭhāni asaṅgahitāni ca, atha kasmā niddiṭṭhānīti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Sammā niyyānikasabhāvānaṃ kusalānaṃ paṭibhāgabhūto vipākopi phalaṃ viya taṃsabhāvo siyāti sahetukavipākacittāni aggahetvā kiriyacittakatattā vā ‘‘mahākiriyacittesū’’ti vuttaṃ. Atha vā mahākiriyacittesucāti ca-saddena sahetukavipākacittānipi gahitānīti veditabbāni.
५७४. ‘‘इन्द्रिय …पे॰… इमस्सानन्तरं उप्पज्जमानानी’’ति वुत्तं तेसं ञाणानं कामावचरत्ता। इतरेसं महग्गतत्ता ‘‘परिकम्मानन्तरानी’’ति वुत्तं।
574. ‘‘Indriya…pe… imassānantaraṃ uppajjamānānī’’ti vuttaṃ tesaṃ ñāṇānaṃ kāmāvacarattā. Itaresaṃ mahaggatattā ‘‘parikammānantarānī’’ti vuttaṃ.
५७७. आहितो अहं मानो एत्थाति अत्ता, सो एव भवति उप्पज्जति, न परपरिकप्पितो विय निच्चोति अत्तभावो। अत्ताति वा दिट्ठिगतिकेहि गहेतब्बाकारेन भवति पवत्ततीति अत्तभावो।
577. Āhito ahaṃ māno etthāti attā, so eva bhavati uppajjati, na paraparikappito viya niccoti attabhāvo. Attāti vā diṭṭhigatikehi gahetabbākārena bhavati pavattatīti attabhāvo.
किरियाब्याकतकथावण्णना निट्ठिता।
Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
चित्तुप्पादकण्डवण्णना निट्ठिता।
Cittuppādakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / अहेतुककिरियाअब्याकतं • Ahetukakiriyāabyākataṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā
किरियमनोविञ्ञाणधातुचित्तानि • Kiriyamanoviññāṇadhātucittāni
रूपावचरारूपावचरकिरियं • Rūpāvacarārūpāvacarakiriyaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
किरियमनोविञ्ञाणधातुचित्तवण्णना • Kiriyamanoviññāṇadhātucittavaṇṇanā
रूपावचरारूपावचरकिरियचित्तवण्णना • Rūpāvacarārūpāvacarakiriyacittavaṇṇanā
