| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา
Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā
๕๖๘. ปุริมา ปวตฺตีติ มหากิริยจิตฺตปฺปวตฺติํ อาหฯ ตาย หิ ขีณาสโว เอวํ ปจฺจเวกฺขติฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปญฺญารหิต’’นฺติฯ เอวนฺติ ยถา โสตทฺวาเร, เอวํ ฆานทฺวาราทีสุปิ มหากิริยจิเตฺตหิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อิทมตฺถิกตาย ปริจฺฉินฺนาย อิทํ จิตฺตํ วตฺตตีติ ทเสฺสติฯ ปญฺจทฺวารานุคตํ หุตฺวา ลพฺภมานนฺติ ปญฺจทฺวาเร ปวตฺตมหากิริยจิตฺตานํ ปิฎฺฐิวฎฺฎกภาเวน อิมสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปญฺจทฺวาเร เอว วา อิทเมว ปวตฺตนฺติ สมฺพโนฺธฯ ‘‘โลลุปฺป…เป.… ภูต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปญฺจทฺวาเร ปฐมํ อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสิโต หุตฺวา ปจฺฉา มหากิริยจิเตฺตหิ ตํ ตํ อตฺถํ วิจิโนตีติ อยมโตฺถ วุโตฺต วิย ทิสฺสติฯ ปุเพฺพเยว ปน มโนทฺวาริกจิเตฺตน ปธานสารุปฺปฎฺฐานาทิํ ปริจฺฉินฺทนฺตสฺส ปญฺจทฺวาเร ตาทิสเสฺสว ตาทิเสสุ รูปาทีสุ อิทํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ วทนฺติฯ อยมฺปิ อโตฺถ ปญฺจทฺวาเร เอว ปวตฺตํ โลลุปฺปตณฺหาปหานาทิปจฺจเวกฺขณาเหตุ ยถาวุตฺตการณภูตํ ชาตนฺติ เอวํ โยเชตฺวา สกฺกา วตฺตุํฯ เอวญฺจ สติ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปจฺจยภูตา ปุริมา ปวตฺตีติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ
568. Purimā pavattīti mahākiriyacittappavattiṃ āha. Tāya hi khīṇāsavo evaṃ paccavekkhati. Tenevāha ‘‘idaṃ pana cittaṃ vicāraṇapaññārahita’’nti. Evanti yathā sotadvāre, evaṃ ghānadvārādīsupi mahākiriyacittehi tasmiṃ tasmiṃ visaye idamatthikatāya paricchinnāya idaṃ cittaṃ vattatīti dasseti. Pañcadvārānugataṃ hutvā labbhamānanti pañcadvāre pavattamahākiriyacittānaṃ piṭṭhivaṭṭakabhāvena imassa cittassa pavattiṃ sandhāya vuttaṃ, pañcadvāre eva vā idameva pavattanti sambandho. ‘‘Loluppa…pe… bhūta’’nti vuttattā pañcadvāre paṭhamaṃ iminā cittena somanassito hutvā pacchā mahākiriyacittehi taṃ taṃ atthaṃ vicinotīti ayamattho vutto viya dissati. Pubbeyeva pana manodvārikacittena padhānasāruppaṭṭhānādiṃ paricchindantassa pañcadvāre tādisasseva tādisesu rūpādīsu idaṃ cittaṃ pavattatīti vadanti. Ayampi attho pañcadvāre eva pavattaṃ loluppataṇhāpahānādipaccavekkhaṇāhetu yathāvuttakāraṇabhūtaṃ jātanti evaṃ yojetvā sakkā vattuṃ. Evañca sati imassa cittassa paccayabhūtā purimā pavattīti idampi vacanaṃ samatthitaṃ hoti.
เอตฺถ จ ปญฺจทฺวาเร อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสุปฺปาทนมตฺตํ ทฎฺฐพฺพํ, น หาสุปฺปาทนํ ปญฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อวิญฺญตฺติชนกตฺตา, มโนทฺวาเร ปน หาสุปฺปาทนํ โหติฯ เตเนว หิ อฎฺฐกถายํ ปญฺจทฺวาเร ‘‘โสมนสฺสิโต โหตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, มโนทฺวาเร จ ‘‘หาสยมาน’’นฺติฯ อิมินา หสิตุปฺปาทจิเตฺตน ปวตฺติยมานมฺปิ ภควโต สิตกรณํ ปุเพฺพนิวาสอนาคตํสสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ อนุวตฺตกตฺตา ญาณานุปริวตฺติเยวาติฯ เอวํ ปน ญาณานุปริวตฺติภาเว สติ น โกจิ ปาฬิอฎฺฐกถานํ วิโรโธ, เอวญฺจ กตฺวา อฎฺฐกถายํ ‘‘เตสํ ญาณานํ จิณฺณปริยเนฺต อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อวสฺสญฺจ เอตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา อาวชฺชนจิตฺตสฺสปิ ภควโต ปวตฺติ น ยุเชฺชยฺยฯ ตสฺสปิ หิ วิญฺญตฺติสมุฎฺฐาปกภาวสฺส นิจฺฉิตตฺตา, น จ วิญฺญตฺติสมุฎฺฐาปกเตฺต ตํสมุฎฺฐิตาย วิญฺญตฺติยา กายกมฺมาทิภาวํ อาวชฺชนภาโว วิพนฺธตีติฯ
Ettha ca pañcadvāre iminā cittena somanassuppādanamattaṃ daṭṭhabbaṃ, na hāsuppādanaṃ pañcadvārikacittānaṃ aviññattijanakattā, manodvāre pana hāsuppādanaṃ hoti. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ pañcadvāre ‘‘somanassito hotī’’ti ettakameva vuttaṃ, manodvāre ca ‘‘hāsayamāna’’nti. Iminā hasituppādacittena pavattiyamānampi bhagavato sitakaraṇaṃ pubbenivāsaanāgataṃsasabbaññutaññāṇānaṃ anuvattakattā ñāṇānuparivattiyevāti. Evaṃ pana ñāṇānuparivattibhāve sati na koci pāḷiaṭṭhakathānaṃ virodho, evañca katvā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tesaṃ ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ uppajjatī’’ti vuttaṃ. Avassañca etaṃ evaṃ icchitabbaṃ, aññathā āvajjanacittassapi bhagavato pavatti na yujjeyya. Tassapi hi viññattisamuṭṭhāpakabhāvassa nicchitattā, na ca viññattisamuṭṭhāpakatte taṃsamuṭṭhitāya viññattiyā kāyakammādibhāvaṃ āvajjanabhāvo vibandhatīti.
ตโต เอวาติ มูลาภาเวน น สุปฺปติฎฺฐิตตฺตา เอวฯ ‘‘อเหตุกานํ ฌานงฺคานิ พลานิ จา’’ติ สมฺปิณฺฑนโตฺถ ฌานงฺคานิ จาติ จ-สโทฺทฯ ยทิ อปริปุณฺณตฺตา พลภาวสฺส อิมสฺมิํ อเหตุกทฺวเย พลานิ อนุทฺทิฎฺฐานิ อสงฺคหิตานิ จ, อถ กสฺมา นิทฺทิฎฺฐานีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ สมฺมา นิยฺยานิกสภาวานํ กุสลานํ ปฎิภาคภูโต วิปาโกปิ ผลํ วิย ตํสภาโว สิยาติ สเหตุกวิปากจิตฺตานิ อคฺคเหตฺวา กิริยจิตฺตกตตฺตา วา ‘‘มหากิริยจิเตฺตสู’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา มหากิริยจิเตฺตสุจาติ จ-สเทฺทน สเหตุกวิปากจิตฺตานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ
Tato evāti mūlābhāvena na suppatiṭṭhitattā eva. ‘‘Ahetukānaṃ jhānaṅgāni balāni cā’’ti sampiṇḍanattho jhānaṅgāni cāti ca-saddo. Yadi aparipuṇṇattā balabhāvassa imasmiṃ ahetukadvaye balāni anuddiṭṭhāni asaṅgahitāni ca, atha kasmā niddiṭṭhānīti āha ‘‘yasmā panā’’tiādi. Sammā niyyānikasabhāvānaṃ kusalānaṃ paṭibhāgabhūto vipākopi phalaṃ viya taṃsabhāvo siyāti sahetukavipākacittāni aggahetvā kiriyacittakatattā vā ‘‘mahākiriyacittesū’’ti vuttaṃ. Atha vā mahākiriyacittesucāti ca-saddena sahetukavipākacittānipi gahitānīti veditabbāni.
๕๗๔. ‘‘อินฺทฺริย …เป.… อิมสฺสานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานี’’ติ วุตฺตํ เตสํ ญาณานํ กามาวจรตฺตาฯ อิตเรสํ มหคฺคตตฺตา ‘‘ปริกมฺมานนฺตรานี’’ติ วุตฺตํฯ
574. ‘‘Indriya…pe… imassānantaraṃ uppajjamānānī’’ti vuttaṃ tesaṃ ñāṇānaṃ kāmāvacarattā. Itaresaṃ mahaggatattā ‘‘parikammānantarānī’’ti vuttaṃ.
๕๗๗. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, โส เอว ภวติ อุปฺปชฺชติ, น ปรปริกปฺปิโต วิย นิโจฺจติ อตฺตภาโวฯ อตฺตาติ วา ทิฎฺฐิคติเกหิ คเหตพฺพากาเรน ภวติ ปวตฺตตีติ อตฺตภาโวฯ
577. Āhito ahaṃ māno etthāti attā, so eva bhavati uppajjati, na paraparikappito viya niccoti attabhāvo. Attāti vā diṭṭhigatikehi gahetabbākārena bhavati pavattatīti attabhāvo.
กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Cittuppādakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ธมฺมสงฺคณีปาฬิ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / อเหตุกกิริยาอพฺยากตํ • Ahetukakiriyāabyākataṃ
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / อภิธมฺมปิฎก (อฎฺฐกถา) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ธมฺมสงฺคณิ-อฎฺฐกถา • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā
กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตานิ • Kiriyamanoviññāṇadhātucittāni
รูปาวจรารูปาวจรกิริยํ • Rūpāvacarārūpāvacarakiriyaṃ
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตวณฺณนา • Kiriyamanoviññāṇadhātucittavaṇṇanā
รูปาวจรารูปาวจรกิริยจิตฺตวณฺณนา • Rūpāvacarārūpāvacarakiriyacittavaṇṇanā
