| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
किरियमनोविञ्ञाणधातुचित्तानि
Kiriyamanoviññāṇadhātucittāni
५६८. मनोविञ्ञाणधातु उप्पन्ना होति…पे॰… सोमनस्ससहगताति, इदं चित्तं अञ्ञेसं असाधारणं। खीणासवस्सेव पाटिपुग्गलिकं। छसु द्वारेसु लब्भति। चक्खुद्वारे हि पधानसारुप्पं ठानं दिस्वा खीणासवो इमिना चित्तेन सोमनस्सितो होति। सोतद्वारे भण्डभाजनीयट्ठानं पत्वा महासद्दं कत्वा लुद्धलुद्धेसु गण्हन्तेसु ‘एवरूपा नाम मे लोलुप्पतण्हा पहीना’ति इमिना चित्तेन सोमनस्सितो होति। घानद्वारे गन्धेहि वा पुप्फेहि वा चेतियं पूजेन्तो इमिना चित्तेन सोमनस्सितो होति। जिव्हाद्वारे रससम्पन्नं पिण्डपातं लद्धा भाजेत्वा परिभुञ्जन्तो ‘सारणीयधम्मो वत मे पूरितो’ति इमिना चित्तेन सोमनस्सितो होति। कायद्वारे अभिसमाचारिकवत्तं करोन्तो ‘कायद्वारे मे वत्तं पूरित’न्ति इमिना चित्तेन सोमनस्सितो होति। एवं ताव पञ्चद्वारे लब्भति।
568. Manoviññāṇadhātuuppannā hoti…pe… somanassasahagatāti, idaṃ cittaṃ aññesaṃ asādhāraṇaṃ. Khīṇāsavasseva pāṭipuggalikaṃ. Chasu dvāresu labbhati. Cakkhudvāre hi padhānasāruppaṃ ṭhānaṃ disvā khīṇāsavo iminā cittena somanassito hoti. Sotadvāre bhaṇḍabhājanīyaṭṭhānaṃ patvā mahāsaddaṃ katvā luddhaluddhesu gaṇhantesu ‘evarūpā nāma me loluppataṇhā pahīnā’ti iminā cittena somanassito hoti. Ghānadvāre gandhehi vā pupphehi vā cetiyaṃ pūjento iminā cittena somanassito hoti. Jivhādvāre rasasampannaṃ piṇḍapātaṃ laddhā bhājetvā paribhuñjanto ‘sāraṇīyadhammo vata me pūrito’ti iminā cittena somanassito hoti. Kāyadvāre abhisamācārikavattaṃ karonto ‘kāyadvāre me vattaṃ pūrita’nti iminā cittena somanassito hoti. Evaṃ tāva pañcadvāre labbhati.
मनोद्वारे पन अतीतानागतमारब्भ उप्पज्जति। जोतिपालमाणव(म॰ नि॰ २.२८२ आदयो) मग्घदेवराज(म॰ नि॰ २.३०८ आदयो) कण्हतापसादिकालस्मिञ्हि (जा॰ १.१०.११ आदयो) कतं कारणं आवज्जेत्वा तथागतो सितं पात्वाकासि। तं पन पुब्बेनिवासञाणसब्बञ्ञुतञ्ञाणानं किच्चं। तेसं पन द्विन्नं ञाणानं चिण्णपरियन्ते इदं चित्तं हासयमानं उप्पज्जति। अनागते ‘तन्तिस्सरो मुदिङ्गस्सरो पच्चेकबुद्धो भविस्सती’ति सितं पात्वाकासि। तम्पि अनागतंसञाणसब्बञ्ञुतञ्ञाणानं किच्चं। तेसं पन द्विन्न ञाणानं चिण्णपरियन्ते इदं चित्तं हासयमानं उप्पज्जति।
Manodvāre pana atītānāgatamārabbha uppajjati. Jotipālamāṇava(ma. ni. 2.282 ādayo) magghadevarāja(ma. ni. 2.308 ādayo) kaṇhatāpasādikālasmiñhi (jā. 1.10.11 ādayo) kataṃ kāraṇaṃ āvajjetvā tathāgato sitaṃ pātvākāsi. Taṃ pana pubbenivāsañāṇasabbaññutaññāṇānaṃ kiccaṃ. Tesaṃ pana dvinnaṃ ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ hāsayamānaṃ uppajjati. Anāgate ‘tantissaro mudiṅgassaro paccekabuddho bhavissatī’ti sitaṃ pātvākāsi. Tampi anāgataṃsañāṇasabbaññutaññāṇānaṃ kiccaṃ. Tesaṃ pana dvinna ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ hāsayamānaṃ uppajjati.
निद्देसवारे पनस्स सेसअहेतुकचित्तेहि बलवतरताय चित्तेकग्गता समाधिबलं पापेत्वा ठपिता। वीरियम्पि वीरियबलं पापेत्वा। उद्देसवारे पन ‘समाधिबलं होति वीरियबलं होती’ति अनागतत्ता परिपुण्णेन बलट्ठेनेतं द्वयं बलं नाम न होति। यस्मा पन ‘नेव कुसलं नाकुसलं’ तस्मा बलन्ति वत्वान ठपितं। यस्मा च न निप्परियायेन बलं, तस्मा सङ्गहवारेपि ‘द्वे बलानि होन्ती’ति न वुत्तं। सेसं सब्बं सोमनस्ससहगताहेतुकमनोविञ्ञाणधातुनिद्देसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
Niddesavāre panassa sesaahetukacittehi balavataratāya cittekaggatā samādhibalaṃ pāpetvā ṭhapitā. Vīriyampi vīriyabalaṃ pāpetvā. Uddesavāre pana ‘samādhibalaṃ hoti vīriyabalaṃ hotī’ti anāgatattā paripuṇṇena balaṭṭhenetaṃ dvayaṃ balaṃ nāma na hoti. Yasmā pana ‘neva kusalaṃ nākusalaṃ’ tasmā balanti vatvāna ṭhapitaṃ. Yasmā ca na nippariyāyena balaṃ, tasmā saṅgahavārepi ‘dve balāni hontī’ti na vuttaṃ. Sesaṃ sabbaṃ somanassasahagatāhetukamanoviññāṇadhātuniddese vuttanayeneva veditabbaṃ.
५७४. उपेक्खासहगताति इदं चित्तं तीसु भवेसु सब्बेसं सचित्तकसत्तानं साधारणं, न कस्सचि सचित्तकस्स नुप्पज्जति नाम। उप्पज्जमानं पन पञ्चद्वारे वोट्ठब्बनं होति, मनोद्वारे आवज्जनं। छ असाधारणञाणानिपि इमिना गहितारम्मणमेव गण्हन्ति। महागजं नामेतं चित्तं; इमस्स अनारम्मणं नाम नत्थि। ‘असब्बञ्ञुतञ्ञाणं सब्बञ्ञुतञ्ञाणगतिकं नाम कतम’न्ति वुत्ते ‘इद’न्ति वत्तब्बं। सेसमेत्थ पुरिमचित्ते वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। केवलञ्हि तत्थ सप्पीतिकत्ता नवङ्गिको सङ्खारक्खन्धो विभत्तो। इध निप्पीतिकत्ता अट्ठङ्गिको।
574. Upekkhāsahagatāti idaṃ cittaṃ tīsu bhavesu sabbesaṃ sacittakasattānaṃ sādhāraṇaṃ, na kassaci sacittakassa nuppajjati nāma. Uppajjamānaṃ pana pañcadvāre voṭṭhabbanaṃ hoti, manodvāre āvajjanaṃ. Cha asādhāraṇañāṇānipi iminā gahitārammaṇameva gaṇhanti. Mahāgajaṃ nāmetaṃ cittaṃ; imassa anārammaṇaṃ nāma natthi. ‘Asabbaññutaññāṇaṃ sabbaññutaññāṇagatikaṃ nāma katama’nti vutte ‘ida’nti vattabbaṃ. Sesamettha purimacitte vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha sappītikattā navaṅgiko saṅkhārakkhandho vibhatto. Idha nippītikattā aṭṭhaṅgiko.
इदानि यानि कुसलतो अट्ठ महाचित्तानेव खीणासवस्स उप्पज्जनताय किरियानि जातानि, तस्मा तानि कुसलनिद्देसे वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि।
Idāni yāni kusalato aṭṭha mahācittāneva khīṇāsavassa uppajjanatāya kiriyāni jātāni, tasmā tāni kusalaniddese vuttanayeneva veditabbāni.
इध ठत्वा हसनकचित्तानि समोधानेतब्बानि। कति पनेतानि होन्तीति? वुच्चते तेरस। पुथुज्जना हि कुसलतो चतूहि सोमनस्ससहगतेहि, अकुसलतो चतूहीति, अट्ठहि चित्तेहि हसन्ति। सेक्खा कुसलतो चतूहि सोमनस्ससहगतेहि, अकुसलतो द्वीहि दिट्ठिगतविप्पयुत्तेहि सोमनस्ससहगतेहीति, छहि चित्तेहि हसन्ति। खीणासवा किरियतो पञ्चहि सोमनस्ससहगतेहि हसन्तीति।
Idha ṭhatvā hasanakacittāni samodhānetabbāni. Kati panetāni hontīti? Vuccate terasa. Puthujjanā hi kusalato catūhi somanassasahagatehi, akusalato catūhīti, aṭṭhahi cittehi hasanti. Sekkhā kusalato catūhi somanassasahagatehi, akusalato dvīhi diṭṭhigatavippayuttehi somanassasahagatehīti, chahi cittehi hasanti. Khīṇāsavā kiriyato pañcahi somanassasahagatehi hasantīti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / अहेतुककिरियाअब्याकतं • Ahetukakiriyāabyākataṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / किरियमनोविञ्ञाणधातुचित्तवण्णना • Kiriyamanoviññāṇadhātucittavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / किरियाब्याकतकथावण्णना • Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā
