| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณิ-อฎฺฐกถา • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตานิ
Kiriyamanoviññāṇadhātucittāni
๕๖๘. มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ…เป.… โสมนสฺสสหคตาติ, อิทํ จิตฺตํ อเญฺญสํ อสาธารณํฯ ขีณาสวเสฺสว ปาฎิปุคฺคลิกํฯ ฉสุ ทฺวาเรสุ ลพฺภติฯ จกฺขุทฺวาเร หิ ปธานสารุปฺปํ ฐานํ ทิสฺวา ขีณาสโว อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสิโต โหติฯ โสตทฺวาเร ภณฺฑภาชนียฎฺฐานํ ปตฺวา มหาสทฺทํ กตฺวา ลุทฺธลุเทฺธสุ คณฺหเนฺตสุ ‘เอวรูปา นาม เม โลลุปฺปตณฺหา ปหีนา’ติ อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสิโต โหติฯ ฆานทฺวาเร คเนฺธหิ วา ปุเปฺผหิ วา เจติยํ ปูเชโนฺต อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสิโต โหติฯ ชิวฺหาทฺวาเร รสสมฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ ลทฺธา ภาเชตฺวา ปริภุญฺชโนฺต ‘สารณียธโมฺม วต เม ปูริโต’ติ อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสิโต โหติฯ กายทฺวาเร อภิสมาจาริกวตฺตํ กโรโนฺต ‘กายทฺวาเร เม วตฺตํ ปูริต’นฺติ อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสิโต โหติฯ เอวํ ตาว ปญฺจทฺวาเร ลพฺภติฯ
568. Manoviññāṇadhātuuppannā hoti…pe… somanassasahagatāti, idaṃ cittaṃ aññesaṃ asādhāraṇaṃ. Khīṇāsavasseva pāṭipuggalikaṃ. Chasu dvāresu labbhati. Cakkhudvāre hi padhānasāruppaṃ ṭhānaṃ disvā khīṇāsavo iminā cittena somanassito hoti. Sotadvāre bhaṇḍabhājanīyaṭṭhānaṃ patvā mahāsaddaṃ katvā luddhaluddhesu gaṇhantesu ‘evarūpā nāma me loluppataṇhā pahīnā’ti iminā cittena somanassito hoti. Ghānadvāre gandhehi vā pupphehi vā cetiyaṃ pūjento iminā cittena somanassito hoti. Jivhādvāre rasasampannaṃ piṇḍapātaṃ laddhā bhājetvā paribhuñjanto ‘sāraṇīyadhammo vata me pūrito’ti iminā cittena somanassito hoti. Kāyadvāre abhisamācārikavattaṃ karonto ‘kāyadvāre me vattaṃ pūrita’nti iminā cittena somanassito hoti. Evaṃ tāva pañcadvāre labbhati.
มโนทฺวาเร ปน อตีตานาคตมารพฺภ อุปฺปชฺชติฯ โชติปาลมาณว(ม. นิ. ๒.๒๘๒ อาทโย) มคฺฆเทวราช(ม. นิ. ๒.๓๐๘ อาทโย) กณฺหตาปสาทิกาลสฺมิญฺหิ (ชา. ๑.๑๐.๑๑ อาทโย) กตํ การณํ อาวเชฺชตฺวา ตถาคโต สิตํ ปาตฺวากาสิฯ ตํ ปน ปุเพฺพนิวาสญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ กิจฺจํฯ เตสํ ปน ทฺวินฺนํ ญาณานํ จิณฺณปริยเนฺต อิทํ จิตฺตํ หาสยมานํ อุปฺปชฺชติฯ อนาคเต ‘ตนฺติสฺสโร มุทิงฺคสฺสโร ปเจฺจกพุโทฺธ ภวิสฺสตี’ติ สิตํ ปาตฺวากาสิฯ ตมฺปิ อนาคตํสญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ กิจฺจํฯ เตสํ ปน ทฺวินฺน ญาณานํ จิณฺณปริยเนฺต อิทํ จิตฺตํ หาสยมานํ อุปฺปชฺชติฯ
Manodvāre pana atītānāgatamārabbha uppajjati. Jotipālamāṇava(ma. ni. 2.282 ādayo) magghadevarāja(ma. ni. 2.308 ādayo) kaṇhatāpasādikālasmiñhi (jā. 1.10.11 ādayo) kataṃ kāraṇaṃ āvajjetvā tathāgato sitaṃ pātvākāsi. Taṃ pana pubbenivāsañāṇasabbaññutaññāṇānaṃ kiccaṃ. Tesaṃ pana dvinnaṃ ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ hāsayamānaṃ uppajjati. Anāgate ‘tantissaro mudiṅgassaro paccekabuddho bhavissatī’ti sitaṃ pātvākāsi. Tampi anāgataṃsañāṇasabbaññutaññāṇānaṃ kiccaṃ. Tesaṃ pana dvinna ñāṇānaṃ ciṇṇapariyante idaṃ cittaṃ hāsayamānaṃ uppajjati.
นิเทฺทสวาเร ปนสฺส เสสอเหตุกจิเตฺตหิ พลวตรตาย จิเตฺตกคฺคตา สมาธิพลํ ปาเปตฺวา ฐปิตาฯ วีริยมฺปิ วีริยพลํ ปาเปตฺวาฯ อุเทฺทสวาเร ปน ‘สมาธิพลํ โหติ วีริยพลํ โหตี’ติ อนาคตตฺตา ปริปุเณฺณน พลเฎฺฐเนตํ ทฺวยํ พลํ นาม น โหติฯ ยสฺมา ปน ‘เนว กุสลํ นากุสลํ’ ตสฺมา พลนฺติ วตฺวาน ฐปิตํฯ ยสฺมา จ น นิปฺปริยาเยน พลํ, ตสฺมา สงฺคหวาเรปิ ‘เทฺว พลานิ โหนฺตี’ติ น วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพํ โสมนสฺสสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุนิเทฺทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
Niddesavāre panassa sesaahetukacittehi balavataratāya cittekaggatā samādhibalaṃ pāpetvā ṭhapitā. Vīriyampi vīriyabalaṃ pāpetvā. Uddesavāre pana ‘samādhibalaṃ hoti vīriyabalaṃ hotī’ti anāgatattā paripuṇṇena balaṭṭhenetaṃ dvayaṃ balaṃ nāma na hoti. Yasmā pana ‘neva kusalaṃ nākusalaṃ’ tasmā balanti vatvāna ṭhapitaṃ. Yasmā ca na nippariyāyena balaṃ, tasmā saṅgahavārepi ‘dve balāni hontī’ti na vuttaṃ. Sesaṃ sabbaṃ somanassasahagatāhetukamanoviññāṇadhātuniddese vuttanayeneva veditabbaṃ.
๕๗๔. อุเปกฺขาสหคตาติ อิทํ จิตฺตํ ตีสุ ภเวสุ สเพฺพสํ สจิตฺตกสตฺตานํ สาธารณํ, น กสฺสจิ สจิตฺตกสฺส นุปฺปชฺชติ นามฯ อุปฺปชฺชมานํ ปน ปญฺจทฺวาเร โวฎฺฐพฺพนํ โหติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนํฯ ฉ อสาธารณญาณานิปิ อิมินา คหิตารมฺมณเมว คณฺหนฺติฯ มหาคชํ นาเมตํ จิตฺตํ; อิมสฺส อนารมฺมณํ นาม นตฺถิฯ ‘อสพฺพญฺญุตญฺญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกํ นาม กตม’นฺติ วุเตฺต ‘อิท’นฺติ วตฺตพฺพํฯ เสสเมตฺถ ปุริมจิเตฺต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สปฺปีติกตฺตา นวงฺคิโก สงฺขารกฺขโนฺธ วิภโตฺตฯ อิธ นิปฺปีติกตฺตา อฎฺฐงฺคิโกฯ
574. Upekkhāsahagatāti idaṃ cittaṃ tīsu bhavesu sabbesaṃ sacittakasattānaṃ sādhāraṇaṃ, na kassaci sacittakassa nuppajjati nāma. Uppajjamānaṃ pana pañcadvāre voṭṭhabbanaṃ hoti, manodvāre āvajjanaṃ. Cha asādhāraṇañāṇānipi iminā gahitārammaṇameva gaṇhanti. Mahāgajaṃ nāmetaṃ cittaṃ; imassa anārammaṇaṃ nāma natthi. ‘Asabbaññutaññāṇaṃ sabbaññutaññāṇagatikaṃ nāma katama’nti vutte ‘ida’nti vattabbaṃ. Sesamettha purimacitte vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha sappītikattā navaṅgiko saṅkhārakkhandho vibhatto. Idha nippītikattā aṭṭhaṅgiko.
อิทานิ ยานิ กุสลโต อฎฺฐ มหาจิตฺตาเนว ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนตาย กิริยานิ ชาตานิ, ตสฺมา ตานิ กุสลนิเทฺทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ
Idāni yāni kusalato aṭṭha mahācittāneva khīṇāsavassa uppajjanatāya kiriyāni jātāni, tasmā tāni kusalaniddese vuttanayeneva veditabbāni.
อิธ ฐตฺวา หสนกจิตฺตานิ สโมธาเนตพฺพานิฯ กติ ปเนตานิ โหนฺตีติ? วุจฺจเต เตรสฯ ปุถุชฺชนา หิ กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต จตูหีติ, อฎฺฐหิ จิเตฺตหิ หสนฺติฯ เสกฺขา กุสลโต จตูหิ โสมนสฺสสหคเตหิ, อกุสลโต ทฺวีหิ ทิฎฺฐิคตวิปฺปยุเตฺตหิ โสมนสฺสสหคเตหีติ, ฉหิ จิเตฺตหิ หสนฺติฯ ขีณาสวา กิริยโต ปญฺจหิ โสมนสฺสสหคเตหิ หสนฺตีติฯ
Idha ṭhatvā hasanakacittāni samodhānetabbāni. Kati panetāni hontīti? Vuccate terasa. Puthujjanā hi kusalato catūhi somanassasahagatehi, akusalato catūhīti, aṭṭhahi cittehi hasanti. Sekkhā kusalato catūhi somanassasahagatehi, akusalato dvīhi diṭṭhigatavippayuttehi somanassasahagatehīti, chahi cittehi hasanti. Khīṇāsavā kiriyato pañcahi somanassasahagatehi hasantīti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ธมฺมสงฺคณีปาฬิ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / อเหตุกกิริยาอพฺยากตํ • Ahetukakiriyāabyākataṃ
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตวณฺณนา • Kiriyamanoviññāṇadhātucittavaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา • Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā
