| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตวณฺณนา
Kiriyamanoviññāṇadhātucittavaṇṇanā
๕๖๘. โลลุปฺปตณฺหา ปหีนาติ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปจฺจยภูตา ปุริมา ปวตฺติ ทสฺสิตาฯ อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปญฺญารหิตนฺติ เกวลํ โสมนสฺสมตฺตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส โหตีติฯ เอวํ เจติยปูชาทีสุปิ ทฎฺฐพฺพํฯ วตฺตํ กโรโนฺตติ อิทํ วตฺตํ กโรนฺตสฺส โผฎฺฐพฺพารมฺมเณ กายทฺวารจิตฺตปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปญฺจทฺวารานุคตํ หุตฺวา ลพฺภมานํ สนฺธาย ปญฺจทฺวาเร เอว วา โลลุปฺปตณฺหาปหานาทิปจฺจเวกฺขณเหตุภูตํ อิทเมว ปวตฺติํ สนฺธาย ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อิมินา จิเตฺตน โสมนสฺสิโต โหตี’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘เอวํ ตาว ปญฺจทฺวาเร ลพฺภตี’’ติ อาหฯ อตีตํสาทีสุ อปฺปฎิหตํ ญาณํ วตฺวา ‘‘อิเมหิ ตีหิ ธเมฺมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติอาทิวจนโต (มหานิ. ๑๕๖ อตฺถโต สมานํ) ‘‘ภควโต อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตวจนํ วิจาเรตพฺพํฯ อเหตุกสฺส มูลาภาเวน สุปฺปติฎฺฐิตตา นตฺถีติ พลภาโว อปริปุโณฺณ, ตสฺมา อุเทฺทสวาเร ‘‘สมาธิพลํ โหติ, วีริยพลํ โหตี’’ติ น วุตฺตํฯ ตโต เอว หิ อเหตุกานํ สงฺคหวาเร ฌานงฺคานิ จ น อุทฺธฎานิฯ เตเนว อิมสฺมิมฺปิ อเหตุกทฺวเย พลานิ อนุเทฺทสาสงฺคหิตานิฯ ยสฺมา ปน วีริยสฺส วิชฺชมานตฺตา เสสาเหตุเกหิ พลวํ, ยสฺมา จ เอตฺถ วิตกฺกาทีนํ ฌานปจฺจยมตฺตตา วิย สมาธิวีริยานํ พลมตฺตตา อตฺถิ, ตสฺมา นิเทฺทสวาเร ‘‘สมาธิพลํ วีริยพล’’นฺติ วตฺวา ฐปิตํฯ ยสฺมา ปน เนว กุสลํ นากุสลํ, ตสฺมา สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธีติ, สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายาโมติ จ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ สติ มหากิริยจิเตฺตสุ จ เอตํ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตญฺจ, ตสฺมา สมฺมา, มิจฺฉา วา นิยฺยานิกสภาวาภาวโต มคฺคปจฺจยภาวํ อปฺปตฺตา สมาธิวายามา อิธ ตถา น วุตฺตาติ ทฎฺฐพฺพาฯ
568. Loluppataṇhā pahīnāti imassa cittassa paccayabhūtā purimā pavatti dassitā. Idaṃ pana cittaṃ vicāraṇapaññārahitanti kevalaṃ somanassamattaṃ uppādentassa hotīti. Evaṃ cetiyapūjādīsupi daṭṭhabbaṃ. Vattaṃ karontoti idaṃ vattaṃ karontassa phoṭṭhabbārammaṇe kāyadvāracittappavattiṃ sandhāya vuttaṃ. Pañcadvārānugataṃ hutvā labbhamānaṃ sandhāya pañcadvāre eva vā loluppataṇhāpahānādipaccavekkhaṇahetubhūtaṃ idameva pavattiṃ sandhāya tattha tattha ‘‘iminā cittena somanassito hotī’’ti vuttanti ‘‘evaṃ tāva pañcadvāre labbhatī’’ti āha. Atītaṃsādīsu appaṭihataṃ ñāṇaṃ vatvā ‘‘imehi tīhi dhammehi samannāgatassa buddhassa bhagavato sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇānuparivattī’’tiādivacanato (mahāni. 156 atthato samānaṃ) ‘‘bhagavato idaṃ uppajjatī’’ti vuttavacanaṃ vicāretabbaṃ. Ahetukassa mūlābhāvena suppatiṭṭhitatā natthīti balabhāvo aparipuṇṇo, tasmā uddesavāre ‘‘samādhibalaṃ hoti, vīriyabalaṃ hotī’’ti na vuttaṃ. Tato eva hi ahetukānaṃ saṅgahavāre jhānaṅgāni ca na uddhaṭāni. Teneva imasmimpi ahetukadvaye balāni anuddesāsaṅgahitāni. Yasmā pana vīriyassa vijjamānattā sesāhetukehi balavaṃ, yasmā ca ettha vitakkādīnaṃ jhānapaccayamattatā viya samādhivīriyānaṃ balamattatā atthi, tasmā niddesavāre ‘‘samādhibalaṃ vīriyabala’’nti vatvā ṭhapitaṃ. Yasmā pana neva kusalaṃ nākusalaṃ, tasmā sammāsamādhi micchāsamādhīti, sammāvāyāmo micchāvāyāmoti ca na vuttanti adhippāyo. Evaṃ sati mahākiriyacittesu ca etaṃ na vattabbaṃ siyā, vuttañca, tasmā sammā, micchā vā niyyānikasabhāvābhāvato maggapaccayabhāvaṃ appattā samādhivāyāmā idha tathā na vuttāti daṭṭhabbā.
๕๗๔. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตอาสยานุสยสพฺพญฺญุตานาวรณญาณานิ อิมสฺสานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานิ ยมกปาฎิหาริยมหากรุณาสมาปตฺติญาณานิ จ อิมสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนปริกมฺมานนฺตรานิ อิมินา อาวชฺชิตารมฺมเณเยว ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ฉ…เป.… คณฺหนฺตี’’ติฯ มหาวิสยตฺตา มหาคโช วิย มหนฺตนฺติ มหาคชํฯ
574. Indriyaparopariyattaāsayānusayasabbaññutānāvaraṇañāṇāni imassānantaraṃ uppajjamānāni yamakapāṭihāriyamahākaruṇāsamāpattiñāṇāni ca imassa anantaraṃ uppannaparikammānantarāni iminā āvajjitārammaṇeyeva pavattantīti āha ‘‘cha…pe… gaṇhantī’’ti. Mahāvisayattā mahāgajo viya mahantanti mahāgajaṃ.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ธมฺมสงฺคณีปาฬิ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / อเหตุกกิริยาอพฺยากตํ • Ahetukakiriyāabyākataṃ
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / อภิธมฺมปิฎก (อฎฺฐกถา) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ธมฺมสงฺคณิ-อฎฺฐกถา • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตานิ • Kiriyamanoviññāṇadhātucittāni
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา • Kiriyābyākatakathāvaṇṇanā
