| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
११. कोधनसुत्तवण्णना
11. Kodhanasuttavaṇṇanā
६४. एकादसमे सपत्तकरणाति वा सपत्तेहि कातब्बा। कोधनन्ति कुज्झनसीलं। कोधनोयन्ति कुज्झनो अयं। अयन्ति च निपातमत्तं। कोधपरेतोति कोधेन अनुगतो, पराभिभूतो वा। दुब्बण्णोव होतीति पकतिया वण्णवापि अलङ्कतप्पटियत्तोपि मुखविकारादिवसेन विरूपो एव होति। एतरहि आयतिञ्चाति कोधाभिभूतस्स एकन्तमिदं फलन्ति दीपेतुं ‘‘दुब्बण्णोवा’’ति अवधारणं कत्वा पुन ‘‘कोधाभिभूतो’’ति वुत्तं।
64. Ekādasame sapattakaraṇāti vā sapattehi kātabbā. Kodhananti kujjhanasīlaṃ. Kodhanoyanti kujjhano ayaṃ. Ayanti ca nipātamattaṃ. Kodhaparetoti kodhena anugato, parābhibhūto vā. Dubbaṇṇova hotīti pakatiyā vaṇṇavāpi alaṅkatappaṭiyattopi mukhavikārādivasena virūpo eva hoti. Etarahi āyatiñcāti kodhābhibhūtassa ekantamidaṃ phalanti dīpetuṃ ‘‘dubbaṇṇovā’’ti avadhāraṇaṃ katvā puna ‘‘kodhābhibhūto’’ti vuttaṃ.
अयसभावन्ति अकित्तिमभावं। अत्तनो परेसञ्च अनत्थं जनेतीति अनत्थजननो। अन्तरतोति अब्भन्तरतो, चित्ततो वा। तं जनो नावबुज्झतीति कोधसङ्खातं अन्तरतो अब्भन्तरे अत्तनो चित्तेयेव जातं अनत्थजननचित्तप्पकोपनादिभयं भयहेतुं अयं बालमहाजनो न जानाति। यन्ति यत्थ। भुम्मत्थे हि एतं पच्चत्तवचनं। यस्मिं काले कोधो सहते नरं, अन्धतमं तदा होतीति सम्बन्धो। यन्ति वा कारणवचनं, यस्मा कोधो उप्पज्जमानो नरं सहते अभिभवति, तस्मा अन्धतमं तदा होति, यदा कुद्धोति अत्थो यं-तं-सद्दानं एकन्तसम्बन्धभावतो। अथ वा यन्ति किरियापरामसनं। सहतेति यदेतं कोधस्स सहनं अभिभवनं, एतं अन्धतमं भवनन्ति अत्थो। अथ वा यं नरं कोधो सहते अभिभवति, तस्स अन्धतमं तदा होति। ततो च कुद्धो अत्थं न जानाति, कुद्धो धम्मं न पस्सतीति।
Ayasabhāvanti akittimabhāvaṃ. Attano paresañca anatthaṃ janetīti anatthajanano. Antaratoti abbhantarato, cittato vā. Taṃ jano nāvabujjhatīti kodhasaṅkhātaṃ antarato abbhantare attano citteyeva jātaṃ anatthajananacittappakopanādibhayaṃ bhayahetuṃ ayaṃ bālamahājano na jānāti. Yanti yattha. Bhummatthe hi etaṃ paccattavacanaṃ. Yasmiṃ kāle kodho sahate naraṃ, andhatamaṃ tadā hotīti sambandho. Yanti vā kāraṇavacanaṃ, yasmā kodho uppajjamāno naraṃ sahate abhibhavati, tasmā andhatamaṃ tadā hoti, yadā kuddhoti attho yaṃ-taṃ-saddānaṃ ekantasambandhabhāvato. Atha vā yanti kiriyāparāmasanaṃ. Sahateti yadetaṃ kodhassa sahanaṃ abhibhavanaṃ, etaṃ andhatamaṃ bhavananti attho. Atha vā yaṃ naraṃ kodho sahate abhibhavati, tassa andhatamaṃ tadā hoti. Tato ca kuddho atthaṃ na jānāti, kuddho dhammaṃ na passatīti.
भूनं वुच्चति वुद्धि, तस्स हननं घातो एतेसन्ति भूनहच्चानि। तेनाह ‘‘हतवुद्धीनी’’ति। दम-सद्देन वुत्तमेवत्थं विभावेतुं पञ्ञावीरियेन दिट्ठियाति वुत्तन्ति दस्सेन्तो ‘‘कतरेन दमेना’’तिआदिमाह। अनेकत्थो हि दम-सद्दो। ‘‘सच्चेन दन्तो दमसा उपेतो, वेदन्तगू वुसितब्रह्मचरियो’’ति (सं॰ नि॰ १.१९५; सु॰ नि॰ ४६७) एत्थ हि इन्द्रियसंवरो दमोति वुत्तो ‘‘मनच्छट्ठानि इन्द्रियानि दमेती’’ति कत्वा। ‘‘यदि सच्चा दमा चागा, खन्त्या भिय्योध विज्जती’’ति (सं॰ नि॰ १.२४६; सु॰ नि॰ १९१) एत्थ पञ्ञा दमो ‘‘संकिलेसं दमेति पजहती’’ति कत्वा। ‘‘दानेन दमेन संयमेन सच्चवज्जेन अत्थि पुञ्ञं, अत्थि पुञ्ञस्स आगमो’’ति (सं॰ नि॰ ४.३६५) एत्थ उपोसथकम्मं दमो ‘‘उपवसनवसेन कायकम्मादीनि दमेती’’ति कत्वा। ‘‘सक्खिस्ससि खो त्वं, पुण्ण, इमिना दमूपसमेन समन्नागतो सुनापरन्तस्मिं जनपदन्तरे विहरितु’’न्ति (म॰ नि॰ ३.३९६; सं॰ नि॰ ४.८८) एत्थ अधिवासनक्खन्ति दमो ‘‘कोधूपनाहमक्खादिके दमेति विनोदेती’’ति कत्वा। ‘‘न मानकामस्स दमो इधत्थि, न मोनमत्थि असमाहितस्सा’’ति (सं॰ नि॰ १.९) एत्थ अभिसम्बोज्झङ्गादिको समाधिपक्खिको धम्मो दमो ‘‘दम्मति चित्तं एतेना’’ति कत्वा। इधापि ‘‘तं दमेन समुच्छिन्दे, पञ्ञावीरियेन दिट्ठिया’’ति वचनतो दम-सद्देन पञ्ञावीरियदिट्ठियो वुत्ता।
Bhūnaṃ vuccati vuddhi, tassa hananaṃ ghāto etesanti bhūnahaccāni. Tenāha ‘‘hatavuddhīnī’’ti. Dama-saddena vuttamevatthaṃ vibhāvetuṃ paññāvīriyena diṭṭhiyāti vuttanti dassento ‘‘katarena damenā’’tiādimāha. Anekattho hi dama-saddo. ‘‘Saccena danto damasā upeto, vedantagū vusitabrahmacariyo’’ti (saṃ. ni. 1.195; su. ni. 467) ettha hi indriyasaṃvaro damoti vutto ‘‘manacchaṭṭhāni indriyāni dametī’’ti katvā. ‘‘Yadi saccā damā cāgā, khantyā bhiyyodha vijjatī’’ti (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 191) ettha paññā damo ‘‘saṃkilesaṃ dameti pajahatī’’ti katvā. ‘‘Dānena damena saṃyamena saccavajjena atthi puññaṃ, atthi puññassa āgamo’’ti (saṃ. ni. 4.365) ettha uposathakammaṃ damo ‘‘upavasanavasena kāyakammādīni dametī’’ti katvā. ‘‘Sakkhissasi kho tvaṃ, puṇṇa, iminā damūpasamena samannāgato sunāparantasmiṃ janapadantare viharitu’’nti (ma. ni. 3.396; saṃ. ni. 4.88) ettha adhivāsanakkhanti damo ‘‘kodhūpanāhamakkhādike dameti vinodetī’’ti katvā. ‘‘Na mānakāmassa damo idhatthi, na monamatthi asamāhitassā’’ti (saṃ. ni. 1.9) ettha abhisambojjhaṅgādiko samādhipakkhiko dhammo damo ‘‘dammati cittaṃ etenā’’ti katvā. Idhāpi ‘‘taṃ damena samucchinde, paññāvīriyena diṭṭhiyā’’ti vacanato dama-saddena paññāvīriyadiṭṭhiyo vuttā.
कोधनसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Kodhanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
अब्याकतवग्गवण्णना निट्ठिता।
Abyākatavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ११. कोधनसुत्तं • 11. Kodhanasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ११. कोधनसुत्तवण्णना • 11. Kodhanasuttavaṇṇanā
