Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मपद-अट्ठकथा • Dhammapada-aṭṭhakathā |
१७. कोधवग्गो
17. Kodhavaggo
१. रोहिनीखत्तियकञ्ञावत्थु
1. Rohinīkhattiyakaññāvatthu
कोधं जहेति इमं धम्मदेसनं सत्था निग्रोधारामे विहरन्तो रोहिनिं नाम खत्तियकञ्ञं आरब्भ कथेसि।
Kodhaṃjaheti imaṃ dhammadesanaṃ satthā nigrodhārāme viharanto rohiniṃ nāma khattiyakaññaṃ ārabbha kathesi.
एकस्मिं किर समये आयस्मा अनुरुद्धो पञ्चसतेहि भिक्खूहि सद्धिं कपिलवत्थुं अगमासि। अथस्स ञातका ‘‘थेरो आगतो’’ति सुत्वा थेरस्स सन्तिकं अगमंसु ठपेत्वा रोहिनिं नाम थेरस्स भगिनिं। थेरो ञातके पुच्छि ‘‘कहं, रोहिनी’’ति? ‘‘गेहे, भन्ते’’ति। ‘‘कस्मा इध नागता’’ति? ‘‘सरीरे तस्सा छविरोगो उप्पन्नोति लज्जाय नागता, भन्ते’’ति। थेरो ‘‘पक्कोसथ न’’न्ति पक्कोसापेत्वा पटकञ्चुकं पटिमुञ्चित्वा आगतं एवमाह – ‘‘रोहिनि, कस्मा नागतासी’’ति? ‘‘सरीरे मे, भन्ते, छविरोगो उप्पन्नो, तस्मा लज्जाय नागताम्ही’’ति। ‘‘किं पन ते पुञ्ञं कातुं न वट्टती’’ति? ‘‘किं करोमि, भन्ते’’ति? ‘‘आसनसालं कारेही’’ति। ‘‘किं गहेत्वा’’ति? ‘‘किं ते पसाधनभण्डकं नत्थी’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते’’ति। ‘‘किं मूल’’न्ति? ‘‘दससहस्समूलं भविस्सती’’ति। ‘‘तेन हि तं विस्सज्जेत्वा आसनसालं कारेही’’ति। ‘‘को मे, भन्ते, कारेस्सती’’ति? थेरो समीपे ठितञातके ओलोकेत्वा ‘‘तुम्हाकं भारो होतू’’ति आह। ‘‘तुम्हे पन, भन्ते, किं करिस्सथा’’ति? ‘‘अहम्पि इधेव भविस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि एतिस्सा दब्बसम्भारे आहरथा’’ति। ते ‘‘साधु, भन्ते’’ति आहरिंसु।
Ekasmiṃ kira samaye āyasmā anuruddho pañcasatehi bhikkhūhi saddhiṃ kapilavatthuṃ agamāsi. Athassa ñātakā ‘‘thero āgato’’ti sutvā therassa santikaṃ agamaṃsu ṭhapetvā rohiniṃ nāma therassa bhaginiṃ. Thero ñātake pucchi ‘‘kahaṃ, rohinī’’ti? ‘‘Gehe, bhante’’ti. ‘‘Kasmā idha nāgatā’’ti? ‘‘Sarīre tassā chavirogo uppannoti lajjāya nāgatā, bhante’’ti. Thero ‘‘pakkosatha na’’nti pakkosāpetvā paṭakañcukaṃ paṭimuñcitvā āgataṃ evamāha – ‘‘rohini, kasmā nāgatāsī’’ti? ‘‘Sarīre me, bhante, chavirogo uppanno, tasmā lajjāya nāgatāmhī’’ti. ‘‘Kiṃ pana te puññaṃ kātuṃ na vaṭṭatī’’ti? ‘‘Kiṃ karomi, bhante’’ti? ‘‘Āsanasālaṃ kārehī’’ti. ‘‘Kiṃ gahetvā’’ti? ‘‘Kiṃ te pasādhanabhaṇḍakaṃ natthī’’ti? ‘‘Atthi, bhante’’ti. ‘‘Kiṃ mūla’’nti? ‘‘Dasasahassamūlaṃ bhavissatī’’ti. ‘‘Tena hi taṃ vissajjetvā āsanasālaṃ kārehī’’ti. ‘‘Ko me, bhante, kāressatī’’ti? Thero samīpe ṭhitañātake oloketvā ‘‘tumhākaṃ bhāro hotū’’ti āha. ‘‘Tumhe pana, bhante, kiṃ karissathā’’ti? ‘‘Ahampi idheva bhavissāmī’’ti. ‘‘Tena hi etissā dabbasambhāre āharathā’’ti. Te ‘‘sādhu, bhante’’ti āhariṃsu.
थेरो आसनसालं संविदहन्तो रोहिनिं आह – ‘‘द्विभूमिकं आसनसालं कारेत्वा उपरि पदरानं दिन्नकालतो पट्ठाय हेट्ठासालं निबद्धं सम्मज्जित्वा आसनानि पञ्ञापेहि, निबद्धं पानीयघटे उपट्ठापेही’’ति। सा ‘‘साधु, भन्ते’’ति पसाधनभण्डकं विस्सज्जेत्वा द्विभूमिकआसनसालं कारेत्वा उपरि पदरानं दिन्नकालतो पट्ठाय हेट्ठासालं सम्मज्जनादीनि अकासि। निबद्धं भिक्खू निसीदन्ति। अथस्सा आसनसालं सम्मज्जन्तियाव छविरोगो मिलायि। सा आसनसालाय निट्ठिताय बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा आसनसालं पूरेत्वा निसिन्नस्स बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स पणीतं खादनीयं भोजनीयं अदासि। सत्था कतभत्तकिच्चो ‘‘कस्सेतं दान’’न्ति पुच्छि। ‘‘भगिनिया मे, भन्ते, रोहिनिया’’ति। ‘‘सा पन कह’’न्ति? ‘‘गेहे, भन्ते’’ति। ‘‘पक्कोसथ न’’न्ति? सा आगन्तुं न इच्छि। अथ नं सत्था अनिच्छमानम्पि पक्कोसापेसियेव। आगन्त्वा च पन वन्दित्वा निसिन्नं आह – ‘‘रोहिनि, कस्मा नागमित्था’’ति? ‘‘सरीरे मे, भन्ते, छविरोगो अत्थि, तेन लज्जमाना नागताम्ही’’ति। ‘‘जानासि पन किं ते निस्साय एस उप्पन्नो’’ति? ‘‘न जानामि, भन्ते’’ति। ‘‘तव कोधं निस्साय उप्पन्नो एसो’’ति। ‘‘किं पन मे, भन्ते, कत’’न्ति? ‘‘तेन हि सुणाही’’ति। अथस्सा सत्था अतीतं आहरि।
Thero āsanasālaṃ saṃvidahanto rohiniṃ āha – ‘‘dvibhūmikaṃ āsanasālaṃ kāretvā upari padarānaṃ dinnakālato paṭṭhāya heṭṭhāsālaṃ nibaddhaṃ sammajjitvā āsanāni paññāpehi, nibaddhaṃ pānīyaghaṭe upaṭṭhāpehī’’ti. Sā ‘‘sādhu, bhante’’ti pasādhanabhaṇḍakaṃ vissajjetvā dvibhūmikaāsanasālaṃ kāretvā upari padarānaṃ dinnakālato paṭṭhāya heṭṭhāsālaṃ sammajjanādīni akāsi. Nibaddhaṃ bhikkhū nisīdanti. Athassā āsanasālaṃ sammajjantiyāva chavirogo milāyi. Sā āsanasālāya niṭṭhitāya buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā āsanasālaṃ pūretvā nisinnassa buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa paṇītaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ adāsi. Satthā katabhattakicco ‘‘kassetaṃ dāna’’nti pucchi. ‘‘Bhaginiyā me, bhante, rohiniyā’’ti. ‘‘Sā pana kaha’’nti? ‘‘Gehe, bhante’’ti. ‘‘Pakkosatha na’’nti? Sā āgantuṃ na icchi. Atha naṃ satthā anicchamānampi pakkosāpesiyeva. Āgantvā ca pana vanditvā nisinnaṃ āha – ‘‘rohini, kasmā nāgamitthā’’ti? ‘‘Sarīre me, bhante, chavirogo atthi, tena lajjamānā nāgatāmhī’’ti. ‘‘Jānāsi pana kiṃ te nissāya esa uppanno’’ti? ‘‘Na jānāmi, bhante’’ti. ‘‘Tava kodhaṃ nissāya uppanno eso’’ti. ‘‘Kiṃ pana me, bhante, kata’’nti? ‘‘Tena hi suṇāhī’’ti. Athassā satthā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसी एकिस्सा रञ्ञो नाटकित्थिया आघातं बन्धित्वा ‘‘दुक्खमस्सा उप्पादेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा महाकच्छुफलानि आहरापेत्वा तं नाटकित्थिं अत्तनो सन्तिकं पक्कोसापेत्वा यथा सा न जानाति, एवमस्सा सयने चेव पावारकोजवादीनञ्च अन्तरेसु कच्छुचुण्णानि ठपापेसि, केळिं कुरुमाना विय तस्सा सरीरेपि ओकिरि। तं खणंयेव तस्सा सरीरं उप्पक्कुप्पक्कं गण्डागण्डजातं अहोसि। सा कण्डुवन्ती गन्त्वा सयने निपज्जि, तत्रापिस्सा कच्छुचुण्णेहि खादियमानाय खरतरा वेदना उप्पज्जि। तदा अग्गमहेसी रोहिनी अहोसीति।
Atīte bārāṇasirañño aggamahesī ekissā rañño nāṭakitthiyā āghātaṃ bandhitvā ‘‘dukkhamassā uppādessāmī’’ti cintetvā mahākacchuphalāni āharāpetvā taṃ nāṭakitthiṃ attano santikaṃ pakkosāpetvā yathā sā na jānāti, evamassā sayane ceva pāvārakojavādīnañca antaresu kacchucuṇṇāni ṭhapāpesi, keḷiṃ kurumānā viya tassā sarīrepi okiri. Taṃ khaṇaṃyeva tassā sarīraṃ uppakkuppakkaṃ gaṇḍāgaṇḍajātaṃ ahosi. Sā kaṇḍuvantī gantvā sayane nipajji, tatrāpissā kacchucuṇṇehi khādiyamānāya kharatarā vedanā uppajji. Tadā aggamahesī rohinī ahosīti.
सत्था इमं अतीतं आहरित्वा, ‘‘रोहिनि, तदा तयावेतं कम्मं कतं। अप्पमत्तकोपि हि कोधो वा इस्सा वा कातुं न युत्तरूपो एवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Satthā imaṃ atītaṃ āharitvā, ‘‘rohini, tadā tayāvetaṃ kammaṃ kataṃ. Appamattakopi hi kodho vā issā vā kātuṃ na yuttarūpo evā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२२१.
221.
‘‘कोधं जहे विप्पजहेय्य मानं,
‘‘Kodhaṃ jahe vippajaheyya mānaṃ,
संयोजनं सब्बमतिक्कमेय्य।
Saṃyojanaṃ sabbamatikkameyya;
तं नामरूपस्मिमसज्जमानं,
Taṃ nāmarūpasmimasajjamānaṃ,
अकिञ्चनं नानुपतन्ति दुक्खा’’ति॥
Akiñcanaṃ nānupatanti dukkhā’’ti.
तत्थ कोधन्ति सब्बाकारम्पि कोधं नवविधम्पि मानं जहेय्य। संयोजनन्ति कामरागसंयोजनादिकं दसविधम्पि सब्बसंयोजनं अतिक्कमेय्य। असज्जमानन्ति अलग्गमानं। यो हि ‘‘मम रूपं मम वेदना’’तिआदिना नयेन नामरूपं पटिग्गण्हाति, तस्मिञ्च भिज्जमाने सोचति विहञ्ञति , अयं नामरूपस्मिं सज्जति नाम। एवं अग्गण्हन्तो अविहञ्ञन्तो न सज्जति नाम। तं पुग्गलं एवं असज्जमानं रागादीनं अभावेन अकिञ्चनं दुक्खा नाम नानुपतन्तीति अत्थो। देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति। रोहिनीपि सोतापत्तिफले पतिट्ठिता, तङ्खणञ्ञेवस्सा सरीरं सुवण्णवण्णं अहोसि।
Tattha kodhanti sabbākārampi kodhaṃ navavidhampi mānaṃ jaheyya. Saṃyojananti kāmarāgasaṃyojanādikaṃ dasavidhampi sabbasaṃyojanaṃ atikkameyya. Asajjamānanti alaggamānaṃ. Yo hi ‘‘mama rūpaṃ mama vedanā’’tiādinā nayena nāmarūpaṃ paṭiggaṇhāti, tasmiñca bhijjamāne socati vihaññati , ayaṃ nāmarūpasmiṃ sajjati nāma. Evaṃ aggaṇhanto avihaññanto na sajjati nāma. Taṃ puggalaṃ evaṃ asajjamānaṃ rāgādīnaṃ abhāvena akiñcanaṃ dukkhā nāma nānupatantīti attho. Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti. Rohinīpi sotāpattiphale patiṭṭhitā, taṅkhaṇaññevassā sarīraṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ ahosi.
सा ततो चुता तावतिंसभवने चतुन्नं देवपुत्तानं सीमन्तरे निब्बत्तित्वा पासादिका रूपसोभग्गप्पत्ता अहोसि। चत्तारोपि देवपुत्ता तं दिस्वा उप्पन्नसिनेहा हुत्वा ‘‘मम सीमाय अन्तो निब्बत्ता, मम सीमाय अन्तो निब्बत्ता’’ति विवदन्ता सक्कस्स देवरञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘देव, इमं नो निस्साय अड्डो उप्पन्नो, तं विनिच्छिनाथा’’ति आहंसु। सक्कोपि तं ओलोकेत्वाव उप्पन्नसिनेहो हुत्वा एवमाह – ‘‘इमाय वो दिट्ठकालतो पट्ठाय कथं चित्तानि उप्पन्नानी’’ति। अथेको आह – ‘‘मम ताव उप्पन्नचित्तं सङ्गामभेरि विय सन्निसीदितुं नासक्खी’’ति। दुतियो ‘‘मम चित्तं पब्बतनदी विय सीघं पवत्ततियेवा’’ति । ततियो ‘‘मम इमिस्सा दिट्ठकालतो पट्ठाय कक्कटस्स विय अक्खीनि निक्खमिंसू’’ति। चतुत्थो ‘‘मम चित्तं चेतिये उस्सापितधजो विय निच्चलं ठातुं नासक्खी’’ति। अथ ने सक्को आह – ‘‘ताता, तुम्हाकं ताव चित्तानि पसय्हरूपानि, अहं पन इमं लभन्तो जीविस्सामि, अलभन्तस्स मे मरणं भविस्सती’’ति। देवपुत्ता, ‘‘महाराज, तुम्हाकं मरणेन अत्थो नत्थी’’ति तं सक्कस्स विस्सज्जेत्वा पक्कमिंसु। सा सक्कस्स पिया अहोसि मनापा। ‘‘असुककीळं नाम गच्छामा’’ति वुत्ते सक्को तस्सा वचनं पटिक्खिपितुं नासक्खीति।
Sā tato cutā tāvatiṃsabhavane catunnaṃ devaputtānaṃ sīmantare nibbattitvā pāsādikā rūpasobhaggappattā ahosi. Cattāropi devaputtā taṃ disvā uppannasinehā hutvā ‘‘mama sīmāya anto nibbattā, mama sīmāya anto nibbattā’’ti vivadantā sakkassa devarañño santikaṃ gantvā, ‘‘deva, imaṃ no nissāya aḍḍo uppanno, taṃ vinicchināthā’’ti āhaṃsu. Sakkopi taṃ oloketvāva uppannasineho hutvā evamāha – ‘‘imāya vo diṭṭhakālato paṭṭhāya kathaṃ cittāni uppannānī’’ti. Atheko āha – ‘‘mama tāva uppannacittaṃ saṅgāmabheri viya sannisīdituṃ nāsakkhī’’ti. Dutiyo ‘‘mama cittaṃ pabbatanadī viya sīghaṃ pavattatiyevā’’ti . Tatiyo ‘‘mama imissā diṭṭhakālato paṭṭhāya kakkaṭassa viya akkhīni nikkhamiṃsū’’ti. Catuttho ‘‘mama cittaṃ cetiye ussāpitadhajo viya niccalaṃ ṭhātuṃ nāsakkhī’’ti. Atha ne sakko āha – ‘‘tātā, tumhākaṃ tāva cittāni pasayharūpāni, ahaṃ pana imaṃ labhanto jīvissāmi, alabhantassa me maraṇaṃ bhavissatī’’ti. Devaputtā, ‘‘mahārāja, tumhākaṃ maraṇena attho natthī’’ti taṃ sakkassa vissajjetvā pakkamiṃsu. Sā sakkassa piyā ahosi manāpā. ‘‘Asukakīḷaṃ nāma gacchāmā’’ti vutte sakko tassā vacanaṃ paṭikkhipituṃ nāsakkhīti.
रोहिनीखत्तियकञ्ञावत्थु पठमं।
Rohinīkhattiyakaññāvatthu paṭhamaṃ.
२. अञ्ञतरभिक्खुवत्थु
2. Aññatarabhikkhuvatthu
यो वे उप्पतितन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था अग्गाळवे चेतिये विहरन्तो अञ्ञतरं भिक्खुं आरब्भ कथेसि।
Yo ve uppatitanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā aggāḷave cetiye viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
सत्थारा हि भिक्खुसङ्घस्स सेनासने अनुञ्ञाते राजगहसेट्ठिआदीहि सेनासनेसु करियमानेसु एको आळविको भिक्खु अत्तनो सेनासनं करोन्तो एकं मनापरुक्खं दिस्वा छिन्दितुं आरभि। तत्थ पन निब्बत्ता एका तरुणपुत्ता देवता पुत्तं अङ्केनादाय ठिता याचि ‘‘मा मे, सामि, विमानं छिन्दि, न सक्खिस्सामि पुत्तं आदाय अनावासा विचरितु’’न्ति। सो ‘‘अहं अञ्ञत्र ईदिसं रुक्खं न लभिस्सामी’’ति तस्सा वचनं नादियि। सा ‘‘इमम्पि ताव दारकं ओलोकेत्वा ओरमिस्सती’’ति पुत्तं रुक्खसाखाय ठपेसि। सोपि भिक्खु उक्खिपितं फरसुं सन्धारेतुं असक्कोन्तो दारकस्स बाहुं छिन्दि, देवता उप्पन्नबलवकोधा ‘‘पहरित्वा नं मारेस्सामी’’ति उभो हत्थे उक्खिपित्वा एवं ताव चिन्तेसि – ‘‘अयं भिक्खु सीलवा। सचाहं इमं मारेस्सामि, निरयगामिनी भविस्सामि। सेसदेवतापि अत्तनो रुक्खं छिन्दन्ते भिक्खू दिस्वा ‘असुकदेवताय एवं नाम मारितो भिक्खू’ति मं पमाणं कत्वा भिक्खू मारेस्सन्ति। अयञ्च ससामिको भिक्खु, सामिकस्सेव नं कथेस्सामी’’ति उक्खित्तहत्थे अपनेत्वा रोदमाना सत्थु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। अथ नं सत्था ‘‘किं देवते’’ति आह। सा, ‘‘भन्ते, तुम्हाकं मे सावकेन इदं नाम कतं, अहम्पि नं मारेतुकामा हुत्वा इदं नाम चिन्तेत्वा अमारेत्वाव इधागता’’ति सब्बं तं पवत्तिं वित्थारतो आरोचेसि।
Satthārā hi bhikkhusaṅghassa senāsane anuññāte rājagahaseṭṭhiādīhi senāsanesu kariyamānesu eko āḷaviko bhikkhu attano senāsanaṃ karonto ekaṃ manāparukkhaṃ disvā chindituṃ ārabhi. Tattha pana nibbattā ekā taruṇaputtā devatā puttaṃ aṅkenādāya ṭhitā yāci ‘‘mā me, sāmi, vimānaṃ chindi, na sakkhissāmi puttaṃ ādāya anāvāsā vicaritu’’nti. So ‘‘ahaṃ aññatra īdisaṃ rukkhaṃ na labhissāmī’’ti tassā vacanaṃ nādiyi. Sā ‘‘imampi tāva dārakaṃ oloketvā oramissatī’’ti puttaṃ rukkhasākhāya ṭhapesi. Sopi bhikkhu ukkhipitaṃ pharasuṃ sandhāretuṃ asakkonto dārakassa bāhuṃ chindi, devatā uppannabalavakodhā ‘‘paharitvā naṃ māressāmī’’ti ubho hatthe ukkhipitvā evaṃ tāva cintesi – ‘‘ayaṃ bhikkhu sīlavā. Sacāhaṃ imaṃ māressāmi, nirayagāminī bhavissāmi. Sesadevatāpi attano rukkhaṃ chindante bhikkhū disvā ‘asukadevatāya evaṃ nāma mārito bhikkhū’ti maṃ pamāṇaṃ katvā bhikkhū māressanti. Ayañca sasāmiko bhikkhu, sāmikasseva naṃ kathessāmī’’ti ukkhittahatthe apanetvā rodamānā satthu santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā ‘‘kiṃ devate’’ti āha. Sā, ‘‘bhante, tumhākaṃ me sāvakena idaṃ nāma kataṃ, ahampi naṃ māretukāmā hutvā idaṃ nāma cintetvā amāretvāva idhāgatā’’ti sabbaṃ taṃ pavattiṃ vitthārato ārocesi.
सत्था तं सुत्वा ‘‘साधु, साधु देवते, साधु ते कतं एवं उग्गतं कोपं भन्तं रथं विय निग्गण्हमानाया’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Satthā taṃ sutvā ‘‘sādhu, sādhu devate, sādhu te kataṃ evaṃ uggataṃ kopaṃ bhantaṃ rathaṃ viya niggaṇhamānāyā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२२२.
222.
‘‘यो वे उप्पतितं कोधं, रथं भन्तंव वारये।
‘‘Yo ve uppatitaṃ kodhaṃ, rathaṃ bhantaṃva vāraye;
तमहं सारथिं ब्रूमि, रस्मिग्गाहो इतरो जनो’’ति॥
Tamahaṃ sārathiṃ brūmi, rasmiggāho itaro jano’’ti.
तत्थ उप्पतितन्ति उप्पन्नं। रथं भन्तं वाति यथा नाम छेको सारथि अतिवेगेन धावन्तं रथं निग्गण्हित्वा यथिच्छकं ठपेति, एवं यो पुग्गलो उप्पन्नं कोधं वारये निग्गण्हितुं सक्कोति। तमहन्ति तं अहं सारथिं ब्रूमि। इतरो जनोति इतरो पन राजउपराजादीनं रथसारथिजनो रस्मिग्गाहो नाम होति, न उत्तमसारथीति।
Tattha uppatitanti uppannaṃ. Rathaṃ bhantaṃ vāti yathā nāma cheko sārathi ativegena dhāvantaṃ rathaṃ niggaṇhitvā yathicchakaṃ ṭhapeti, evaṃ yo puggalo uppannaṃ kodhaṃ vāraye niggaṇhituṃ sakkoti. Tamahanti taṃ ahaṃ sārathiṃ brūmi. Itaro janoti itaro pana rājauparājādīnaṃ rathasārathijano rasmiggāho nāma hoti, na uttamasārathīti.
देसनावसाने देवता सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तपरिसायपि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Desanāvasāne devatā sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattaparisāyapi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
देवता पन सोतापन्ना हुत्वापि रोदमाना अट्ठासि। अथ नं सत्था ‘‘किं देवते’’ति पुच्छित्वा, ‘‘भन्ते, विमानं मे नट्ठं, इदानि किं करिस्सामी’’ति वुत्ते, ‘‘अलं देवते, मा चिन्तयि, अहं ते विमानं दस्सामी’’ति जेतवने गन्धकुटिसमीपे पुरिमदिवसे चुतदेवतं एकं रुक्खं अपदिसन्तो ‘‘अमुकस्मिं ओकासे रुक्खो विवित्तो, तत्थ उपगच्छा’’ति आह। सा तत्थ उपगञ्छि। ततो पट्ठाय ‘‘बुद्धदत्तियं इमिस्सा विमान’’न्ति महेसक्खदेवतापि आगन्त्वा तं चालेतुं नासक्खिंसु। सत्था तं अत्थुप्पत्तिं कत्वा भिक्खूनं भूतगामसिक्खापदं पञ्ञापेसीति।
Devatā pana sotāpannā hutvāpi rodamānā aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā ‘‘kiṃ devate’’ti pucchitvā, ‘‘bhante, vimānaṃ me naṭṭhaṃ, idāni kiṃ karissāmī’’ti vutte, ‘‘alaṃ devate, mā cintayi, ahaṃ te vimānaṃ dassāmī’’ti jetavane gandhakuṭisamīpe purimadivase cutadevataṃ ekaṃ rukkhaṃ apadisanto ‘‘amukasmiṃ okāse rukkho vivitto, tattha upagacchā’’ti āha. Sā tattha upagañchi. Tato paṭṭhāya ‘‘buddhadattiyaṃ imissā vimāna’’nti mahesakkhadevatāpi āgantvā taṃ cāletuṃ nāsakkhiṃsu. Satthā taṃ atthuppattiṃ katvā bhikkhūnaṃ bhūtagāmasikkhāpadaṃ paññāpesīti.
अञ्ञतरभिक्खुवत्थु दुतियं।
Aññatarabhikkhuvatthu dutiyaṃ.
३. उत्तराउपासिकावत्थु
3. Uttarāupāsikāvatthu
अक्कोधेन जिने कोधन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो उत्तराय गेहे कतभत्तकिच्चो उत्तरं उपासिकं आरब्भ कथेसि।
Akkodhena jine kodhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto uttarāya gehe katabhattakicco uttaraṃ upāsikaṃ ārabbha kathesi.
तत्रायमनुपुब्बी कथा – राजगहे किर सुमनसेट्ठिं निस्साय पुण्णो नाम दलिद्दो भतिं कत्वा जीवति। तस्स भरिया च उत्तरा नाम धीता चाति द्वेयेव गेहमानुसका। अथेकदिवसं ‘‘सत्ताहं नक्खत्तं कीळितब्ब’’न्ति राजगहे घोसनं करिंसु। तं सुत्वा सुमनसेट्ठि पातोव आगतं पुण्णं आमन्तेत्वा, ‘‘तात, अम्हाकं परिजनो नक्खत्तं कीळितुकामो, त्वं किं नक्खत्तं कीळिस्ससि, उदाहु भतिं करिस्ससी’’ति आह। ‘‘सामि, नक्खत्तं नाम सधनानं होति, मम पन गेहे स्वातनाय यागुतण्डुलम्पि नत्थि, किं मे नक्खत्तेन, गोणे लभन्तो कसितुं गमिस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि गोणे गण्हाही’’ति। सो बलवगोणे च नङ्गलञ्च गहेत्वा, ‘‘भद्दे, नागरा नक्खत्तं कीळन्ति, अहं दलिद्दताय भतिं कातुं गमिस्सामि, मय्हम्पि ताव अज्ज द्विगुणं निवापं पचित्वा भत्तं आहरेय्यासी’’ति भरियं वत्वा खेत्तं अगमासि।
Tatrāyamanupubbī kathā – rājagahe kira sumanaseṭṭhiṃ nissāya puṇṇo nāma daliddo bhatiṃ katvā jīvati. Tassa bhariyā ca uttarā nāma dhītā cāti dveyeva gehamānusakā. Athekadivasaṃ ‘‘sattāhaṃ nakkhattaṃ kīḷitabba’’nti rājagahe ghosanaṃ kariṃsu. Taṃ sutvā sumanaseṭṭhi pātova āgataṃ puṇṇaṃ āmantetvā, ‘‘tāta, amhākaṃ parijano nakkhattaṃ kīḷitukāmo, tvaṃ kiṃ nakkhattaṃ kīḷissasi, udāhu bhatiṃ karissasī’’ti āha. ‘‘Sāmi, nakkhattaṃ nāma sadhanānaṃ hoti, mama pana gehe svātanāya yāgutaṇḍulampi natthi, kiṃ me nakkhattena, goṇe labhanto kasituṃ gamissāmī’’ti. ‘‘Tena hi goṇe gaṇhāhī’’ti. So balavagoṇe ca naṅgalañca gahetvā, ‘‘bhadde, nāgarā nakkhattaṃ kīḷanti, ahaṃ daliddatāya bhatiṃ kātuṃ gamissāmi, mayhampi tāva ajja dviguṇaṃ nivāpaṃ pacitvā bhattaṃ āhareyyāsī’’ti bhariyaṃ vatvā khettaṃ agamāsi.
सारिपुत्तत्थेरोपि सत्ताहं निरोधसमापन्नो तं दिवसं वुट्ठाय ‘‘कस्स नु खो अज्ज मया सङ्गहं कातुं वट्टती’’ति ओलोकेन्तो पुण्णं अत्तनो ञाणजालस्स अन्तो पविट्ठं दिस्वा ‘‘सद्धो नु खो एस, सक्खिस्सति वा मे सङ्गहं कातु’’न्ति ओलोकेन्तो तस्स सद्धभावञ्च सङ्गहं कातुं समत्थभावञ्च तप्पच्चया चस्स महासम्पत्तिपटिलाभञ्च ञत्वा पत्तचीवरमादाय तस्स कसनट्ठानं गन्त्वा आवाटतीरे एकं गुम्बं ओलोकेन्तो अट्ठासि।
Sāriputtattheropi sattāhaṃ nirodhasamāpanno taṃ divasaṃ vuṭṭhāya ‘‘kassa nu kho ajja mayā saṅgahaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti olokento puṇṇaṃ attano ñāṇajālassa anto paviṭṭhaṃ disvā ‘‘saddho nu kho esa, sakkhissati vā me saṅgahaṃ kātu’’nti olokento tassa saddhabhāvañca saṅgahaṃ kātuṃ samatthabhāvañca tappaccayā cassa mahāsampattipaṭilābhañca ñatvā pattacīvaramādāya tassa kasanaṭṭhānaṃ gantvā āvāṭatīre ekaṃ gumbaṃ olokento aṭṭhāsi.
पुण्णो थेरं दिस्वाव कसिं ठपेत्वा पञ्चपतिट्ठितेन थेरं वन्दित्वा ‘‘दन्तकट्ठेन अत्थो भविस्सती’’ति दन्तकट्ठं कप्पियं कत्वा अदासि। अथस्स थेरो पत्तञ्च परिस्सावनञ्च नीहरित्वा अदासि। सो ‘‘पानीयेन अत्थो भविस्सती’’ति तं आदाय पानीयं परिस्सावेत्वा अदासि। थेरो चिन्तेसि – ‘‘अयं परेसं पच्छिमगेहे वसति। सचस्स गेहद्वारं गमिस्सामि, इमस्स भरिया मं दट्ठुं न लभिस्सति। यावस्सा भत्तं आदाय मग्गं पटिपज्जति, ताव इधेव भविस्सामी’’ति। सो तत्थेव थोकं वीतिनामेत्वा तस्स मग्गारुळ्हभावं ञत्वा अन्तोनगराभिमुखो पायासि।
Puṇṇo theraṃ disvāva kasiṃ ṭhapetvā pañcapatiṭṭhitena theraṃ vanditvā ‘‘dantakaṭṭhena attho bhavissatī’’ti dantakaṭṭhaṃ kappiyaṃ katvā adāsi. Athassa thero pattañca parissāvanañca nīharitvā adāsi. So ‘‘pānīyena attho bhavissatī’’ti taṃ ādāya pānīyaṃ parissāvetvā adāsi. Thero cintesi – ‘‘ayaṃ paresaṃ pacchimagehe vasati. Sacassa gehadvāraṃ gamissāmi, imassa bhariyā maṃ daṭṭhuṃ na labhissati. Yāvassā bhattaṃ ādāya maggaṃ paṭipajjati, tāva idheva bhavissāmī’’ti. So tattheva thokaṃ vītināmetvā tassa maggāruḷhabhāvaṃ ñatvā antonagarābhimukho pāyāsi.
सा अन्तरामग्गे थेरं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अप्पेकदाहं देय्यधम्मे सति अय्यं न पस्सामि, अप्पेकदा मे अय्यं पस्सन्तिया देय्यधम्मो न होति। अज्ज पन मे अय्यो च दिट्ठो, देय्यधम्मो चायं अत्थि, करिस्सति नु खो मे सङ्गह’’न्ति। सा भत्तभाजनं ओरोपेत्वा थेरं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, इदं लूखं वा पणीतं वाति अचिन्तेत्वा दासस्स वो सङ्गहं करोथा’’ति आह। थेरो पत्तं उपनामेत्वा ताय एकेन हत्थेन भाजनं धारेत्वा एकेन हत्थेन ततो भत्तं ददमानाय उपड्ढभत्ते दिन्ने ‘‘अल’’न्ति हत्थेन पत्तं पिदहि। सा, ‘‘भन्ते, एकोव पटिविसो, न सक्का द्विधा कातुं। तुम्हाकं दासस्स इधलोकसङ्गहं अकत्वा परलोकसङ्गहं करोथ, निरवसेसमेव दातुकामम्ही’’ति वत्वा सब्बमेव थेरस्स पत्ते पतिट्ठपेत्वा ‘‘तुम्हेहि दिट्ठधम्मस्सेव भागी अस्स’’न्ति पत्थनं अकासि। थेरो ‘‘एवं होतू’’ति वत्वा ठितकोव अनुमोदनं करित्वा एकस्मिं उदकफासुकट्ठाने निसीदित्वा भत्तकिच्चमकासि। सापि निवत्तित्वा तण्डुले परियेसित्वा भत्तं पचि। पुण्णोपि अड्ढकरीसमत्तट्ठानं कसित्वा जिघच्छं सहितुं असक्कोन्तो गोणे विस्सज्जेत्वा एकरुक्खच्छायं पविसित्वा मग्गं ओलोकेन्तो निसीदि।
Sā antarāmagge theraṃ disvā cintesi – ‘‘appekadāhaṃ deyyadhamme sati ayyaṃ na passāmi, appekadā me ayyaṃ passantiyā deyyadhammo na hoti. Ajja pana me ayyo ca diṭṭho, deyyadhammo cāyaṃ atthi, karissati nu kho me saṅgaha’’nti. Sā bhattabhājanaṃ oropetvā theraṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā, ‘‘bhante, idaṃ lūkhaṃ vā paṇītaṃ vāti acintetvā dāsassa vo saṅgahaṃ karothā’’ti āha. Thero pattaṃ upanāmetvā tāya ekena hatthena bhājanaṃ dhāretvā ekena hatthena tato bhattaṃ dadamānāya upaḍḍhabhatte dinne ‘‘ala’’nti hatthena pattaṃ pidahi. Sā, ‘‘bhante, ekova paṭiviso, na sakkā dvidhā kātuṃ. Tumhākaṃ dāsassa idhalokasaṅgahaṃ akatvā paralokasaṅgahaṃ karotha, niravasesameva dātukāmamhī’’ti vatvā sabbameva therassa patte patiṭṭhapetvā ‘‘tumhehi diṭṭhadhammasseva bhāgī assa’’nti patthanaṃ akāsi. Thero ‘‘evaṃ hotū’’ti vatvā ṭhitakova anumodanaṃ karitvā ekasmiṃ udakaphāsukaṭṭhāne nisīditvā bhattakiccamakāsi. Sāpi nivattitvā taṇḍule pariyesitvā bhattaṃ paci. Puṇṇopi aḍḍhakarīsamattaṭṭhānaṃ kasitvā jighacchaṃ sahituṃ asakkonto goṇe vissajjetvā ekarukkhacchāyaṃ pavisitvā maggaṃ olokento nisīdi.
अथस्स भरिया भत्तं आदाय गच्छमाना तं दिस्वाव ‘‘एस जिघच्छाय पीळितो मं ओलोकेन्तो निसिन्नो। सचे मं ‘अतिविय जे चिरायी’ति तज्जेत्वा पतोदलट्ठिया मं पहरिस्सति, मया कतकम्मं निरत्थकं भविस्सति। पटिकच्चेवस्स आरोचेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एवमाह – ‘‘सामि, अज्जेकदिवसं चित्तं पसादेहि, मा मया कतकम्मं निरत्थकं करि। अहञ्हि पातोव ते भत्तं आहरन्ती अन्तरामग्गे धम्मसेनापतिं दिस्वा तव भत्तं तस्स दत्वा पुन गन्त्वा भत्तं पचित्वा आगता, पसादेहि, सामि, चित्त’’न्ति। सो ‘‘किं वदेसि, भद्दे’’ति पुच्छित्वा पुन तमत्थं सुत्वा, ‘‘भद्दे, साधु वत ते कतं मम भत्तं अय्यस्स ददमानाय, मयापिस्स अज्ज पातोव दन्तकट्ठञ्च मुखोदकञ्च दिन्न’’न्ति पसन्नमानसो तं वचनं अभिनन्दित्वा उस्सुरे लद्धभत्तताय किलन्तकायो तस्सा अङ्के सीसं कत्वा निद्दं ओक्कमि।
Athassa bhariyā bhattaṃ ādāya gacchamānā taṃ disvāva ‘‘esa jighacchāya pīḷito maṃ olokento nisinno. Sace maṃ ‘ativiya je cirāyī’ti tajjetvā patodalaṭṭhiyā maṃ paharissati, mayā katakammaṃ niratthakaṃ bhavissati. Paṭikaccevassa ārocessāmī’’ti cintetvā evamāha – ‘‘sāmi, ajjekadivasaṃ cittaṃ pasādehi, mā mayā katakammaṃ niratthakaṃ kari. Ahañhi pātova te bhattaṃ āharantī antarāmagge dhammasenāpatiṃ disvā tava bhattaṃ tassa datvā puna gantvā bhattaṃ pacitvā āgatā, pasādehi, sāmi, citta’’nti. So ‘‘kiṃ vadesi, bhadde’’ti pucchitvā puna tamatthaṃ sutvā, ‘‘bhadde, sādhu vata te kataṃ mama bhattaṃ ayyassa dadamānāya, mayāpissa ajja pātova dantakaṭṭhañca mukhodakañca dinna’’nti pasannamānaso taṃ vacanaṃ abhinanditvā ussure laddhabhattatāya kilantakāyo tassā aṅke sīsaṃ katvā niddaṃ okkami.
अथस्स पातोव कसितट्ठानं पंसुचुण्णं उपादाय सब्बं रत्तसुवण्णं कणिकारपुप्फरासि विय सोभमानं अट्ठासि। सो पबुद्धो ओलोकेत्वा भरियं आह – ‘‘भद्दे, एतं कसितट्ठानं सब्बं मम सुवण्णं हुत्वा पञ्ञायति, किं नु खो मे अतिउस्सुरे लद्धभत्तताय अक्खीनि भमन्ती’’ति। ‘‘सामि, मय्हम्पि एवमेव पञ्ञायती’’ति। सो उट्ठाय तत्थ गन्त्वा एकपिण्डं गहेत्वा नङ्गलसीसे पहरित्वा सुवण्णभावं ञत्वा ‘‘अहो अय्यस्स धम्मसेनापतिस्स मे दिन्नदानेन अज्जेव विपाको दस्सितो, न खो पन सक्का एत्तकं धनं पटिच्छादेत्वा परिभुञ्जितु’’न्ति भरियाय आभतं भत्तपातिं सुवण्णस्स पूरेत्वा राजकुलं गन्त्वा रञ्ञा कतोकासो पविसित्वा राजानं अभिवादेत्वा ‘‘किं, ताता’’ति वुत्ते, ‘‘देव, अज्ज मया कसितट्ठानं सब्बं सुवण्णभरितमेव हुत्वा ठितं, इदं सुवण्णं आहरापेतुं वट्टती’’ति। ‘‘कोसि त्व’’न्ति? ‘‘पुण्णो नाम अह’’न्ति। ‘‘किं पन ते अज्ज कत’’न्ति? ‘‘धम्मसेनापतिस्स मे अज्ज पातोव दन्तकट्ठञ्च मुखोदकञ्च दिन्नं, भरियायपि मे मय्हं आहरणभत्तं तस्सेव दिन्न’’न्ति।
Athassa pātova kasitaṭṭhānaṃ paṃsucuṇṇaṃ upādāya sabbaṃ rattasuvaṇṇaṃ kaṇikārapuppharāsi viya sobhamānaṃ aṭṭhāsi. So pabuddho oloketvā bhariyaṃ āha – ‘‘bhadde, etaṃ kasitaṭṭhānaṃ sabbaṃ mama suvaṇṇaṃ hutvā paññāyati, kiṃ nu kho me atiussure laddhabhattatāya akkhīni bhamantī’’ti. ‘‘Sāmi, mayhampi evameva paññāyatī’’ti. So uṭṭhāya tattha gantvā ekapiṇḍaṃ gahetvā naṅgalasīse paharitvā suvaṇṇabhāvaṃ ñatvā ‘‘aho ayyassa dhammasenāpatissa me dinnadānena ajjeva vipāko dassito, na kho pana sakkā ettakaṃ dhanaṃ paṭicchādetvā paribhuñjitu’’nti bhariyāya ābhataṃ bhattapātiṃ suvaṇṇassa pūretvā rājakulaṃ gantvā raññā katokāso pavisitvā rājānaṃ abhivādetvā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vutte, ‘‘deva, ajja mayā kasitaṭṭhānaṃ sabbaṃ suvaṇṇabharitameva hutvā ṭhitaṃ, idaṃ suvaṇṇaṃ āharāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Kosi tva’’nti? ‘‘Puṇṇo nāma aha’’nti. ‘‘Kiṃ pana te ajja kata’’nti? ‘‘Dhammasenāpatissa me ajja pātova dantakaṭṭhañca mukhodakañca dinnaṃ, bhariyāyapi me mayhaṃ āharaṇabhattaṃ tasseva dinna’’nti.
तं सुत्वा राजा ‘‘अज्जेव किर, भो, धम्मसेनापतिस्स दिन्नदानेन विपाको दस्सितो’’ति वत्वा, ‘‘तात, किं करोमी’’ति पुच्छि। ‘‘बहूनि सकटसहस्सानि पहिणित्वा सुवण्णं आहरापेथा’’ति। राजा सकटानि पहिणि। राजपुरिसेसु ‘‘रञ्ञो सन्तक’’न्ति गण्हन्तेसु गहितगहितं मत्तिकाव होति। ते गन्त्वा रञ्ञो आरोचेत्वा ‘‘तुम्हेहि किन्ति वत्वा गहित’’न्ति। पुट्ठा ‘‘तुम्हाकं सन्तक’’न्ति आहंसु। न मय्हं, ताता, सन्तकं, गच्छथ ‘‘पुण्णस्स सन्तक’’न्ति वत्वा गण्हथाति। ते तथा करिंसु, गहितगहितं सुवण्णमेव अहोसि। सब्बम्पि आहरित्वा राजङ्गणे रासिमकंसु, असीतिहत्थुब्बेधो रासि अहोसि। राजा नागरे सन्निपातेत्वा ‘‘इमस्मिं नगरे अत्थि कस्सचि एत्तकं सुवण्ण’’न्ति? ‘‘नत्थि, देवा’’ति। ‘‘किं पनस्स दातुं वट्टती’’ति? ‘‘सेट्ठिछत्तं, देवा’’ति। राजा ‘‘बाहुधनसेट्ठि नाम होतू’’ति महन्तेन भोगेन सद्धिं तस्स सेट्ठिछत्तमदासि। अथ नं सो आह – ‘‘मयं, देव, एत्तकं कालं परकुले वसिम्हा, वसनट्ठानं नो देथा’’ति। ‘‘तेन हि पस्स, एस गुम्बो पञ्ञायति, एतं हरापेत्वा गेहं कारेही’’ति पुराणसेट्ठिस्स गेहट्ठानं आचिक्खि। सो तस्मिं ठाने कतिपाहेनेव गेहं कारापेत्वा गेहप्पवेसनमङ्गलञ्च छत्तमङ्गलञ्च एकतोव करोन्तो सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दानं अदासि। अथस्स सत्था अनुमोदनं करोन्तो अनुपुब्बिं कथं कथेसि। धम्मकथावसाने पुण्णसेट्ठि च भरिया चस्स धीता च उत्तराति तयो जना सोतापन्ना अहेसुं।
Taṃ sutvā rājā ‘‘ajjeva kira, bho, dhammasenāpatissa dinnadānena vipāko dassito’’ti vatvā, ‘‘tāta, kiṃ karomī’’ti pucchi. ‘‘Bahūni sakaṭasahassāni pahiṇitvā suvaṇṇaṃ āharāpethā’’ti. Rājā sakaṭāni pahiṇi. Rājapurisesu ‘‘rañño santaka’’nti gaṇhantesu gahitagahitaṃ mattikāva hoti. Te gantvā rañño ārocetvā ‘‘tumhehi kinti vatvā gahita’’nti. Puṭṭhā ‘‘tumhākaṃ santaka’’nti āhaṃsu. Na mayhaṃ, tātā, santakaṃ, gacchatha ‘‘puṇṇassa santaka’’nti vatvā gaṇhathāti. Te tathā kariṃsu, gahitagahitaṃ suvaṇṇameva ahosi. Sabbampi āharitvā rājaṅgaṇe rāsimakaṃsu, asītihatthubbedho rāsi ahosi. Rājā nāgare sannipātetvā ‘‘imasmiṃ nagare atthi kassaci ettakaṃ suvaṇṇa’’nti? ‘‘Natthi, devā’’ti. ‘‘Kiṃ panassa dātuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Seṭṭhichattaṃ, devā’’ti. Rājā ‘‘bāhudhanaseṭṭhi nāma hotū’’ti mahantena bhogena saddhiṃ tassa seṭṭhichattamadāsi. Atha naṃ so āha – ‘‘mayaṃ, deva, ettakaṃ kālaṃ parakule vasimhā, vasanaṭṭhānaṃ no dethā’’ti. ‘‘Tena hi passa, esa gumbo paññāyati, etaṃ harāpetvā gehaṃ kārehī’’ti purāṇaseṭṭhissa gehaṭṭhānaṃ ācikkhi. So tasmiṃ ṭhāne katipāheneva gehaṃ kārāpetvā gehappavesanamaṅgalañca chattamaṅgalañca ekatova karonto sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ adāsi. Athassa satthā anumodanaṃ karonto anupubbiṃ kathaṃ kathesi. Dhammakathāvasāne puṇṇaseṭṭhi ca bhariyā cassa dhītā ca uttarāti tayo janā sotāpannā ahesuṃ.
अपरभागे राजगहसेट्ठि पुण्णसेट्ठिनो धीतरं अत्तनो पुत्तस्स वारेसि। सो ‘‘नाहं दस्सामी’’ति वत्वा ‘‘मा एवं करोतु, एत्तकं कालं अम्हे निस्साय वसन्तेनेव ते सम्पत्ति लद्धा, देतु मे पुत्तस्स धीतर’’न्ति वुत्ते ‘‘सो मिच्छादिट्ठिको, मम धीता तीहि रतनेहि विना वत्तितुं न सक्कोति, नेवस्स धीतरं दस्सामी’’ति आह। अथ नं बहू सेट्ठिगणादयो कुलपुत्ता ‘‘मा तेन सद्धिं विस्सासं भिन्दि, देहिस्स धीतर’’न्ति याचिंसु। सो तेसं वचनं सम्पटिच्छित्वा आसाळ्हिपुण्णमायं धीतरं अदासि। सा पतिकुलं गतकालतो पट्ठाय भिक्खुं वा भिक्खुनिं वा उपसङ्कमितुं दानं वा दातुं धम्मं वा सोतुं नालत्थ। एवं अड्ढतियेसु मासेसु वीतिवत्तेसु सन्तिके ठितं परिचारिकं पुच्छि – ‘‘इदानि कित्तकं अन्तोवस्सस्स अवसिट्ठ’’न्ति? ‘‘अड्ढमासो, अय्ये’’ति। सा पितु सासनं पहिणि ‘‘कस्मा मं एवरूपे बन्धनागारे पक्खिपिंसु, वरं मे लक्खणाहतं कत्वा परेसं दासिं सावेतुं। एवरूपस्स मिच्छादिट्ठिकुलस्स दातुं न वट्टति। आगतकालतो पट्ठाय भिक्खुदस्सनादीसु एकम्पि पुञ्ञं कातुं न लभामी’’ति।
Aparabhāge rājagahaseṭṭhi puṇṇaseṭṭhino dhītaraṃ attano puttassa vāresi. So ‘‘nāhaṃ dassāmī’’ti vatvā ‘‘mā evaṃ karotu, ettakaṃ kālaṃ amhe nissāya vasanteneva te sampatti laddhā, detu me puttassa dhītara’’nti vutte ‘‘so micchādiṭṭhiko, mama dhītā tīhi ratanehi vinā vattituṃ na sakkoti, nevassa dhītaraṃ dassāmī’’ti āha. Atha naṃ bahū seṭṭhigaṇādayo kulaputtā ‘‘mā tena saddhiṃ vissāsaṃ bhindi, dehissa dhītara’’nti yāciṃsu. So tesaṃ vacanaṃ sampaṭicchitvā āsāḷhipuṇṇamāyaṃ dhītaraṃ adāsi. Sā patikulaṃ gatakālato paṭṭhāya bhikkhuṃ vā bhikkhuniṃ vā upasaṅkamituṃ dānaṃ vā dātuṃ dhammaṃ vā sotuṃ nālattha. Evaṃ aḍḍhatiyesu māsesu vītivattesu santike ṭhitaṃ paricārikaṃ pucchi – ‘‘idāni kittakaṃ antovassassa avasiṭṭha’’nti? ‘‘Aḍḍhamāso, ayye’’ti. Sā pitu sāsanaṃ pahiṇi ‘‘kasmā maṃ evarūpe bandhanāgāre pakkhipiṃsu, varaṃ me lakkhaṇāhataṃ katvā paresaṃ dāsiṃ sāvetuṃ. Evarūpassa micchādiṭṭhikulassa dātuṃ na vaṭṭati. Āgatakālato paṭṭhāya bhikkhudassanādīsu ekampi puññaṃ kātuṃ na labhāmī’’ti.
अथस्सा पिता ‘‘दुक्खिता वत मे धीता’’ति अनत्तमनतं पवेदेत्वा पञ्चदस कहापणसहस्सानि पेसेसि ‘‘इमस्मिं नगरे सिरिमा नाम गणिका अत्थि, देवसिकं सहस्सं गण्हाति। इमेहि कहापणेहि तं आनेत्वा सामिकस्स पादपरिचारिकं कत्वा सयं पुञ्ञानि करोतू’’ति । सा सिरिमं पक्कोसापेत्वा ‘‘सहायिके इमे कहापणे गहेत्वा इमं अड्ढमासं तव सहायकं परिचराही’’ति आह। सा ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणि। सा तं आदाय सामिकस्स सन्तिकं गन्त्वा तेन सिरिमं दिस्वा ‘‘किं इद’’न्ति वुत्ते, ‘‘सामि, इमं अड्ढमासं मम सहायिका तुम्हे परिचरतु, अहं पन इमं अड्ढमासं दानञ्चेव दातुकामा धम्मञ्च सोतुकामा’’ति आह। सो तं अभिरूपं इत्थिं दिस्वा उप्पन्नसिनेहो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।
Athassā pitā ‘‘dukkhitā vata me dhītā’’ti anattamanataṃ pavedetvā pañcadasa kahāpaṇasahassāni pesesi ‘‘imasmiṃ nagare sirimā nāma gaṇikā atthi, devasikaṃ sahassaṃ gaṇhāti. Imehi kahāpaṇehi taṃ ānetvā sāmikassa pādaparicārikaṃ katvā sayaṃ puññāni karotū’’ti . Sā sirimaṃ pakkosāpetvā ‘‘sahāyike ime kahāpaṇe gahetvā imaṃ aḍḍhamāsaṃ tava sahāyakaṃ paricarāhī’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇi. Sā taṃ ādāya sāmikassa santikaṃ gantvā tena sirimaṃ disvā ‘‘kiṃ ida’’nti vutte, ‘‘sāmi, imaṃ aḍḍhamāsaṃ mama sahāyikā tumhe paricaratu, ahaṃ pana imaṃ aḍḍhamāsaṃ dānañceva dātukāmā dhammañca sotukāmā’’ti āha. So taṃ abhirūpaṃ itthiṃ disvā uppannasineho ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
उत्तरापि खो बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा, ‘‘भन्ते, इमं अड्ढमासं अञ्ञत्थ अगन्त्वा इधेव भिक्खा गहेतब्बा’’ति सत्थु पटिञ्ञं गहेत्वा ‘‘इतो दानि पट्ठाय याव महापवारणा, ताव सत्थारं उपट्ठातुं धम्मञ्च सोतुं लभिस्सामी’’ति तुट्ठमानसा ‘‘एवं यागुं पचथ, एवं पूवे पचथा’’ति महानसे सब्बकिच्चानि संविदहन्ती विचरति। अथस्सा सामिको ‘‘स्वे पवारणा भविस्सती’’ति महानसाभिमुखो वातपाने ठत्वा ‘‘किं नु खो करोन्ती सा अन्धबाला विचरती’’ति ओलोकेन्तो तं सेट्ठीधीतरं सेदकिलिन्नं छारिकाय ओकिण्णं अङ्गारमसिमक्खितं तथा संविदहित्वा विचरमानं दिस्वा ‘‘अहो अन्धबाला एवरूपे ठाने इमं सिरिसम्पत्तिं नानुभवति, ‘मुण्डकसमणे उपट्ठहिस्सामी’ति तुट्ठचित्ता विचरती’’ति हसित्वा अपगञ्छि।
Uttarāpi kho buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā, ‘‘bhante, imaṃ aḍḍhamāsaṃ aññattha agantvā idheva bhikkhā gahetabbā’’ti satthu paṭiññaṃ gahetvā ‘‘ito dāni paṭṭhāya yāva mahāpavāraṇā, tāva satthāraṃ upaṭṭhātuṃ dhammañca sotuṃ labhissāmī’’ti tuṭṭhamānasā ‘‘evaṃ yāguṃ pacatha, evaṃ pūve pacathā’’ti mahānase sabbakiccāni saṃvidahantī vicarati. Athassā sāmiko ‘‘sve pavāraṇā bhavissatī’’ti mahānasābhimukho vātapāne ṭhatvā ‘‘kiṃ nu kho karontī sā andhabālā vicaratī’’ti olokento taṃ seṭṭhīdhītaraṃ sedakilinnaṃ chārikāya okiṇṇaṃ aṅgāramasimakkhitaṃ tathā saṃvidahitvā vicaramānaṃ disvā ‘‘aho andhabālā evarūpe ṭhāne imaṃ sirisampattiṃ nānubhavati, ‘muṇḍakasamaṇe upaṭṭhahissāmī’ti tuṭṭhacittā vicaratī’’ti hasitvā apagañchi.
तस्मिं अपगते तस्स सन्तिके ठिता सिरिमा ‘‘किं नु खो ओलोकेत्वा एस हसी’’ति तेनेव वातपानेन ओलोकेन्ती उत्तरं दिस्वा ‘‘इमं ओलोकेत्वा इमिना हसितं, अद्धा इमस्स एताय सद्धिं सन्थवो अत्थी’’ति चिन्तेसि। सा किर अड्ढमासं तस्मिं गेहे बाहिरकइत्थी हुत्वा वसमानापि तं सम्पत्तिं अनुभवमाना अत्तनो बाहिरकइत्थिभावं अजानित्वा ‘‘अहं घरसामिनी’’ति सञ्ञमकासि। सा उत्तराय आघातं बन्धित्वा ‘‘दुक्खमस्सा उप्पादेस्सामी’’ति पासादा ओरुय्ह महानसं पविसित्वा पूवपचनट्ठाने पक्कुथितं सप्पिं कटच्छुना आदाय उत्तराभिमुखं पायासि। उत्तरा तं आगच्छन्तिं दिस्वा ‘‘मम सहायिकाय मय्हं उपकारो कतो, चक्कवाळं अतिसम्बाधं, ब्रह्मलोको अतिनीचको, मम सहायिकाय गुणोव महन्तो। अहञ्हि एतं निस्साय दानञ्च दातुं धम्मञ्च सोतुं लभिं। सचे मम एतिस्सा उपरि कोपो अत्थि, इदं सप्पि मं दहतु। सचे नत्थि, मा दहतू’’ति तं मेत्ताय फरि। ताय तस्सा मत्थके आसित्तं पक्कुथितसप्पि सीतुदकं विय अहोसि।
Tasmiṃ apagate tassa santike ṭhitā sirimā ‘‘kiṃ nu kho oloketvā esa hasī’’ti teneva vātapānena olokentī uttaraṃ disvā ‘‘imaṃ oloketvā iminā hasitaṃ, addhā imassa etāya saddhiṃ santhavo atthī’’ti cintesi. Sā kira aḍḍhamāsaṃ tasmiṃ gehe bāhirakaitthī hutvā vasamānāpi taṃ sampattiṃ anubhavamānā attano bāhirakaitthibhāvaṃ ajānitvā ‘‘ahaṃ gharasāminī’’ti saññamakāsi. Sā uttarāya āghātaṃ bandhitvā ‘‘dukkhamassā uppādessāmī’’ti pāsādā oruyha mahānasaṃ pavisitvā pūvapacanaṭṭhāne pakkuthitaṃ sappiṃ kaṭacchunā ādāya uttarābhimukhaṃ pāyāsi. Uttarā taṃ āgacchantiṃ disvā ‘‘mama sahāyikāya mayhaṃ upakāro kato, cakkavāḷaṃ atisambādhaṃ, brahmaloko atinīcako, mama sahāyikāya guṇova mahanto. Ahañhi etaṃ nissāya dānañca dātuṃ dhammañca sotuṃ labhiṃ. Sace mama etissā upari kopo atthi, idaṃ sappi maṃ dahatu. Sace natthi, mā dahatū’’ti taṃ mettāya phari. Tāya tassā matthake āsittaṃ pakkuthitasappi sītudakaṃ viya ahosi.
अथ नं ‘‘इदं सीतलं भविस्सती’’ति कटच्छुं पूरेत्वा आदाय आगच्छन्तिं उत्तराय दासियो दिस्वा ‘‘अपेहि दुब्बिनीते, न त्वं अम्हाकं अय्याय पक्कुथितं सप्पिं आसिञ्चितुं अनुच्छविका’’ति सन्तज्जेन्तियो इतो चितो च उट्ठाय हत्थेहि च पादेहि च पोथेत्वा भूमियं पातेसुं। उत्तरा वारेन्तीपि वारेतुं नासक्खि। अथस्सा उपरि ठिता सब्बा दासियो पटिबाहित्वा ‘‘किस्स ते एवरूपं भारियं कत’’न्ति सिरिमं ओवदित्वा उण्होदकेन न्हापेत्वा सतपाकतेलेन अब्भञ्जि। तस्मिं खणे सा अत्तनो बाहिरकित्थिभावं ञत्वा चिन्तेसि – ‘‘मया भारियं कम्मं कतं सामिकस्स हसनमत्तकारणा इमिस्सा उपरि पक्कुथितं सप्पिं आसिञ्चन्तिया, अयं ‘गण्हथ न’न्ति दासियो न आणापेसि। मं विहेठनकालेपि सब्बदासियो पटिबाहित्वा मय्हं कत्तब्बमेव अकासि। सचाहं इमं न खमापेस्सामि, मुद्धा मे सत्तधा फलेय्या’’ति तस्सा पादमूले निपज्जित्वा, ‘‘अय्ये, खमाहि मे’’ति आह। अहं सपितिका धीता, पितरि खमन्ते खमामीति। होतु, अय्ये, पितरं ते पुण्णसेट्ठिं खमापेस्सामीति। पुण्णो मम वट्टजनकपिता, विवट्टजनके पितरि खमन्ते पनाहं खमिस्सामीति। को पन ते विवट्टजनकपिताति? सम्मासम्बुद्धोति। मय्हं तेन सद्धिं विस्सासो नत्थीति। अहं करिस्सामि, सत्था स्वे भिक्खुसङ्घं आदाय इधागमिस्सति, त्वं यथालद्धं सक्कारं गहेत्वा इधेव आगन्त्वा तं खमापेहीति। सा ‘‘साधु, अय्ये’’ति उट्ठाय अत्तनो गेहं गन्त्वा पञ्चसता परिवारित्थियो आणापेत्वा नानाविधानि खादनीयानि चेव सूपेय्यानि च सम्पादेत्वा पुनदिवसे तं सक्कारं आदाय उत्तराय गेहं आगन्त्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स पत्ते पतिट्ठापेतुं अविसहन्ती अट्ठासि। तं सब्बं गहेत्वा उत्तराव संविदहि। सिरिमापि भत्तकिच्चावसाने सद्धिं परिवारेन सत्थु पादमूले निपज्जि।
Atha naṃ ‘‘idaṃ sītalaṃ bhavissatī’’ti kaṭacchuṃ pūretvā ādāya āgacchantiṃ uttarāya dāsiyo disvā ‘‘apehi dubbinīte, na tvaṃ amhākaṃ ayyāya pakkuthitaṃ sappiṃ āsiñcituṃ anucchavikā’’ti santajjentiyo ito cito ca uṭṭhāya hatthehi ca pādehi ca pothetvā bhūmiyaṃ pātesuṃ. Uttarā vārentīpi vāretuṃ nāsakkhi. Athassā upari ṭhitā sabbā dāsiyo paṭibāhitvā ‘‘kissa te evarūpaṃ bhāriyaṃ kata’’nti sirimaṃ ovaditvā uṇhodakena nhāpetvā satapākatelena abbhañji. Tasmiṃ khaṇe sā attano bāhirakitthibhāvaṃ ñatvā cintesi – ‘‘mayā bhāriyaṃ kammaṃ kataṃ sāmikassa hasanamattakāraṇā imissā upari pakkuthitaṃ sappiṃ āsiñcantiyā, ayaṃ ‘gaṇhatha na’nti dāsiyo na āṇāpesi. Maṃ viheṭhanakālepi sabbadāsiyo paṭibāhitvā mayhaṃ kattabbameva akāsi. Sacāhaṃ imaṃ na khamāpessāmi, muddhā me sattadhā phaleyyā’’ti tassā pādamūle nipajjitvā, ‘‘ayye, khamāhi me’’ti āha. Ahaṃ sapitikā dhītā, pitari khamante khamāmīti. Hotu, ayye, pitaraṃ te puṇṇaseṭṭhiṃ khamāpessāmīti. Puṇṇo mama vaṭṭajanakapitā, vivaṭṭajanake pitari khamante panāhaṃ khamissāmīti. Ko pana te vivaṭṭajanakapitāti? Sammāsambuddhoti. Mayhaṃ tena saddhiṃ vissāso natthīti. Ahaṃ karissāmi, satthā sve bhikkhusaṅghaṃ ādāya idhāgamissati, tvaṃ yathāladdhaṃ sakkāraṃ gahetvā idheva āgantvā taṃ khamāpehīti. Sā ‘‘sādhu, ayye’’ti uṭṭhāya attano gehaṃ gantvā pañcasatā parivāritthiyo āṇāpetvā nānāvidhāni khādanīyāni ceva sūpeyyāni ca sampādetvā punadivase taṃ sakkāraṃ ādāya uttarāya gehaṃ āgantvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa patte patiṭṭhāpetuṃ avisahantī aṭṭhāsi. Taṃ sabbaṃ gahetvā uttarāva saṃvidahi. Sirimāpi bhattakiccāvasāne saddhiṃ parivārena satthu pādamūle nipajji.
अथ नं सत्था पुच्छि – ‘‘को ते अपराधो’’ति? भन्ते, मया हिय्यो इदं नाम कतं, अथ मे सहायिका मं विहेठयमाना दासियो निवारेत्वा मय्हं उपकारमेव अकासि। साहं इमिस्सा गुणं जानित्वा इमं खमापेसिं, अथ मं एसा ‘‘तुम्हेसु खमन्तेसु खमिस्सामी’’ति आह। ‘‘एवं किर उत्तरे’’ति? ‘‘आम, भन्ते, सीसे मे सहायिकाय पक्कुथितसप्पि आसित्त’’न्ति। अथ ‘‘तया किं चिन्तित’’न्ति? ‘‘चक्कवाळं अतिसम्बाधं, ब्रह्मलोको अतिनीचको, मम सहायिकाय गुणोव महन्तो। अहञ्हि एतं निस्साय दानञ्च दातुं धम्मञ्च सोतुं अलत्थं, सचे मे इमिस्सा उपरि कोपो अत्थि, इदं मं दहतु। नो चे, मा दहतू’’ति एवं चिन्तेत्वा इमं मेत्ताय फरिं, भन्तेति। सत्था ‘‘साधु साधु, उत्तरे, एवं कोधं जिनितुं वट्टति। कोधो हि नाम अक्कोधेन, अक्कोसकपरिभासको अनक्कोसन्तेन अपरिभासन्तेन, थद्धमच्छरी अत्तनो सन्तकस्स दानेन, मुसावादी सच्चवचनेन जिनितब्बो’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Atha naṃ satthā pucchi – ‘‘ko te aparādho’’ti? Bhante, mayā hiyyo idaṃ nāma kataṃ, atha me sahāyikā maṃ viheṭhayamānā dāsiyo nivāretvā mayhaṃ upakārameva akāsi. Sāhaṃ imissā guṇaṃ jānitvā imaṃ khamāpesiṃ, atha maṃ esā ‘‘tumhesu khamantesu khamissāmī’’ti āha. ‘‘Evaṃ kira uttare’’ti? ‘‘Āma, bhante, sīse me sahāyikāya pakkuthitasappi āsitta’’nti. Atha ‘‘tayā kiṃ cintita’’nti? ‘‘Cakkavāḷaṃ atisambādhaṃ, brahmaloko atinīcako, mama sahāyikāya guṇova mahanto. Ahañhi etaṃ nissāya dānañca dātuṃ dhammañca sotuṃ alatthaṃ, sace me imissā upari kopo atthi, idaṃ maṃ dahatu. No ce, mā dahatū’’ti evaṃ cintetvā imaṃ mettāya phariṃ, bhanteti. Satthā ‘‘sādhu sādhu, uttare, evaṃ kodhaṃ jinituṃ vaṭṭati. Kodho hi nāma akkodhena, akkosakaparibhāsako anakkosantena aparibhāsantena, thaddhamaccharī attano santakassa dānena, musāvādī saccavacanena jinitabbo’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२२३.
223.
‘‘अक्कोधेन जिने कोधं, असाधुं साधुना जिने।
‘‘Akkodhena jine kodhaṃ, asādhuṃ sādhunā jine;
जिने कदरियं दानेन, सच्चेनालिकवादिन’’न्ति॥
Jine kadariyaṃ dānena, saccenālikavādina’’nti.
तत्थ अक्कोधेनाति कोधनो हि पुग्गलो अक्कोधेन हुत्वा जिनितब्बो। असाधुन्ति अभद्दको भद्दकेन हुत्वा जिनितब्बो। कदरियन्ति थद्धमच्छरी अत्तनो सन्तकस्स चागचित्तेन जिनितब्बो। अलिकवादी सच्चवचनेन जिनितब्बो। तस्मा एवमाह – ‘‘अक्कोधेन जिने कोधं…पे॰… सच्चेनालिकवादिन’’न्ति।
Tattha akkodhenāti kodhano hi puggalo akkodhena hutvā jinitabbo. Asādhunti abhaddako bhaddakena hutvā jinitabbo. Kadariyanti thaddhamaccharī attano santakassa cāgacittena jinitabbo. Alikavādī saccavacanena jinitabbo. Tasmā evamāha – ‘‘akkodhena jine kodhaṃ…pe… saccenālikavādina’’nti.
देसनावसाने सिरिमा सद्धिं पञ्चसताहि इत्थीहि सोतापत्तिफले पतिट्ठहीति।
Desanāvasāne sirimā saddhiṃ pañcasatāhi itthīhi sotāpattiphale patiṭṭhahīti.
उत्तराउपासिकावत्थु ततियं।
Uttarāupāsikāvatthu tatiyaṃ.
४. महामोग्गल्लानत्थेरपञ्हवत्थु
4. Mahāmoggallānattherapañhavatthu
सच्चं भणेति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो महामोग्गल्लानत्थेरस्स पञ्हं आरब्भ कथेसि।
Saccaṃbhaṇeti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto mahāmoggallānattherassa pañhaṃ ārabbha kathesi.
एकस्मिञ्हि समये थेरो देवचारिकं गन्त्वा महेसक्खाय देवताय विमानद्वारे ठत्वा तं अत्तनो सन्तिकं आगन्त्वा वन्दित्वा ठितं एवमाह – ‘‘देवते महती ते सम्पत्ति, किं कम्मं कत्वा इमं अलत्था’’ति? ‘‘मा मं, भन्ते, पुच्छथा’’ति। देवता किर अत्तनो परित्तकम्मेन लज्जमाना एवं वदति। सा पन थेरेन ‘‘कथेहियेवा’’ति वुच्चमाना आह – ‘‘भन्ते, मया नेव दानं दिन्नं, न पूजा कता, न धम्मो सुतो, केवलं सच्चमत्तं रक्खित’’न्ति। थेरो अञ्ञानि विमानद्वारानि गन्त्वा आगतागता अपरापि देवधीतरो पुच्छि। तासुपि तथेव निगुहित्वा थेरं पटिबाहितुं असक्कोन्तीसु एका ताव आह – ‘‘भन्ते, मया नेव दानादीसु कतं नाम अत्थि, अहं पन कस्सपबुद्धकाले परस्स दासी अहोसिं, तस्सा मे सामिको अतिविय चण्डो फरुसो, गहितग्गहितेनेव कट्ठेन वा कलिङ्गरेन वा सीसं भिन्दति। साहं उप्पन्ने कोपे ‘एस तव सामिको लक्खणाहतं वा कातुं नासादीनि वा छिन्दितुं इस्सरो, मा कुज्झी’ति अत्तानमेव परिभासेत्वा कोपं नाम न अकासिं, तेन मे अयं सम्पत्ति लद्धा’’ति। अपरा आह – ‘‘अहं, भन्ते, उच्छुखेत्तं रक्खमाना एकस्स भिक्खुनो उच्छुयट्ठिं अदासिं’’। अपरा एकं तिम्बरुसकं अदासिं। अपरा एकं एळालुकं अदासिं। अपरा एकं फारुसकं अदासिं। अपरा एकं मूलमुट्ठिं। अपरा ‘‘निम्बमुट्ठि’’न्तिआदिना नयेन अत्तना अत्तना कतं परित्तदानं आरोचेत्वा ‘‘इमिना इमिना कारणेन अम्हेहि अयं सम्पत्ति लद्धा’’ति आहंसु।
Ekasmiñhi samaye thero devacārikaṃ gantvā mahesakkhāya devatāya vimānadvāre ṭhatvā taṃ attano santikaṃ āgantvā vanditvā ṭhitaṃ evamāha – ‘‘devate mahatī te sampatti, kiṃ kammaṃ katvā imaṃ alatthā’’ti? ‘‘Mā maṃ, bhante, pucchathā’’ti. Devatā kira attano parittakammena lajjamānā evaṃ vadati. Sā pana therena ‘‘kathehiyevā’’ti vuccamānā āha – ‘‘bhante, mayā neva dānaṃ dinnaṃ, na pūjā katā, na dhammo suto, kevalaṃ saccamattaṃ rakkhita’’nti. Thero aññāni vimānadvārāni gantvā āgatāgatā aparāpi devadhītaro pucchi. Tāsupi tatheva niguhitvā theraṃ paṭibāhituṃ asakkontīsu ekā tāva āha – ‘‘bhante, mayā neva dānādīsu kataṃ nāma atthi, ahaṃ pana kassapabuddhakāle parassa dāsī ahosiṃ, tassā me sāmiko ativiya caṇḍo pharuso, gahitaggahiteneva kaṭṭhena vā kaliṅgarena vā sīsaṃ bhindati. Sāhaṃ uppanne kope ‘esa tava sāmiko lakkhaṇāhataṃ vā kātuṃ nāsādīni vā chindituṃ issaro, mā kujjhī’ti attānameva paribhāsetvā kopaṃ nāma na akāsiṃ, tena me ayaṃ sampatti laddhā’’ti. Aparā āha – ‘‘ahaṃ, bhante, ucchukhettaṃ rakkhamānā ekassa bhikkhuno ucchuyaṭṭhiṃ adāsiṃ’’. Aparā ekaṃ timbarusakaṃ adāsiṃ. Aparā ekaṃ eḷālukaṃ adāsiṃ. Aparā ekaṃ phārusakaṃ adāsiṃ. Aparā ekaṃ mūlamuṭṭhiṃ. Aparā ‘‘nimbamuṭṭhi’’ntiādinā nayena attanā attanā kataṃ parittadānaṃ ārocetvā ‘‘iminā iminā kāraṇena amhehi ayaṃ sampatti laddhā’’ti āhaṃsu.
थेरो ताहि कतकम्मं सुत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘सक्का नु खो, भन्ते, सच्चकथनमत्तेन, कोपनिब्बापनमत्तेन, अतिपरित्तकेन तिम्बरुसकादिदानमत्तेन दिब्बसम्पत्तिं लद्धु’’न्ति। ‘‘कस्मा मं, मोग्गल्लान, पुच्छसि, ननु ते देवताहि अयं अत्थो कथितो’’ति? ‘‘आम, भन्ते, लब्भति मञ्ञे एत्तकेन दिब्बसम्पत्ती’’ति। अथ नं सत्था ‘‘मोग्गल्लान, सच्चमत्तं कथेत्वापि कोपमत्तं जहित्वापि परित्तकं दानं दत्वापि देवलोकं गच्छतियेवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Thero tāhi katakammaṃ sutvā satthāraṃ upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘sakkā nu kho, bhante, saccakathanamattena, kopanibbāpanamattena, atiparittakena timbarusakādidānamattena dibbasampattiṃ laddhu’’nti. ‘‘Kasmā maṃ, moggallāna, pucchasi, nanu te devatāhi ayaṃ attho kathito’’ti? ‘‘Āma, bhante, labbhati maññe ettakena dibbasampattī’’ti. Atha naṃ satthā ‘‘moggallāna, saccamattaṃ kathetvāpi kopamattaṃ jahitvāpi parittakaṃ dānaṃ datvāpi devalokaṃ gacchatiyevā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२२४.
224.
‘‘सच्चं भणे न कुज्झेय्य, दज्जा अप्पम्पि याचितो।
‘‘Saccaṃ bhaṇe na kujjheyya, dajjā appampi yācito;
एतेहि तीहि ठानेहि, गच्छे देवान सन्तिके’’ति॥
Etehi tīhi ṭhānehi, gacche devāna santike’’ti.
तत्थ सच्चं भणेति सच्चं दीपेय्य वोहरेय्य, सच्चे पतिट्ठहेय्याति अत्थो। न कुज्झेय्याति परस्स न कुज्झेय्य । याचितोति याचका नाम सीलवन्तो पब्बजिता। ते हि किञ्चापि ‘‘देथा’’ति अयाचित्वाव घरद्वारे तिट्ठन्ति, अत्थतो पन याचन्तियेव नाम। एवं सीलवन्तेहि याचितो अप्पस्मिं देय्यधम्मे विज्जमाने अप्पमत्तकम्पि ददेय्य। एतेहि तीहीति एतेसु तीसु एकेनापि कारणेन देवलोकं गच्छेय्याति अत्थो।
Tattha saccaṃ bhaṇeti saccaṃ dīpeyya vohareyya, sacce patiṭṭhaheyyāti attho. Na kujjheyyāti parassa na kujjheyya . Yācitoti yācakā nāma sīlavanto pabbajitā. Te hi kiñcāpi ‘‘dethā’’ti ayācitvāva gharadvāre tiṭṭhanti, atthato pana yācantiyeva nāma. Evaṃ sīlavantehi yācito appasmiṃ deyyadhamme vijjamāne appamattakampi dadeyya. Etehi tīhīti etesu tīsu ekenāpi kāraṇena devalokaṃ gaccheyyāti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
महामोग्गल्लानत्थेरपञ्हवत्थु चतुत्थं।
Mahāmoggallānattherapañhavatthu catutthaṃ.
५. बुद्धपितुब्राह्मणवत्थु
5. Buddhapitubrāhmaṇavatthu
अहिंसका येति इमं धम्मदेसनं सत्था साकेतं निस्साय अञ्जनवने विहरन्तो भिक्खूहि पट्ठपञ्हं आरब्भ कथेसि।
Ahiṃsakā yeti imaṃ dhammadesanaṃ satthā sāketaṃ nissāya añjanavane viharanto bhikkhūhi paṭṭhapañhaṃ ārabbha kathesi.
भगवतो किर भिक्खुसङ्घपरिवुतस्स साकेतं पिण्डाय पविसनकाले एको साकेतवासी महल्लकब्राह्मणो नगरतो निक्खमन्तो अन्तरघरद्वारे दसबलं दिस्वा पादेसु निपतित्वा गोप्फकेसु दळ्हं गहेत्वा, ‘‘तात, ननु नाम पुत्तेहि जिण्णकाले मातापितरो पटिजग्गितब्बा, कस्मा एत्तकं कालं अम्हाकं अत्तानं न दस्सेसि। मया ताव दिट्ठोसि, मातरम्पि पस्सितुं एही’’ति सत्थारं गहेत्वा अत्तनो गेहं अगमासि। सत्था तत्थ गन्त्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि सद्धिं भिक्खुसङ्घेन। ब्राह्मणीपि आगन्त्वा सत्थु पादेसु निपतित्वा, ‘‘तात, एत्तकं कालं कुहिं गतोसि, ननु नाम मातापितरो महल्लककाले उपट्ठातब्बा’’ति वत्वा पुत्तधीतरो ‘‘एथ भातरं वन्दथा’’ति वन्दापेसि। ते उभोपि तुट्ठमानसा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं परिविसित्वा, ‘‘भन्ते, इधेव निबद्धं भिक्खं गण्हथा’’ति वत्वा ‘‘बुद्धा नाम एकट्ठानेयेव निबद्धं भिक्खं न गण्हन्ती’’ति वुत्ते, ‘‘तेन हि, भन्ते, ये वो निमन्तेतुं आगच्छन्ति, ते अम्हाकं सन्तिकं पहिणेय्याथा’’ति आहंसु। सत्था ततो पट्ठाय निमन्तेतुं आगते ‘‘गन्त्वा ब्राह्मणस्स आरोचेय्याथा’’ति पेसेसि। ते गन्त्वा ‘‘मयं स्वातनाय सत्थारं निमन्तेमा’’ति ब्राह्मणं वदन्ति। ब्राह्मणो पुनदिवसे अत्तनो गेहतो भत्तभाजनसूपेय्यभाजनानि आदाय सत्थु निसीदनट्ठानं गच्छति। अञ्ञत्र पन निमन्तने असति सत्था ब्राह्मणस्सेव गेहे भत्तकिच्चं करोति। ते उभोपि अत्तनो देय्यधम्मं निच्चकालं तथागतस्स देन्ता धम्मकथं सुणन्ता अनागामिफलं पापुणिंसु।
Bhagavato kira bhikkhusaṅghaparivutassa sāketaṃ piṇḍāya pavisanakāle eko sāketavāsī mahallakabrāhmaṇo nagarato nikkhamanto antaragharadvāre dasabalaṃ disvā pādesu nipatitvā gopphakesu daḷhaṃ gahetvā, ‘‘tāta, nanu nāma puttehi jiṇṇakāle mātāpitaro paṭijaggitabbā, kasmā ettakaṃ kālaṃ amhākaṃ attānaṃ na dassesi. Mayā tāva diṭṭhosi, mātarampi passituṃ ehī’’ti satthāraṃ gahetvā attano gehaṃ agamāsi. Satthā tattha gantvā paññatte āsane nisīdi saddhiṃ bhikkhusaṅghena. Brāhmaṇīpi āgantvā satthu pādesu nipatitvā, ‘‘tāta, ettakaṃ kālaṃ kuhiṃ gatosi, nanu nāma mātāpitaro mahallakakāle upaṭṭhātabbā’’ti vatvā puttadhītaro ‘‘etha bhātaraṃ vandathā’’ti vandāpesi. Te ubhopi tuṭṭhamānasā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ parivisitvā, ‘‘bhante, idheva nibaddhaṃ bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti vatvā ‘‘buddhā nāma ekaṭṭhāneyeva nibaddhaṃ bhikkhaṃ na gaṇhantī’’ti vutte, ‘‘tena hi, bhante, ye vo nimantetuṃ āgacchanti, te amhākaṃ santikaṃ pahiṇeyyāthā’’ti āhaṃsu. Satthā tato paṭṭhāya nimantetuṃ āgate ‘‘gantvā brāhmaṇassa āroceyyāthā’’ti pesesi. Te gantvā ‘‘mayaṃ svātanāya satthāraṃ nimantemā’’ti brāhmaṇaṃ vadanti. Brāhmaṇo punadivase attano gehato bhattabhājanasūpeyyabhājanāni ādāya satthu nisīdanaṭṭhānaṃ gacchati. Aññatra pana nimantane asati satthā brāhmaṇasseva gehe bhattakiccaṃ karoti. Te ubhopi attano deyyadhammaṃ niccakālaṃ tathāgatassa dentā dhammakathaṃ suṇantā anāgāmiphalaṃ pāpuṇiṃsu.
भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, ब्राह्मणो ‘तथागतस्स सुद्धोदनो पिता, महामाया माता’ति जानाति, जानन्तोव सद्धिं ब्राह्मणिया तथागतं ‘अम्हाकं पुत्तो’ति वदति, सत्थापि तथेव अधिवासेति। किं नु खो कारण’’न्ति? सत्था तेसं कथं सुत्वा, ‘‘भिक्खवे, उभोपि ते अत्तनो पुत्तमेव पुत्तोति वदन्ती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, brāhmaṇo ‘tathāgatassa suddhodano pitā, mahāmāyā mātā’ti jānāti, jānantova saddhiṃ brāhmaṇiyā tathāgataṃ ‘amhākaṃ putto’ti vadati, satthāpi tatheva adhivāseti. Kiṃ nu kho kāraṇa’’nti? Satthā tesaṃ kathaṃ sutvā, ‘‘bhikkhave, ubhopi te attano puttameva puttoti vadantī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते, भिक्खवे, अयं ब्राह्मणो निरन्तरं पञ्च जातिसतानि मय्हं पिता अहोसि, पञ्च जातिसतानि चूळपिता, पञ्च जातिसतानि महापिता। सापि मे ब्राह्मणी निरन्तरमेव पञ्च जातिसतानि माता अहोसि, पञ्च जातिसतानि चूळमाता, पञ्च जातिसतानि महामाता। एवाहं दियड्ढजातिसहस्सं ब्राह्मणस्स हत्थे संवड्ढो, दियड्ढजातिसहस्सं ब्राह्मणिया हत्थेति तीणि जातिसहस्सानि तेसं पुत्तभावं दस्सेत्वा इमा गाथा अभासि –
Atīte, bhikkhave, ayaṃ brāhmaṇo nirantaraṃ pañca jātisatāni mayhaṃ pitā ahosi, pañca jātisatāni cūḷapitā, pañca jātisatāni mahāpitā. Sāpi me brāhmaṇī nirantarameva pañca jātisatāni mātā ahosi, pañca jātisatāni cūḷamātā, pañca jātisatāni mahāmātā. Evāhaṃ diyaḍḍhajātisahassaṃ brāhmaṇassa hatthe saṃvaḍḍho, diyaḍḍhajātisahassaṃ brāhmaṇiyā hattheti tīṇi jātisahassāni tesaṃ puttabhāvaṃ dassetvā imā gāthā abhāsi –
‘‘यस्मिं मनो निविसति, चित्तञ्चापि पसीदति।
‘‘Yasmiṃ mano nivisati, cittañcāpi pasīdati;
अदिट्ठपुब्बके पोसे, कामं तस्मिम्पि विस्ससे॥ (जा॰ १.१.६८)।
Adiṭṭhapubbake pose, kāmaṃ tasmimpi vissase. (jā. 1.1.68);
‘‘पुब्बेव सन्निवासेन, पच्चुप्पन्नहितेन वा।
‘‘Pubbeva sannivāsena, paccuppannahitena vā;
एवं तं जायते पेमं, उप्पलंव यथोदके’’ति॥ (जा॰ १.२.१७४)।
Evaṃ taṃ jāyate pemaṃ, uppalaṃva yathodake’’ti. (jā. 1.2.174);
सत्था तेमासमेव तं कुलं निस्साय विहासि। ते उभोपि अरहत्तं सच्छिकत्वा परिनिब्बायिंसु। अथ नेसं महासक्कारं कत्वा उभोपि एककूटागारमेव आरोपेत्वा नीहरिंसु। सत्थापि पञ्चसतभिक्खुपरिवारो तेहि सद्धिंयेव आळाहनं अगमासि। ‘‘बुद्धानं किर मातापितरो’’ति महाजनो निक्खमि। सत्थापि आळाहनसमीपे एकं सालं पविसित्वा अट्ठासि। मनुस्सा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्ते ठत्वा, ‘‘भन्ते, ‘मातापितरो वो कालकता’ति मा चिन्तयित्था’’ति सत्थारा सद्धिं पटिसन्थारं करोन्ति। सत्था ते ‘‘मा एवं अवचुत्था’’ति अप्पटिक्खिपित्वा परिसाय आसयं ओलोकेत्वा तङ्खणानुरूपं धम्मं देसेन्तो –
Satthā temāsameva taṃ kulaṃ nissāya vihāsi. Te ubhopi arahattaṃ sacchikatvā parinibbāyiṃsu. Atha nesaṃ mahāsakkāraṃ katvā ubhopi ekakūṭāgārameva āropetvā nīhariṃsu. Satthāpi pañcasatabhikkhuparivāro tehi saddhiṃyeva āḷāhanaṃ agamāsi. ‘‘Buddhānaṃ kira mātāpitaro’’ti mahājano nikkhami. Satthāpi āḷāhanasamīpe ekaṃ sālaṃ pavisitvā aṭṭhāsi. Manussā satthāraṃ vanditvā ekamante ṭhatvā, ‘‘bhante, ‘mātāpitaro vo kālakatā’ti mā cintayitthā’’ti satthārā saddhiṃ paṭisanthāraṃ karonti. Satthā te ‘‘mā evaṃ avacutthā’’ti appaṭikkhipitvā parisāya āsayaṃ oloketvā taṅkhaṇānurūpaṃ dhammaṃ desento –
‘‘अप्पं वत जीवितं इदं,
‘‘Appaṃ vata jīvitaṃ idaṃ,
ओरं वस्ससतापि मिय्यति।
Oraṃ vassasatāpi miyyati;
यो चेपि अतिच्च जीवति,
Yo cepi aticca jīvati,
अथ सो जरसापि मिय्यती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ८१०; महानि॰ ३९) –
Atha so jarasāpi miyyatī’’ti. (su. ni. 810; mahāni. 39) –
इदं जरासुत्तं कथेसि। देसनावसाने चतुरासीतिया पाणसहस्सानं धम्माभिसमयो अहोसि। भिक्खू ब्राह्मणस्स च ब्राह्मणिया च परिनिब्बुतभावं अजानन्ता, ‘‘भन्ते, तेसं को अभिसम्परायो’’ति पुच्छिंसु। सत्था, ‘‘भिक्खवे, एवरूपानं असेखमुनीनं अभिसम्परायो नाम नत्थि। एवरूपा हि अच्चुतं अमतं महानिब्बानमेव पापुणन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Idaṃ jarāsuttaṃ kathesi. Desanāvasāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Bhikkhū brāhmaṇassa ca brāhmaṇiyā ca parinibbutabhāvaṃ ajānantā, ‘‘bhante, tesaṃ ko abhisamparāyo’’ti pucchiṃsu. Satthā, ‘‘bhikkhave, evarūpānaṃ asekhamunīnaṃ abhisamparāyo nāma natthi. Evarūpā hi accutaṃ amataṃ mahānibbānameva pāpuṇantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२२५.
225.
‘‘अहिंसका ये मुनयो, निच्चं कायेन संवुता।
‘‘Ahiṃsakā ye munayo, niccaṃ kāyena saṃvutā;
ते यन्ति अच्चुतं ठानं, यत्थ गन्त्वा न सोचरे’’ति॥
Te yanti accutaṃ ṭhānaṃ, yattha gantvā na socare’’ti.
तत्थ मुनयोति मोनेय्यपटिपदाय मग्गफलपत्ता असेखमुनयो। कायेनाति देसनामत्तमेवेतं, तीहिपि द्वारेहि सुसंवुताति अत्थो। अच्चुतन्ति सस्सतं। ठानन्ति अकुप्पट्ठानं धुवट्ठानं। यत्थाति यस्मिं निब्बाने गन्त्वा न सोचरे न सोचन्ति न विहञ्ञन्ति, तं ठानं गच्छन्तीति अत्थो।
Tattha munayoti moneyyapaṭipadāya maggaphalapattā asekhamunayo. Kāyenāti desanāmattamevetaṃ, tīhipi dvārehi susaṃvutāti attho. Accutanti sassataṃ. Ṭhānanti akuppaṭṭhānaṃ dhuvaṭṭhānaṃ. Yatthāti yasmiṃ nibbāne gantvā na socare na socanti na vihaññanti, taṃ ṭhānaṃ gacchantīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
बुद्धपितुब्राह्मणवत्थु पञ्चमं।
Buddhapitubrāhmaṇavatthu pañcamaṃ.
६. पुण्णदासीवत्थु
6. Puṇṇadāsīvatthu
सदा जागरमानानन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था गिज्झकूटे विहरन्तो पुण्णं नाम राजगहसेट्ठिनो दासिं आरब्भ कथेसि।
Sadā jāgaramānānanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā gijjhakūṭe viharanto puṇṇaṃ nāma rājagahaseṭṭhino dāsiṃ ārabbha kathesi.
तस्सा किर एकदिवसं कोट्टनत्थाय बहुवीहिं अदंसु। सा रत्तिम्पि दीपं जालेत्वा वीहिं कोट्टेन्ती विस्समनत्थाय सेदतिन्तेन गत्तेन बहिवाते अट्ठासि। तस्मिं समये दब्बो मल्लपुत्तो भिक्खूनं सेनासनपञ्ञापको अहोसि। सो धम्मस्सवनं सुत्वा अत्तनो अत्तनो सेनासनं गच्छन्तानं भिक्खूनं अङ्गुलिं जालेत्वा पुरतो पुरतो मग्गदेसनत्थाय गच्छन्तो भिक्खूनं आलोकं निम्मिनि। पुण्णा तेनालोकेन पब्बते विचरन्ते भिक्खू दिस्वा ‘‘अहं ताव अत्तनो दुक्खेन उपद्दुता इमायपि वेलाय निद्दं न उपेमि, भद्दन्ता किं कारणा न निद्दायन्ती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘अद्धा कस्सचि भिक्खुनो अफासुकं वा भविस्सति, दीघजातिकेन वा उपद्दवो भविस्सती’’ति सञ्ञं कत्वा पातोव कुण्डकं आदाय उदकेन तेमेत्वा हत्थतले पूवं कत्वा अङ्गारेसु पचित्वा उच्छङ्गे कत्वा तित्थमग्गे खादिस्सामीति घटं आदाय तित्थाभिमुखी पायासि। सत्थापि गामं पिण्डाय पविसितुं तमेव मग्गं पटिपज्जि।
Tassā kira ekadivasaṃ koṭṭanatthāya bahuvīhiṃ adaṃsu. Sā rattimpi dīpaṃ jāletvā vīhiṃ koṭṭentī vissamanatthāya sedatintena gattena bahivāte aṭṭhāsi. Tasmiṃ samaye dabbo mallaputto bhikkhūnaṃ senāsanapaññāpako ahosi. So dhammassavanaṃ sutvā attano attano senāsanaṃ gacchantānaṃ bhikkhūnaṃ aṅguliṃ jāletvā purato purato maggadesanatthāya gacchanto bhikkhūnaṃ ālokaṃ nimmini. Puṇṇā tenālokena pabbate vicarante bhikkhū disvā ‘‘ahaṃ tāva attano dukkhena upaddutā imāyapi velāya niddaṃ na upemi, bhaddantā kiṃ kāraṇā na niddāyantī’’ti cintetvā ‘‘addhā kassaci bhikkhuno aphāsukaṃ vā bhavissati, dīghajātikena vā upaddavo bhavissatī’’ti saññaṃ katvā pātova kuṇḍakaṃ ādāya udakena temetvā hatthatale pūvaṃ katvā aṅgāresu pacitvā ucchaṅge katvā titthamagge khādissāmīti ghaṭaṃ ādāya titthābhimukhī pāyāsi. Satthāpi gāmaṃ piṇḍāya pavisituṃ tameva maggaṃ paṭipajji.
सा सत्थारं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अञ्ञेसु दिवसेसु सत्थरि दिट्ठेपि मम देय्यधम्मो न होति, देय्यधम्मे सति सत्थारं न पस्सामि, इदानि मे देय्यधम्मो च अत्थि, सत्था च सम्मुखीभूतो। सचे लूखं वा पणीतं वाति अचिन्तेत्वा गण्हेय्य, ददेय्याहं इमं पूव’’न्ति घटं एकमन्ते निक्खिपित्वा सत्थारं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते , इमं लूखं दानं पटिग्गण्हन्ता मम सङ्गहं करोथा’’ति आह। सत्था आनन्दत्थेरं ओलोकेत्वा तेन नीहरित्वा दिन्नं महाराजदत्तियं पत्तं उपनामेत्वा पूवं गण्हि। पुण्णापि तं सत्थु पत्ते पतिट्ठपेत्वाव पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हेहि दिट्ठधम्मोयेव मे समिज्झतू’’ति आह। सत्था ‘‘एवं होतू’’ति ठितकोव अनुमोदनं अकासि।
Sā satthāraṃ disvā cintesi – ‘‘aññesu divasesu satthari diṭṭhepi mama deyyadhammo na hoti, deyyadhamme sati satthāraṃ na passāmi, idāni me deyyadhammo ca atthi, satthā ca sammukhībhūto. Sace lūkhaṃ vā paṇītaṃ vāti acintetvā gaṇheyya, dadeyyāhaṃ imaṃ pūva’’nti ghaṭaṃ ekamante nikkhipitvā satthāraṃ vanditvā, ‘‘bhante , imaṃ lūkhaṃ dānaṃ paṭiggaṇhantā mama saṅgahaṃ karothā’’ti āha. Satthā ānandattheraṃ oloketvā tena nīharitvā dinnaṃ mahārājadattiyaṃ pattaṃ upanāmetvā pūvaṃ gaṇhi. Puṇṇāpi taṃ satthu patte patiṭṭhapetvāva pañcapatiṭṭhitena vanditvā, ‘‘bhante, tumhehi diṭṭhadhammoyeva me samijjhatū’’ti āha. Satthā ‘‘evaṃ hotū’’ti ṭhitakova anumodanaṃ akāsi.
पुण्णापि चिन्तेसि – ‘‘किञ्चापि मे सत्था सङ्गहं करोन्तो पूवं गण्हि, न पनिदं खादिस्सति। अद्धा पुरतो काकस्स वा सुनखस्स वा दत्वा रञ्ञो वा राजपुत्तस्स वा गेहं गन्त्वा पणीतभोजनं भुञ्जिस्सती’’ति। सत्थापि ‘‘किं नु खो एसा चिन्तेसी’’ति तस्सा चित्ताचारं ञत्वा आनन्दत्थेरं ओलोकेत्वा निसीदनाकारं दस्सेसि। थेरो चीवरं पञ्ञापेत्वा अदासि। सत्था बहिनगरेयेव निसीदित्वा भत्तकिच्चं अकासि। देवता सकलचक्कवाळगब्भे देवमनुस्सानं उपकप्पनकं ओजं मधुपटलं विय पीळेत्वा तत्थ पक्खिपिंसु। पुण्णा च ओलोकेन्ती अट्ठासि। भत्तकिच्चावसाने थेरो उदकं अदासि। सत्था कतभत्तकिच्चो पुण्णं आमन्तेत्वा ‘‘कस्मा त्वं पुण्णे मम सावके परिभवसी’’ति आह। न परिभवामि, भन्तेति। अथ तया मम सावके ओलोकेत्वा किं कथितन्ति? ‘‘अहं ताव इमिना दुक्खुपद्दवेन निद्दं न उपेमि, भद्दन्ता किमत्थं निद्दं न उपेन्ति, अद्धा कस्सचि अफासुकं वा भविस्सति, दीघजातिकेन वा उपद्दवो भविस्सती’’ति एत्तकं मया, भन्ते, चिन्तितन्ति। सत्था तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘पुण्णे त्वं न ताव दुक्खुपद्दवेन निद्दायसि, मम सावका सदा जागरियमनुयुत्तताय न निद्दायन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Puṇṇāpi cintesi – ‘‘kiñcāpi me satthā saṅgahaṃ karonto pūvaṃ gaṇhi, na panidaṃ khādissati. Addhā purato kākassa vā sunakhassa vā datvā rañño vā rājaputtassa vā gehaṃ gantvā paṇītabhojanaṃ bhuñjissatī’’ti. Satthāpi ‘‘kiṃ nu kho esā cintesī’’ti tassā cittācāraṃ ñatvā ānandattheraṃ oloketvā nisīdanākāraṃ dassesi. Thero cīvaraṃ paññāpetvā adāsi. Satthā bahinagareyeva nisīditvā bhattakiccaṃ akāsi. Devatā sakalacakkavāḷagabbhe devamanussānaṃ upakappanakaṃ ojaṃ madhupaṭalaṃ viya pīḷetvā tattha pakkhipiṃsu. Puṇṇā ca olokentī aṭṭhāsi. Bhattakiccāvasāne thero udakaṃ adāsi. Satthā katabhattakicco puṇṇaṃ āmantetvā ‘‘kasmā tvaṃ puṇṇe mama sāvake paribhavasī’’ti āha. Na paribhavāmi, bhanteti. Atha tayā mama sāvake oloketvā kiṃ kathitanti? ‘‘Ahaṃ tāva iminā dukkhupaddavena niddaṃ na upemi, bhaddantā kimatthaṃ niddaṃ na upenti, addhā kassaci aphāsukaṃ vā bhavissati, dīghajātikena vā upaddavo bhavissatī’’ti ettakaṃ mayā, bhante, cintitanti. Satthā tassā vacanaṃ sutvā ‘‘puṇṇe tvaṃ na tāva dukkhupaddavena niddāyasi, mama sāvakā sadā jāgariyamanuyuttatāya na niddāyantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
२२६.
226.
‘‘सदा जागरमानानं, अहोरत्तानुसिक्खिनं।
‘‘Sadā jāgaramānānaṃ, ahorattānusikkhinaṃ;
निब्बानं अधिमुत्तानं, अत्थं गच्छन्ति आसवा’’ति॥
Nibbānaṃ adhimuttānaṃ, atthaṃ gacchanti āsavā’’ti.
तत्थ अहोरत्तानुसिक्खिनन्ति दिवा च रत्तिञ्च तिस्सो सिक्खा सिक्खमानानं। निब्बानं अधिमुत्तानन्ति निब्बानज्झासयानं। अत्थं गच्छन्तीति एवरूपानं सब्बेपि आसवा अत्थं विनासं नत्थिभावं गच्छन्तीति अत्थो।
Tattha ahorattānusikkhinanti divā ca rattiñca tisso sikkhā sikkhamānānaṃ. Nibbānaṃ adhimuttānanti nibbānajjhāsayānaṃ. Atthaṃ gacchantīti evarūpānaṃ sabbepi āsavā atthaṃ vināsaṃ natthibhāvaṃ gacchantīti attho.
देसनावसाने यथाठिता पुण्णा सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तपरिसायपि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Desanāvasāne yathāṭhitā puṇṇā sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattaparisāyapi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
सत्था कुण्डकअङ्गारपूवेन भत्तकिच्चं कत्वा विहारं अगमासि। भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘दुक्करं , आवुसो, सम्मासम्बुद्धेन कतं पुण्णाय दिन्नेन कुण्डकअङ्गारपूवेन भत्तकिच्चं करोन्तेना’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि मया इमाय दिन्नकुण्डकं परिभुत्तमेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरित्वा –
Satthā kuṇḍakaaṅgārapūvena bhattakiccaṃ katvā vihāraṃ agamāsi. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘dukkaraṃ , āvuso, sammāsambuddhena kataṃ puṇṇāya dinnena kuṇḍakaaṅgārapūvena bhattakiccaṃ karontenā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi mayā imāya dinnakuṇḍakaṃ paribhuttamevā’’ti vatvā atītaṃ āharitvā –
‘‘भुत्वा तिणपरिघासं, भुत्वा आचामकुण्डकं।
‘‘Bhutvā tiṇaparighāsaṃ, bhutvā ācāmakuṇḍakaṃ;
एतं ते भोजनं आसि, कस्मा दानि न भुञ्जसि॥
Etaṃ te bhojanaṃ āsi, kasmā dāni na bhuñjasi.
‘‘यत्थ पोसं न जानन्ति, जातिया विनयेन वा।
‘‘Yattha posaṃ na jānanti, jātiyā vinayena vā;
बहुं तत्थ महाब्रह्मे, अपि आचामकुण्डकं॥
Bahuṃ tattha mahābrahme, api ācāmakuṇḍakaṃ.
‘‘त्वञ्च खो मं पजानासि, यादिसायं हयुत्तमो।
‘‘Tvañca kho maṃ pajānāsi, yādisāyaṃ hayuttamo;
जानन्तो जानमागम्म, न ते भक्खामि कुण्डक’’न्ति॥ (जा॰ १.३.१०-१२) –
Jānanto jānamāgamma, na te bhakkhāmi kuṇḍaka’’nti. (jā. 1.3.10-12) –
इमं कुण्डकसिन्धवपोतकजातकं वित्थारेत्वा कथेसि।
Imaṃ kuṇḍakasindhavapotakajātakaṃ vitthāretvā kathesi.
पुण्णदासीवत्थु छट्ठं।
Puṇṇadāsīvatthu chaṭṭhaṃ.
७. अतुलउपासकवत्थु
7. Atulaupāsakavatthu
पोराणमेतन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अतुलं नाम उपासकं आरब्भ कथेसि।
Porāṇametanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto atulaṃ nāma upāsakaṃ ārabbha kathesi.
सो हि सावत्थिवासी उपासको पञ्चसतउपासकपरिवारो एकदिवसं ते उपासके आदाय धम्मस्सवनत्थाय विहारं गन्त्वा रेवतत्थेरस्स सन्तिके धम्मं सोतुकामो हुत्वा रेवतत्थेरं वन्दित्वा निसीदि। सो पनायस्मा पटिसल्लानारामो सीहो विय एकचारो, तस्मा तेन सद्धिं न किञ्चि कथेसि। सो ‘‘अयं थेरो न किञ्चि कथेसी’’ति कुद्धो उट्ठाय सारिपुत्तत्थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा एकमन्तं ठितो थेरेन ‘‘केनत्थेन आगतत्था’’ति वुत्ते ‘‘अहं, भन्ते, इमे उपासके आदाय धम्मस्सवनत्थाय रेवतत्थेरं उपसङ्कमिं, तस्स मे थेरो न किञ्चि कथेसि, स्वाहं तस्स कुज्झित्वा इधागतो, धम्मं मे कथेथा’’ति आह। अथ थेरो ‘‘तेन हि उपासका निसीदथा’’ति वत्वा बहुकं कत्वा अभिधम्मकथं कथेसि। उपासकोपि ‘‘अभिधम्मकथा नाम अतिसण्हा, थेरो बहुं अभिधम्ममेव कथेसि, अम्हाकं इमिना को अत्थो’’ति कुज्झित्वा परिसं आदाय आनन्दत्थेरस्स सन्तिकं अगमासि।
So hi sāvatthivāsī upāsako pañcasataupāsakaparivāro ekadivasaṃ te upāsake ādāya dhammassavanatthāya vihāraṃ gantvā revatattherassa santike dhammaṃ sotukāmo hutvā revatattheraṃ vanditvā nisīdi. So panāyasmā paṭisallānārāmo sīho viya ekacāro, tasmā tena saddhiṃ na kiñci kathesi. So ‘‘ayaṃ thero na kiñci kathesī’’ti kuddho uṭṭhāya sāriputtattherassa santikaṃ gantvā ekamantaṃ ṭhito therena ‘‘kenatthena āgatatthā’’ti vutte ‘‘ahaṃ, bhante, ime upāsake ādāya dhammassavanatthāya revatattheraṃ upasaṅkamiṃ, tassa me thero na kiñci kathesi, svāhaṃ tassa kujjhitvā idhāgato, dhammaṃ me kathethā’’ti āha. Atha thero ‘‘tena hi upāsakā nisīdathā’’ti vatvā bahukaṃ katvā abhidhammakathaṃ kathesi. Upāsakopi ‘‘abhidhammakathā nāma atisaṇhā, thero bahuṃ abhidhammameva kathesi, amhākaṃ iminā ko attho’’ti kujjhitvā parisaṃ ādāya ānandattherassa santikaṃ agamāsi.
थेरेनापि ‘‘किं उपासका’’ति वुत्ते, ‘‘भन्ते, मयं धम्मस्सवनत्थाय रेवतत्थेरं उपसङ्कमिम्हा, तस्स सन्तिके आलापसल्लापमत्तम्पि अलभित्वा कुद्धा सारिपुत्तत्थेरस्स सन्तिकं अगमिम्हा, सोपि नो अतिसण्हं बहुं अभिधम्ममेव कथेसि, ‘इमिना अम्हाकं को अत्थो’ति एतस्सापि कुज्झित्वा इधागमिम्हा, कथेहि नो, भन्ते, धम्मकथ’’न्ति। तेन हि निसीदित्वा सुणाथाति थेरो तेसं सुविञ्ञेय्यं कत्वा अप्पकमेव धम्मं कथेसि। ते थेरस्सपि कुज्झित्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु, अथ ने सत्था आह – ‘‘कस्मा उपासका आगतत्था’’ति? ‘‘धम्मस्सवनाय, भन्ते’’ति। ‘‘सुतो पन वो धम्मो’’ति? ‘‘भन्ते, मयं आदितो रेवतत्थेरं उपसङ्कमिम्हा, सो अम्हेहि सद्धिं न किञ्चि कथेसि, तस्स कुज्झित्वा सारिपुत्तत्थेरं उपसङ्कमिम्हा, तेन नो बहु अभिधम्मो कथितो, तं असल्लक्खेत्वा कुज्झित्वा आनन्दत्थेरं उपसङ्कमिम्हा, तेन नो अप्पमत्तकोव धम्मो कथितो, तस्सपि कुज्झित्वा इधागतम्हा’’ति।
Therenāpi ‘‘kiṃ upāsakā’’ti vutte, ‘‘bhante, mayaṃ dhammassavanatthāya revatattheraṃ upasaṅkamimhā, tassa santike ālāpasallāpamattampi alabhitvā kuddhā sāriputtattherassa santikaṃ agamimhā, sopi no atisaṇhaṃ bahuṃ abhidhammameva kathesi, ‘iminā amhākaṃ ko attho’ti etassāpi kujjhitvā idhāgamimhā, kathehi no, bhante, dhammakatha’’nti. Tena hi nisīditvā suṇāthāti thero tesaṃ suviññeyyaṃ katvā appakameva dhammaṃ kathesi. Te therassapi kujjhitvā satthu santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu, atha ne satthā āha – ‘‘kasmā upāsakā āgatatthā’’ti? ‘‘Dhammassavanāya, bhante’’ti. ‘‘Suto pana vo dhammo’’ti? ‘‘Bhante, mayaṃ ādito revatattheraṃ upasaṅkamimhā, so amhehi saddhiṃ na kiñci kathesi, tassa kujjhitvā sāriputtattheraṃ upasaṅkamimhā, tena no bahu abhidhammo kathito, taṃ asallakkhetvā kujjhitvā ānandattheraṃ upasaṅkamimhā, tena no appamattakova dhammo kathito, tassapi kujjhitvā idhāgatamhā’’ti.
सत्था तस्स कथं सुत्वा, ‘‘अतुल, पोराणतो पट्ठाय आचिण्णमेवेतं, तुण्हीभूतम्पि बहुकथम्पि मन्दकथम्पि गरहन्तियेव। एकन्तं गरहितब्बोयेव वा हि पसंसितब्बोयेव वा नत्थि । राजानोपि एकच्चे निन्दन्ति, एकच्चे पसंसन्ति। महापथविम्पि चन्दिमसूरियेपि आकासादयोपि चतुपरिसमज्झे निसीदित्वा धम्मं कथेन्तम्पि सम्मासम्बुद्धं एकच्चे गरहन्ति, एकच्चे पसंसन्ति। अन्धबालानञ्हि निन्दा वा पसंसा वा अप्पमाणा, पण्डितेन पन मेधाविना निन्दितो निन्दितो नाम, पसंसितो च पसंसितो नाम होती’’ति वत्वा इमा गाथा अभासि –
Satthā tassa kathaṃ sutvā, ‘‘atula, porāṇato paṭṭhāya āciṇṇamevetaṃ, tuṇhībhūtampi bahukathampi mandakathampi garahantiyeva. Ekantaṃ garahitabboyeva vā hi pasaṃsitabboyeva vā natthi . Rājānopi ekacce nindanti, ekacce pasaṃsanti. Mahāpathavimpi candimasūriyepi ākāsādayopi catuparisamajjhe nisīditvā dhammaṃ kathentampi sammāsambuddhaṃ ekacce garahanti, ekacce pasaṃsanti. Andhabālānañhi nindā vā pasaṃsā vā appamāṇā, paṇḍitena pana medhāvinā nindito nindito nāma, pasaṃsito ca pasaṃsito nāma hotī’’ti vatvā imā gāthā abhāsi –
२२७.
227.
‘‘पोराणमेतं अतुल, नेतं अज्जतनामिव।
‘‘Porāṇametaṃ atula, netaṃ ajjatanāmiva;
निन्दन्ति तुण्हिमासीनं, निन्दन्ति बहुभाणिनं।
Nindanti tuṇhimāsīnaṃ, nindanti bahubhāṇinaṃ;
मितभाणिम्पि निन्दन्ति, नत्थि लोके अनिन्दितो॥
Mitabhāṇimpi nindanti, natthi loke anindito.
२२८.
228.
‘‘न चाहु न च भविस्सति, न चेतरहि विज्जति।
‘‘Na cāhu na ca bhavissati, na cetarahi vijjati;
एकन्तं निन्दितो पोसो, एकन्तं वा पसंसितो॥
Ekantaṃ nindito poso, ekantaṃ vā pasaṃsito.
२२९.
229.
‘‘यं चे विञ्ञू पसंसन्ति, अनुविच्च सुवे सुवे।
‘‘Yaṃ ce viññū pasaṃsanti, anuvicca suve suve;
अच्छिद्दवुत्तिं मेधाविं, पञ्ञासीलसमाहितं॥
Acchiddavuttiṃ medhāviṃ, paññāsīlasamāhitaṃ.
२३०.
230.
‘‘निक्खं जम्बोनदस्सेव, को तं निन्दितुमरहति।
‘‘Nikkhaṃ jambonadasseva, ko taṃ ninditumarahati;
देवापि नं पसंसन्ति, ब्रह्मुनापि पसंसितो’’ति॥
Devāpi naṃ pasaṃsanti, brahmunāpi pasaṃsito’’ti.
तत्थ पोराणमेतन्ति पुराणकं एतं। अतुलाति तं उपासकं नामेन आलपति। नेतं अज्जतनामिवाति इदं निन्दनं वा पसंसनं वा अज्जतनं अधुना उप्पन्नं विय न होति। तुण्हिमासीनन्ति किं एसो मूगो विय बधिरो विय किञ्चि अजानन्तो विय तुण्ही हुत्वा निसिन्नोति निन्दन्ति। बहुभाणिनन्ति किं एस वाताहततालपण्णं विय तटतटायति, इमस्स कथापरियन्तोयेव नत्थीति निन्दन्ति। मितभाणिम्पीति किं एस सुवण्णहिरञ्ञं विय अत्तनो वचनं मञ्ञमानो एकं वा द्वे वा वत्वा तुण्ही अहोसीति निन्दन्ति। एवं सब्बथापि इमस्मिं लोके अनिन्दितो नाम नत्थीति अत्थो। न चाहूति अतीतेपि नाहोसि, अनागतेपि न भविस्सति।
Tattha porāṇametanti purāṇakaṃ etaṃ. Atulāti taṃ upāsakaṃ nāmena ālapati. Netaṃ ajjatanāmivāti idaṃ nindanaṃ vā pasaṃsanaṃ vā ajjatanaṃ adhunā uppannaṃ viya na hoti. Tuṇhimāsīnanti kiṃ eso mūgo viya badhiro viya kiñci ajānanto viya tuṇhī hutvā nisinnoti nindanti. Bahubhāṇinanti kiṃ esa vātāhatatālapaṇṇaṃ viya taṭataṭāyati, imassa kathāpariyantoyeva natthīti nindanti. Mitabhāṇimpīti kiṃ esa suvaṇṇahiraññaṃ viya attano vacanaṃ maññamāno ekaṃ vā dve vā vatvā tuṇhī ahosīti nindanti. Evaṃ sabbathāpi imasmiṃ loke anindito nāma natthīti attho. Na cāhūti atītepi nāhosi, anāgatepi na bhavissati.
यं चे विञ्ञूति बालानं निन्दा वा पसंसा वा अप्पमाणा, यं पन पण्डिता दिवसे दिवसे अनुविच्च निन्दकारणं वा पसंसकारणं वा जानित्वा पसंसन्ति, अच्छिद्दाय वा सिक्खाय अच्छिद्दाय वा जीवितवुत्तिया समन्नागतत्ता अच्छिद्दवुत्तिं धम्मोजपञ्ञाय समन्नागतत्ता मेधाविं लोकियलोकुत्तरपञ्ञाय चेव चतुपारिसुद्धिसीलेन च समन्नागतत्ता पञ्ञासीलसमाहितं पसंसन्ति, तं सुवण्णदोसविरहितं घट्टनमज्जनक्खमं जम्बोनदनिक्खं विय को निन्दितुमरहतीति अत्थो। देवापीति देवतापि पण्डितमनुस्सापि तं भिक्खुं उपट्ठाय थोमेन्ति पसंसन्ति। ब्रह्मुनापीति न केवलं देवमनुस्सेहि, दससहस्सचक्कवाळे महाब्रह्मुनापि एस पसंसितोयेवाति अत्थो।
Yaṃ ce viññūti bālānaṃ nindā vā pasaṃsā vā appamāṇā, yaṃ pana paṇḍitā divase divase anuvicca nindakāraṇaṃ vā pasaṃsakāraṇaṃ vā jānitvā pasaṃsanti, acchiddāya vā sikkhāya acchiddāya vā jīvitavuttiyā samannāgatattā acchiddavuttiṃ dhammojapaññāya samannāgatattā medhāviṃ lokiyalokuttarapaññāya ceva catupārisuddhisīlena ca samannāgatattā paññāsīlasamāhitaṃ pasaṃsanti, taṃ suvaṇṇadosavirahitaṃ ghaṭṭanamajjanakkhamaṃ jambonadanikkhaṃ viya ko ninditumarahatīti attho. Devāpīti devatāpi paṇḍitamanussāpi taṃ bhikkhuṃ upaṭṭhāya thomenti pasaṃsanti. Brahmunāpīti na kevalaṃ devamanussehi, dasasahassacakkavāḷe mahābrahmunāpi esa pasaṃsitoyevāti attho.
देसनावसाने पञ्चसतापि उपासका सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसूति।
Desanāvasāne pañcasatāpi upāsakā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsūti.
अतुलउपासकवत्थु सत्तमं।
Atulaupāsakavatthu sattamaṃ.
८. छब्बग्गियवत्थु
8. Chabbaggiyavatthu
कायप्पकोपन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो छब्बग्गिये भिक्खू आरब्भ कथेसि।
Kāyappakopanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto chabbaggiye bhikkhū ārabbha kathesi.
एकदिवसञ्हि सत्था वेळुवने विहरन्तो तेसं छब्बग्गियानं उभोहि हत्थेहि यट्ठियो गहेत्वा कट्ठपादुका आरुय्ह पिट्ठिपासाणे चङ्कमन्तानं खटखटातिसद्दं सुत्वा, ‘‘आनन्द, किं सद्दो नामेसो’’ति पुच्छित्वा ‘‘छब्बग्गियानं पादुका आरुय्ह चङ्कमन्तानं खटखटसद्दो’’ति सुत्वा सिक्खापदं पञ्ञापेत्वा ‘‘भिक्खुना नाम कायादीनि रक्खितुं वट्टती’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –
Ekadivasañhi satthā veḷuvane viharanto tesaṃ chabbaggiyānaṃ ubhohi hatthehi yaṭṭhiyo gahetvā kaṭṭhapādukā āruyha piṭṭhipāsāṇe caṅkamantānaṃ khaṭakhaṭātisaddaṃ sutvā, ‘‘ānanda, kiṃ saddo nāmeso’’ti pucchitvā ‘‘chabbaggiyānaṃ pādukā āruyha caṅkamantānaṃ khaṭakhaṭasaddo’’ti sutvā sikkhāpadaṃ paññāpetvā ‘‘bhikkhunā nāma kāyādīni rakkhituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
२३१.
231.
‘‘कायप्पकोपं रक्खेय्य, कायेन संवुतो सिया।
‘‘Kāyappakopaṃ rakkheyya, kāyena saṃvuto siyā;
कायदुच्चरितं हित्वा, कायेन सुचरितं चरे॥
Kāyaduccaritaṃ hitvā, kāyena sucaritaṃ care.
२३२.
232.
‘‘वचीपकोपं रक्खेय्य, वाचाय संवुतो सिया।
‘‘Vacīpakopaṃ rakkheyya, vācāya saṃvuto siyā;
वचीदुच्चरितं हित्वा, वाचाय सुचरितं चरे॥
Vacīduccaritaṃ hitvā, vācāya sucaritaṃ care.
२३३.
233.
‘‘मनोपकोपं रक्खेय्य, मनसा संवुतो सिया।
‘‘Manopakopaṃ rakkheyya, manasā saṃvuto siyā;
मनोदुच्चरितं हित्वा, मनसा सुचरितं चरे॥
Manoduccaritaṃ hitvā, manasā sucaritaṃ care.
२३४.
234.
‘‘कायेन संवुता धीरा, अथो वाचाय संवुता।
‘‘Kāyena saṃvutā dhīrā, atho vācāya saṃvutā;
मनसा संवुता धीरा, ते वे सुपरिसंवुता’’ति॥
Manasā saṃvutā dhīrā, te ve suparisaṃvutā’’ti.
तत्थ कायप्पकोपन्ति तिविधं कायदुच्चरितं रक्खेय्य। कायेन संवुतोति कायद्वारे दुच्चरितपवेसनं निवारेत्वा संवुतो पिहितद्वारो सिया। यस्मा पन कायदुच्चरितं हित्वा कायसुचरितं चरन्तो उभयम्पेतं करोति, तस्मा कायदुच्चरितं हित्वा, कायेन सुचरितं चरेति वुत्तं। अनन्तरगाथासुपि एसेव नयो। कायेन संवुता धीराति ये पण्डिता पाणातिपातादीनि अकरोन्ता कायेन, मुसावादादीनि अकरोन्ता वाचाय, अभिज्झादीनि असमुट्ठपेन्ता मनसा संवुता, ते इध लोकस्मिं सुसंवुता सुरक्खिता सुगोपिता सुपिहितद्वाराति अत्थो।
Tattha kāyappakopanti tividhaṃ kāyaduccaritaṃ rakkheyya. Kāyena saṃvutoti kāyadvāre duccaritapavesanaṃ nivāretvā saṃvuto pihitadvāro siyā. Yasmā pana kāyaduccaritaṃ hitvā kāyasucaritaṃ caranto ubhayampetaṃ karoti, tasmā kāyaduccaritaṃ hitvā, kāyena sucaritaṃ careti vuttaṃ. Anantaragāthāsupi eseva nayo. Kāyena saṃvutā dhīrāti ye paṇḍitā pāṇātipātādīni akarontā kāyena, musāvādādīni akarontā vācāya, abhijjhādīni asamuṭṭhapentā manasā saṃvutā, te idha lokasmiṃ susaṃvutā surakkhitā sugopitā supihitadvārāti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
छब्बग्गियवत्थु अट्ठमं।
Chabbaggiyavatthu aṭṭhamaṃ.
कोधवग्गवण्णना निट्ठिता।
Kodhavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
सत्तरसमो वग्गो।
Sattarasamo vaggo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / धम्मपदपाळि • Dhammapadapāḷi / १७. कोधवग्गो • 17. Kodhavaggo