| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
४. कोकिलवग्गो
4. Kokilavaggo
[३३१] १. कोकिलजातकवण्णना
[331] 1. Kokilajātakavaṇṇanā
यो वे काले असम्पत्तेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोकालिकं आरब्भ कथेसि। वत्थु तक्कारियजातके वित्थारितमेव।
Yove kāle asampatteti idaṃ satthā jetavane viharanto kokālikaṃ ārabbha kathesi. Vatthu takkāriyajātake vitthāritameva.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तस्स अमच्चो ओवादको अहोसि, राजा बहुभाणी अहोसि। बोधिसत्तो ‘‘तस्स बहुभाणितं निसेधेस्सामी’’ति एकं उपमं उपधारेन्तो विचरति। अथेकदिवसं राजा उय्यानं गतो मङ्गलसिलापट्टे निसीदि, तस्सुपरि अम्बरुक्खो अत्थि। तत्रेकस्मिं काककुलावके काळकोकिला अत्तनो अण्डकं निक्खिपित्वा अगमासि। काकी तं कोकिलअण्डकं पटिजग्गि, अपरभागे ततो कोकिलपोतको निक्खमि। काकी ‘‘पुत्तो मे’’ति सञ्ञाय मुखतुण्डकेन गोचरं आहरित्वा तं पटिजग्गि। सो अविरूळ्हपक्खो अकालेयेव कोकिलरवं रवि। काकी ‘‘अयं इदानेव ताव अञ्ञं रवं रवति , वड्ढन्तो किं करिस्सती’’ति तुण्डकेन कोट्टेत्वा मारेत्वा कुलावका पातेसि। सो रञ्ञो पादमूले पति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa amacco ovādako ahosi, rājā bahubhāṇī ahosi. Bodhisatto ‘‘tassa bahubhāṇitaṃ nisedhessāmī’’ti ekaṃ upamaṃ upadhārento vicarati. Athekadivasaṃ rājā uyyānaṃ gato maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi, tassupari ambarukkho atthi. Tatrekasmiṃ kākakulāvake kāḷakokilā attano aṇḍakaṃ nikkhipitvā agamāsi. Kākī taṃ kokilaaṇḍakaṃ paṭijaggi, aparabhāge tato kokilapotako nikkhami. Kākī ‘‘putto me’’ti saññāya mukhatuṇḍakena gocaraṃ āharitvā taṃ paṭijaggi. So avirūḷhapakkho akāleyeva kokilaravaṃ ravi. Kākī ‘‘ayaṃ idāneva tāva aññaṃ ravaṃ ravati , vaḍḍhanto kiṃ karissatī’’ti tuṇḍakena koṭṭetvā māretvā kulāvakā pātesi. So rañño pādamūle pati.
राजा बोधिसत्तं पुच्छि ‘‘किमेतं सहाया’’ति? बोधिसत्तो ‘‘अहं राजानं निवारेतुं एकं उपमं परियेसामि, लद्धा दानि मे सा’’ति चिन्तेत्वा ‘‘महाराज, अतिमुखरा अकाले बहुभाणिनो एवरूपं लभन्ति। अयं महाराज, कोकिलपोतको काकिया पुट्ठो अविरूळ्हपक्खो अकालेयेव कोकिलरवं रवि। अथ नं काकी ‘नायं मम पुत्तको’ति ञत्वा मुखतुण्डकेन कोट्टेत्वा मारेत्वा कुलावका पातेसि। मनुस्सा वा होन्तु तिरच्छाना वा, अकाले बहुभाणिनो एवरूपं दुक्खं लभन्ती’’ति वत्वा इमा गाथा अभासि –
Rājā bodhisattaṃ pucchi ‘‘kimetaṃ sahāyā’’ti? Bodhisatto ‘‘ahaṃ rājānaṃ nivāretuṃ ekaṃ upamaṃ pariyesāmi, laddhā dāni me sā’’ti cintetvā ‘‘mahārāja, atimukharā akāle bahubhāṇino evarūpaṃ labhanti. Ayaṃ mahārāja, kokilapotako kākiyā puṭṭho avirūḷhapakkho akāleyeva kokilaravaṃ ravi. Atha naṃ kākī ‘nāyaṃ mama puttako’ti ñatvā mukhatuṇḍakena koṭṭetvā māretvā kulāvakā pātesi. Manussā vā hontu tiracchānā vā, akāle bahubhāṇino evarūpaṃ dukkhaṃ labhantī’’ti vatvā imā gāthā abhāsi –
१२१.
121.
‘‘यो वे काले असम्पत्ते, अतिवेलं पभासति।
‘‘Yo ve kāle asampatte, ativelaṃ pabhāsati;
एवं सो निहतो सेति, कोकिलायिव अत्रजो॥
Evaṃ so nihato seti, kokilāyiva atrajo.
१२२.
122.
‘‘न हि सत्थं सुनिसितं, विसं हलाहलामिव।
‘‘Na hi satthaṃ sunisitaṃ, visaṃ halāhalāmiva;
एवं निकट्ठे पातेति, वाचा दुब्भासिता यथा॥
Evaṃ nikaṭṭhe pāteti, vācā dubbhāsitā yathā.
१२३.
123.
‘‘तस्मा काले अकाले वा, वाचं रक्खेय्य पण्डितो।
‘‘Tasmā kāle akāle vā, vācaṃ rakkheyya paṇḍito;
नातिवेलं पभासेय्य, अपि अत्तसमम्हि वा॥
Nātivelaṃ pabhāseyya, api attasamamhi vā.
१२४.
124.
‘‘यो च काले मितं भासे, मतिपुब्बो विचक्खणो।
‘‘Yo ca kāle mitaṃ bhāse, matipubbo vicakkhaṇo;
सब्बे अमित्ते आदेति, सुपण्णो उरगामिवा’’ति॥
Sabbe amitte ādeti, supaṇṇo uragāmivā’’ti.
तत्थ काले असम्पत्तेति अत्तनो वचनकाले असम्पत्ते। अतिवेलन्ति वेलातिक्कन्तं कत्वा अतिरेकप्पमाणं भासति। हलाहलामिवाति हलाहलं इव। निकट्ठेति तस्मिंयेव खणे अप्पमत्तके काले। तस्माति यस्मा सुनिसितसत्थहलाहलविसतोपि खिप्पतरं दुब्भासितवचनमेव पातेसि, तस्मा। काले अकाले वाति वत्तुं युत्तकाले च अकाले च वाचं रक्खेय्य, अतिवेलं न भासेय्य अपि अत्तना समे निन्नानाकरणेपि पुग्गलेति अत्थो।
Tattha kāle asampatteti attano vacanakāle asampatte. Ativelanti velātikkantaṃ katvā atirekappamāṇaṃ bhāsati. Halāhalāmivāti halāhalaṃ iva. Nikaṭṭheti tasmiṃyeva khaṇe appamattake kāle. Tasmāti yasmā sunisitasatthahalāhalavisatopi khippataraṃ dubbhāsitavacanameva pātesi, tasmā. Kāle akāle vāti vattuṃ yuttakāle ca akāle ca vācaṃ rakkheyya, ativelaṃ na bhāseyya api attanā same ninnānākaraṇepi puggaleti attho.
मतिपुब्बोति मतिं पुरेचारिकं कत्वा कथनेन मतिपुब्बो। विचक्खणोति ञाणेन विचारेत्वा अत्थविन्दनपुग्गलो विचक्खणो नाम। उरगामिवाति उरगं इव। इदं वुत्तं होति – यथा सुपण्णो समुद्दं खोभेत्वा महाभोगं उरगं आदेति गण्हाति, आदियित्वा च तङ्खणञ्ञेव नं सिम्बलिं आरोपेत्वा मंसं खादति, एवमेव यो मतिपुब्बङ्गमो विचक्खणो वत्तुं युत्तकाले मितं भासति, सो सब्बे अमित्ते आदेति गण्हाति, अत्तनो वसे वत्तेतीति।
Matipubboti matiṃ purecārikaṃ katvā kathanena matipubbo. Vicakkhaṇoti ñāṇena vicāretvā atthavindanapuggalo vicakkhaṇo nāma. Uragāmivāti uragaṃ iva. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā supaṇṇo samuddaṃ khobhetvā mahābhogaṃ uragaṃ ādeti gaṇhāti, ādiyitvā ca taṅkhaṇaññeva naṃ simbaliṃ āropetvā maṃsaṃ khādati, evameva yo matipubbaṅgamo vicakkhaṇo vattuṃ yuttakāle mitaṃ bhāsati, so sabbe amitte ādeti gaṇhāti, attano vase vattetīti.
राजा बोधिसत्तस्स धम्मदेसनं सुत्वा ततो पट्ठाय मितभाणी अहोसि, यसञ्चस्स वड्ढेत्वा महन्ततरं अदासि।
Rājā bodhisattassa dhammadesanaṃ sutvā tato paṭṭhāya mitabhāṇī ahosi, yasañcassa vaḍḍhetvā mahantataraṃ adāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कोकिलपोतको कोकालिको अहोसि, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kokilapotako kokāliko ahosi, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
कोकिलजातकवण्णना पठमा।
Kokilajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३३१. कोकिलजातकं • 331. Kokilajātakaṃ
