| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
४. कोण्डञ्ञबुद्धवंसवण्णना
4. Koṇḍaññabuddhavaṃsavaṇṇanā
दीपङ्करे किर भगवति परिनिब्बुते तस्स सासनं वस्ससतसहस्सं पवत्तित्थ। अथ बुद्धानुबुद्धानं सावकानं अन्तरधानेन सासनम्पिस्स अन्तरधायि। अथस्स अपरभागे एकमसङ्ख्येय्यमतिक्कमित्वा एकस्मिं कप्पे कोण्डञ्ञो नाम सत्था उदपादि। सो पन भगवा सोळसअसङ्ख्येय्यं कप्पानञ्च सतसहस्सं पारमियो पूरेत्वा बोधिञाणं परिपाचेत्वा वेस्सन्तरत्तभावसदिसे अत्तभावे ठत्वा ततो चवित्वा तुसितपुरे निब्बत्तित्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा देवतानं पटिञ्ञं दत्वा तुसितपुरतो चवित्वा रम्मवतीनगरे सुनन्दस्स नाम रञ्ञो कुले सुजाताय नाम देविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं अग्गहेसि। तस्सपि पटिसन्धिक्खणे दीपङ्करबुद्धवंसे वुत्तप्पकारानि द्वत्तिंस पाटिहारियानि निब्बत्तिंसु। सो देवताहि कतारक्खसंविधानो दसन्नं मासानं अच्चयेन मातुकुच्छितो निक्खमित्वा सब्बसत्तुत्तरो उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा सब्बा च दिसा विलोकेत्वा आसभिं वाचं निच्छारेसि – ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठोहमस्मि लोकस्स, सेट्ठोहमस्मि लोकस्स, अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति (दी॰ नि॰ २.३१; म॰ नि॰ ३.२०७)।
Dīpaṅkare kira bhagavati parinibbute tassa sāsanaṃ vassasatasahassaṃ pavattittha. Atha buddhānubuddhānaṃ sāvakānaṃ antaradhānena sāsanampissa antaradhāyi. Athassa aparabhāge ekamasaṅkhyeyyamatikkamitvā ekasmiṃ kappe koṇḍañño nāma satthā udapādi. So pana bhagavā soḷasaasaṅkhyeyyaṃ kappānañca satasahassaṃ pāramiyo pūretvā bodhiñāṇaṃ paripācetvā vessantarattabhāvasadise attabhāve ṭhatvā tato cavitvā tusitapure nibbattitvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā devatānaṃ paṭiññaṃ datvā tusitapurato cavitvā rammavatīnagare sunandassa nāma rañño kule sujātāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi. Tassapi paṭisandhikkhaṇe dīpaṅkarabuddhavaṃse vuttappakārāni dvattiṃsa pāṭihāriyāni nibbattiṃsu. So devatāhi katārakkhasaṃvidhāno dasannaṃ māsānaṃ accayena mātukucchito nikkhamitvā sabbasattuttaro uttarābhimukho sattapadavītihārena gantvā sabbā ca disā viloketvā āsabhiṃ vācaṃ nicchāresi – ‘‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassa, ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavo’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207).
ततो कुमारस्स नामकरणदिवसे नामं करोन्ता ‘‘कोण्डञ्ञो’’ति नाममकंसु। सो हि भगवा कोण्डञ्ञगोत्तो अहोसि। तस्स किर तयो पासादा अहेसुं – राम, सुराम, सुभनामका परमरमणीया। तेसु तीणि सतसहस्सानि नाटकित्थीनं नच्चगीतवादितकुसलानं सब्बकालं पच्चुपट्ठितानि अहेसुं। तस्स रुचिदेवी नाम अग्गमहेसी अहोसि। विजितसेनो नामस्स पुत्तो अहोसि। सो दसवस्ससहस्सानि अगारं अज्झावसि।
Tato kumārassa nāmakaraṇadivase nāmaṃ karontā ‘‘koṇḍañño’’ti nāmamakaṃsu. So hi bhagavā koṇḍaññagotto ahosi. Tassa kira tayo pāsādā ahesuṃ – rāma, surāma, subhanāmakā paramaramaṇīyā. Tesu tīṇi satasahassāni nāṭakitthīnaṃ naccagītavāditakusalānaṃ sabbakālaṃ paccupaṭṭhitāni ahesuṃ. Tassa rucidevī nāma aggamahesī ahosi. Vijitaseno nāmassa putto ahosi. So dasavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi.
सो पन जिण्णब्याधिमतपब्बजिते दिस्वा आजञ्ञरथेन निक्खमित्वा पब्बजित्वा दस मासे पधानचरियं चरि। कोण्डञ्ञकुमारं पन पब्बजन्तं दस जनकोटियो अनुपब्बजिंसु। सो तेहि परिवुतो दस मासे पधानचरियं चरित्वा विसाखपुण्णमाय सुनन्दगामे समसहितघनपयोधराय यसोधराय नाम सेट्ठिधीताय दिन्नं परममधुरं मधुपायासं परिभुञ्जित्वा फलपल्लवङ्कुरसमलङ्कते सालवने दिवाविहारं वीतिनामेत्वा सायन्हसमये गणं पहाय सुनन्दकाजीवकेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा सालकल्याणिरुक्खं तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा पुब्बदिसाभागं ओलोकेत्वा बोधिरुक्खं पिट्ठितो कत्वा अट्ठपण्णासहत्थवित्थतं तिणसन्थरं सन्थरित्वा पल्लङ्कं आभुजित्वा चतुरङ्गवीरियं अधिट्ठाय मारबलं विधमित्वा रत्तिया पठमयामे पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं विसोधेत्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामे पच्चयाकारं सम्मसित्वा आनापानचतुत्थज्झानतो वुट्ठाय पञ्चसु खन्धेसु अभिनिविसित्वा उदयब्बयवसेन समपञ्ञास लक्खणानि दिस्वा याव गोत्रभुञाणं विपस्सनं वड्ढेत्वा चत्तारि मग्गञाणानि चत्तारि च फलञाणानि चतस्सो पटिसम्भिदा चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं पञ्चगतिपरिच्छेदकञाणं छ असाधारणञाणानि सकले च बुद्धगुणे पटिविज्झित्वा परिपुण्णसङ्कप्पो बोधिमूले निसिन्नोव –
So pana jiṇṇabyādhimatapabbajite disvā ājaññarathena nikkhamitvā pabbajitvā dasa māse padhānacariyaṃ cari. Koṇḍaññakumāraṃ pana pabbajantaṃ dasa janakoṭiyo anupabbajiṃsu. So tehi parivuto dasa māse padhānacariyaṃ caritvā visākhapuṇṇamāya sunandagāme samasahitaghanapayodharāya yasodharāya nāma seṭṭhidhītāya dinnaṃ paramamadhuraṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā phalapallavaṅkurasamalaṅkate sālavane divāvihāraṃ vītināmetvā sāyanhasamaye gaṇaṃ pahāya sunandakājīvakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā sālakalyāṇirukkhaṃ tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā pubbadisābhāgaṃ oloketvā bodhirukkhaṃ piṭṭhito katvā aṭṭhapaṇṇāsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā pallaṅkaṃ ābhujitvā caturaṅgavīriyaṃ adhiṭṭhāya mārabalaṃ vidhamitvā rattiyā paṭhamayāme pubbenivāsānussatiñāṇaṃ visodhetvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme paccayākāraṃ sammasitvā ānāpānacatutthajjhānato vuṭṭhāya pañcasu khandhesu abhinivisitvā udayabbayavasena samapaññāsa lakkhaṇāni disvā yāva gotrabhuñāṇaṃ vipassanaṃ vaḍḍhetvā cattāri maggañāṇāni cattāri ca phalañāṇāni catasso paṭisambhidā catuyoniparicchedakañāṇaṃ pañcagatiparicchedakañāṇaṃ cha asādhāraṇañāṇāni sakale ca buddhaguṇe paṭivijjhitvā paripuṇṇasaṅkappo bodhimūle nisinnova –
‘‘अनेकजातिसंसारं, सन्धाविस्सं अनिब्बिसं।
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
गहकारं गवेसन्तो, दुक्खा जाति पुनप्पुनं॥
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘गहकारक दिट्ठोसि, पुन गेहं न काहसि।
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
सब्बा ते फासुका भग्गा, गहकूटं विसङ्खतं।
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
विसङ्खारगतं चित्तं, तण्हानं खयमज्झगा॥ (ध॰ प॰ १५३-१५४)।
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā. (dha. pa. 153-154);
‘‘अयोघनहतस्सेव, जलतो जातवेदसो।
‘‘Ayoghanahatasseva, jalato jātavedaso;
अनुपुब्बूपसन्तस्स, यथा न ञायते गति॥
Anupubbūpasantassa, yathā na ñāyate gati.
‘‘एवं सम्मा विमुत्तानं, कामबन्धोघतारिनं।
‘‘Evaṃ sammā vimuttānaṃ, kāmabandhoghatārinaṃ;
पञ्ञापेतुं गती नत्थि, पत्तानं अचलं सुख’’न्ति॥ (उदा॰ ८०) –
Paññāpetuṃ gatī natthi, pattānaṃ acalaṃ sukha’’nti. (udā. 80) –
एवं उदानं उदानेत्वा सत्तसत्ताहं बोधिमूलेयेव फलसमापत्तिसुखेन वीतिनामेत्वा अट्ठमे सत्ताहे ब्रह्मुनो अज्झेसनं पटिच्च – ‘‘कस्स नु खो अहं पठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति (म॰ नि॰ १.२८४; २.३४१; महाव॰ १०) उपधारेन्तो अत्तना सद्धिं पब्बजिता दस भिक्खुकोटियो अद्दस। ‘‘इमे पन कुलपुत्ता समुपचितकुसलमूला मं पब्बजन्तं अनुपब्बजिता मया सद्धिं पधानं चरित्वा मं उपट्ठहिंसु, हन्दाहं इमेसं सब्बपठमं धम्मं देसेय्य’’न्ति एवं उपधारेत्वा – ‘‘इदानि पन ते कत्थ वसन्ती’’ति ओलोकेन्तो – ‘‘इतो अट्ठारसयोजनिके अरुन्धवतीनगरे देववने विहरन्ती’’ति दिस्वा – ‘‘तेसं धम्मं देसेतुं गमिस्सामी’’ति पत्तचीवरमादाय सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य, एवमेव बोधिमूले अन्तरहितो देववने पातुरहोसि।
Evaṃ udānaṃ udānetvā sattasattāhaṃ bodhimūleyeva phalasamāpattisukhena vītināmetvā aṭṭhame sattāhe brahmuno ajjhesanaṃ paṭicca – ‘‘kassa nu kho ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti (ma. ni. 1.284; 2.341; mahāva. 10) upadhārento attanā saddhiṃ pabbajitā dasa bhikkhukoṭiyo addasa. ‘‘Ime pana kulaputtā samupacitakusalamūlā maṃ pabbajantaṃ anupabbajitā mayā saddhiṃ padhānaṃ caritvā maṃ upaṭṭhahiṃsu, handāhaṃ imesaṃ sabbapaṭhamaṃ dhammaṃ deseyya’’nti evaṃ upadhāretvā – ‘‘idāni pana te kattha vasantī’’ti olokento – ‘‘ito aṭṭhārasayojanike arundhavatīnagare devavane viharantī’’ti disvā – ‘‘tesaṃ dhammaṃ desetuṃ gamissāmī’’ti pattacīvaramādāya seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyya, pasāritaṃ vā bāhaṃ samiñjeyya, evameva bodhimūle antarahito devavane pāturahosi.
तस्मिञ्च समये ता दस भिक्खुकोटियो अरुन्धवतीनगरं उपनिस्साय देववने विहरन्ति। ते पन भिक्खू दसबलं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा पसन्नमानसा पच्चुग्गन्त्वा, भगवतो पत्तचीवरं पटिग्गहेत्वा, बुद्धासनं पञ्ञापेत्वा, सत्थु गारवं कत्वा, भगवन्तं वन्दित्वा, परिवारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। तत्र कोण्डञ्ञो दसबलो मुनिगणपरिवुतो बुद्धासने निसिन्नो तिदसगणपरिवुतो दससतनयनो विय विमलगगनतलगतो सरदसमयरजनिकरो विय तारागणपरिवुतो पुण्णचन्दो विय विरोचित्थ। अथ सत्था तेसं सब्बबुद्धनिसेवितं अनुत्तरं तिपरिवट्टं द्वादसाकारं धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं कथेत्वा दसभिक्खुकोटिप्पमुखा सतसहस्सदेवमनुस्सकोटियो धम्मामतं पायेसि। तेन वुत्तं –
Tasmiñca samaye tā dasa bhikkhukoṭiyo arundhavatīnagaraṃ upanissāya devavane viharanti. Te pana bhikkhū dasabalaṃ dūratova āgacchantaṃ disvā pasannamānasā paccuggantvā, bhagavato pattacīvaraṃ paṭiggahetvā, buddhāsanaṃ paññāpetvā, satthu gāravaṃ katvā, bhagavantaṃ vanditvā, parivāretvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Tatra koṇḍañño dasabalo munigaṇaparivuto buddhāsane nisinno tidasagaṇaparivuto dasasatanayano viya vimalagaganatalagato saradasamayarajanikaro viya tārāgaṇaparivuto puṇṇacando viya virocittha. Atha satthā tesaṃ sabbabuddhanisevitaṃ anuttaraṃ tiparivaṭṭaṃ dvādasākāraṃ dhammacakkappavattanasuttantaṃ kathetvā dasabhikkhukoṭippamukhā satasahassadevamanussakoṭiyo dhammāmataṃ pāyesi. Tena vuttaṃ –
१.
1.
‘‘दीपङ्करस्स अपरेन, कोण्डञ्ञो नाम नायको।
‘‘Dīpaṅkarassa aparena, koṇḍañño nāma nāyako;
अनन्ततेजो अमितयसो, अप्पमेय्यो दुरासदो॥
Anantatejo amitayaso, appameyyo durāsado.
२.
2.
‘‘धरणूपमो खमनेन, सीलेन सागरूपमो।
‘‘Dharaṇūpamo khamanena, sīlena sāgarūpamo;
समाधिना मेरूपमो, ञाणेन गगनूपमो॥
Samādhinā merūpamo, ñāṇena gaganūpamo.
३.
3.
‘‘इन्द्रियबलबोज्झङ्ग-मग्गसच्चप्पकासनं।
‘‘Indriyabalabojjhaṅga-maggasaccappakāsanaṃ;
पकासेसि सदा बुद्धो हिताय सब्बपाणिनं॥
Pakāsesi sadā buddho hitāya sabbapāṇinaṃ.
४.
4.
‘‘धम्मचक्कं पवत्तेन्ते, कोण्डञ्ञे लोकनायके।
‘‘Dhammacakkaṃ pavattente, koṇḍaññe lokanāyake;
कोटिसतसहस्सानं, पठमाभिसमयो अहू’’ति॥
Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamābhisamayo ahū’’ti.
तत्थ दीपङ्करस्स अपरेनाति दीपङ्करस्स सत्थुनो अपरभागेति अत्थो। कोण्डञ्ञो नामाति अत्तनो गोत्तवसेन समधिगतनामधेय्यो। नायकोति विनायको। अनन्ततेजोति अत्तनो सीलगुणञाणपुञ्ञतेजेन अनन्ततेजो। हेट्ठतो अवीचि उपरि भवग्गं तिरियतो अनन्ता लोकधातुयो एत्थन्तरे एकपुग्गलोपि तस्स मुखं ओलोकेत्वा ठातुं समत्थो नाम नत्थि। तेन वुत्तं ‘‘अनन्ततेजो’’ति। अमितयसोति अनन्तपरिवारो। तस्स हि भगवतो वस्ससतसहस्सानि याव परिनिब्बानसमयं एत्थन्तरे भिक्खुपरिसाय गणनपरिच्छेदो नाम नाहोसि। तस्मा ‘‘अमितयसो’’ति वुच्चति। अमितगुणकित्तिपि ‘‘अमितयसो’’ति वुच्चति। अप्पमेय्योति गुणगणपरिमाणवसेन नप्पमेय्योति अप्पमेय्यो। यथाह –
Tattha dīpaṅkarassa aparenāti dīpaṅkarassa satthuno aparabhāgeti attho. Koṇḍañño nāmāti attano gottavasena samadhigatanāmadheyyo. Nāyakoti vināyako. Anantatejoti attano sīlaguṇañāṇapuññatejena anantatejo. Heṭṭhato avīci upari bhavaggaṃ tiriyato anantā lokadhātuyo etthantare ekapuggalopi tassa mukhaṃ oloketvā ṭhātuṃ samattho nāma natthi. Tena vuttaṃ ‘‘anantatejo’’ti. Amitayasoti anantaparivāro. Tassa hi bhagavato vassasatasahassāni yāva parinibbānasamayaṃ etthantare bhikkhuparisāya gaṇanaparicchedo nāma nāhosi. Tasmā ‘‘amitayaso’’ti vuccati. Amitaguṇakittipi ‘‘amitayaso’’ti vuccati. Appameyyoti guṇagaṇaparimāṇavasena nappameyyoti appameyyo. Yathāha –
‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं, कप्पम्पि चे अञ्ञमभासमानो।
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ, kappampi ce aññamabhāsamāno;
खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे, वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥ (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३०४; ३.१४१; म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४२५; उदा॰ अट्ठ॰ ५३; चरिया॰ अट्ठ॰ निदानकथा)।
Khīyetha kappo ciradīghamantare, vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.304; 3.141; ma. ni. aṭṭha. 2.425; udā. aṭṭha. 53; cariyā. aṭṭha. nidānakathā);
तस्मा अप्पमेय्यगुणगणत्ता ‘‘अप्पमेय्यो’’ति वुच्चति। दुरासदोति दुरुपसङ्कमनीयो, आसज्ज घट्टेत्वा उपसङ्कमितुमसक्कुणेय्यभावतो दुरासदो, दुरभिभवनीयोति अत्थो।
Tasmā appameyyaguṇagaṇattā ‘‘appameyyo’’ti vuccati. Durāsadoti durupasaṅkamanīyo, āsajja ghaṭṭetvā upasaṅkamitumasakkuṇeyyabhāvato durāsado, durabhibhavanīyoti attho.
धरणूपमोति धरणीसमो। खमनेनाति खन्तिया, चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला महापथवी विय पकतिवातेन लाभालाभइट्ठानिट्ठादीहि अकम्पनभावतो ‘‘धरणूपमो’’ति वुच्चति। सीलेन सागरूपमोति सीलसंवरेन वेलानातिक्कमनभावेन सागरसमो। ‘‘महासमुद्दो, भिक्खवे, ठितधम्मो वेलं नातिवत्तती’’ति (अ॰ नि॰ ८.१९; चूळव॰ ३८४; मि॰ प॰ ६.२.१०) हि वुत्तं।
Dharaṇūpamoti dharaṇīsamo. Khamanenāti khantiyā, catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā mahāpathavī viya pakativātena lābhālābhaiṭṭhāniṭṭhādīhi akampanabhāvato ‘‘dharaṇūpamo’’ti vuccati. Sīlena sāgarūpamoti sīlasaṃvarena velānātikkamanabhāvena sāgarasamo. ‘‘Mahāsamuddo, bhikkhave, ṭhitadhammo velaṃ nātivattatī’’ti (a. ni. 8.19; cūḷava. 384; mi. pa. 6.2.10) hi vuttaṃ.
समाधिना मेरूपमोति समाधिपटिपक्खभूतधम्मजनितकम्पाभावतो मेरुना गिरिवरेन समो, सदिसोति अत्थो। मेरुगिरिवरो विय थिरतरसरीरोति वा। ञाणेन गगनूपमोति एत्थ भगवतो ञाणस्स अनन्तभावेन अनन्ताकासेन उपमा कता। चत्तारि अनन्तानि वुत्तानि भगवता। यथाह –
Samādhinā merūpamoti samādhipaṭipakkhabhūtadhammajanitakampābhāvato merunā girivarena samo, sadisoti attho. Merugirivaro viya thiratarasarīroti vā. Ñāṇena gaganūpamoti ettha bhagavato ñāṇassa anantabhāvena anantākāsena upamā katā. Cattāri anantāni vuttāni bhagavatā. Yathāha –
‘‘सत्तकायो च आकासो, चक्कवाळा चनन्तका।
‘‘Sattakāyo ca ākāso, cakkavāḷā canantakā;
बुद्धञाणं अप्पमेय्यं, न सक्का एते विजानितु’’न्ति॥ (बु॰ वं॰ १.६४)।
Buddhañāṇaṃ appameyyaṃ, na sakkā ete vijānitu’’nti. (bu. vaṃ. 1.64);
तस्मा अनन्तस्स ञाणस्स अनन्तेन आकासेन उपमा कताति।
Tasmā anantassa ñāṇassa anantena ākāsena upamā katāti.
इन्द्रियबलबोज्झङ्गमग्गसच्चप्पकासनन्ति एतेसं इन्द्रियबलबोज्झङ्गमग्गसच्चानं गहणेन सतिपट्ठानसम्मप्पधानिद्धिपादापि गहिताव होन्ति। तस्मा इन्द्रियादीनं चतुसङ्खेपानं वसेन सत्तत्तिंसबोधिपक्खियधम्मानं पकासनधम्मं पकासेसि, देसेसीति अत्थो। हितायाति हितत्थं। धम्मचक्कं पवत्तेन्तेति देसनाञाणे पवत्तियमाने।
Indriyabalabojjhaṅgamaggasaccappakāsananti etesaṃ indriyabalabojjhaṅgamaggasaccānaṃ gahaṇena satipaṭṭhānasammappadhāniddhipādāpi gahitāva honti. Tasmā indriyādīnaṃ catusaṅkhepānaṃ vasena sattattiṃsabodhipakkhiyadhammānaṃ pakāsanadhammaṃ pakāsesi, desesīti attho. Hitāyāti hitatthaṃ. Dhammacakkaṃpavattenteti desanāñāṇe pavattiyamāne.
ततो अपरभागे महामङ्गलसमागमे दससु चक्कवाळसहस्सेसु देवतायो सुखुमे अत्तभावे मापेत्वा इमस्मिञ्ञेव चक्कवाळे सन्निपतिंसु। तत्थ किर अञ्ञतरो देवपुत्तो कोण्डञ्ञदसबलं मङ्गलपञ्हं पुच्छि। तस्स भगवा मङ्गलानि कथेसि। तत्थ नवुतिकोटिसहस्सानि अरहत्तं पापुणिंसु। सोतापन्नादीनं गणनपरिच्छेदो नाम नाहोसि। तेन वुत्तं –
Tato aparabhāge mahāmaṅgalasamāgame dasasu cakkavāḷasahassesu devatāyo sukhume attabhāve māpetvā imasmiññeva cakkavāḷe sannipatiṃsu. Tattha kira aññataro devaputto koṇḍaññadasabalaṃ maṅgalapañhaṃ pucchi. Tassa bhagavā maṅgalāni kathesi. Tattha navutikoṭisahassāni arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Sotāpannādīnaṃ gaṇanaparicchedo nāma nāhosi. Tena vuttaṃ –
५.
5.
‘‘ततो परम्पि देसेन्ते, नरमरूनं समागमे।
‘‘Tato parampi desente, naramarūnaṃ samāgame;
नवुतिकोटिसहस्सानं, दुतियाभिसमयो अहू’’ति॥
Navutikoṭisahassānaṃ, dutiyābhisamayo ahū’’ti.
तत्थ ततो परम्पीति ततो अपरभागेपि। देसेन्तेति भगवति धम्मं देसेन्ते। नरमरूनन्ति नरानञ्चेव अमरानञ्च, यदा पन भगवा गगनतले तित्थियमानमद्दनं यमकपाटिहारियं करोन्तो धम्मं देसेसि तदा असीतिकोटिसहस्सानि अरहत्तं पापुणिंसु। तीसु फलेसु पतिट्ठिता गणनपथं वीतिवत्ता। तेन वुत्तं –
Tattha tato parampīti tato aparabhāgepi. Desenteti bhagavati dhammaṃ desente. Naramarūnanti narānañceva amarānañca, yadā pana bhagavā gaganatale titthiyamānamaddanaṃ yamakapāṭihāriyaṃ karonto dhammaṃ desesi tadā asītikoṭisahassāni arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Tīsu phalesu patiṭṭhitā gaṇanapathaṃ vītivattā. Tena vuttaṃ –
६.
6.
‘‘तित्थिये अभिमद्दन्तो, यदा धम्ममदेसयि।
‘‘Titthiye abhimaddanto, yadā dhammamadesayi;
असीतिकोटिसहस्सानं, ततियाभिसमयो अहू’’ति॥
Asītikoṭisahassānaṃ, tatiyābhisamayo ahū’’ti.
तत्थ तदा-सद्दं आनेत्वा अत्थो दट्ठब्बो। यदा भगवा धम्मं देसेसि, तदा असीतिकोटिसहस्सानं धम्माभिसमयो अहूति।
Tattha tadā-saddaṃ ānetvā attho daṭṭhabbo. Yadā bhagavā dhammaṃ desesi, tadā asītikoṭisahassānaṃ dhammābhisamayo ahūti.
कोण्डञ्ञो किर सत्था अभिसम्बोधिं पत्वा पठमवस्सं चन्दवतीनगरं उपनिस्साय चन्दारामे विहासि। तत्थ सुचिन्धरस्स नाम ब्राह्मणमहासालस्स पुत्तो भद्दमाणवो नाम यसोधरब्राह्मणस्स पुत्तो सुभद्दमाणवो च कोण्डञ्ञस्स बुद्धस्स सम्मुखा धम्मदेसनं सुत्वा पसन्नमानसा दसहि माणवकसहस्सेहि सद्धिं तस्स सन्तिके पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिंसु।
Koṇḍañño kira satthā abhisambodhiṃ patvā paṭhamavassaṃ candavatīnagaraṃ upanissāya candārāme vihāsi. Tattha sucindharassa nāma brāhmaṇamahāsālassa putto bhaddamāṇavo nāma yasodharabrāhmaṇassa putto subhaddamāṇavo ca koṇḍaññassa buddhassa sammukhā dhammadesanaṃ sutvā pasannamānasā dasahi māṇavakasahassehi saddhiṃ tassa santike pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
अथ कोण्डञ्ञो सत्था जेट्ठमासपुण्णमाय सुभद्दत्थेरप्पमुखेन कोटिसतसहस्सेन परिवुतो पातिमोक्खमुद्दिसि, सो पठमो सन्निपातो अहोसि। ततो अपरभागे कोण्डञ्ञसत्थुनो पुत्ते विजितसेने नाम अरहत्तं पत्ते तंपमुखस्स कोटिसहस्सस्स मज्झे भगवा पातिमोक्खं उद्दिसि, सो दुतियो सन्निपातो अहोसि। अथापरेन समयेन दसबलो जनपदचारिकं चरन्तो उदेनराजानं नाम नवुतिकोटिजनपरिवारं पब्बाजेसि सद्धिं ताय परिसाय। तस्मिं पन अरहत्तं पत्ते तंपमुखेहि नवुतिया अरहन्तकोटीहि भगवा परिवुतो पातिमोक्खं उद्दिसि, सो ततियो सन्निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –
Atha koṇḍañño satthā jeṭṭhamāsapuṇṇamāya subhaddattherappamukhena koṭisatasahassena parivuto pātimokkhamuddisi, so paṭhamo sannipāto ahosi. Tato aparabhāge koṇḍaññasatthuno putte vijitasene nāma arahattaṃ patte taṃpamukhassa koṭisahassassa majjhe bhagavā pātimokkhaṃ uddisi, so dutiyo sannipāto ahosi. Athāparena samayena dasabalo janapadacārikaṃ caranto udenarājānaṃ nāma navutikoṭijanaparivāraṃ pabbājesi saddhiṃ tāya parisāya. Tasmiṃ pana arahattaṃ patte taṃpamukhehi navutiyā arahantakoṭīhi bhagavā parivuto pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
७.
7.
‘‘सन्निपाता तयो आसुं, कोण्डञ्ञस्स महेसिनो।
‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, koṇḍaññassa mahesino;
खीणासवानं विमलानं, सन्तचित्तान तादिनं॥
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, santacittāna tādinaṃ.
८.
8.
‘‘कोटिसतसहस्सानं, पठमो आसि समागमो।
‘‘Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamo āsi samāgamo;
दुतियो कोटिसहस्सानं, ततियो नवुतिकोटिन’’न्ति॥
Dutiyo koṭisahassānaṃ, tatiyo navutikoṭina’’nti.
तदा किर अम्हाकं बोधिसत्तो विजितावी नाम चक्कवत्ती हुत्वा चन्दवतीनगरे पटिवसति। सो किर अनेकनरवरपरिवुतो सलिलनिधिनिवसनं समेरुयुगन्धरं अपरिमितवसुधरं वसुन्धरं अदण्डेन असत्थेन धम्मेन परिपालेति। अथ कोण्डञ्ञो बुद्धोपि कोटिसतसहस्सखीणासवपरिवुतो जनपदचारिकं चरमानो अनुपुब्बेन चन्दवतीनगरं सम्पापुणि।
Tadā kira amhākaṃ bodhisatto vijitāvī nāma cakkavattī hutvā candavatīnagare paṭivasati. So kira anekanaravaraparivuto salilanidhinivasanaṃ sameruyugandharaṃ aparimitavasudharaṃ vasundharaṃ adaṇḍena asatthena dhammena paripāleti. Atha koṇḍañño buddhopi koṭisatasahassakhīṇāsavaparivuto janapadacārikaṃ caramāno anupubbena candavatīnagaraṃ sampāpuṇi.
सो विजितावी किर राजा – ‘‘सम्मासम्बुद्धो किर अम्हाकं नगरं अनुप्पत्तो’’ति सुत्वा पच्चुग्गन्त्वा भगवतो वसनट्ठानं संविदहित्वा स्वातनाय सद्धिं भिक्खुसङ्घेन निमन्तेत्वा पुनदिवसे भत्तविधिं सुट्ठु पटियादेत्वा कोटिसतसहस्ससङ्खस्स बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं अदासि। बोधिसत्तो भगवन्तं भोजेत्वा अनुमोदनावसाने – ‘‘भन्ते, तेमासं महाजनसङ्गहं करोन्तो इधेव वसथा’’ति याचित्वा तयो मासे निरन्तरं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स असदिसमहादानं अदासि।
So vijitāvī kira rājā – ‘‘sammāsambuddho kira amhākaṃ nagaraṃ anuppatto’’ti sutvā paccuggantvā bhagavato vasanaṭṭhānaṃ saṃvidahitvā svātanāya saddhiṃ bhikkhusaṅghena nimantetvā punadivase bhattavidhiṃ suṭṭhu paṭiyādetvā koṭisatasahassasaṅkhassa buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ adāsi. Bodhisatto bhagavantaṃ bhojetvā anumodanāvasāne – ‘‘bhante, temāsaṃ mahājanasaṅgahaṃ karonto idheva vasathā’’ti yācitvā tayo māse nirantaraṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa asadisamahādānaṃ adāsi.
अथ सत्था बोधिसत्तं – ‘‘अनागते गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकरित्वा धम्ममस्स देसेसि। सो सत्थु धम्मकथं सुत्वा रज्जं निय्यातेत्वा पब्बजित्वा तीणि पिटकानि उग्गहेत्वा अट्ठ समापत्तियो पञ्च च अभिञ्ञायो उप्पादेत्वा अपरिहीनज्झानो ब्रह्मलोके निब्बत्ति। तेन वुत्तं –
Atha satthā bodhisattaṃ – ‘‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākaritvā dhammamassa desesi. So satthu dhammakathaṃ sutvā rajjaṃ niyyātetvā pabbajitvā tīṇi piṭakāni uggahetvā aṭṭha samāpattiyo pañca ca abhiññāyo uppādetvā aparihīnajjhāno brahmaloke nibbatti. Tena vuttaṃ –
९.
9.
‘‘अहं तेन समयेन, विजितावी नाम खत्तियो।
‘‘Ahaṃ tena samayena, vijitāvī nāma khattiyo;
समुद्दं अन्तमन्तेन, इस्सरियं वत्तयामहं॥
Samuddaṃ antamantena, issariyaṃ vattayāmahaṃ.
१०.
10.
‘‘कोटिसतसहस्सानं, विमलानं महेसिनं।
‘‘Koṭisatasahassānaṃ, vimalānaṃ mahesinaṃ;
सह लोकग्गनाथेन, परमन्नेन तप्पयिं॥
Saha lokagganāthena, paramannena tappayiṃ.
११.
11.
‘‘सोपि मं बुद्धो ब्याकासि, कोण्डञ्ञो लोकनायको।
‘‘Sopi maṃ buddho byākāsi, koṇḍañño lokanāyako;
अपरिमेय्यितो कप्पे, बुद्धो लोके भविस्सति॥
Aparimeyyito kappe, buddho loke bhavissati.
१२.
12.
‘‘पधानं पदहित्वान, कत्वा दुक्करकारिकं।
‘‘Padhānaṃ padahitvāna, katvā dukkarakārikaṃ;
अस्सत्थमूले सम्बुद्धो, बुज्झिस्सति महायसो॥
Assatthamūle sambuddho, bujjhissati mahāyaso.
१३.
13.
‘‘इमस्स जनिका माता, माया नाम भविस्सति।
‘‘Imassa janikā mātā, māyā nāma bhavissati;
पिता सुद्धोदनो नाम, अयं हेस्सति गोतमो॥
Pitā suddhodano nāma, ayaṃ hessati gotamo.
१४.
14.
‘‘कोलितो उपतिस्सो च, अग्गा हेस्सन्ति सावका।
‘‘Kolito upatisso ca, aggā hessanti sāvakā;
आनन्दो नामुपट्ठाको, उपट्ठिस्सति तं जिनं॥
Ānando nāmupaṭṭhāko, upaṭṭhissati taṃ jinaṃ.
१५.
15.
‘‘खेमा उप्पलवण्णा च, अग्गा हेस्सन्ति साविका।
‘‘Khemā uppalavaṇṇā ca, aggā hessanti sāvikā;
बोधि तस्स भगवतो, अस्सत्थोति पवुच्चति॥
Bodhi tassa bhagavato, assatthoti pavuccati.
१६.
16.
‘‘चित्तो च हत्थाळवको, अग्गा हेस्सन्तुपट्ठका।
‘‘Citto ca hatthāḷavako, aggā hessantupaṭṭhakā;
नन्दमाता च उत्तरा, अग्गा हेस्सन्तुपट्ठिका।
Nandamātā ca uttarā, aggā hessantupaṭṭhikā;
आयु वस्ससतं तस्स, गोतमस्स यसस्सिनो॥
Āyu vassasataṃ tassa, gotamassa yasassino.
१७.
17.
‘‘इदं सुत्वान वचनं, असमस्स महेसिनो।
‘‘Idaṃ sutvāna vacanaṃ, asamassa mahesino;
आमोदिता नरमरू, बुद्धबीजं किर अयं॥
Āmoditā naramarū, buddhabījaṃ kira ayaṃ.
१८.
18.
‘‘उक्कुट्ठिसद्दा वत्तन्ति, अप्फोटेन्ति हसन्ति च।
‘‘Ukkuṭṭhisaddā vattanti, apphoṭenti hasanti ca;
कतञ्जली नमस्सन्ति, दससहस्सिदेवता॥
Katañjalī namassanti, dasasahassidevatā.
१९.
19.
‘‘यदिमस्स लोकनाथस्स, विरज्झिस्साम सासनं।
‘‘Yadimassa lokanāthassa, virajjhissāma sāsanaṃ;
अनागतम्हि अद्धाने, हेस्साम सम्मुखा इमं॥
Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.
२०.
20.
‘‘यथा मनुस्सा नदिं तरन्ता, पटितित्थं विरज्झिय।
‘‘Yathā manussā nadiṃ tarantā, paṭititthaṃ virajjhiya;
हेट्ठातित्थे गहेत्वान, उत्तरन्ति महानदिं॥
Heṭṭhātitthe gahetvāna, uttaranti mahānadiṃ.
२१.
21.
‘‘एवमेव मयं सब्बे, यदि मुञ्चामिमं जिनं।
‘‘Evameva mayaṃ sabbe, yadi muñcāmimaṃ jinaṃ;
अनागतम्हि अद्धाने, हेस्साम सम्मुखा इमं॥
Anāgatamhi addhāne, hessāma sammukhā imaṃ.
२२.
22.
‘‘तस्साहं वचनं सुत्वा, भिय्यो चित्तं पसादयिं।
‘‘Tassāhaṃ vacanaṃ sutvā, bhiyyo cittaṃ pasādayiṃ;
तमेव अत्थं साधेन्तो, महारज्जं जिने अदं।
Tameva atthaṃ sādhento, mahārajjaṃ jine adaṃ;
महारज्जं ददित्वान, पब्बजिं तस्स सन्तिके॥
Mahārajjaṃ daditvāna, pabbajiṃ tassa santike.
२३.
23.
‘‘सुत्तन्तं विनयं चापि, नवङ्गं सत्थुसासनं।
‘‘Suttantaṃ vinayaṃ cāpi, navaṅgaṃ satthusāsanaṃ;
सब्बं परियापुणित्वान, सोभयिं जिनसासनं॥
Sabbaṃ pariyāpuṇitvāna, sobhayiṃ jinasāsanaṃ.
२४.
24.
‘‘तत्थप्पमत्तो विहरन्तो, निसज्जट्ठानचङ्कमे।
‘‘Tatthappamatto viharanto, nisajjaṭṭhānacaṅkame;
अभिञ्ञापारमिं गन्त्वा, ब्रह्मलोकमगञ्छह’’न्ति॥
Abhiññāpāramiṃ gantvā, brahmalokamagañchaha’’nti.
तत्थ अहं तेन समयेनाति अहं तस्मिं समये। विजितावी नामाति एवंनामको चक्कवत्तिराजा अहोसिं। समुद्दं अन्तमन्तेनाति एत्थ चक्कवाळपब्बतं सीमं मरियादं कत्वा ठितं समुद्दं अन्तं कत्वा इस्सरियं वत्तयामीति अत्थो। एत्तावता न पाकटं होति।
Tattha ahaṃ tena samayenāti ahaṃ tasmiṃ samaye. Vijitāvī nāmāti evaṃnāmako cakkavattirājā ahosiṃ. Samuddaṃ antamantenāti ettha cakkavāḷapabbataṃ sīmaṃ mariyādaṃ katvā ṭhitaṃ samuddaṃ antaṃ katvā issariyaṃ vattayāmīti attho. Ettāvatā na pākaṭaṃ hoti.
राजा किर चक्कवत्ती चक्करतनानुभावेन वामपस्सेन सिनेरुं कत्वा समुद्दस्स उपरिभागेन अट्ठयोजनसहस्सप्पमाणं पुब्बविदेहं गच्छति। तत्थ राजा चक्कवत्ती – ‘‘पाणो न हन्तब्बो, अदिन्नं नादातब्बं, कामेसुमिच्छा न चरितब्बा, मुसा न भासितब्बा, मज्जं न पातब्बं, यथाभुत्तञ्च भुञ्जथा’’ति (दी॰ नि॰ २.२४४; ३.८५; म॰ नि॰ ३.२५७) ओवादं देति। एवं ओवादे दिन्ने तं चक्करतनं वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पुरत्थिमं समुद्दं अज्झोगाहति। यथा यथा च तं अज्झोगाहति, तथा तथा संखित्तऊमिविप्फारं हुत्वा ओगच्छमानं महासमुद्दसलिलं योजनमत्तं ओग्गन्त्वा अन्तोसमुद्दं उभोसु पस्सेसु वेळुरियमणिभित्ति विय परमदस्सनीयं हुत्वा तिट्ठति, एवं पुरत्थिमसागरपरियन्तं गन्त्वा तं चक्करतनं पटिनिवत्तति। पटिनिवत्तमाने च तस्मिं सा परिसा अग्गतो होति, मज्झे राजा चक्कवत्ती अन्ते चक्करतनं होति। तम्पि जलं जलन्तेन वियोगं असहमानमिव नेमिमण्डलपरियन्तं अभिहनन्तमेव तीरमुपगच्छति।
Rājā kira cakkavattī cakkaratanānubhāvena vāmapassena sineruṃ katvā samuddassa uparibhāgena aṭṭhayojanasahassappamāṇaṃ pubbavidehaṃ gacchati. Tattha rājā cakkavattī – ‘‘pāṇo na hantabbo, adinnaṃ nādātabbaṃ, kāmesumicchā na caritabbā, musā na bhāsitabbā, majjaṃ na pātabbaṃ, yathābhuttañca bhuñjathā’’ti (dī. ni. 2.244; 3.85; ma. ni. 3.257) ovādaṃ deti. Evaṃ ovāde dinne taṃ cakkaratanaṃ vehāsaṃ abbhuggantvā puratthimaṃ samuddaṃ ajjhogāhati. Yathā yathā ca taṃ ajjhogāhati, tathā tathā saṃkhittaūmivipphāraṃ hutvā ogacchamānaṃ mahāsamuddasalilaṃ yojanamattaṃ oggantvā antosamuddaṃ ubhosu passesu veḷuriyamaṇibhitti viya paramadassanīyaṃ hutvā tiṭṭhati, evaṃ puratthimasāgarapariyantaṃ gantvā taṃ cakkaratanaṃ paṭinivattati. Paṭinivattamāne ca tasmiṃ sā parisā aggato hoti, majjhe rājā cakkavattī ante cakkaratanaṃ hoti. Tampi jalaṃ jalantena viyogaṃ asahamānamiva nemimaṇḍalapariyantaṃ abhihanantameva tīramupagacchati.
एवं राजा चक्कवत्ती पुरत्थिमसमुद्दपरियन्तं पुब्बविदेहं अभिविजिनित्वा दक्खिणसमुद्दपरियन्तं जम्बुदीपं विजेतुकामो चक्करतनदेसितेन मग्गेन दक्खिणसमुद्दाभिमुखो गच्छति। तं दससहस्सयोजनप्पमाणं जम्बुदीपं अभिविजिनित्वा दक्खिणसमुद्दतो पच्चुत्तरित्वा सत्तयोजनसहस्सप्पमाणं अपरगोयानं विजेतुं हेट्ठा वुत्तनयेनेव गन्त्वा तम्पि सागरपरियन्तं अभिविजिनित्वा पच्छिमसमुद्दतोपि उत्तरित्वा अट्ठयोजनसहस्सप्पमाणं उत्तरकुरुं विजेतुं तथेव गन्त्वा तं समुद्दपरियन्तं कत्वा तथेव अभिविजिय उत्तरसमुद्दतोपि पच्चुत्तरति। एत्तावता रञ्ञा चक्कवत्तिना सागरपरियन्ताय पथविया इस्सरियं अधिगतं होति। तेन वुत्तं समुद्दं अन्तमन्तेन, इस्सरियं वत्तयामह’’न्ति।
Evaṃ rājā cakkavattī puratthimasamuddapariyantaṃ pubbavidehaṃ abhivijinitvā dakkhiṇasamuddapariyantaṃ jambudīpaṃ vijetukāmo cakkaratanadesitena maggena dakkhiṇasamuddābhimukho gacchati. Taṃ dasasahassayojanappamāṇaṃ jambudīpaṃ abhivijinitvā dakkhiṇasamuddato paccuttaritvā sattayojanasahassappamāṇaṃ aparagoyānaṃ vijetuṃ heṭṭhā vuttanayeneva gantvā tampi sāgarapariyantaṃ abhivijinitvā pacchimasamuddatopi uttaritvā aṭṭhayojanasahassappamāṇaṃ uttarakuruṃ vijetuṃ tatheva gantvā taṃ samuddapariyantaṃ katvā tatheva abhivijiya uttarasamuddatopi paccuttarati. Ettāvatā raññā cakkavattinā sāgarapariyantāya pathaviyā issariyaṃ adhigataṃ hoti. Tena vuttaṃ samuddaṃ antamantena, issariyaṃ vattayāmaha’’nti.
कोटिसतसहस्सानन्ति कोटिसतसहस्सानि। अयमेव वा पाठो। विमलानन्ति खीणासवानं। सह लोकग्गनाथेनाति सद्धिं दसबलेन कोटिसतसहस्सानन्ति अत्थो। परमन्नेनाति पणीतेन अन्नेन। तप्पयिन्ति तप्पेसिं। अपरिमेय्यितो कप्पेति इतो पट्ठाय सतसहस्सकप्पाधिकानि तीणि असङ्ख्येय्यानि अतिक्कमित्वा एकस्मिं भद्दकप्पेति अत्थो।
Koṭisatasahassānanti koṭisatasahassāni. Ayameva vā pāṭho. Vimalānanti khīṇāsavānaṃ. Saha lokagganāthenāti saddhiṃ dasabalena koṭisatasahassānanti attho. Paramannenāti paṇītena annena. Tappayinti tappesiṃ. Aparimeyyito kappeti ito paṭṭhāya satasahassakappādhikāni tīṇi asaṅkhyeyyāni atikkamitvā ekasmiṃ bhaddakappeti attho.
पधानन्ति वीरियं। तमेव अत्थं साधेन्तोति तमेव बुद्धकारकमत्थं दानपारमिं पूरेन्तो साधेन्तो निप्फादेन्तोति अत्थो। महारज्जन्ति चक्कवत्तिरज्जं। जिनेति भगवति, सम्पदानत्थे वा भुम्मं दट्ठब्बं। अदन्ति अदासिं। एवमत्थं साधेन्तोति इमिना सम्बन्धो दट्ठब्बो। ‘‘महारज्जं जिने ददि’’न्ति पठन्ति केचि। ददित्वानाति चजित्वा। सुत्तन्तन्ति सुत्तन्तपिटकं। विनयन्ति विनयपिटकं। नवङ्गन्ति सुत्तगेय्यादिनवङ्गं। सोभयिं जिनसासनन्ति आगमाधिगमेहि लोकियेहि समलङ्करिं। तत्थाति तस्स भगवतो सासने। अप्पमत्तोति सतिसम्पन्नो। ब्रह्मलोकमगञ्छहन्ति ब्रह्मलोकं अगञ्छिं अहं।
Padhānanti vīriyaṃ. Tameva atthaṃ sādhentoti tameva buddhakārakamatthaṃ dānapāramiṃ pūrento sādhento nipphādentoti attho. Mahārajjanti cakkavattirajjaṃ. Jineti bhagavati, sampadānatthe vā bhummaṃ daṭṭhabbaṃ. Adanti adāsiṃ. Evamatthaṃ sādhentoti iminā sambandho daṭṭhabbo. ‘‘Mahārajjaṃ jine dadi’’nti paṭhanti keci. Daditvānāti cajitvā. Suttantanti suttantapiṭakaṃ. Vinayanti vinayapiṭakaṃ. Navaṅganti suttageyyādinavaṅgaṃ. Sobhayiṃ jinasāsananti āgamādhigamehi lokiyehi samalaṅkariṃ. Tatthāti tassa bhagavato sāsane. Appamattoti satisampanno. Brahmalokamagañchahanti brahmalokaṃ agañchiṃ ahaṃ.
इमस्स पन कोण्डञ्ञबुद्धस्स रम्मवती नाम नगरं अहोसि, सुनन्दो नाम राजा पिता, सुजाता नाम देवी माता, भद्दो च सुभद्दो च द्वे अग्गसावका, अनुरुद्धो नामुपट्ठाको, तिस्सा च उपतिस्सा च द्वे अग्गसाविका, सालकल्याणिरुक्खो बोधि, अट्ठासीतिहत्थुब्बेधं सरीरं , वस्ससतसहस्सानि आयुप्पमाणं अहोसि, तस्स रुचिदेवी नाम अग्गमहेसी अहोसि, विजितसेनो नामस्स पुत्तो, चन्दो नामुपट्ठाको राजा। चन्दारामे किर वसीति। तेन वुत्तं –
Imassa pana koṇḍaññabuddhassa rammavatī nāma nagaraṃ ahosi, sunando nāma rājā pitā, sujātā nāma devī mātā, bhaddo ca subhaddo ca dve aggasāvakā, anuruddho nāmupaṭṭhāko, tissā ca upatissā ca dve aggasāvikā, sālakalyāṇirukkho bodhi, aṭṭhāsītihatthubbedhaṃ sarīraṃ , vassasatasahassāni āyuppamāṇaṃ ahosi, tassa rucidevī nāma aggamahesī ahosi, vijitaseno nāmassa putto, cando nāmupaṭṭhāko rājā. Candārāme kira vasīti. Tena vuttaṃ –
२५.
25.
‘‘नगरं रम्मवती नाम, सुनन्दो नाम खत्तियो।
‘‘Nagaraṃ rammavatī nāma, sunando nāma khattiyo;
सुजाता नाम जनिका, कोण्डञ्ञस्स महेसिनो॥
Sujātā nāma janikā, koṇḍaññassa mahesino.
३०.
30.
‘‘भद्दो चेव सुभद्दो च, अहेसुं अग्गसावका।
‘‘Bhaddo ceva subhaddo ca, ahesuṃ aggasāvakā;
अनुरुद्धो नामुपट्ठाको, कोण्डञ्ञस्स महेसिनो॥
Anuruddho nāmupaṭṭhāko, koṇḍaññassa mahesino.
३१.
31.
‘‘तिस्सा च उपतिस्सा च, अहेसुं अग्गसाविका।
‘‘Tissā ca upatissā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
सालकल्याणिको बोधि, कोण्डञ्ञस्स महेसिनो॥
Sālakalyāṇiko bodhi, koṇḍaññassa mahesino.
३३.
33.
‘‘सो अट्ठासीति हत्थानि, अच्चुग्गतो महामुनि।
‘‘So aṭṭhāsīti hatthāni, accuggato mahāmuni;
सोभते उळुराजाव, सूरियो मज्झन्हिके यथा॥
Sobhate uḷurājāva, sūriyo majjhanhike yathā.
३४.
34.
‘‘वस्ससतसहस्सानि, आयु विज्जति तावदे।
‘‘Vassasatasahassāni, āyu vijjati tāvade;
तावता तिट्ठमानो सो, तारेसि जनतं बहुं॥
Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.
३५.
35.
‘‘खीणासवेहि विमलेहि, विचित्ता आसि मेदनी।
‘‘Khīṇāsavehi vimalehi, vicittā āsi medanī;
यथा हि गगनमुळूभि, एवं सो उपसोभथ॥
Yathā hi gaganamuḷūbhi, evaṃ so upasobhatha.
३६.
36.
‘‘तेपि नागा अप्पमेय्या, असङ्खोभा दुरासदा।
‘‘Tepi nāgā appameyyā, asaṅkhobhā durāsadā;
विज्जुपातंव दस्सेत्वा, निब्बुता ते महायसा॥
Vijjupātaṃva dassetvā, nibbutā te mahāyasā.
३७.
37.
‘‘सा च अतुलिया जिनस्स इद्धि, ञाणपरिभावितो च समाधि।
‘‘Sā ca atuliyā jinassa iddhi, ñāṇaparibhāvito ca samādhi;
सब्बं तमन्तरहितं, ननु रित्ता सब्बसङ्खारा’’ति॥
Sabbaṃ tamantarahitaṃ, nanu rittā sabbasaṅkhārā’’ti.
तत्थ सालकल्याणिकोति सालकल्याणिरुक्खो, सो बुद्धकाले चेव चक्कवत्तिकाले च निब्बत्तति, नाञ्ञदा। सो एकाहेनेव उट्ठाति किर। खीणासवेहि विमलेहि, विचित्ता आसि मेदनीति अयं मेदनी खीणासवेहि एककासावपज्जोता विचित्ता परमदस्सनीया अहोसि। यथा हीति ओपम्मत्थे निपातो। उळूभीति नक्खत्तेहि, तारागणेहि गगनतलं विय खीणासवेहि विचित्ता अयं मेदनी सोभित्थाति अत्थो।
Tattha sālakalyāṇikoti sālakalyāṇirukkho, so buddhakāle ceva cakkavattikāle ca nibbattati, nāññadā. So ekāheneva uṭṭhāti kira. Khīṇāsavehi vimalehi, vicittā āsi medanīti ayaṃ medanī khīṇāsavehi ekakāsāvapajjotā vicittā paramadassanīyā ahosi. Yathāhīti opammatthe nipāto. Uḷūbhīti nakkhattehi, tārāgaṇehi gaganatalaṃ viya khīṇāsavehi vicittā ayaṃ medanī sobhitthāti attho.
असङ्खोभाति अट्ठहि लोकधम्मेहि अक्खोभा अविकारा। विज्जुपातंव दस्सेत्वाति विज्जुपातं विय दस्सयित्वा, ‘‘विज्जुप्पातंवा’’तिपि पाठो। कोण्डञ्ञबुद्धस्स किर काले परिनिब्बायमाना भिक्खू सत्ततालप्पमाणमाकासमब्भुग्गन्त्वा असितजलधरविवरगता विज्जुलता विय समन्ततो विज्जोतमाना तेजोधातुं समापज्जित्वा निरुपादाना दहना विय परिनिब्बायिंसु। तेन वुत्तं ‘‘विज्जुपातंव दस्सेत्वा’’ति। अतुलियाति अतुल्या असदिसा। ञाणपरिभावितोति ञाणेन वड्ढितो। सेसगाथा हेट्ठा वुत्तनयत्ता उत्ताना एवाति।
Asaṅkhobhāti aṭṭhahi lokadhammehi akkhobhā avikārā. Vijjupātaṃva dassetvāti vijjupātaṃ viya dassayitvā, ‘‘vijjuppātaṃvā’’tipi pāṭho. Koṇḍaññabuddhassa kira kāle parinibbāyamānā bhikkhū sattatālappamāṇamākāsamabbhuggantvā asitajaladharavivaragatā vijjulatā viya samantato vijjotamānā tejodhātuṃ samāpajjitvā nirupādānā dahanā viya parinibbāyiṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘vijjupātaṃva dassetvā’’ti. Atuliyāti atulyā asadisā. Ñāṇaparibhāvitoti ñāṇena vaḍḍhito. Sesagāthā heṭṭhā vuttanayattā uttānā evāti.
‘‘कोण्डञ्ञो नाम सम्बुद्धो, चन्दारामे मनोरमे।
‘‘Koṇḍañño nāma sambuddho, candārāme manorame;
निब्बायि चेतियो तस्स, सत्तयोजनिको कतो॥
Nibbāyi cetiyo tassa, sattayojaniko kato.
‘‘न हेव धातुयो तस्स, सत्थुनो, विकिरिंसु ता।
‘‘Na heva dhātuyo tassa, satthuno, vikiriṃsu tā;
ठिता एकघना हुत्वा, सुवण्णपटिमा विय’’॥
Ṭhitā ekaghanā hutvā, suvaṇṇapaṭimā viya’’.
सकलजम्बुदीपवासिनो मनुस्सा समागन्त्वा सत्तयोजनिकं सत्तरतनमयं हरितालमनोसिलाय मत्तिकाकिच्चं तेलसप्पीहि उदककिच्चं कत्वा निट्ठापेसुन्ति।
Sakalajambudīpavāsino manussā samāgantvā sattayojanikaṃ sattaratanamayaṃ haritālamanosilāya mattikākiccaṃ telasappīhi udakakiccaṃ katvā niṭṭhāpesunti.
कोण्डञ्ञबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।
Koṇḍaññabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठितो दुतियो बुद्धवंसो।
Niṭṭhito dutiyo buddhavaṃso.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / ४. कोण्डञ्ञबुद्धवंसो • 4. Koṇḍaññabuddhavaṃso
