Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१३०] १०. कोसियजातकवण्णना
[130] 10. Kosiyajātakavaṇṇanā
यथा वाचा च भुञ्जस्सूति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं सावत्थियं मातुगामं आरब्भ कथेसि। सा किरेकस्स सद्धासम्पन्नस्स उपासकब्राह्मणस्स ब्राह्मणी दुस्सीला पापधम्मा रत्तिं अतिचरित्वा दिवा किञ्चि कम्मं अकत्वा गिलानालयं दस्सेत्वा नित्थुनमाना निपज्जति। अथ नं ब्राह्मणो ‘‘किं ते भद्दे अफासुक’’न्ति पुच्छि। ‘‘वाता मे विज्झन्ती’’ति। ‘‘अथ किं लद्धुं वट्टती’’ति? ‘‘सिनिद्धमधुरानि पणीतपणीतानि यागुभत्ततेलादीनी’’ति। ब्राह्मणो यं यं सा इच्छति, तं तं आहरित्वा देति, दासो विय सब्बकिच्चानि करोति। सा पन ब्राह्मणस्स गेहं पविट्ठकाले निपज्जति, बहि निक्खन्तकाले जारेहि सद्धिं वीतिनामेति।
Yathāvācā ca bhuñjassūti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ sāvatthiyaṃ mātugāmaṃ ārabbha kathesi. Sā kirekassa saddhāsampannassa upāsakabrāhmaṇassa brāhmaṇī dussīlā pāpadhammā rattiṃ aticaritvā divā kiñci kammaṃ akatvā gilānālayaṃ dassetvā nitthunamānā nipajjati. Atha naṃ brāhmaṇo ‘‘kiṃ te bhadde aphāsuka’’nti pucchi. ‘‘Vātā me vijjhantī’’ti. ‘‘Atha kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Siniddhamadhurāni paṇītapaṇītāni yāgubhattatelādīnī’’ti. Brāhmaṇo yaṃ yaṃ sā icchati, taṃ taṃ āharitvā deti, dāso viya sabbakiccāni karoti. Sā pana brāhmaṇassa gehaṃ paviṭṭhakāle nipajjati, bahi nikkhantakāle jārehi saddhiṃ vītināmeti.
अथ ब्राह्मणो ‘‘इमिस्सा सरीरे विज्झनवातानं परियन्तो न पञ्ञायती’’ति एकदिवसं गन्धमालादीनि आदाय जेतवनं गन्त्वा सत्थारं पूजेत्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदित्वा ‘‘किं, ब्राह्मण, न पञ्ञायसी’’ति वुत्ते ‘‘भन्ते, ब्राह्मणिया किर मे सरीरे वाता विज्झन्ति, स्वाहं तस्सा सप्पितेलादीनि चेव पणीतपणीतभोजनानि च परियेसामि, सरीरमस्सा घनं विप्पसन्नच्छविवण्णं जातं, वातरोगस्स पन परियन्तो न पञ्ञायति। अहं तं पटिजग्गन्तोव इधागमनस्स ओकासं न लभामी’’ति आह। सत्था ब्राह्मणिया पापभावं ञत्वा ‘‘ब्राह्मण, ‘एवं निपन्नस्स मातुगामस्स रोगे अवूपसमन्ते इदञ्चिदञ्च भेसज्जं कातुं वट्टती’ति पुब्बेपि ते पण्डितेहि कथितं, भवसङ्खेपगतत्ता पन न सल्लक्खेसी’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Atha brāhmaṇo ‘‘imissā sarīre vijjhanavātānaṃ pariyanto na paññāyatī’’ti ekadivasaṃ gandhamālādīni ādāya jetavanaṃ gantvā satthāraṃ pūjetvā vanditvā ekamantaṃ nisīditvā ‘‘kiṃ, brāhmaṇa, na paññāyasī’’ti vutte ‘‘bhante, brāhmaṇiyā kira me sarīre vātā vijjhanti, svāhaṃ tassā sappitelādīni ceva paṇītapaṇītabhojanāni ca pariyesāmi, sarīramassā ghanaṃ vippasannacchavivaṇṇaṃ jātaṃ, vātarogassa pana pariyanto na paññāyati. Ahaṃ taṃ paṭijaggantova idhāgamanassa okāsaṃ na labhāmī’’ti āha. Satthā brāhmaṇiyā pāpabhāvaṃ ñatvā ‘‘brāhmaṇa, ‘evaṃ nipannassa mātugāmassa roge avūpasamante idañcidañca bhesajjaṃ kātuṃ vaṭṭatī’ti pubbepi te paṇḍitehi kathitaṃ, bhavasaṅkhepagatattā pana na sallakkhesī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा बाराणसियं दिसापामोक्खो आचरियो अहोसि। एकसतराजधानीसु खत्तियकुमारा च ब्राह्मणकुमारा च येभुय्येन तस्सेव सन्तिके सिप्पं उग्गण्हन्ति। अथेको जनपदवासी ब्राह्मणमाणवो बोधिसत्तस्स सन्तिके तयो वेदे अट्ठारस च विज्जाट्ठानानि उग्गण्हित्वा बाराणसियंयेव कुटुम्बं सण्ठपेत्वा दिवसे दिवसे द्वत्तिक्खत्तुं बोधिसत्तस्स सन्तिकं आगच्छति । तस्स ब्राह्मणी दुस्सीला अहोसि पापधम्माति सब्बं पच्चुप्पन्नवत्थुसदिसमेव।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto brāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā bārāṇasiyaṃ disāpāmokkho ācariyo ahosi. Ekasatarājadhānīsu khattiyakumārā ca brāhmaṇakumārā ca yebhuyyena tasseva santike sippaṃ uggaṇhanti. Atheko janapadavāsī brāhmaṇamāṇavo bodhisattassa santike tayo vede aṭṭhārasa ca vijjāṭṭhānāni uggaṇhitvā bārāṇasiyaṃyeva kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā divase divase dvattikkhattuṃ bodhisattassa santikaṃ āgacchati . Tassa brāhmaṇī dussīlā ahosi pāpadhammāti sabbaṃ paccuppannavatthusadisameva.
बोधिसत्तो पन ‘‘इमिना कारणेन ओवादगहणाय ओकासं न लभामी’’ति वुत्ते ‘‘सा माणविका इमं वञ्चेत्वा निपज्जती’’ति ञत्वा ‘‘तस्सा रोगानुच्छविकं भेसज्जं आचिक्खिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह ‘‘तात, त्वं इतो पट्ठाय तस्सा सप्पिखीररसादीनि मा अदासि, गोमुत्ते पन पञ्चपण्णानि फलादीनि च पक्खिपित्वा कोट्टेत्वा नवतम्बलोहभाजने पक्खिपित्वा लोहगन्धं गाहापेत्वा रज्जुं वा योत्तं वा रुक्खं वा लतं वा गहेत्वा ‘इदं ते रोगस्स अनुच्छविकभेसज्जं, इदं वा पिव, उट्ठाय वा तया भुत्तभत्तस्स अनुच्छविकं कम्मं करोही’’ति वत्वा इमं गाथं वदेय्यासि। ‘‘सचे भेसज्जं न पिवति, अथ नं रज्जुया वा योत्तेन वा रुक्खेन वा लताय वा कतिचि पहारे पहरित्वा केसेसु गहेत्वा आकड्ढित्वा कप्परेन पोथेय्यासि, सा तङ्खणञ्ञेव उट्ठाय कम्मं करिस्सती’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा वुत्तनियामेनेव भेसज्जं कत्वा ‘‘भद्दे, इमं भेसज्जं पिवा’’ति आह। ‘‘केन ते इदं आचिक्खित’’न्ति? ‘‘आचरियेन, भद्दे’’ति। ‘‘अपनेहि तं, न पिविस्सामी’’ति। माणवो ‘‘न त्वं अत्तनो रुचिया पिविस्ससी’’ति रज्जुं गहेत्वा ‘‘अत्तनो रोगस्स अनुच्छविकं भेसज्जं वा पिव, यागुभत्तानुच्छविकं कम्मं वा करोही’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Bodhisatto pana ‘‘iminā kāraṇena ovādagahaṇāya okāsaṃ na labhāmī’’ti vutte ‘‘sā māṇavikā imaṃ vañcetvā nipajjatī’’ti ñatvā ‘‘tassā rogānucchavikaṃ bhesajjaṃ ācikkhissāmī’’ti cintetvā āha ‘‘tāta, tvaṃ ito paṭṭhāya tassā sappikhīrarasādīni mā adāsi, gomutte pana pañcapaṇṇāni phalādīni ca pakkhipitvā koṭṭetvā navatambalohabhājane pakkhipitvā lohagandhaṃ gāhāpetvā rajjuṃ vā yottaṃ vā rukkhaṃ vā lataṃ vā gahetvā ‘idaṃ te rogassa anucchavikabhesajjaṃ, idaṃ vā piva, uṭṭhāya vā tayā bhuttabhattassa anucchavikaṃ kammaṃ karohī’’ti vatvā imaṃ gāthaṃ vadeyyāsi. ‘‘Sace bhesajjaṃ na pivati, atha naṃ rajjuyā vā yottena vā rukkhena vā latāya vā katici pahāre paharitvā kesesu gahetvā ākaḍḍhitvā kapparena potheyyāsi, sā taṅkhaṇaññeva uṭṭhāya kammaṃ karissatī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā vuttaniyāmeneva bhesajjaṃ katvā ‘‘bhadde, imaṃ bhesajjaṃ pivā’’ti āha. ‘‘Kena te idaṃ ācikkhita’’nti? ‘‘Ācariyena, bhadde’’ti. ‘‘Apanehi taṃ, na pivissāmī’’ti. Māṇavo ‘‘na tvaṃ attano ruciyā pivissasī’’ti rajjuṃ gahetvā ‘‘attano rogassa anucchavikaṃ bhesajjaṃ vā piva, yāgubhattānucchavikaṃ kammaṃ vā karohī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
१३०.
130.
‘‘यथावाचा च भुञ्जस्सु, यथाभुत्तञ्च ब्याहर।
‘‘Yathāvācā ca bhuñjassu, yathābhuttañca byāhara;
उभयं ते न समेति, वाचा भुत्तञ्च कोसिये’’ति॥
Ubhayaṃ te na sameti, vācā bhuttañca kosiye’’ti.
तत्थ यथावाचा च भुञ्जस्सूति यथा ते वाचा, तथा भुञ्जस्सु, ‘‘वाता मे विज्झन्ती’’ति वाचाय अनुच्छविकमेव कत्वा भुञ्जस्सूति अत्थो। ‘‘यथावाचं वा’’तिपि पाठो युज्जति, ‘‘यथावाचाया’’तिपि पठन्ति, सब्बत्थ अयमेव अत्थो। यथाभुत्तञ्च ब्याहराति यं यथा ते भुत्तं, तस्स अनुच्छविकमेव ब्याहर, ‘‘अरोगम्ही’’ति वत्वा गेहे कत्तब्बं करोसीति अत्थो। ‘‘यथाभूतञ्चा’’तिपि पाठो, अथ वा अरोगम्हीति यथाभूतमेव वत्वा कम्मं करोहीति अत्थो। उभयं ते न समेति, वाचाभुत्तञ्च कोसियेति या च ते अयं वाचा ‘‘वाता मं विज्झन्ती’’ति यञ्च ते इदं पणीतभोजनं भुत्तं, इदं उभयम्पि तुय्हं न समेति, तस्मा उट्ठाय कम्मं करोहि। ‘‘कोसिये’’ति तं गोत्तेनालपति।
Tattha yathāvācā ca bhuñjassūti yathā te vācā, tathā bhuñjassu, ‘‘vātā me vijjhantī’’ti vācāya anucchavikameva katvā bhuñjassūti attho. ‘‘Yathāvācaṃ vā’’tipi pāṭho yujjati, ‘‘yathāvācāyā’’tipi paṭhanti, sabbattha ayameva attho. Yathābhuttañca byāharāti yaṃ yathā te bhuttaṃ, tassa anucchavikameva byāhara, ‘‘arogamhī’’ti vatvā gehe kattabbaṃ karosīti attho. ‘‘Yathābhūtañcā’’tipi pāṭho, atha vā arogamhīti yathābhūtameva vatvā kammaṃ karohīti attho. Ubhayaṃ te na sameti, vācābhuttañca kosiyeti yā ca te ayaṃ vācā ‘‘vātā maṃ vijjhantī’’ti yañca te idaṃ paṇītabhojanaṃ bhuttaṃ, idaṃ ubhayampi tuyhaṃ na sameti, tasmā uṭṭhāya kammaṃ karohi. ‘‘Kosiye’’ti taṃ gottenālapati.
एवं वुत्ते कोसियब्राह्मणधीता ‘‘आचरियेन उस्सुक्कं आपन्नकालतो पट्ठाय न सक्का मया एस वञ्चेतुं, उट्ठाय कम्मं करिस्सामी’’ति उट्ठाय कम्मं अकासि। ‘‘आचरियेन मे दुस्सीलभावो ञातो, इदानि न सक्का इतो पट्ठाय पुन एवरूपं कातु’’न्ति आचरिये गारवेन पापकम्मतोपि विरमित्वा सीलवती अहोसि। सापि ब्राह्मणी ‘‘सम्मासम्बुद्धेन किरम्हि ञाता’’ति सत्थरिपि गारवेन न पुन अनाचारं अकासि।
Evaṃ vutte kosiyabrāhmaṇadhītā ‘‘ācariyena ussukkaṃ āpannakālato paṭṭhāya na sakkā mayā esa vañcetuṃ, uṭṭhāya kammaṃ karissāmī’’ti uṭṭhāya kammaṃ akāsi. ‘‘Ācariyena me dussīlabhāvo ñāto, idāni na sakkā ito paṭṭhāya puna evarūpaṃ kātu’’nti ācariye gāravena pāpakammatopi viramitvā sīlavatī ahosi. Sāpi brāhmaṇī ‘‘sammāsambuddhena kiramhi ñātā’’ti sattharipi gāravena na puna anācāraṃ akāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा जयम्पतिका इदानि जयम्पतिकाव, आचरियो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā jayampatikā idāni jayampatikāva, ācariyo pana ahameva ahosi’’nti.
कोसियजातकवण्णना दसमा।
Kosiyajātakavaṇṇanā dasamā.
कुसनाळिवग्गो तेरसमो।
Kusanāḷivaggo terasamo.
तस्सुद्दानं –
Tassuddānaṃ –
कुसनाळि च दुम्मेधं, नङ्गलीसम्बकटाहं।
Kusanāḷi ca dummedhaṃ, naṅgalīsambakaṭāhaṃ;
असिलक्खणकलण्डुकं, बिळारग्गिककोसियन्ति॥
Asilakkhaṇakalaṇḍukaṃ, biḷāraggikakosiyanti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १३०. कोसियजातकं • 130. Kosiyajātakaṃ