| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२२६] ६. कोसियजातकवण्णना
[226] 6. Kosiyajātakavaṇṇanā
काले निक्खमना साधूति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलराजानं आरब्भ कथेसि। कोसलराजा पच्चन्तवूपसमनत्थाय अकाले निक्खमि। वत्थु हेट्ठा वुत्तनयमेव।
Kālenikkhamanā sādhūti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarājānaṃ ārabbha kathesi. Kosalarājā paccantavūpasamanatthāya akāle nikkhami. Vatthu heṭṭhā vuttanayameva.
सत्था पन अतीतं आहरित्वा आह – ‘‘महाराज, अतीते बाराणसिराजा अकाले निक्खमित्वा उय्याने खन्धावारं निवेसयि। तस्मिं काले एको उलूकसकुणो वेळुगुम्बं पविसित्वा निलीयि। काकसेना आगन्त्वा ‘निक्खन्तमेव तं गण्हिस्सामा’’’ति परिवारेसि। सो सूरियत्थङ्गमनं अनोलोकेत्वा अकालेयेव निक्खमित्वा पलायितुं आरभि। अथ नं काका परिवारेत्वा तुण्डेहि कोट्टेन्ता परिपातेसुं। राजा बोधिसत्तं आमन्तेत्वा ‘‘किं नु खो, पण्डित, इमे काका कोसियं परिपातेन्ती’’ति पुच्छि। बोधिसत्तो ‘‘अकाले, महाराज, अत्तनो वसनट्ठाना निक्खमन्ता एवरूपं दुक्खं पटिलभन्तियेव, तस्मा अकाले अत्तनो वसनट्ठाना निक्खमितुं न वट्टती’’ति इममत्थं पकासेन्तो इमं गाथाद्वयमाह –
Satthā pana atītaṃ āharitvā āha – ‘‘mahārāja, atīte bārāṇasirājā akāle nikkhamitvā uyyāne khandhāvāraṃ nivesayi. Tasmiṃ kāle eko ulūkasakuṇo veḷugumbaṃ pavisitvā nilīyi. Kākasenā āgantvā ‘nikkhantameva taṃ gaṇhissāmā’’’ti parivāresi. So sūriyatthaṅgamanaṃ anoloketvā akāleyeva nikkhamitvā palāyituṃ ārabhi. Atha naṃ kākā parivāretvā tuṇḍehi koṭṭentā paripātesuṃ. Rājā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘kiṃ nu kho, paṇḍita, ime kākā kosiyaṃ paripātentī’’ti pucchi. Bodhisatto ‘‘akāle, mahārāja, attano vasanaṭṭhānā nikkhamantā evarūpaṃ dukkhaṃ paṭilabhantiyeva, tasmā akāle attano vasanaṭṭhānā nikkhamituṃ na vaṭṭatī’’ti imamatthaṃ pakāsento imaṃ gāthādvayamāha –
१५१.
151.
‘‘काले निक्खमना साधु, नाकाले साधु निक्खमो।
‘‘Kāle nikkhamanā sādhu, nākāle sādhu nikkhamo;
अकालेन हि निक्खम्म, एककम्पि बहुज्जनो।
Akālena hi nikkhamma, ekakampi bahujjano;
न किञ्चि अत्थं जोतेति, धङ्कसेनाव कोसियं॥
Na kiñci atthaṃ joteti, dhaṅkasenāva kosiyaṃ.
१५२.
152.
‘‘धीरो च विधिविधानञ्ञू, परेसं विवरानुगू।
‘‘Dhīro ca vidhividhānaññū, paresaṃ vivarānugū;
सब्बामित्ते वसीकत्वा, कोसियोव सुखी सिया’’ति॥
Sabbāmitte vasīkatvā, kosiyova sukhī siyā’’ti.
तत्थ काले निक्खमना साधूति, महाराज, निक्खमना नाम निक्खमनं वा परक्कमनं वा युत्तपयुत्तकाले साधु। नाकाले साधु निक्खमोति अकाले पन अत्तनो वसनट्ठानतो अञ्ञत्थ गन्तुं निक्खमो नाम निक्खमनं वा परक्कमनं वा न साधु। ‘‘अकालेन ही’’तिआदीसु चतूसु पदेसु पठमेन सद्धिं ततियं, दुतियेन चतुत्थं योजेत्वा एवं अत्थो वेदितब्बो। अत्तनो वसनट्ठानतो हि कोचि पुरिसो अकालेन निक्खमित्वा वा परक्कमित्वा वा न किञ्चि अत्थं जोतेति, अत्तनो अप्पमत्तकम्पि वुड्ढिं उप्पादेतुं न सक्कोति, अथ खो एककम्पि बहुज्जनो बहुपि सो पच्चत्थिकजनो एतं अकाले निक्खमन्तं वा परक्कमन्तं वा एककं परिवारेत्वा महाविनासं पापेति। तत्रायं उपमा – धङ्कसेनाव कोसियं, यथा अयं धङ्कसेना इमं अकाले निक्खमन्तञ्च परक्कमन्तञ्च कोसियं तुण्डेहि वितुदन्ति महाविनासं पापेन्ति, तथा तस्मा तिरच्छानगते आदिं कत्वा केनचि अकाले अत्तनो वसनट्ठानतो न निक्खमितब्बं न परक्कमितब्बन्ति।
Tattha kāle nikkhamanā sādhūti, mahārāja, nikkhamanā nāma nikkhamanaṃ vā parakkamanaṃ vā yuttapayuttakāle sādhu. Nākāle sādhu nikkhamoti akāle pana attano vasanaṭṭhānato aññattha gantuṃ nikkhamo nāma nikkhamanaṃ vā parakkamanaṃ vā na sādhu. ‘‘Akālena hī’’tiādīsu catūsu padesu paṭhamena saddhiṃ tatiyaṃ, dutiyena catutthaṃ yojetvā evaṃ attho veditabbo. Attano vasanaṭṭhānato hi koci puriso akālena nikkhamitvā vā parakkamitvā vā na kiñciatthaṃ joteti, attano appamattakampi vuḍḍhiṃ uppādetuṃ na sakkoti, atha kho ekakampi bahujjano bahupi so paccatthikajano etaṃ akāle nikkhamantaṃ vā parakkamantaṃ vā ekakaṃ parivāretvā mahāvināsaṃ pāpeti. Tatrāyaṃ upamā – dhaṅkasenāva kosiyaṃ, yathā ayaṃ dhaṅkasenā imaṃ akāle nikkhamantañca parakkamantañca kosiyaṃ tuṇḍehi vitudanti mahāvināsaṃ pāpenti, tathā tasmā tiracchānagate ādiṃ katvā kenaci akāle attano vasanaṭṭhānato na nikkhamitabbaṃ na parakkamitabbanti.
दुतियगाथाय धीरोति पण्डितो। विधीति पोराणकपण्डितेहि ठपितपवेणी। विधानन्ति कोट्ठासो वा संविदहनं वा। विवरानुगूति विवरं अनुगच्छन्तो जानन्तो। सब्बामित्तेति सब्बे अमित्ते। वसीकत्वाति अत्तनो वसे कत्वा। कोसियोवाति इमम्हा बालकोसिया अञ्ञो पण्डितकोसियो विय। इदं वुत्तं होति – यो च खो पण्डितो ‘‘इमस्मिं काले निक्खमितब्बं परक्कमितब्बं, इमस्मिं न निक्खमितब्बं न परक्कमितब्ब’’न्ति पोराणकपण्डितेहि ठपितस्स पवेणिसङ्खातस्स विधिनो कोट्ठाससङ्खातं विधानं वा तस्स वा विधिनो विधानं संविदहनं अनुट्ठानं जानाति, सो विधिविधानञ्ञू परेसं अत्तनो पच्चामित्तानं विवरं ञत्वा यथा नाम पण्डितो कोसियो रत्तिसङ्खाते अत्तनो काले निक्खमित्वा च परक्कमित्वा च तत्थ तत्थ सयितानञ्ञेव काकानं सीसानि छिन्दमानो ते सब्बे अमित्ते वसीकत्वा सुखी सिया, एवं धीरोपि काले निक्खमित्वा परक्कमित्वा अत्तनो पच्चामित्ते वसीकत्वा सुखी निद्दुक्खो भवेय्याति। राजा बोधिसत्तस्स वचनं सुत्वा निवत्ति।
Dutiyagāthāya dhīroti paṇḍito. Vidhīti porāṇakapaṇḍitehi ṭhapitapaveṇī. Vidhānanti koṭṭhāso vā saṃvidahanaṃ vā. Vivarānugūti vivaraṃ anugacchanto jānanto. Sabbāmitteti sabbe amitte. Vasīkatvāti attano vase katvā. Kosiyovāti imamhā bālakosiyā añño paṇḍitakosiyo viya. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo ca kho paṇḍito ‘‘imasmiṃ kāle nikkhamitabbaṃ parakkamitabbaṃ, imasmiṃ na nikkhamitabbaṃ na parakkamitabba’’nti porāṇakapaṇḍitehi ṭhapitassa paveṇisaṅkhātassa vidhino koṭṭhāsasaṅkhātaṃ vidhānaṃ vā tassa vā vidhino vidhānaṃ saṃvidahanaṃ anuṭṭhānaṃ jānāti, so vidhividhānaññū paresaṃ attano paccāmittānaṃ vivaraṃ ñatvā yathā nāma paṇḍito kosiyo rattisaṅkhāte attano kāle nikkhamitvā ca parakkamitvā ca tattha tattha sayitānaññeva kākānaṃ sīsāni chindamāno te sabbe amitte vasīkatvā sukhī siyā, evaṃ dhīropi kāle nikkhamitvā parakkamitvā attano paccāmitte vasīkatvā sukhī niddukkho bhaveyyāti. Rājā bodhisattassa vacanaṃ sutvā nivatti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, पण्डितामच्चो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
कोसियजातकवण्णना छट्ठा।
Kosiyajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २२६. कोसियजातकं • 226. Kosiyajātakaṃ
