Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๑๒. โกสิยเตฺถรคาถาวณฺณนา
12. Kosiyattheragāthāvaṇṇanā
โย เอว ครูนนฺติอาทิกา อายสฺมโต โกสิยเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินโนฺต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิโตฺต อุจฺฉุขณฺฑิกํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรเฎฺฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โกสิโยติสฺส โคตฺตวเสน นามํ อกาสิฯ โส วิญฺญุตํ ปโตฺต อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปติํ อภิณฺหํ อุปสงฺกมติ, ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณาติฯ โส เตน สาสเน ปฎิลทฺธสโทฺธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฎฺฐานํ อนุยุญฺชโนฺต นจิรเสฺสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๔๔-๔๙) –
Yoeva garūnantiādikā āyasmato kosiyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannacitto ucchukhaṇḍikaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe brāhmaṇakule nibbatti, kosiyotissa gottavasena nāmaṃ akāsi. So viññutaṃ patto āyasmantaṃ dhammasenāpatiṃ abhiṇhaṃ upasaṅkamati, tassa santike dhammaṃ suṇāti. So tena sāsane paṭiladdhasaddho pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.44-49) –
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, ทฺวารปาโล อโหสหํ;
‘‘Nagare bandhumatiyā, dvārapālo ahosahaṃ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํฯ
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, sabbadhammāna pāraguṃ.
‘‘อุจฺฉุขณฺฑิกมาทาย พุทฺธเสฎฺฐสฺสทาสหํ;
‘‘Ucchukhaṇḍikamādāya buddhaseṭṭhassadāsahaṃ;
ปสนฺนจิโตฺต สุมโน, วิปสฺสิสฺส มเหสิโนฯ
Pasannacitto sumano, vipassissa mahesino.
‘‘เอกนวุติโต กเปฺป, ยํ อุจฺฉุมททิํ ตทา;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ ucchumadadiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, อุจฺฉุขณฺฑสฺสิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, ucchukhaṇḍassidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฎิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ครุวาสํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ ปสํสโนฺต –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā garuvāsaṃ sappurisūpanissayañca pasaṃsanto –
๓๗๐.
370.
‘‘โย เว ครูนํ วจนญฺญุ ธีโร, วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมํ;
‘‘Yo ve garūnaṃ vacanaññu dhīro, vase ca tamhi janayetha pemaṃ;
โส ภตฺติมา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสฯ
So bhattimā nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
๓๗๑.
371.
‘‘ยํ อาปทา อุปฺปติตา อุฬารา, นกฺขมฺภยเนฺต ปฎิสงฺขยนฺตํ;
‘‘Yaṃ āpadā uppatitā uḷārā, nakkhambhayante paṭisaṅkhayantaṃ;
โส ถามวา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสฯ
So thāmavā nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
๓๗๒.
372.
‘‘โย เว สมุโทฺทว ฐิโต อเนโช, คมฺภีรปโญฺญ นิปุณตฺถทสฺสี;
‘‘Yo ve samuddova ṭhito anejo, gambhīrapañño nipuṇatthadassī;
อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสฯ
Asaṃhāriyo nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
๓๗๓.
373.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร จ โหติ, ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารี;
‘‘Bahussuto dhammadharo ca hoti, dhammassa hoti anudhammacārī;
โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสฯ
So tādiso nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
๓๗๔.
374.
‘‘อตฺถญฺจ โย ชานาติ ภาสิตสฺส,
‘‘Atthañca yo jānāti bhāsitassa,
อตฺถญฺจ ญตฺวาน ตถา กโรติ;
Atthañca ñatvāna tathā karoti;
อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโต,
Atthantaro nāma sa hoti paṇḍito,
ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสา’’ติฯ –
Ñatvā ca dhammesu visesi assā’’ti. –
อิมา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ
Imā pañca gāthā abhāsi.
ตตฺถ โยติ ขตฺติยาทีสุ จตูสุ ปริสาสุ โย โกจิฯ เวติ พฺยตฺตํฯ ครูนนฺติ สีลาทิครุคุณยุตฺตานํ ปณฺฑิตานํฯ วจนญฺญูติ เตสํ อนุสาสนีวจนํ ชานโนฺต, ยถานุสิฎฺฐํ ปฎิปชฺชมาโน ปฎิปชฺชิตฺวา จ ตสฺส ผลํ ชานโนฺตติ อโตฺถฯ ธีโรติ ธิติสมฺปโนฺนฯ วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมนฺติ ตสฺมิํ ครูนํ วจเน โอวาเท วเสยฺย ยถานุสิฎฺฐํ ปฎิปเชฺชยฺย, ปฎิปชฺชิตฺวา ‘‘อิมินา วตาหํ โอวาเทน อิมํ ชาติอาทิทุกฺขํ วีติวโตฺต’’ติ ตตฺถ ชนเยถ เปมํ คารวํ อุปฺปาเทยฺยฯ อิทญฺหิ ทฺวยํ ‘‘ครูนํ วจนญฺญุ ธีโร’’ติ ปททฺวเยน วุตฺตเสฺสวตฺถสฺส ปากฎกรณํฯ โสติ โย ครูนํ วจนญฺญู ธีโร, โส ยถานุสิฎฺฐํ ปฎิปตฺติยา ตตฺถ ภตฺติมา จ นาม โหติ, ชีวิตเหตุปิ ตสฺส อนติกฺกมนโต ปณฺฑิโต จ นาม โหติฯ ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตถา ปฎิปชฺชโนฺต จ ตาย เอว ปฎิปตฺติยา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ชานนเหตุ โลกิยโลกุตฺตรธเมฺมสุ วิชฺชาตฺตยาทิวเสน ‘‘เตวิโชฺช, ฉฬภิโญฺญ, ปฎิสมฺภิทาปโตฺต’’ติ วิเสสิ วิเสสวา สิยาติ อโตฺถฯ
Tattha yoti khattiyādīsu catūsu parisāsu yo koci. Veti byattaṃ. Garūnanti sīlādigaruguṇayuttānaṃ paṇḍitānaṃ. Vacanaññūti tesaṃ anusāsanīvacanaṃ jānanto, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāno paṭipajjitvā ca tassa phalaṃ jānantoti attho. Dhīroti dhitisampanno. Vase ca tamhi janayetha pemanti tasmiṃ garūnaṃ vacane ovāde vaseyya yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjeyya, paṭipajjitvā ‘‘iminā vatāhaṃ ovādena imaṃ jātiādidukkhaṃ vītivatto’’ti tattha janayetha pemaṃ gāravaṃ uppādeyya. Idañhi dvayaṃ ‘‘garūnaṃ vacanaññu dhīro’’ti padadvayena vuttassevatthassa pākaṭakaraṇaṃ. Soti yo garūnaṃ vacanaññū dhīro, so yathānusiṭṭhaṃ paṭipattiyā tattha bhattimā ca nāma hoti, jīvitahetupi tassa anatikkamanato paṇḍito ca nāma hoti. Ñatvā ca dhammesu visesi assāti tathā paṭipajjanto ca tāya eva paṭipattiyā catunnaṃ ariyasaccānaṃ jānanahetu lokiyalokuttaradhammesu vijjāttayādivasena ‘‘tevijjo, chaḷabhiñño, paṭisambhidāpatto’’ti visesi visesavā siyāti attho.
ยนฺติ ยํ ปุคฺคลํ ปฎิปตฺติยา อนฺตรายกรณโต ‘‘อาปทา’’ติ ลทฺธโวหารา โสตุณฺหขุปฺปิปาสาทิปากฎปริสฺสยา เจว ราคาทิปฎิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ อุปฺปติตา อุปฺปนฺนา, อุฬารา พลวโนฺตปิ นกฺขมฺภยเนฺต น กิญฺจิ จาเลนฺติฯ กสฺมา? ปฎิสงฺขยนฺตนฺติ ปฎิสงฺขายมานํ ปฎิสงฺขานพเล ฐิตนฺติ อโตฺถฯ โสติ โย ทฬฺหตราหิ อาปทาหิปิ อกฺขมฺภนีโย, โส ถามวา ธิติมา ทฬฺหปรกฺกโม นาม โหติฯ อนวเสสสํกิเลสปกฺขสฺส อภิภวนกปญฺญาพลสมงฺคิตาย ปณฺฑิโต จ นาม โหติฯ ตถาภูโต จ ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ
Yanti yaṃ puggalaṃ paṭipattiyā antarāyakaraṇato ‘‘āpadā’’ti laddhavohārā sotuṇhakhuppipāsādipākaṭaparissayā ceva rāgādipaṭicchannaparissayā ca uppatitā uppannā, uḷārā balavantopi nakkhambhayante na kiñci cālenti. Kasmā? Paṭisaṅkhayantanti paṭisaṅkhāyamānaṃ paṭisaṅkhānabale ṭhitanti attho. Soti yo daḷhatarāhi āpadāhipi akkhambhanīyo, so thāmavā dhitimā daḷhaparakkamo nāma hoti. Anavasesasaṃkilesapakkhassa abhibhavanakapaññābalasamaṅgitāya paṇḍito ca nāma hoti. Tathābhūto ca ñatvā ca dhammesu visesi assāti taṃ vuttatthameva.
สมุโทฺทว ฐิโตติ สมุโทฺท วิย ฐิตสภาโวฯ ยถา หิ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สิเนรุปาทสมีเป มหาสมุโทฺท อฎฺฐหิปิ ทิสาหิ อุฎฺฐิเตหิ ปกติวาเตหิ อนิญฺชนโต ฐิโต อเนโช คมฺภีโร จ, เอวํ กิเลสวาเตหิ ติตฺถิยวาทวาเตหิ จ อกมฺปนียโต ฐิโต อเนโชฯ คมฺภีรสฺส อนุปจิตญาณสมฺภาเรหิ อลทฺธคาธสฺส นิปุณสฺส สุขุมสฺส ปฎิจฺจสมุปฺปาทาทิอตฺถสฺส ปฎิวิชฺฌเนน คมฺภีรปโญฺญ นิปุณตฺถทสฺสีฯ อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต โส ตาทิโส ปุคฺคโล กิเลเสหิ เทวปุตฺตมาราทีสุ วา เกนจิ อสํหาริยตาย อสํหาริโย นาม โหติ, ยถาวุเตฺตน อเตฺถน ปณฺฑิโต จ นาม โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
Samuddovaṭhitoti samuddo viya ṭhitasabhāvo. Yathā hi caturāsītiyojanasahassagambhīre sinerupādasamīpe mahāsamuddo aṭṭhahipi disāhi uṭṭhitehi pakativātehi aniñjanato ṭhito anejo gambhīro ca, evaṃ kilesavātehi titthiyavādavātehi ca akampanīyato ṭhito anejo. Gambhīrassa anupacitañāṇasambhārehi aladdhagādhassa nipuṇassa sukhumassa paṭiccasamuppādādiatthassa paṭivijjhanena gambhīrapañño nipuṇatthadassī. Asaṃhāriyo nāma ca hoti paṇḍito so tādiso puggalo kilesehi devaputtamārādīsu vā kenaci asaṃhāriyatāya asaṃhāriyo nāma hoti, yathāvuttena atthena paṇḍito ca nāma hoti. Sesaṃ vuttanayameva.
พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติพาหุสจฺจวเสน พหุสฺสุโต, สุตฺตเคยฺยาทิ พหุํ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโตฯ ตเมว ธมฺมํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสํ วิย อวินสฺสนฺตเมว ธาเรตีติ ธมฺมธโร จ โหติฯ ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารีติ ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปํ ธมฺมํ ปุพฺพภาคปฎิปทาสงฺขาตํ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคอสุภกมฺมฎฺฐานาทิเภทํ จรติ ปฎิปชฺชตีติ อนุธมฺมจารี โหติ, ‘‘อชฺช อเชฺชวา’’ติ ปฎิเวธํ อากงฺขโนฺต วิจรติฯ โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโตติ โย ปุคฺคโล ยํ ครุํ นิสฺสาย พหุสฺสุโต ธมฺมธโร ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมจารี โหติฯ โส จ ตาทิโส เตน ครุนา สทิโส ปณฺฑิโต นาม โหติ ปฎิปตฺติยา สทิสภาวโตฯ ตถาภูโต ปน โส ญตฺวา จ ธเมฺมสุ วิเสสิ อสฺส, ตํ วุตฺตตฺถํวฯ
Bahussutoti pariyattibāhusaccavasena bahussuto, suttageyyādi bahuṃ sutaṃ etassāti bahussuto. Tameva dhammaṃ suvaṇṇabhājane pakkhittasīhavasaṃ viya avinassantameva dhāretīti dhammadharo ca hoti. Dhammassa hoti anudhammacārīti yathāsutassa yathāpariyattassa dhammassa atthamaññāya dhammamaññāya navalokuttaradhammassa anurūpaṃ dhammaṃ pubbabhāgapaṭipadāsaṅkhātaṃ catupārisuddhisīladhutaṅgaasubhakammaṭṭhānādibhedaṃ carati paṭipajjatīti anudhammacārī hoti, ‘‘ajja ajjevā’’ti paṭivedhaṃ ākaṅkhanto vicarati. So tādiso nāma ca hoti paṇḍitoti yo puggalo yaṃ garuṃ nissāya bahussuto dhammadharo dhammassa ca anudhammacārī hoti. So ca tādiso tena garunā sadiso paṇḍito nāma hoti paṭipattiyā sadisabhāvato. Tathābhūto pana so ñatvā ca dhammesu visesi assa, taṃ vuttatthaṃva.
อตฺถญฺจ โย ชานาติ ภาสิตสฺสาติ โย ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุเทฺธน ภาสิตสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺส อตฺถํ ชานาติฯ ชานโนฺต ปน ‘‘อิธ สีลํ วุตฺตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อตฺถญฺจ ญตฺวาน ตถา กโรติ ยถา สตฺถารา อนุสิฎฺฐํ, ตถา ปฎิปชฺชติฯ อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโตติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล อตฺถนฺตโร อตฺถการณา สีลาทิอตฺถชานนมตฺตเมว อุปนิสฺสยํ กตฺวา ปณฺฑิโต โหติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
Atthañca yo jānāti bhāsitassāti yo puggalo sammāsambuddhena bhāsitassa pariyattidhammassa atthaṃ jānāti. Jānanto pana ‘‘idha sīlaṃ vuttaṃ, idha samādhi, idha paññā’’ti tattha tattha yathāvuttaṃ atthañca ñatvāna tathā karoti yathā satthārā anusiṭṭhaṃ, tathā paṭipajjati. Atthantaro nāma sa hoti paṇḍitoti so evarūpo puggalo atthantaro atthakāraṇā sīlādiatthajānanamattameva upanissayaṃ katvā paṇḍito hoti. Sesaṃ vuttanayameva.
เอตฺถ จ ปฐมคาถาย ‘‘โย เว ครูน’’นฺติอาทินา สทฺธูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุโตฺต, ทุติยคาถาย ‘‘ยํ อาปทา’’ติ อาทินา วีริยูปนิสฺสโย, ตติยคาถาย ‘‘โย เว สมุโทฺทว ฐิโต’’ติอาทินา สมาธูปนิสฺสโย, จตุตฺถคาถาย ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทินา สตูปนิสฺสโย, ปญฺจมคาถาย ‘‘อตฺถญฺจ โย ชานาตี’’ติอาทินา ปญฺญูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุโตฺตติ เวทิตโพฺพฯ
Ettha ca paṭhamagāthāya ‘‘yo ve garūna’’ntiādinā saddhūpanissayo visesabhāvo vutto, dutiyagāthāya ‘‘yaṃ āpadā’’ti ādinā vīriyūpanissayo, tatiyagāthāya ‘‘yo ve samuddova ṭhito’’tiādinā samādhūpanissayo, catutthagāthāya ‘‘bahussuto’’tiādinā satūpanissayo, pañcamagāthāya ‘‘atthañca yo jānātī’’tiādinā paññūpanissayo visesabhāvo vuttoti veditabbo.
โกสิยเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Kosiyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
ปญฺจกนิปาตวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Pañcakanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๑๒. โกสิยเตฺถรคาถา • 12. Kosiyattheragāthā