| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
कोट्ठासवारो
Koṭṭhāsavāro
५८-१२०. इदानि तस्मिं खो पन समये चत्तारो खन्धा होन्तीति सङ्गहवारो आरद्धो। सो उद्देसनिद्देसपटिनिद्देसानं वसेन तिविधो होति। तत्थ ‘तस्मिं खो पन समये चत्तारो खन्धा’ति एवमादिको उद्देसो। कतमे तस्मिं समये चत्तारो खन्धा’तिआदिको निद्देसो। कतमो तस्मिं समये वेदनाक्खन्धोतिआदिको पटिनिद्देसोति वेदितब्बो।
58-120. Idāni tasmiṃ kho pana samaye cattāro khandhā hontīti saṅgahavāro āraddho. So uddesaniddesapaṭiniddesānaṃ vasena tividho hoti. Tattha ‘tasmiṃ kho pana samaye cattāro khandhā’ti evamādiko uddeso. Katame tasmiṃ samaye cattāro khandhā’tiādiko niddeso. Katamo tasmiṃ samaye vedanākkhandhotiādiko paṭiniddesoti veditabbo.
तत्थ उद्देसवारे चत्तारो खन्धातिआदयो तेवीसति कोट्ठासा होन्ति। तेसं एवमत्थो वेदितब्बो – यस्मिं समये कामावचरं पठमं महाकुसलचित्तं उप्पज्जति, ये तस्मिं समये चित्तङ्गवसेन उप्पन्ना, ठपेत्वा येवापनके, पाळिआरुळ्हा अतिरेकपण्णासधम्मा, ते सब्बेपि सङ्गय्हमाना रासट्ठेन चत्तारोव खन्धा होन्ति । हेट्ठा वुत्तेन आयतनट्ठेन द्वे आयतनानि होन्ति। सभावट्ठेन सुञ्ञतट्ठेन निस्सत्तट्ठेन द्वेव धातुयो होन्ति। पच्चयसङ्खातेन आहारट्ठेन तयोवेत्थ धम्मा आहारा होन्ति। अवसेसा नो आहारा।
Tattha uddesavāre cattāro khandhātiādayo tevīsati koṭṭhāsā honti. Tesaṃ evamattho veditabbo – yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ paṭhamaṃ mahākusalacittaṃ uppajjati, ye tasmiṃ samaye cittaṅgavasena uppannā, ṭhapetvā yevāpanake, pāḷiāruḷhā atirekapaṇṇāsadhammā, te sabbepi saṅgayhamānā rāsaṭṭhena cattārova khandhā honti . Heṭṭhā vuttena āyatanaṭṭhena dve āyatanāni honti. Sabhāvaṭṭhena suññataṭṭhena nissattaṭṭhena dveva dhātuyo honti. Paccayasaṅkhātena āhāraṭṭhena tayovettha dhammā āhārā honti. Avasesā no āhārā.
‘किं पनेते अञ्ञमञ्ञं वा तंसमुट्ठानरूपस्स वा पच्चया न होन्ती’ति? ‘नो न होन्ति। इमे पन तथा च होन्ति, अञ्ञथा चाति समानेपि पच्चयत्ते अतिरेकपच्चया होन्ति, तस्मा आहाराति वुत्ता। कथं? एतेसु हि फस्साहारो, येसं धम्मानं अवसेसा चित्तचेतसिका पच्चया होन्ति, तेसञ्च पच्चयो होति, तिस्सो च वेदना आहरति। मनोसञ्चेतनाहारो तेसञ्च पच्चयो होति तयो च भवे आहरति। विञ्ञाणाहारो तेसञ्च पच्चयो होति पटिसन्धिनामरूपञ्च आहरती’ति। ‘ननु च सो विपाकोव इदं पन कुसलविञ्ञाण’न्ति? ‘किञ्चापि कुसलविञ्ञाणं, तंसरिक्खताय पन विञ्ञाणाहारो’त्वेव वुत्तं। उपत्थम्भकट्ठेन वा इमे तयो आहाराति वुत्ता। इमे हि सम्पयुत्तधम्मानं, कबळीकाराहारो विय रूपकायस्स, उपत्थम्भकपच्चया होन्ति। तेनेव वुत्तं – ‘‘अरूपिनो आहारा सम्पयुत्तकानं धम्मानं तंसमुट्ठानानञ्च रूपानं आहारपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.१५)।
‘Kiṃ panete aññamaññaṃ vā taṃsamuṭṭhānarūpassa vā paccayā na hontī’ti? ‘No na honti. Ime pana tathā ca honti, aññathā cāti samānepi paccayatte atirekapaccayā honti, tasmā āhārāti vuttā. Kathaṃ? Etesu hi phassāhāro, yesaṃ dhammānaṃ avasesā cittacetasikā paccayā honti, tesañca paccayo hoti, tisso ca vedanā āharati. Manosañcetanāhāro tesañca paccayo hoti tayo ca bhave āharati. Viññāṇāhāro tesañca paccayo hoti paṭisandhināmarūpañca āharatī’ti. ‘Nanu ca so vipākova idaṃ pana kusalaviññāṇa’nti? ‘Kiñcāpi kusalaviññāṇaṃ, taṃsarikkhatāya pana viññāṇāhāro’tveva vuttaṃ. Upatthambhakaṭṭhena vā ime tayo āhārāti vuttā. Ime hi sampayuttadhammānaṃ, kabaḷīkārāhāro viya rūpakāyassa, upatthambhakapaccayā honti. Teneva vuttaṃ – ‘‘arūpino āhārā sampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānaṃ āhārapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.15).
अपरो नयो – अज्झत्तिकसन्ततिया विसेसपच्चयत्ता कबळीकाराहारो च इमे च तयो धम्मा आहाराति वुत्ता। विसेसपच्चयो हि कबळीकाराहारभक्खानं सत्तानं रूपकायस्स कबळीकारो आहारो; नामकाये वेदनाय फस्सो, विञ्ञाणस्स मनोसञ्चेतना, नामरूपस्स विञ्ञाणं। यथाह –
Aparo nayo – ajjhattikasantatiyā visesapaccayattā kabaḷīkārāhāro ca ime ca tayo dhammā āhārāti vuttā. Visesapaccayo hi kabaḷīkārāhārabhakkhānaṃ sattānaṃ rūpakāyassa kabaḷīkāro āhāro; nāmakāye vedanāya phasso, viññāṇassa manosañcetanā, nāmarūpassa viññāṇaṃ. Yathāha –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयं कायो आहारट्ठितिको, आहारं पटिच्च तिट्ठति, अनाहारो नो तिट्ठति’’ (सं॰ नि॰ ५.१८३)। तथा फस्सपच्चया वेदना, सङ्खारपच्चया विञ्ञाणं, विञ्ञाणपच्चया नामरूपन्ति (सं॰ नि॰ २.१)।
‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, ayaṃ kāyo āhāraṭṭhitiko, āhāraṃ paṭicca tiṭṭhati, anāhāro no tiṭṭhati’’ (saṃ. ni. 5.183). Tathā phassapaccayā vedanā, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpanti (saṃ. ni. 2.1).
अधिपतियट्ठेन पन अट्ठेव धम्मा इन्द्रियानि होन्ति, न अवसेसा। तेन वुत्तं – अट्ठिन्द्रियानि होन्तीति। उपनिज्झायनट्ठेन पञ्चेव धम्मा झानङ्गानि होन्ति। तेन वुत्तं – पञ्चङ्गिकं झानं होतीति।
Adhipatiyaṭṭhena pana aṭṭheva dhammā indriyāni honti, na avasesā. Tena vuttaṃ – aṭṭhindriyāni hontīti. Upanijjhāyanaṭṭhena pañceva dhammā jhānaṅgāni honti. Tena vuttaṃ – pañcaṅgikaṃ jhānaṃ hotīti.
निय्यानट्ठेन च हेत्वट्ठेन च पञ्चेव धम्मा मग्गङ्गानि होन्ति। तेन वुत्तं – पञ्चङ्गिको मग्गो होतीति। किञ्चापि हि अट्ठङ्गिको अरियमग्गो, लोकियचित्ते पन एकक्खणे तिस्सो विरतियो न लब्भन्ति, तस्मा पञ्चङ्गिकोति वुत्तो। ‘ननु च ‘‘यथागतमग्गोति खो, भिक्खु, अरियस्सेतं अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२४५) इमस्मिं सुत्ते ‘यथेव लोकुत्तरमग्गो अट्ठङ्गिको, पुब्बभागविपस्सनामग्गोपि तथेव अट्ठङ्गिको’ति यथागतवचनेन इमस्सत्थस्स दीपितत्ता, लोकियमग्गेनापि अट्ठङ्गिकेन भवितब्बन्ति? न भवितब्बं । अयञ्हि सुत्तन्तिकदेसना नाम परियायदेसना। तेनाह – ‘‘पुब्बेव खो पनस्स कायकम्मं वचीकम्मं आजीवो सुपरिसुद्धो होती’’ति (म॰ नि॰ ३.४३१)। अयं पन निप्परियायदेसना। लोकियचित्तस्मिञ्हि तिस्सो विरतियो एकक्खणे न लब्भन्ति, तस्मा ‘पञ्चङ्गिको’व वुत्तोति।
Niyyānaṭṭhena ca hetvaṭṭhena ca pañceva dhammā maggaṅgāni honti. Tena vuttaṃ – pañcaṅgiko maggo hotīti. Kiñcāpi hi aṭṭhaṅgiko ariyamaggo, lokiyacitte pana ekakkhaṇe tisso viratiyo na labbhanti, tasmā pañcaṅgikoti vutto. ‘Nanu ca ‘‘yathāgatamaggoti kho, bhikkhu, ariyassetaṃ aṭṭhaṅgikassa maggassa adhivacana’’nti (saṃ. ni. 4.245) imasmiṃ sutte ‘yatheva lokuttaramaggo aṭṭhaṅgiko, pubbabhāgavipassanāmaggopi tatheva aṭṭhaṅgiko’ti yathāgatavacanena imassatthassa dīpitattā, lokiyamaggenāpi aṭṭhaṅgikena bhavitabbanti? Na bhavitabbaṃ . Ayañhi suttantikadesanā nāma pariyāyadesanā. Tenāha – ‘‘pubbeva kho panassa kāyakammaṃ vacīkammaṃ ājīvo suparisuddho hotī’’ti (ma. ni. 3.431). Ayaṃ pana nippariyāyadesanā. Lokiyacittasmiñhi tisso viratiyo ekakkhaṇe na labbhanti, tasmā ‘pañcaṅgiko’va vuttoti.
अकम्पियट्ठेन पन सत्तेव धम्मा बलानि होन्ति। मूलट्ठेन तयोव धम्मा हेतू। फुसनट्ठेन एकोव धम्मो फस्सो। वेदयितट्ठेन एकोव धम्मो वेदना। सञ्जाननट्ठेन एकोव धम्मो सञ्ञा। चेतयनट्ठेन एकोव धम्मो चेतना। चित्तविचित्तट्ठेन एकोव धम्मो चित्तं। रासट्ठेन चेव वेदयितट्ठेन च एकोव धम्मो वेदनाक्खन्धो। रासट्ठेन च सञ्जाननट्ठेन च एकोव धम्मो सञ्ञाक्खन्धो। रासट्ठेन च अभिसङ्खरणट्ठेन च एकोव धम्मो सङ्खारक्खन्धो। रासट्ठेन च चित्तविचित्तट्ठेन च एकोव धम्मो विञ्ञाणक्खन्धो। विजाननट्ठेन चेव हेट्ठा वुत्तआयतनट्ठेन च एकमेव मनायतनं। विजाननट्ठेन च अधिपतियट्ठेन च एकमेव मनिन्द्रियं। विजाननट्ठेन च सभावसुञ्ञतनिस्सत्तट्ठेन च एकोव धम्मो मनोविञ्ञाणधातु नाम होति, न अवसेसा। ठपेत्वा पन चित्तं, यथावुत्तेन अत्थेन अवसेसा सब्बेपि धम्मा एकं धम्मायतनमेव, एका च धम्मधातुयेव होतीति।
Akampiyaṭṭhena pana satteva dhammā balāni honti. Mūlaṭṭhena tayova dhammā hetū. Phusanaṭṭhena ekova dhammo phasso. Vedayitaṭṭhena ekova dhammo vedanā. Sañjānanaṭṭhena ekova dhammo saññā. Cetayanaṭṭhena ekova dhammo cetanā. Cittavicittaṭṭhena ekova dhammo cittaṃ. Rāsaṭṭhena ceva vedayitaṭṭhena ca ekova dhammo vedanākkhandho. Rāsaṭṭhena ca sañjānanaṭṭhena ca ekova dhammo saññākkhandho. Rāsaṭṭhena ca abhisaṅkharaṇaṭṭhena ca ekova dhammo saṅkhārakkhandho. Rāsaṭṭhena ca cittavicittaṭṭhena ca ekova dhammo viññāṇakkhandho. Vijānanaṭṭhena ceva heṭṭhā vuttaāyatanaṭṭhena ca ekameva manāyatanaṃ. Vijānanaṭṭhena ca adhipatiyaṭṭhena ca ekameva manindriyaṃ. Vijānanaṭṭhena ca sabhāvasuññatanissattaṭṭhena ca ekova dhammo manoviññāṇadhātu nāma hoti, na avasesā. Ṭhapetvā pana cittaṃ, yathāvuttena atthena avasesā sabbepi dhammā ekaṃ dhammāyatanameva, ekā ca dhammadhātuyeva hotīti.
ये वा पन तस्मिं समयेति इमिना पन अप्पनावारेन इधापि हेट्ठा वुत्ता येवापनकाव सङ्गहिता। यथा च इध एवं सब्बत्थ । इतो परञ्हि एत्तकम्पि न विचारयिस्साम। निद्देसपटिनिद्देसवारेसु हेट्ठा वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बोति।
Ye vā pana tasmiṃ samayeti iminā pana appanāvārena idhāpi heṭṭhā vuttā yevāpanakāva saṅgahitā. Yathā ca idha evaṃ sabbattha . Ito parañhi ettakampi na vicārayissāma. Niddesapaṭiniddesavāresu heṭṭhā vuttanayeneva attho veditabboti.
सङ्गहवारो निट्ठितो।
Saṅgahavāro niṭṭhito.
कोट्ठासवारोतिपि एतस्सेव नामं।
Koṭṭhāsavārotipi etasseva nāmaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / कामावचरकुसलं • Kāmāvacarakusalaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / कोट्ठासवारवण्णना • Koṭṭhāsavāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / कोट्ठासवारकथावण्णना • Koṭṭhāsavārakathāvaṇṇanā
