Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२२] २. कुक्कुरजातकवण्णना
[22] 2. Kukkurajātakavaṇṇanā
ये कुक्कुराति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो ञातत्थचरियं आरब्भ कथेसि। सा द्वादसकनिपाते भद्दसालजातके आविभविस्सति। इदं पन वत्थुं पतिट्ठपेत्वा अतीतं आहरि।
Yekukkurāti idaṃ satthā jetavane viharanto ñātatthacariyaṃ ārabbha kathesi. Sā dvādasakanipāte bhaddasālajātake āvibhavissati. Idaṃ pana vatthuṃ patiṭṭhapetvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो तथारूपं कम्मं पटिच्च कुक्कुरयोनियं निब्बत्तित्वा अनेकसतकुक्कुरपरिवुतो महासुसाने वसति। अथेकदिवसं राजा सेतसिन्धवयुत्तं सब्बालङ्कारपटिमण्डितं रथं आरुय्ह उय्यानं गन्त्वा तत्थ दिवसभागं कीळित्वा अत्थङ्गते सूरिये नगरं पाविसि। तस्स तं रथवरत्तं यथानद्धमेव राजङ्गणे ठपयिंसु, सो रत्तिभागे देवे वस्सन्ते तिन्तो। उपरिपासादतो कोलेय्यकसुनखा ओतरित्वा तस्स चम्मञ्च नद्धिञ्च खादिंसु। पुनदिवसे रञ्ञो आरोचेसुं ‘‘देव, निद्धमनमुखेन सुनखा पविसित्वा रथस्स चम्मञ्च नद्धिञ्च खादिंसू’’ति। राजा सुनखानं कुज्झित्वा ‘‘दिट्ठदिट्ठट्ठाने सुनखे घातेथा’’ति आह। ततो पट्ठाय सुनखानं महाब्यसनं उदपादि। ते दिट्ठिदिट्ठट्ठाने घातियमाना पलायित्वा सुसानं गन्त्वा बोधिसत्तस्स सन्तिकं अगमंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tathārūpaṃ kammaṃ paṭicca kukkurayoniyaṃ nibbattitvā anekasatakukkuraparivuto mahāsusāne vasati. Athekadivasaṃ rājā setasindhavayuttaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ rathaṃ āruyha uyyānaṃ gantvā tattha divasabhāgaṃ kīḷitvā atthaṅgate sūriye nagaraṃ pāvisi. Tassa taṃ rathavarattaṃ yathānaddhameva rājaṅgaṇe ṭhapayiṃsu, so rattibhāge deve vassante tinto. Uparipāsādato koleyyakasunakhā otaritvā tassa cammañca naddhiñca khādiṃsu. Punadivase rañño ārocesuṃ ‘‘deva, niddhamanamukhena sunakhā pavisitvā rathassa cammañca naddhiñca khādiṃsū’’ti. Rājā sunakhānaṃ kujjhitvā ‘‘diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāne sunakhe ghātethā’’ti āha. Tato paṭṭhāya sunakhānaṃ mahābyasanaṃ udapādi. Te diṭṭhidiṭṭhaṭṭhāne ghātiyamānā palāyitvā susānaṃ gantvā bodhisattassa santikaṃ agamaṃsu.
बोधिसत्तो ‘तुम्हे बहू सन्निपतिता, किं नु खो कारण’’न्ति पुच्छि। ते ‘‘अन्तेपुरे किर रथस्स चम्मञ्च नद्धि च सुनखेहि खादिता’ति कुद्धो राजा सुनखवधं आणापेसि, बहू सुनखा विनस्सन्ति, महाभयं उप्पन्न’’न्ति आहंसु। बोधिसत्तो चिन्तेसि ‘‘आरक्खट्ठाने बहि सुनखानं ओकासो नत्थि, अन्तोराजनिवेसने कोलेय्यकसुनखानमेव तं कम्मं भविस्सति। इदानि पन चोरानं किञ्चि भयं नत्थि, अचोरा मरणं लभन्ति, यंनूनाहं चोरे रञ्ञो दस्सेत्वा ञातिसङ्घस्स जीवितदानं ददेय्य’’न्ति। सो ञातके समस्सासेत्वा ‘‘तुम्हे मा भायित्थ, अहं वो अभयं आहरिस्सामि, याव राजानं पस्सामि, ताव इधेव होथा’’ति पारमियो आवज्जेत्वा मेत्ताभावनं पुरेचारिकं कत्वा ‘‘मय्हं उपरि लेड्डुं वा मुग्गरं वा मा कोचि खिपितुं उस्सही’’ति अधिट्ठाय एककोव अन्तोनगरं पाविसि। अथ नं दिस्वा एकसत्तोपि कुज्झित्वा ओलोकेन्तो नाम नाहोसि। राजापि सुनखवधं आणापेत्वा सयं विनिच्छये निसिन्नो होति। बोधिसत्तो तत्थेव गन्त्वा पक्खन्दित्वा रञ्ञो आसनस्स हेट्ठा पाविसि। अथ नं राजपुरिसा नीहरितुं आरद्धा, राजा पन वारेसि।
Bodhisatto ‘tumhe bahū sannipatitā, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti pucchi. Te ‘‘antepure kira rathassa cammañca naddhi ca sunakhehi khāditā’ti kuddho rājā sunakhavadhaṃ āṇāpesi, bahū sunakhā vinassanti, mahābhayaṃ uppanna’’nti āhaṃsu. Bodhisatto cintesi ‘‘ārakkhaṭṭhāne bahi sunakhānaṃ okāso natthi, antorājanivesane koleyyakasunakhānameva taṃ kammaṃ bhavissati. Idāni pana corānaṃ kiñci bhayaṃ natthi, acorā maraṇaṃ labhanti, yaṃnūnāhaṃ core rañño dassetvā ñātisaṅghassa jīvitadānaṃ dadeyya’’nti. So ñātake samassāsetvā ‘‘tumhe mā bhāyittha, ahaṃ vo abhayaṃ āharissāmi, yāva rājānaṃ passāmi, tāva idheva hothā’’ti pāramiyo āvajjetvā mettābhāvanaṃ purecārikaṃ katvā ‘‘mayhaṃ upari leḍḍuṃ vā muggaraṃ vā mā koci khipituṃ ussahī’’ti adhiṭṭhāya ekakova antonagaraṃ pāvisi. Atha naṃ disvā ekasattopi kujjhitvā olokento nāma nāhosi. Rājāpi sunakhavadhaṃ āṇāpetvā sayaṃ vinicchaye nisinno hoti. Bodhisatto tattheva gantvā pakkhanditvā rañño āsanassa heṭṭhā pāvisi. Atha naṃ rājapurisā nīharituṃ āraddhā, rājā pana vāresi.
सो थोकं विस्समित्वा हेट्ठासना निक्खमित्वा राजानं वन्दित्वा ‘‘देव, तुम्हे कुक्कुरे मारापेथा’’ति पुच्छि। ‘‘आम, मारापेमह’’न्ति । ‘‘को नेसं अपराधो नरिन्दा’’ति? ‘‘रथस्स मे परिवारचम्मञ्च नद्धिञ्च खादिंसू’’ति। ‘‘ये खादिंसु, ते जानाथा’’ति? ‘‘न जानामा’’ति। ‘‘‘इमे नाम चम्मखादकचोरा’ति तथतो अजानित्वा दिट्ठदिट्ठट्ठानेयेव मारापनं न युत्तं, देवा’’ति। ‘‘रथचम्मस्स कुक्कुरेहि खादितत्ता ‘दिट्ठदिट्ठे सब्बेव मारेथा’ति सुनखवधं आणापेसि’’न्ति। ‘‘किं पन वो मनुस्सा सब्बेव कुक्कुरे मारेन्ति, उदाहु मरणं अलभन्तापि अत्थी’’ति? ‘‘अत्थि, अम्हाकं घरे कोलेय्यका मरणं न लभन्ती’’ति। महाराज इदानेव तुम्हे ‘‘रथचम्मस्स कुक्कुरेहि खादितत्ता ‘दिट्ठदिट्ठे सब्बेव मारेथा’ति सुनखवधं आणापेसि’’न्ति अवोचुत्थ, इदानि पन ‘‘अम्हाकं घरे कोलेय्यका मरणं न लभन्ती’’ति वदेथ। ‘‘ननु एवं सन्ते तुम्हे छन्दादिवसेन अगतिगमनं गच्छथ, अगतिगमनञ्च नाम न युत्तं, न च राजधम्मो, रञ्ञा नाम कारणगवेसकेन तुलासदिसेन भवितुं वट्टति, इदानि च कोलेय्यका मरणं न लभन्ति, दुब्बलसुनखाव लभन्ति, एवं सन्ते नायं सब्बसुनखघच्चा, दुब्बलघातिका नामेसा’’ति। एवञ्च पन वत्वा महासत्तो मधुरस्सरं निच्छारेत्वा ‘‘महाराज, यं तुम्हे करोथ, नायं धम्मो’’ति रञ्ञो धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
So thokaṃ vissamitvā heṭṭhāsanā nikkhamitvā rājānaṃ vanditvā ‘‘deva, tumhe kukkure mārāpethā’’ti pucchi. ‘‘Āma, mārāpemaha’’nti . ‘‘Ko nesaṃ aparādho narindā’’ti? ‘‘Rathassa me parivāracammañca naddhiñca khādiṃsū’’ti. ‘‘Ye khādiṃsu, te jānāthā’’ti? ‘‘Na jānāmā’’ti. ‘‘‘Ime nāma cammakhādakacorā’ti tathato ajānitvā diṭṭhadiṭṭhaṭṭhāneyeva mārāpanaṃ na yuttaṃ, devā’’ti. ‘‘Rathacammassa kukkurehi khāditattā ‘diṭṭhadiṭṭhe sabbeva mārethā’ti sunakhavadhaṃ āṇāpesi’’nti. ‘‘Kiṃ pana vo manussā sabbeva kukkure mārenti, udāhu maraṇaṃ alabhantāpi atthī’’ti? ‘‘Atthi, amhākaṃ ghare koleyyakā maraṇaṃ na labhantī’’ti. Mahārāja idāneva tumhe ‘‘rathacammassa kukkurehi khāditattā ‘diṭṭhadiṭṭhe sabbeva mārethā’ti sunakhavadhaṃ āṇāpesi’’nti avocuttha, idāni pana ‘‘amhākaṃ ghare koleyyakā maraṇaṃ na labhantī’’ti vadetha. ‘‘Nanu evaṃ sante tumhe chandādivasena agatigamanaṃ gacchatha, agatigamanañca nāma na yuttaṃ, na ca rājadhammo, raññā nāma kāraṇagavesakena tulāsadisena bhavituṃ vaṭṭati, idāni ca koleyyakā maraṇaṃ na labhanti, dubbalasunakhāva labhanti, evaṃ sante nāyaṃ sabbasunakhaghaccā, dubbalaghātikā nāmesā’’ti. Evañca pana vatvā mahāsatto madhurassaraṃ nicchāretvā ‘‘mahārāja, yaṃ tumhe karotha, nāyaṃ dhammo’’ti rañño dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
२२.
22.
‘‘ये कुक्कुरा राजकुलम्हि वद्धा, कोलेय्यका वण्णबलूपपन्ना।
‘‘Ye kukkurā rājakulamhi vaddhā, koleyyakā vaṇṇabalūpapannā;
तेमे न वज्झा मयमस्म वज्झा, नायं सघच्चा दुब्बलघातिकाय’’न्ति॥
Teme na vajjhā mayamasma vajjhā, nāyaṃ saghaccā dubbalaghātikāya’’nti.
तत्थ ये कुक्कुराति ये सुनखा। यथा हि धारुण्होपि पस्सावो ‘‘पूतिमुत्त’’न्ति, तदहुजातोपि सिङ्गालो ‘‘जरसिङ्गालो’’ति, कोमलापि गलोचिलता ‘‘पूतिलता’’ति, सुवण्णवण्णोपि कायो ‘‘पूतिकायो’’ति वुच्चति, एवमेवं वस्ससतिकोपि सुनखो ‘‘कुक्कुरो’’ति वुच्चति। तस्मा महल्लका कायबलूपपन्नापि ते ‘‘कुक्कुरा’’त्वेव वुत्ता। वद्धाति वड्ढिता। कोलेय्यकाति राजकुले जाता सम्भूता संवड्ढा। वण्णबलूपपन्नाति सरीरवण्णेन चेव कायबलेन च सम्पन्ना। तेमे न वज्झाति ते इमे सस्सामिका सारक्खा न वज्झा। मयमस्म वज्झाति अस्सामिका अनारक्खा मयं वज्झा नाम जाता। नायं सघच्चाति एवं सन्ते अयं अविसेसेन सघच्चा नाम न होति। दुब्बलघातिकायन्ति अयं पन दुब्बलानंयेव घातनतो दुब्बलघातिका नाम होति। राजूहि नाम चोरा निग्गण्हितब्बा, नो अचोरा। इध पन चोरानं किञ्चि भयं नत्थि, अचोरा मरणं लभन्ति। अहो इमस्मिं लोके अयुत्तं वत्तति, अहो अधम्मो वत्ततीति।
Tattha ye kukkurāti ye sunakhā. Yathā hi dhāruṇhopi passāvo ‘‘pūtimutta’’nti, tadahujātopi siṅgālo ‘‘jarasiṅgālo’’ti, komalāpi galocilatā ‘‘pūtilatā’’ti, suvaṇṇavaṇṇopi kāyo ‘‘pūtikāyo’’ti vuccati, evamevaṃ vassasatikopi sunakho ‘‘kukkuro’’ti vuccati. Tasmā mahallakā kāyabalūpapannāpi te ‘‘kukkurā’’tveva vuttā. Vaddhāti vaḍḍhitā. Koleyyakāti rājakule jātā sambhūtā saṃvaḍḍhā. Vaṇṇabalūpapannāti sarīravaṇṇena ceva kāyabalena ca sampannā. Teme na vajjhāti te ime sassāmikā sārakkhā na vajjhā. Mayamasma vajjhāti assāmikā anārakkhā mayaṃ vajjhā nāma jātā. Nāyaṃ saghaccāti evaṃ sante ayaṃ avisesena saghaccā nāma na hoti. Dubbalaghātikāyanti ayaṃ pana dubbalānaṃyeva ghātanato dubbalaghātikā nāma hoti. Rājūhi nāma corā niggaṇhitabbā, no acorā. Idha pana corānaṃ kiñci bhayaṃ natthi, acorā maraṇaṃ labhanti. Aho imasmiṃ loke ayuttaṃ vattati, aho adhammo vattatīti.
राजा बोधिसत्तस्स वचरं सुत्वा आह – ‘‘जानासि त्वं, पण्डित, असुकेहि नाम रथचम्मं खादित’’न्ति? ‘‘आम, जानामी’’ति। ‘‘केहि खादित’’न्ति? ‘‘तुम्हाकं गेहे वसनकेहि कोलेय्यकसुनखेही’’ति। ‘‘कथं तेहि खादितभावो जानितब्बो’’ति? ‘‘अहं तेहि खादितभावं दस्सेसामी’’ति। ‘‘दस्सेहि पण्डिता’’ति। ‘‘तुम्हाकं घरे कोलेय्यकसुनखे आहरापेत्वा थोकं तक्कञ्च दब्बतिणानि च आहरापेथा’’ति। राजा तथा अकासि। अथ नं महासत्तो ‘‘इमानि तिणानि तक्केन मद्दापेत्वा एते सुनखे पायेथा’’ति आह। राजा तथा कत्वा पायापेसि, पीता पीता सुनखा सद्धिं चम्मेहि वमिंसु। राजा ‘‘सब्बञ्ञुबुद्धस्स ब्याकरणं विया’’ति तुट्ठो बोधिसत्तस्स सेतच्छत्तेन पूजं अकासि। बोधिसत्तो ‘‘धम्मं चर, महाराज, मातापितूसु खत्तिया’’तिआदीहि (जा॰ २.१७.३९) तेसकुणजातके आगताहि दसहि धम्मचरियगाथाहि रञ्ञो धम्मं देसेत्वा ‘‘महाराज, इतो पट्ठाय अप्पमत्तो होही’’ति राजानं पञ्चसु सीलेसु पतिट्ठापेत्वा सेतच्छत्तं रञ्ञोव पटिअदासि।
Rājā bodhisattassa vacaraṃ sutvā āha – ‘‘jānāsi tvaṃ, paṇḍita, asukehi nāma rathacammaṃ khādita’’nti? ‘‘Āma, jānāmī’’ti. ‘‘Kehi khādita’’nti? ‘‘Tumhākaṃ gehe vasanakehi koleyyakasunakhehī’’ti. ‘‘Kathaṃ tehi khāditabhāvo jānitabbo’’ti? ‘‘Ahaṃ tehi khāditabhāvaṃ dassesāmī’’ti. ‘‘Dassehi paṇḍitā’’ti. ‘‘Tumhākaṃ ghare koleyyakasunakhe āharāpetvā thokaṃ takkañca dabbatiṇāni ca āharāpethā’’ti. Rājā tathā akāsi. Atha naṃ mahāsatto ‘‘imāni tiṇāni takkena maddāpetvā ete sunakhe pāyethā’’ti āha. Rājā tathā katvā pāyāpesi, pītā pītā sunakhā saddhiṃ cammehi vamiṃsu. Rājā ‘‘sabbaññubuddhassa byākaraṇaṃ viyā’’ti tuṭṭho bodhisattassa setacchattena pūjaṃ akāsi. Bodhisatto ‘‘dhammaṃ cara, mahārāja, mātāpitūsu khattiyā’’tiādīhi (jā. 2.17.39) tesakuṇajātake āgatāhi dasahi dhammacariyagāthāhi rañño dhammaṃ desetvā ‘‘mahārāja, ito paṭṭhāya appamatto hohī’’ti rājānaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā setacchattaṃ raññova paṭiadāsi.
राजा महासत्तस्स धम्मकथं सुत्वा सब्बसत्तानं अभयं दत्वा बोधिसत्तं आदिं कत्वा सब्बसुनखानं अत्तनो भोजनसदिसमेव निच्चभत्तं पट्ठपेत्वा बोधिसत्तस्स ओवादे ठितो यावतायुकं दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा कालं कत्वा देवलोके उप्पज्जि। कुक्कुरोवादो दस वस्ससहस्सानि पवत्ति। बोधिसत्तोपि यावतायुकं ठत्वा यथाकम्मं गतो।
Rājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā sabbasattānaṃ abhayaṃ datvā bodhisattaṃ ādiṃ katvā sabbasunakhānaṃ attano bhojanasadisameva niccabhattaṃ paṭṭhapetvā bodhisattassa ovāde ṭhito yāvatāyukaṃ dānādīni puññāni katvā kālaṃ katvā devaloke uppajji. Kukkurovādo dasa vassasahassāni pavatti. Bodhisattopi yāvatāyukaṃ ṭhatvā yathākammaṃ gato.
सत्था ‘‘न, भिक्खवे, तथागतो इदानेव ञातकानं अत्थं चरति, पुब्बेपि चरियेवा’’ति इमं धम्मदेसनं आहरित्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, अवसेसा परिसा बुद्धपरिसा, कुक्कुरपण्डितो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā ‘‘na, bhikkhave, tathāgato idāneva ñātakānaṃ atthaṃ carati, pubbepi cariyevā’’ti imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, avasesā parisā buddhaparisā, kukkurapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
कुक्कुरजातकवण्णना दुतिया।
Kukkurajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २२. कुक्कुरजातकं • 22. Kukkurajātakaṃ