| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
१३. कुलदूसकसिक्खापदवण्णना
13. Kuladūsakasikkhāpadavaṇṇanā
४३१. तेरसमे कीटागिरीति तस्स निगमस्स नामं। तञ्हि सन्धाय परतो ‘‘न अस्सजिपुनब्बसुकेहि भिक्खूहि कीटागिरिस्मिं वत्थब्ब’’न्ति वुत्तं, गामनिगमतो च पब्बाजनं, न जनपदतो। तेन पन योगतो जनपदोपि ‘‘कीटागिरि’’इच्चेव सङ्ख्यं गतोति आह ‘‘एवंनामके जनपदे’’ति।
431. Terasame kīṭāgirīti tassa nigamassa nāmaṃ. Tañhi sandhāya parato ‘‘na assajipunabbasukehi bhikkhūhi kīṭāgirismiṃ vatthabba’’nti vuttaṃ, gāmanigamato ca pabbājanaṃ, na janapadato. Tena pana yogato janapadopi ‘‘kīṭāgiri’’icceva saṅkhyaṃ gatoti āha ‘‘evaṃnāmake janapade’’ti.
तत्राति सावत्थियं। धुरट्ठानेति अभिमुखट्ठाने, जेतवनद्वारसमीपेति अत्थो। द्वीहि मेघेहीति वस्सिकेन, हेमन्तिकेन चाति द्वीहि मेघेहि। गणाचरियेहि छहि अधिकताय ‘‘समधिक’’न्ति वुत्तं।
Tatrāti sāvatthiyaṃ. Dhuraṭṭhāneti abhimukhaṭṭhāne, jetavanadvārasamīpeti attho. Dvīhi meghehīti vassikena, hemantikena cāti dvīhi meghehi. Gaṇācariyehi chahi adhikatāya ‘‘samadhika’’nti vuttaṃ.
उदकस्साति अकप्पियउदकस्स ‘‘कप्पियउदकसिञ्चन’’न्ति विसुं वक्खमानत्ता, तञ्च ‘‘आरामादिअत्थाय रुक्खरोपने अकप्पियवोहारेसुपि कप्पियउदकसिञ्चनादि वट्टती’’ति वक्खमानत्ता इधापि विभागं कत्वा कप्पियउदकसिञ्चनादि विसुं दस्सितं। यथा कोट्टनखणनादिकायिककिरियापि अकप्पियवोहारे सङ्गहिता, एवं मातिकाउजुकरणादिकप्पियवोहारेपीति आह ‘‘सुक्खमातिकाय उजुकरण’’न्ति। एत्थ पुराणपण्णादिहरणम्पि सङ्गय्हति। महापच्चरियवादोव पमाणत्ता पच्छा वुत्तो। अकप्पियवोहारेपि एकच्चं वट्टतीति दस्सेतुं ‘‘न केवलञ्च सेस’’न्तिआदिमाह। यंकिञ्चि मातिकन्ति सुक्खं वा असुक्खं वा। तत्थाति आरामादिअत्थाय रुक्खरोपने। तथाति कप्पियवोहारपरियायादीहि गन्थापनं सन्धाय वुत्तं। इमिना च कुलसङ्गहत्थाय गन्थापनादिपि न वट्टतीति दस्सेति।
Udakassāti akappiyaudakassa ‘‘kappiyaudakasiñcana’’nti visuṃ vakkhamānattā, tañca ‘‘ārāmādiatthāya rukkharopane akappiyavohāresupi kappiyaudakasiñcanādi vaṭṭatī’’ti vakkhamānattā idhāpi vibhāgaṃ katvā kappiyaudakasiñcanādi visuṃ dassitaṃ. Yathā koṭṭanakhaṇanādikāyikakiriyāpi akappiyavohāre saṅgahitā, evaṃ mātikāujukaraṇādikappiyavohārepīti āha ‘‘sukkhamātikāya ujukaraṇa’’nti. Ettha purāṇapaṇṇādiharaṇampi saṅgayhati. Mahāpaccariyavādova pamāṇattā pacchā vutto. Akappiyavohārepi ekaccaṃ vaṭṭatīti dassetuṃ ‘‘na kevalañca sesa’’ntiādimāha. Yaṃkiñci mātikanti sukkhaṃ vā asukkhaṃ vā. Tatthāti ārāmādiatthāya rukkharopane. Tathāti kappiyavohārapariyāyādīhi ganthāpanaṃ sandhāya vuttaṃ. Iminā ca kulasaṅgahatthāya ganthāpanādipi na vaṭṭatīti dasseti.
वत्थुपूजनत्थाय सयं गन्थनं कस्मा न वट्टतीति चोदेन्तो ‘‘ननु चा’’तिआदिमाह। यथा आरामादिअत्थं कप्पियपथवियं सयं रोपेतुम्पि वट्टति, तथा वत्थुपूजनत्थाय सयं गन्थनम्पि कस्मा न वट्टतीति चोदकस्स अधिप्पायो। वुत्तन्तिआदि परिहारो। अथ ‘‘न पन महाअट्ठकथाय’’न्ति कस्मा वदति? महापच्चरिआदीसु वुत्तम्पि हि पमाणमेवाति नायं विरोधो, महाअट्ठकथायं अवुत्तस्स सयं रोपनस्स तत्थेव वुत्तेन उदकसिञ्चनेन सह संसन्दननयदस्सनमुखेन पमाणमेवाति पतिट्ठापेतुं वुत्तत्ता। ‘‘मञ्ञेय्यासी’’ति पदं ‘‘तं कथ’’न्ति इमिना सम्बन्धितब्बं। तत्थायं अधिप्पायो – किञ्चापि महाअट्ठकथायं सयं रोपनं न वुत्तं, कप्पियउदकस्स सयं आसिञ्चनं वुत्तमेव, तस्मा यथा आरामादिअत्थाय कप्पियउदकं सयं सिञ्चितुम्पि वट्टति, तथा वत्थुपूजनत्थाय गन्थनम्पि कस्मा न वट्टतीति। तम्पि न विरुज्झतीति यदेतं वत्थुपूजनत्थायपि गन्थनादिं पटिक्खिपित्वा आरामादिअत्थाय सयं रोपनसिञ्चनं वुत्तं, तम्पि पाळिया संसन्दनतो पुब्बापरं न विरुज्झति।
Vatthupūjanatthāya sayaṃ ganthanaṃ kasmā na vaṭṭatīti codento ‘‘nanu cā’’tiādimāha. Yathā ārāmādiatthaṃ kappiyapathaviyaṃ sayaṃ ropetumpi vaṭṭati, tathā vatthupūjanatthāya sayaṃ ganthanampi kasmā na vaṭṭatīti codakassa adhippāyo. Vuttantiādi parihāro. Atha ‘‘na pana mahāaṭṭhakathāya’’nti kasmā vadati? Mahāpaccariādīsu vuttampi hi pamāṇamevāti nāyaṃ virodho, mahāaṭṭhakathāyaṃ avuttassa sayaṃ ropanassa tattheva vuttena udakasiñcanena saha saṃsandananayadassanamukhena pamāṇamevāti patiṭṭhāpetuṃ vuttattā. ‘‘Maññeyyāsī’’ti padaṃ ‘‘taṃ katha’’nti iminā sambandhitabbaṃ. Tatthāyaṃ adhippāyo – kiñcāpi mahāaṭṭhakathāyaṃ sayaṃ ropanaṃ na vuttaṃ, kappiyaudakassa sayaṃ āsiñcanaṃ vuttameva, tasmā yathā ārāmādiatthāya kappiyaudakaṃ sayaṃ siñcitumpi vaṭṭati, tathā vatthupūjanatthāya ganthanampi kasmā na vaṭṭatīti. Tampi na virujjhatīti yadetaṃ vatthupūjanatthāyapi ganthanādiṃ paṭikkhipitvā ārāmādiatthāya sayaṃ ropanasiñcanaṃ vuttaṃ, tampi pāḷiyā saṃsandanato pubbāparaṃ na virujjhati.
तं कथं न विरुज्झतीति आह ‘‘तत्र ही’’तिआदि। तत्राति रोपनसिञ्चनविसये। पुप्फादीहि कुलसङ्गहप्पसङ्गे ‘‘मालावच्छ’’न्ति विसेसितत्ता कुलसङ्गहत्थमेव रोपनं अधिप्पेतन्ति विञ्ञायतीति आह ‘‘मालावच्छन्ति वदन्तो’’तिआदि। एतं वुत्तन्ति ‘‘मालावच्छं रोपेन्तिपि रोपापेन्तिपि, सिञ्चन्तिपि सिञ्चापेन्तिपी’’ति एतं वुत्तं। अञ्ञत्र पनाति आरामादिअत्थाय मालावच्छादीनं रोपने पन। परियायोति सयंकरणकारापनसङ्खातो परियायो वोहारो अत्थविसेसोति अत्थो अत्थि उपलब्भति , कुलसङ्गहत्थत्ताभावाति अधिप्पायो। एवमेत्थ परियायसद्दस्स करणकारापनवसेन अत्थे गय्हमाने ‘‘गन्थेन्तिपि गन्थापेन्तिपी’’ति पाळियं पटिक्खित्तगन्थनगन्थापनं ठपेत्वा यं परतो ‘‘एवं जान, एवं कते सोभेय्या’’तिआदिकप्पियवचनेहि गन्थापनं वुत्तं, तत्थ दोसाभावो समत्थितो होति, ‘‘गन्थेही’’ति आणत्तिया कारापनस्सेव गन्थापनन्ति अधिप्पेतत्ता। तत्थ परियायं इध च परियायाभावं ञत्वाति तत्थ ‘‘मालावच्छं रोपेन्ती’’तिआदीसु ‘‘मालावच्छ’’न्ति कुलसङ्गहत्थतासूचनकस्स विसेसनस्स सब्भावतो करणकारापनसङ्खातपरियायसब्भावं। इध ‘‘गन्थेन्ती’’तिआदीसु तथाविधविसेसवचनाभावतो तस्स परियायस्स अभावञ्च ञत्वा। तं सुवुत्तमेवाति वेदितब्बन्ति योजना।
Taṃ kathaṃ na virujjhatīti āha ‘‘tatra hī’’tiādi. Tatrāti ropanasiñcanavisaye. Pupphādīhi kulasaṅgahappasaṅge ‘‘mālāvaccha’’nti visesitattā kulasaṅgahatthameva ropanaṃ adhippetanti viññāyatīti āha ‘‘mālāvacchanti vadanto’’tiādi. Etaṃ vuttanti ‘‘mālāvacchaṃ ropentipi ropāpentipi, siñcantipi siñcāpentipī’’ti etaṃ vuttaṃ. Aññatra panāti ārāmādiatthāya mālāvacchādīnaṃ ropane pana. Pariyāyoti sayaṃkaraṇakārāpanasaṅkhāto pariyāyo vohāro atthavisesoti attho atthi upalabbhati , kulasaṅgahatthattābhāvāti adhippāyo. Evamettha pariyāyasaddassa karaṇakārāpanavasena atthe gayhamāne ‘‘ganthentipi ganthāpentipī’’ti pāḷiyaṃ paṭikkhittaganthanaganthāpanaṃ ṭhapetvā yaṃ parato ‘‘evaṃ jāna, evaṃ kate sobheyyā’’tiādikappiyavacanehi ganthāpanaṃ vuttaṃ, tattha dosābhāvo samatthito hoti, ‘‘ganthehī’’ti āṇattiyā kārāpanasseva ganthāpananti adhippetattā. Tattha pariyāyaṃ idha ca pariyāyābhāvaṃ ñatvāti tattha ‘‘mālāvacchaṃ ropentī’’tiādīsu ‘‘mālāvaccha’’nti kulasaṅgahatthatāsūcanakassa visesanassa sabbhāvato karaṇakārāpanasaṅkhātapariyāyasabbhāvaṃ. Idha ‘‘ganthentī’’tiādīsu tathāvidhavisesavacanābhāvato tassa pariyāyassa abhāvañca ñatvā. Taṃ suvuttamevāti veditabbanti yojanā.
सब्बं वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति अट्ठकथासु आगतनयेनेव रोपनादि, गन्थापनादि च सब्बं वेदितब्बं। न हेत्थ सन्देहो कातब्बोति निगमेति।
Sabbaṃ vuttanayeneva veditabbanti aṭṭhakathāsu āgatanayeneva ropanādi, ganthāpanādi ca sabbaṃ veditabbaṃ. Na hettha sandeho kātabboti nigameti.
हरणादीसूति वत्थुपूजनत्थाय हरणादीसु। कुलित्थिआदीनं अत्थाय हरणतोति कुलित्थिआदीनं हरणस्सेव विसेसेत्वा पटिक्खित्तत्ताति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘हरणाधिकारे ही’’तिआदि। मञ्जरीति पुप्फगोच्छं। वटंसकोति कण्णस्स उपरि पिळन्धनत्थं कतपुप्फविकति , सो च ‘‘वटंसो’’ति वुच्चति। कण्णिकाति बहूनं पुप्फानं वा मालानं वा एकतो बन्धितस्स नामं, ‘‘कण्णाभरण’’न्तिपि वदन्ति। हारसदिसन्ति मुत्ताहारसदिसं।
Haraṇādīsūti vatthupūjanatthāya haraṇādīsu. Kulitthiādīnaṃ atthāya haraṇatoti kulitthiādīnaṃ haraṇasseva visesetvā paṭikkhittattāti adhippāyo. Tenāha ‘‘haraṇādhikāre hī’’tiādi. Mañjarīti pupphagocchaṃ. Vaṭaṃsakoti kaṇṇassa upari piḷandhanatthaṃ katapupphavikati , so ca ‘‘vaṭaṃso’’ti vuccati. Kaṇṇikāti bahūnaṃ pupphānaṃ vā mālānaṃ vā ekato bandhitassa nāmaṃ, ‘‘kaṇṇābharaṇa’’ntipi vadanti. Hārasadisanti muttāhārasadisaṃ.
कप्पियेनाति कप्पियउदकेन। तेसंयेव द्विन्नन्ति कुलदूसनपरिभोगानं द्विन्नं। दुक्कटन्ति कुलसङ्गहत्थाय सयं सिञ्चने, कप्पियवोहारेन वा अकप्पियवोहारेन वा सिञ्चापने च दुक्कटं, परिभोगत्थाय पन सयं सिञ्चने, अकप्पियवोहारेन सिञ्चापने च दुक्कटं। पयोगबहुलतायाति सयं करणे, कायपयोगस्स कारापने च वचीपयोगस्स च बहुत्तेन।
Kappiyenāti kappiyaudakena. Tesaṃyeva dvinnanti kuladūsanaparibhogānaṃ dvinnaṃ. Dukkaṭanti kulasaṅgahatthāya sayaṃ siñcane, kappiyavohārena vā akappiyavohārena vā siñcāpane ca dukkaṭaṃ, paribhogatthāya pana sayaṃ siñcane, akappiyavohārena siñcāpane ca dukkaṭaṃ. Payogabahulatāyāti sayaṃ karaṇe, kāyapayogassa kārāpane ca vacīpayogassa ca bahuttena.
गन्थेन निब्बत्तं दामं गन्थिमं। एसेव नयो सेसेसुपि। न वट्टतीति वत्थुपूजनत्थायपि न वट्टति, दुक्कटन्ति अत्थो। वट्टतीति वत्थुपूजनत्थाय वट्टति, कुलसङ्गहत्थाय पन कप्पियवोहारेन कारापेन्तस्सापि दुक्कटमेव।
Ganthena nibbattaṃ dāmaṃ ganthimaṃ. Eseva nayo sesesupi. Na vaṭṭatīti vatthupūjanatthāyapi na vaṭṭati, dukkaṭanti attho. Vaṭṭatīti vatthupūjanatthāya vaṭṭati, kulasaṅgahatthāya pana kappiyavohārena kārāpentassāpi dukkaṭameva.
नीपपुप्फं नाम कदम्बपुप्फं। पुरिमनयेनेवाति ‘‘भिक्खुस्स वा’’तिआदिना वुत्तनयेन।
Nīpapupphaṃ nāma kadambapupphaṃ. Purimanayenevāti ‘‘bhikkhussa vā’’tiādinā vuttanayena.
कदलिक्खन्धम्हीतिआदिना वुत्तं सब्बमेव सन्धाय ‘‘तं अतिओळारिकमेवा’’ति वुत्तं, सब्बत्थ करणे, अकप्पियवचनेन कारापने च दुक्कटमेवाति अत्थो। ‘‘पुप्फविज्झनत्थं कण्टकं बन्धितुम्पि न वट्टती’’ति इमस्स उपलक्खणत्ता पुप्फदामोलम्बनादिअत्थाय रज्जुबन्धनादिपि न वट्टतीति केचि वदन्ति, अञ्ञे पन ‘‘पुप्फविज्झनत्थं कण्टकन्ति विसेसितत्ता तदत्थं कण्टकमेव बन्धितुं न वट्टति, तञ्च अट्ठकथापमाणेना’’ति वदन्ति, वीमंसित्वा गहेतब्बं। पुप्फपटिच्छकं नाम दण्डादीहि कतं पुप्फाधानं, एतम्पि नागदन्तकम्पि सछिद्दकमेव गहेतब्बं। असोकपिण्डियाति असोकसाखानं, पुप्फानं वा समूहे। धम्मरज्जु नाम चेतियादीनि परिक्खिपित्वा तेसञ्च रज्जुया च अन्तरा पुप्फप्पवेसनत्थाय बन्धरज्जु। ‘‘सिथिलवट्टिता वा रज्जुवट्टिअन्तरे पुप्फप्पवेसनत्थाय एवं बन्धा’’तिपि वदन्ति।
Kadalikkhandhamhītiādinā vuttaṃ sabbameva sandhāya ‘‘taṃ atioḷārikamevā’’ti vuttaṃ, sabbattha karaṇe, akappiyavacanena kārāpane ca dukkaṭamevāti attho. ‘‘Pupphavijjhanatthaṃ kaṇṭakaṃ bandhitumpi na vaṭṭatī’’ti imassa upalakkhaṇattā pupphadāmolambanādiatthāya rajjubandhanādipi na vaṭṭatīti keci vadanti, aññe pana ‘‘pupphavijjhanatthaṃ kaṇṭakanti visesitattā tadatthaṃ kaṇṭakameva bandhituṃ na vaṭṭati, tañca aṭṭhakathāpamāṇenā’’ti vadanti, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ. Pupphapaṭicchakaṃ nāma daṇḍādīhi kataṃ pupphādhānaṃ, etampi nāgadantakampi sachiddakameva gahetabbaṃ. Asokapiṇḍiyāti asokasākhānaṃ, pupphānaṃ vā samūhe. Dhammarajju nāma cetiyādīni parikkhipitvā tesañca rajjuyā ca antarā pupphappavesanatthāya bandharajju. ‘‘Sithilavaṭṭitā vā rajjuvaṭṭiantare pupphappavesanatthāya evaṃ bandhā’’tipi vadanti.
मत्थकदामन्ति धम्मासनादिमत्थकलम्बकदामं। तेसंयेवाति उप्पलादीनं एव। वाकेन वा दण्डकेन वाति पुप्फनाळं फालेत्वा पुप्फेन एकाबद्धं ठितवाकेन, दण्डकेन च एकबन्धनेनेव, एतेन पुप्फं बीजगामे सङ्गहं न गच्छति पञ्चसु बीजेसु अप्पविट्ठत्ता पण्णं विय, तस्मा कप्पियं अकारापेत्वापि कोपने दोसो नत्थि। यञ्च छिन्नस्सापि मकुळस्स विकसनं, तम्पि अतितरुणस्स अभावा वुड्ढिलक्खणं न होति, परिणतस्स पन मकुळस्स पत्तानं सिनेहे परियादानं गते विसुंभावो एव विकासो, तेनेव छिन्नमकुळविकासो अच्छिन्नमकुळविकासतो परिहीनो , मिलातयुत्तो वा दिस्सति। यञ्च मिलातस्स उदकसञ्ञोगे अमिलानतापज्जनं, तम्पि तम्बुलपण्णादीसु समानन्ति वुड्ढिलक्खणं न होति, पाळिअट्ठकथादीसु च न कत्थचि पुप्फानं कप्पियकरणं आगतं, तस्मा पुप्फं सब्बथा अबीजमेवाति विञ्ञायति, वीमंसित्वा गहेतब्बं। ‘‘पसिब्बके विया’’ति वुत्तत्ता पुप्फपसिब्बके वा पसिब्बकसदिसबन्धे वा यत्थ कत्थचि चीवरे वा पक्खिपितुं वट्टतीति सिद्धं। बन्धितुं न वट्टतीति रज्जुआदीहि बन्धनं सन्धाय वुत्तं, पुप्फस्सेव पन अच्छिन्नदण्डवाकेहि बन्धितुं वट्टति एव।
Matthakadāmanti dhammāsanādimatthakalambakadāmaṃ. Tesaṃyevāti uppalādīnaṃ eva. Vākena vā daṇḍakena vāti pupphanāḷaṃ phāletvā pupphena ekābaddhaṃ ṭhitavākena, daṇḍakena ca ekabandhaneneva, etena pupphaṃ bījagāme saṅgahaṃ na gacchati pañcasu bījesu appaviṭṭhattā paṇṇaṃ viya, tasmā kappiyaṃ akārāpetvāpi kopane doso natthi. Yañca chinnassāpi makuḷassa vikasanaṃ, tampi atitaruṇassa abhāvā vuḍḍhilakkhaṇaṃ na hoti, pariṇatassa pana makuḷassa pattānaṃ sinehe pariyādānaṃ gate visuṃbhāvo eva vikāso, teneva chinnamakuḷavikāso acchinnamakuḷavikāsato parihīno , milātayutto vā dissati. Yañca milātassa udakasaññoge amilānatāpajjanaṃ, tampi tambulapaṇṇādīsu samānanti vuḍḍhilakkhaṇaṃ na hoti, pāḷiaṭṭhakathādīsu ca na katthaci pupphānaṃ kappiyakaraṇaṃ āgataṃ, tasmā pupphaṃ sabbathā abījamevāti viññāyati, vīmaṃsitvā gahetabbaṃ. ‘‘Pasibbake viyā’’ti vuttattā pupphapasibbake vā pasibbakasadisabandhe vā yattha katthaci cīvare vā pakkhipituṃ vaṭṭatīti siddhaṃ. Bandhituṃ na vaṭṭatīti rajjuādīhi bandhanaṃ sandhāya vuttaṃ, pupphasseva pana acchinnadaṇḍavākehi bandhituṃ vaṭṭati eva.
पुप्फपटे च दट्ठब्बन्ति पुप्फपटं करोन्तस्स दीघतो पुप्फदामस्स हरणपच्चाहरणवसेन पूरणं सन्धाय वुत्तं, तिरियतो हरणं पन वायिमं नाम होति, न पूरिमं। ‘‘पुरिमट्ठानं अतिक्कामेती’’ति सामञ्ञतो वुत्तत्ता पुरिमं पुप्फकोटिं फुसापेत्वा वा अफुसापेत्वा वा परिक्खिपनवसेन पन अतिक्कमन्तस्स आपत्तियेव। बन्धितुं वट्टतीति पुप्फरहिताय सुत्तवाककोटिया बन्धितुं वट्टति। ‘‘एकवारं हरित्वा वा परिक्खिपित्वा वा’’ति इदं पुब्बे वुत्तचेतियादिपरिक्खेपं, पुप्फपटकरणञ्च सन्धाय वुत्तं।
Pupphapaṭeca daṭṭhabbanti pupphapaṭaṃ karontassa dīghato pupphadāmassa haraṇapaccāharaṇavasena pūraṇaṃ sandhāya vuttaṃ, tiriyato haraṇaṃ pana vāyimaṃ nāma hoti, na pūrimaṃ. ‘‘Purimaṭṭhānaṃ atikkāmetī’’ti sāmaññato vuttattā purimaṃ pupphakoṭiṃ phusāpetvā vā aphusāpetvā vā parikkhipanavasena pana atikkamantassa āpattiyeva. Bandhituṃ vaṭṭatīti puppharahitāya suttavākakoṭiyā bandhituṃ vaṭṭati. ‘‘Ekavāraṃ haritvā vā parikkhipitvā vā’’ti idaṃ pubbe vuttacetiyādiparikkhepaṃ, pupphapaṭakaraṇañca sandhāya vuttaṃ.
परेहि पूरितन्ति दीघतो पसारितं। वायितुन्ति तिरियतो हरितुं, तं पन एकवारम्पि न लब्भति। पुप्फानि ठपेन्तेनाति अगन्थितपुप्फानि अञ्ञमञ्ञं फुसापेत्वापि ठपेन्तेन। घटिकदामओलम्बकोति हेट्ठाभागे घटिकाकारयुत्तो, दारुघटिकाकारो वा ओलम्बको। सुत्तमयं गेण्डुकं नाम। सब्बत्थाति गन्थिमादीसु सब्बत्थ।
Parehi pūritanti dīghato pasāritaṃ. Vāyitunti tiriyato harituṃ, taṃ pana ekavārampi na labbhati. Pupphāni ṭhapentenāti aganthitapupphāni aññamaññaṃ phusāpetvāpi ṭhapentena. Ghaṭikadāmaolambakoti heṭṭhābhāge ghaṭikākārayutto, dārughaṭikākāro vā olambako. Suttamayaṃ geṇḍukaṃ nāma. Sabbatthāti ganthimādīsu sabbattha.
रेचकन्ति अभिनयं, ‘‘एवं नच्चाही’’ति नटनाकारदस्सनन्ति अत्थो, ‘‘चक्कं विय अत्तानं भमापन’’न्तिपि केचि। आकासेयेव कीळन्तीति ‘‘अयं सारी असुकपदं मया नीता’’ति एवं मुखेनेव उभोपि वदन्ता कीळन्ति। जूतफलकेति जूतमण्डले। पासककीळायाति द्विन्नं तिवङ्गुलप्पमाणानं दारुदन्तादिमयानं पासकानं चतूसु पस्सेसु एककादिवसेन बिन्दूनि कत्वा फलके खिपित्वा उपरिभागे दिट्ठबिन्दूनं वसेन सारियो अपनेत्वा कीळनकजूतकीळाय।
Recakanti abhinayaṃ, ‘‘evaṃ naccāhī’’ti naṭanākāradassananti attho, ‘‘cakkaṃ viya attānaṃ bhamāpana’’ntipi keci. Ākāseyeva kīḷantīti ‘‘ayaṃ sārī asukapadaṃ mayā nītā’’ti evaṃ mukheneva ubhopi vadantā kīḷanti. Jūtaphalaketi jūtamaṇḍale. Pāsakakīḷāyāti dvinnaṃ tivaṅgulappamāṇānaṃ dārudantādimayānaṃ pāsakānaṃ catūsu passesu ekakādivasena bindūni katvā phalake khipitvā uparibhāge diṭṭhabindūnaṃ vasena sāriyo apanetvā kīḷanakajūtakīḷāya.
मञ्जट्ठि नाम मञ्जट्ठरुक्खसारकसावं। सलाकहत्थन्ति नाळिकेरहीरादीनं कलापस्सेतं नामं। पाळियं थरुस्मिन्ति खग्गे। उस्सेळेन्तीति मुखेन उस्सेळनसद्दं पमुञ्चन्ति, महन्तं अब्यत्तसद्दं पवत्तेन्तीति अत्थो। अप्फोटेन्तीति द्विगुणितवामहत्थे दक्खिणहत्थेन ताळेत्वा सद्दं करोन्ति। मुखडिण्डिमन्ति मुखभेरी।
Mañjaṭṭhi nāma mañjaṭṭharukkhasārakasāvaṃ. Salākahatthanti nāḷikerahīrādīnaṃ kalāpassetaṃ nāmaṃ. Pāḷiyaṃ tharusminti khagge. Usseḷentīti mukhena usseḷanasaddaṃ pamuñcanti, mahantaṃ abyattasaddaṃ pavattentīti attho. Apphoṭentīti dviguṇitavāmahatthe dakkhiṇahatthena tāḷetvā saddaṃ karonti. Mukhaḍiṇḍimanti mukhabherī.
४३२. तेसन्ति समासे गुणीभूतानि पब्बानिपि परामसति। बोन्दोति लोलो, मन्दधातुकोति अत्थो। भकुटिं कत्वाति भमुकभेदं कत्वा। नेलाति निद्दोसा।
432.Tesanti samāse guṇībhūtāni pabbānipi parāmasati. Bondoti lolo, mandadhātukoti attho. Bhakuṭiṃ katvāti bhamukabhedaṃ katvā. Nelāti niddosā.
४३३. पाळियं ‘‘सारिपुत्ता’’ति इदं एकसेसनयेन सारिपुत्तमोग्गल्लानानं उभिन्नं आलपनं, तेनेव बहुवचननिद्देसो कतो।
433. Pāḷiyaṃ ‘‘sāriputtā’’ti idaṃ ekasesanayena sāriputtamoggallānānaṃ ubhinnaṃ ālapanaṃ, teneva bahuvacananiddeso kato.
४३५. अट्ठारस वत्तानीति ‘‘न उपसम्पादेतब्ब’’न्तिआदीनि ‘‘न भिक्खूहि सम्पयोजेतब्ब’’न्ति परियोसानानि कम्मक्खन्धके (चूळव॰ ७) आगतानि अट्ठारस वत्तानि। न पन्नलोमाति न पतितमानलोमा, अननुकूलवत्तिनोति अत्थो।
435.Aṭṭhārasa vattānīti ‘‘na upasampādetabba’’ntiādīni ‘‘na bhikkhūhi sampayojetabba’’nti pariyosānāni kammakkhandhake (cūḷava. 7) āgatāni aṭṭhārasa vattāni. Na pannalomāti na patitamānalomā, ananukūlavattinoti attho.
४३७. परसन्तकं देति दुक्कटमेवाति विस्सासगाहेन दानं सन्धाय वुत्तं। थुल्लच्चयन्ति एत्थ भण्डदेय्यम्पि होति एव।
437.Parasantakaṃ deti dukkaṭamevāti vissāsagāhena dānaṃ sandhāya vuttaṃ. Thullaccayanti ettha bhaṇḍadeyyampi hoti eva.
तञ्च खो वत्थुपूजनत्थायाति मातापितूनम्पि पुप्फं देन्तेन वत्थुपूजनत्थायेव दातब्बन्ति दस्सेति। मण्डनत्थाय पन सिवलिङ्गादिपूजनत्थायाति एत्तकमेव वुत्तत्ता ‘‘इमं विक्किणित्वा जीविस्सन्ती’’ति मातापितूनं दातुं वट्टति, सेसञातीनं पन तावकालिकमेव दातुं वट्टति। ञातिसामणेरेहेवाति तेसं गिहिकम्मपरिमोचनत्थं वुत्तं। इतरेति अञ्ञातका, तेहिपि सामणेरेहि आचरियुपज्झायानं वत्तसीसेन हरितब्बं। चूळकन्ति उपड्ढभागतोपि उपड्ढं।
Tañca kho vatthupūjanatthāyāti mātāpitūnampi pupphaṃ dentena vatthupūjanatthāyeva dātabbanti dasseti. Maṇḍanatthāya pana sivaliṅgādipūjanatthāyāti ettakameva vuttattā ‘‘imaṃ vikkiṇitvā jīvissantī’’ti mātāpitūnaṃ dātuṃ vaṭṭati, sesañātīnaṃ pana tāvakālikameva dātuṃ vaṭṭati. Ñātisāmaṇerehevāti tesaṃ gihikammaparimocanatthaṃ vuttaṃ. Itareti aññātakā, tehipi sāmaṇerehi ācariyupajjhāyānaṃ vattasīsena haritabbaṃ. Cūḷakanti upaḍḍhabhāgatopi upaḍḍhaṃ.
सामणेरा…पे॰… ठपेन्तीति अरक्खितागोपितं सन्धाय वुत्तं। तत्थ तत्थाति मग्गे वा चेतियङ्गणे वा। ‘‘सामणेरेहि दापेतुं न लभन्ती’’ति इदं सामणेरेहि गिहीनं कम्मं कारितं विय होतीति वुत्तं, न पन पुप्फदानं होतीति सामणेरानम्पि न वट्टनतो। वुत्तञ्च ‘‘सयमेवा’’तिआदि। ‘‘अविसेसेन वुत्त’’न्ति इमिना सब्बेसम्पि न वट्टतीति दस्सेति।
Sāmaṇerā…pe… ṭhapentīti arakkhitāgopitaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha tatthāti magge vā cetiyaṅgaṇe vā. ‘‘Sāmaṇerehi dāpetuṃ na labhantī’’ti idaṃ sāmaṇerehi gihīnaṃ kammaṃ kāritaṃ viya hotīti vuttaṃ, na pana pupphadānaṃ hotīti sāmaṇerānampi na vaṭṭanato. Vuttañca ‘‘sayamevā’’tiādi. ‘‘Avisesena vutta’’nti iminā sabbesampi na vaṭṭatīti dasseti.
खीणपरिब्बयानन्ति आगन्तुके सन्धाय वुत्तं। परिच्छिन्नेसुपि रुक्खेसु ‘‘इध फलानि सुन्दरानी’’तिआदिं वदन्तेन कुलसङ्गहो कतो नाम होतीति आह ‘‘एवं पन न वत्तब्ब’’न्ति।
Khīṇaparibbayānanti āgantuke sandhāya vuttaṃ. Paricchinnesupi rukkhesu ‘‘idha phalāni sundarānī’’tiādiṃ vadantena kulasaṅgaho kato nāma hotīti āha ‘‘evaṃ pana na vattabba’’nti.
रुक्खच्छल्लीति रुक्खत्तचो। अभाजनीयत्ता गरुभण्डं वुत्तं। वुत्तनयेनाति पण्णदानम्पि पुप्फफलादीसु वुत्तनयेन कुलसङ्गहो होतीति दस्सेति।
Rukkhacchallīti rukkhattaco. Abhājanīyattā garubhaṇḍaṃ vuttaṃ. Vuttanayenāti paṇṇadānampi pupphaphalādīsu vuttanayena kulasaṅgaho hotīti dasseti.
पुब्बे वुत्तप्पकारन्ति मम वचनेन भगवतो पादे वन्दथातिआदिना वुत्तप्पकारसिक्खापदे पठमं वुत्तं। ‘‘पक्कमतायस्मा’’ति इदं पब्बाजनीयकम्मवसेन वुत्तं। पुन ‘‘पक्कमतायस्मा’’ति इदम्पि पब्बाजनीयकम्मकतस्स वत्तवसेन वुत्तं। एत्थ च अस्सजिपुनब्बसुकेहि आचरियेसु अनेकविधेसु अनाचारेसु पञ्ञपेतब्बा आपत्तियो सिक्खापदन्तरेसु पञ्ञत्ता एवाति ता इध अपञ्ञपेत्वा कुलदूसकानं पब्बाजनीयकम्मवसेन निग्गहं कातुं तत्थेव सम्मा अवत्तित्वा कारकसङ्घं छन्दगामितादीहि पापेन्तानं समनुभासनाय सङ्घादिसेसं आरोपितञ्च इदं सिक्खापदं पञ्ञत्तन्ति वेदितब्बं। पठमसङ्घभेदसदिसानेवाति एत्थ अङ्गेसुपि यथा तत्थ परक्कमनं, एवमिध छन्दादीहि पापनं दट्ठब्बं। सेसं तादिसमेवाति।
Pubbevuttappakāranti mama vacanena bhagavato pāde vandathātiādinā vuttappakārasikkhāpade paṭhamaṃ vuttaṃ. ‘‘Pakkamatāyasmā’’ti idaṃ pabbājanīyakammavasena vuttaṃ. Puna ‘‘pakkamatāyasmā’’ti idampi pabbājanīyakammakatassa vattavasena vuttaṃ. Ettha ca assajipunabbasukehi ācariyesu anekavidhesu anācāresu paññapetabbā āpattiyo sikkhāpadantaresu paññattā evāti tā idha apaññapetvā kuladūsakānaṃ pabbājanīyakammavasena niggahaṃ kātuṃ tattheva sammā avattitvā kārakasaṅghaṃ chandagāmitādīhi pāpentānaṃ samanubhāsanāya saṅghādisesaṃ āropitañca idaṃ sikkhāpadaṃ paññattanti veditabbaṃ. Paṭhamasaṅghabhedasadisānevāti ettha aṅgesupi yathā tattha parakkamanaṃ, evamidha chandādīhi pāpanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti.
कुलदूसकसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Kuladūsakasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / १३. कुलदूसकसिक्खापदं • 13. Kuladūsakasikkhāpadaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १३. कुलदूसकसिक्खापदवण्णना • 13. Kuladūsakasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १३. कुलदूसकसिक्खापदवण्णना • 13. Kuladūsakasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / १३. कुलदूसकसिक्खापदवण्णना • 13. Kuladūsakasikkhāpadavaṇṇanā
