| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
४. कुल्लत्थेरगाथावण्णना
4. Kullattheragāthāvaṇṇanā
कुल्लो सिवथिकन्तिआदिका आयस्मतो कुल्लत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कुटुम्बियकुले निब्बत्तित्वा कुल्लोति लद्धनामो विञ्ञुतं पत्तो सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि। सो च रागचरितत्ता तिब्बरागजातिको होति। तेनस्स अभिक्खणं किलेसा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति। अथस्स सत्था चित्ताचारं ञत्वा असुभकम्मट्ठानं दत्वा, ‘‘कुल्ल, तया अभिण्हं सुसाने चारिका चरितब्बा’’ति आह। सो सुसानं पविसित्वा उद्धुमातकादीनि तानि तानि असुभानि दिस्वा तं मुहुत्तं असुभमनसिकारं उप्पादेत्वा सुसानतो निक्खन्तमत्तोव कामरागेन अभिभुय्यति। पुन भगवा तस्स तं पवत्तिं ञत्वा एकदिवसं तस्स सुसानट्ठानं गतकाले एकं तरुणित्थिरूपं अधुना मतं अविनट्ठच्छविं निम्मिनित्वा दस्सेति। तस्स तं दिट्ठमत्तस्स जीवमानविसभागवत्थुस्मिं विय सहसा रागो उप्पज्जति। अथ नं सत्था तस्स पेक्खन्तस्सेव नवहि वणमुखेहि पग्घरमानासुचिं किमिकुलाकुलं अतिविय बीभच्छं दुग्गन्धं जेगुच्छं पटिक्कूलं कत्वा दस्सेसि। सो तं पेक्खन्तो विरत्तचित्तो हुत्वा अट्ठासि। अथस्स भगवा ओभासं फरित्वा सतिं जनेन्तो –
Kullo sivathikantiādikā āyasmato kullattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kuṭumbiyakule nibbattitvā kulloti laddhanāmo viññutaṃ patto satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. So ca rāgacaritattā tibbarāgajātiko hoti. Tenassa abhikkhaṇaṃ kilesā cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti. Athassa satthā cittācāraṃ ñatvā asubhakammaṭṭhānaṃ datvā, ‘‘kulla, tayā abhiṇhaṃ susāne cārikā caritabbā’’ti āha. So susānaṃ pavisitvā uddhumātakādīni tāni tāni asubhāni disvā taṃ muhuttaṃ asubhamanasikāraṃ uppādetvā susānato nikkhantamattova kāmarāgena abhibhuyyati. Puna bhagavā tassa taṃ pavattiṃ ñatvā ekadivasaṃ tassa susānaṭṭhānaṃ gatakāle ekaṃ taruṇitthirūpaṃ adhunā mataṃ avinaṭṭhacchaviṃ nimminitvā dasseti. Tassa taṃ diṭṭhamattassa jīvamānavisabhāgavatthusmiṃ viya sahasā rāgo uppajjati. Atha naṃ satthā tassa pekkhantasseva navahi vaṇamukhehi paggharamānāsuciṃ kimikulākulaṃ ativiya bībhacchaṃ duggandhaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ katvā dassesi. So taṃ pekkhanto virattacitto hutvā aṭṭhāsi. Athassa bhagavā obhāsaṃ pharitvā satiṃ janento –
‘‘आतुरं असुचिं पूतिं, पस्स कुल्ल समुस्सयं।
‘‘Āturaṃ asuciṃ pūtiṃ, passa kulla samussayaṃ;
उग्घरन्तं पग्घरन्तं, बालानं अभिनन्दित’’न्ति॥ –
Uggharantaṃ paggharantaṃ, bālānaṃ abhinandita’’nti. –
आह । तं सुत्वा थेरो सम्मदेव सरीरसभावं उपधारेन्तो असुभसञ्ञं पटिलभित्वा तत्थ पठमं झानं निब्बत्तेत्वा तं पादकं कत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणित्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा –
Āha . Taṃ sutvā thero sammadeva sarīrasabhāvaṃ upadhārento asubhasaññaṃ paṭilabhitvā tattha paṭhamaṃ jhānaṃ nibbattetvā taṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇitvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā –
३९३.
393.
‘‘कुल्लो सिवथिकं गन्त्वा, अद्दस इत्थिमुज्झितं।
‘‘Kullo sivathikaṃ gantvā, addasa itthimujjhitaṃ;
अपविद्धं सुसानस्मिं, खज्जन्तिं किमिही फुटं॥
Apaviddhaṃ susānasmiṃ, khajjantiṃ kimihī phuṭaṃ.
३९४.
394.
‘‘आतुरं…पे॰… बालानं अभिनन्दितं॥
‘‘Āturaṃ…pe… bālānaṃ abhinanditaṃ.
३९५.
395.
‘‘धम्मादासं गहेत्वान, ञाणदस्सनपत्तिया।
‘‘Dhammādāsaṃ gahetvāna, ñāṇadassanapattiyā;
पच्चवेक्खिं इमं कायं, तुच्छं सन्तरबाहिरं॥
Paccavekkhiṃ imaṃ kāyaṃ, tucchaṃ santarabāhiraṃ.
३९६.
396.
‘‘यथा इदं तथा एतं, यथा एतं तथा इदं।
‘‘Yathā idaṃ tathā etaṃ, yathā etaṃ tathā idaṃ;
यथा अधो तथा उद्धं, यथा उद्धं तथा अधो॥
Yathā adho tathā uddhaṃ, yathā uddhaṃ tathā adho.
३९७.
397.
‘‘यथा दिवा तथा रत्तिं, यथा रत्तिं तथा दिवा।
‘‘Yathā divā tathā rattiṃ, yathā rattiṃ tathā divā;
यथा पुरे तथा पच्छा, यथा पच्छा तथा पुरे॥
Yathā pure tathā pacchā, yathā pacchā tathā pure.
३९८.
398.
‘‘पञ्चङ्गिकेन तुरियेन, न रती होति तादिसी।
‘‘Pañcaṅgikena turiyena, na ratī hoti tādisī;
यथा एकग्गचित्तस्स, सम्मा धम्मं विपस्सतो’’ति॥ –
Yathā ekaggacittassa, sammā dhammaṃ vipassato’’ti. –
उदानवसेन इमा गाथा अभासि।
Udānavasena imā gāthā abhāsi.
तत्थ कुल्लोति अत्तानमेव थेरो परं विय कत्वा वदति।
Tattha kulloti attānameva thero paraṃ viya katvā vadati.
आतुरन्ति नानप्पकारेहि दुक्खेहि अभिण्हं पटिपीळितं। असुचिन्ति सुचिरहितं जेगुच्छं पटिक्कूलं। पूतिन्ति दुग्गन्धं। पस्साति सभावतो ओलोकेहि। कुल्लाति ओवादकाले भगवा थेरं आलपति। उदानकाले पन थेरो सयमेव अत्तानं वदति। समुस्सयन्ति सरीरं। उग्घरन्तन्ति उद्धं वणमुखेहि असुचिं सवन्तं। पग्घरन्तन्ति अधो वणमुखेहि समन्ततो च असुचिं सवन्तं। बालानं अभिनन्दितन्ति बालेहि अन्धपुथुज्जनेहि दिट्ठितण्हाभिनन्दनाहि ‘‘अहं मम’’न्ति अभिनिविस्स नन्दितं।
Āturanti nānappakārehi dukkhehi abhiṇhaṃ paṭipīḷitaṃ. Asucinti sucirahitaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ. Pūtinti duggandhaṃ. Passāti sabhāvato olokehi. Kullāti ovādakāle bhagavā theraṃ ālapati. Udānakāle pana thero sayameva attānaṃ vadati. Samussayanti sarīraṃ. Uggharantanti uddhaṃ vaṇamukhehi asuciṃ savantaṃ. Paggharantanti adho vaṇamukhehi samantato ca asuciṃ savantaṃ. Bālānaṃ abhinanditanti bālehi andhaputhujjanehi diṭṭhitaṇhābhinandanāhi ‘‘ahaṃ mama’’nti abhinivissa nanditaṃ.
धम्मादासन्ति धम्ममयं आदासं। यथा हि सत्ता अदासेन अत्तनो मुखे काये वा गुणदोसे पस्सन्ति, एवं योगावचरो येन अत्तभावे संकिलेसवोदानधम्मे याथावतो पस्सति, तं विपस्सनाञाणं इध ‘‘धम्मादास’’न्ति वुत्तं। तं ञाणदस्सनस्स मग्गञाणसङ्खातस्स धम्मचक्खुस्स अधिगमाय अत्तनो सन्ताने उप्पादेत्वा। पच्चवेक्खिं इमं कायन्ति इमं करजकायं निच्चसारादिविरहतो तुच्छं अत्तपरसन्तानानं विभागतो सन्तरबाहिरं ञाणचक्खुना पतिअवेक्खिं पस्सिं।
Dhammādāsanti dhammamayaṃ ādāsaṃ. Yathā hi sattā adāsena attano mukhe kāye vā guṇadose passanti, evaṃ yogāvacaro yena attabhāve saṃkilesavodānadhamme yāthāvato passati, taṃ vipassanāñāṇaṃ idha ‘‘dhammādāsa’’nti vuttaṃ. Taṃ ñāṇadassanassa maggañāṇasaṅkhātassa dhammacakkhussa adhigamāya attano santāne uppādetvā. Paccavekkhiṃ imaṃ kāyanti imaṃ karajakāyaṃ niccasārādivirahato tucchaṃ attaparasantānānaṃ vibhāgato santarabāhiraṃ ñāṇacakkhunā patiavekkhiṃ passiṃ.
यथा पन पच्चवेक्खिं, तं दस्सेतुं ‘‘यथा इद’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ यथा इदं तथा एतन्ति यथा इदं मय्हं सरीरसङ्खातं असुभं आयुउस्माविञ्ञाणानं अनपगमा नानाविधं मायोपमं किरियं दस्सेति, तथाव एतं मतसरीरं पुब्बे तेसं धम्मानं अनपगमा अहोसि। यथा एतं एतरहि मतसरीरं तेसं धम्मानं अपगमा न किञ्चि किरियं दस्सेति, तथा इदं मम सरीरम्पि तेसं धम्मानं अपगमा नस्सतेवाति। यथा च इदं मम सरीरं एतरहि सुसाने न मतं न सयितं, न उद्धुमातकादिभावं उपगतं, तथा एतं एतरहि मतसरीरम्पि पुब्बे अहोसि। यथा पनेतं एतरहि मतसरीरं सुसाने सयितं उद्धुमातकादिभावं उपगतं, तथा इदं मम सरीरम्पि भविस्सति। अथ वा यथा इदं मम सरीरं असुचि दुग्गन्धं जेगुच्छं पटिक्कूलं अनिच्चं दुक्खं अनत्ता, तथा एतं मतसरीरम्पि। यथा वा एतं मतसरीरं असुचिआदिसभावञ्चेव अनिच्चादिसभावञ्च, तथा इदं मम सरीरम्पि। यथा अधो तथा उद्धन्ति यथा नाभितो अधो हेट्ठा अयं कायो असुचि दुग्गन्धो जेगुच्छो पटिक्कूलो अनिच्चो दुक्खो अनत्ता च, तथा उद्धं नाभितो उपरि असुचिआदिसभावो च। यथा उद्धं तथा अधोति यथा च नाभितो, उद्धं असुचिआदिसभावो, तथा अधो नाभितो हेट्ठापि।
Yathā pana paccavekkhiṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘yathā ida’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yathā idaṃ tathā etanti yathā idaṃ mayhaṃ sarīrasaṅkhātaṃ asubhaṃ āyuusmāviññāṇānaṃ anapagamā nānāvidhaṃ māyopamaṃ kiriyaṃ dasseti, tathāva etaṃ matasarīraṃ pubbe tesaṃ dhammānaṃ anapagamā ahosi. Yathā etaṃ etarahi matasarīraṃ tesaṃ dhammānaṃ apagamā na kiñci kiriyaṃ dasseti, tathā idaṃ mama sarīrampi tesaṃ dhammānaṃ apagamā nassatevāti. Yathā ca idaṃ mama sarīraṃ etarahi susāne na mataṃ na sayitaṃ, na uddhumātakādibhāvaṃ upagataṃ, tathā etaṃ etarahi matasarīrampi pubbe ahosi. Yathā panetaṃ etarahi matasarīraṃ susāne sayitaṃ uddhumātakādibhāvaṃ upagataṃ, tathā idaṃ mama sarīrampi bhavissati. Atha vā yathā idaṃ mama sarīraṃ asuci duggandhaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, tathā etaṃ matasarīrampi. Yathā vā etaṃ matasarīraṃ asuciādisabhāvañceva aniccādisabhāvañca, tathā idaṃ mama sarīrampi. Yathā adho tathā uddhanti yathā nābhito adho heṭṭhā ayaṃ kāyo asuci duggandho jeguccho paṭikkūlo anicco dukkho anattā ca, tathā uddhaṃ nābhito upari asuciādisabhāvo ca. Yathā uddhaṃ tathā adhoti yathā ca nābhito, uddhaṃ asuciādisabhāvo, tathā adho nābhito heṭṭhāpi.
यथा दिवा तथा रत्तिन्ति यथा अयं कायो दिवा ‘‘अक्खिम्हा अक्खिगूथको’’तिआदिना (सु॰ नि॰ १९९) असुचि पग्घरति, तथा रत्तिम्पि। यथा रत्तिं तथा दिवाति यथा च रत्तिं अयं कायो असुचि पग्घरति, तथा दिवापि, नयिमस्स कालविभागेन अञ्ञथाभावोति अत्थो। यथा पुरे तथा पच्छाति यथा अयं कायो पुरे पुब्बे तरुणकाले असुचि दुग्गन्धो जेगुच्छो पटिक्कूलो, तथा च पच्छा जिण्णकाले। यथा च पच्छा जिण्णकाले असुचिआदिसभावो, तथा पुरे तरुणकालेपि । यथा वा पुरे अतीतकाले सविञ्ञाणकाले असुचिआदिसभावो च अनिच्चादिसभावो च, तथा पच्छा अनागतकाले अविञ्ञाणकालेति एवम्पेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
Yathādivā tathā rattinti yathā ayaṃ kāyo divā ‘‘akkhimhā akkhigūthako’’tiādinā (su. ni. 199) asuci paggharati, tathā rattimpi. Yathā rattiṃ tathā divāti yathā ca rattiṃ ayaṃ kāyo asuci paggharati, tathā divāpi, nayimassa kālavibhāgena aññathābhāvoti attho. Yathā pure tathā pacchāti yathā ayaṃ kāyo pure pubbe taruṇakāle asuci duggandho jeguccho paṭikkūlo, tathā ca pacchā jiṇṇakāle. Yathā ca pacchā jiṇṇakāle asuciādisabhāvo, tathā pure taruṇakālepi . Yathā vā pure atītakāle saviññāṇakāle asuciādisabhāvo ca aniccādisabhāvo ca, tathā pacchā anāgatakāle aviññāṇakāleti evampettha attho veditabbo.
पञ्चङ्गिकेन तुरियेनाति ‘‘आततं विततं आततविततं घनं सुसीर’’न्ति एवं पञ्चङ्गिकेन पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतेन तुरियेन परिचरियमानस्स कामसुखसमङ्गिनो इस्सरजनस्स तादिसी तथारूपा रति सुखस्सादो न होति। यथा एकग्गचित्तस्स, सम्मा धम्मं विपस्सतोति समथविपस्सनं युगनद्धं कत्वा इन्द्रियानं एकरसभावेन वीथिपटिपन्नाय विपस्सनाय खन्धानं उदयब्बयं पस्सन्तस्स योगावचरस्स यादिसा धम्मरति, तस्सा कलम्पि कामरति न उपेतीति। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Pañcaṅgikena turiyenāti ‘‘ātataṃ vitataṃ ātatavitataṃ ghanaṃ susīra’’nti evaṃ pañcaṅgikena pañcahi aṅgehi samannāgatena turiyena paricariyamānassa kāmasukhasamaṅgino issarajanassa tādisī tathārūpā rati sukhassādo na hoti. Yathā ekaggacittassa, sammā dhammaṃ vipassatoti samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā indriyānaṃ ekarasabhāvena vīthipaṭipannāya vipassanāya khandhānaṃ udayabbayaṃ passantassa yogāvacarassa yādisā dhammarati, tassā kalampi kāmarati na upetīti. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘यतो यतो सम्मसति, खन्धानं उदयब्बयं।
‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;
लभती पीतिपामोज्जं, अमतं तं विजानत’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३७४)।
Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānata’’nti. (dha. pa. 374);
इमा एव च थेरस्स अञ्ञाब्याकरणगाथापि अहेसुं।
Imā eva ca therassa aññābyākaraṇagāthāpi ahesuṃ.
कुल्लत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Kullattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ४. कुल्लत्थेरगाथा • 4. Kullattheragāthā
