| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
७. कुमापुत्तसहायत्थेरगाथावण्णना
7. Kumāputtasahāyattheragāthāvaṇṇanā
नानाजनपदं यन्तीति आयस्मतो कुमापुत्तसहायत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सो किर पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्तो इतो चतुनवुते कप्पे सिद्धत्थस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो अरञ्ञं पविसित्वा बहुं रुक्खदण्डं छिन्दित्वा कत्तरयट्ठिं कत्वा सङ्घस्स अदासि। अञ्ञञ्च यथाविभवं पुञ्ञं कत्वा देवेसु निब्बत्तित्वा ततो पट्ठाय सुगतीसुयेव परिवत्तेन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे वेळुकण्टकनगरे इद्धे कुले निब्बत्ति। सुदन्तोतिस्स नामं अहोसि। ‘‘वासुलो’’ति केचि वदन्ति। सो कुमापुत्तस्स पियसहायो हुत्वा विचरन्तो ‘‘कुमापुत्तो पब्बजितो’’ति सुत्वा ‘‘न हि नून सो ओरको धम्मविनयो, यत्थ कुमापुत्तो पब्बजितो’’ति तदनुबन्धेन सयम्पि पब्बजितुकामो हुत्वा सत्थु सन्तिकं उपसङ्कमि। तस्स सत्था धम्मं देसेसि। सो भिय्योसोमत्ताय पब्बज्जाय सञ्जातछन्दो पब्बजित्वा कुमापुत्तेनेव सद्धिं परियन्तपब्बते भावनानुयुत्तो विहरति। तेन च समयेन सम्बहुला भिक्खू नानाजनपदेसु जनपदचारिकं चरन्तापि गच्छन्तापि आगच्छन्तापि तं ठानं उपगच्छन्ति। तेन तत्थ कोलाहलं होति। तं दिस्वा सुदन्तत्थेरो ‘‘इमे भिक्खू निय्यानिकसासने पब्बजित्वा जनपदवितक्कं अनुवत्तेन्ता चित्तसमाधिं विराधेन्ती’’ति संवेगजातो तमेव संवेगं अत्तनो चित्तदमनस्स अङ्कुसं करोन्तो ‘‘नानाजनपदं यन्ती’’ति गाथं अभासि।
Nānājanapadaṃyantīti āyasmato kumāputtasahāyattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto ito catunavute kappe siddhatthassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto araññaṃ pavisitvā bahuṃ rukkhadaṇḍaṃ chinditvā kattarayaṭṭhiṃ katvā saṅghassa adāsi. Aññañca yathāvibhavaṃ puññaṃ katvā devesu nibbattitvā tato paṭṭhāya sugatīsuyeva parivattento imasmiṃ buddhuppāde veḷukaṇṭakanagare iddhe kule nibbatti. Sudantotissa nāmaṃ ahosi. ‘‘Vāsulo’’ti keci vadanti. So kumāputtassa piyasahāyo hutvā vicaranto ‘‘kumāputto pabbajito’’ti sutvā ‘‘na hi nūna so orako dhammavinayo, yattha kumāputto pabbajito’’ti tadanubandhena sayampi pabbajitukāmo hutvā satthu santikaṃ upasaṅkami. Tassa satthā dhammaṃ desesi. So bhiyyosomattāya pabbajjāya sañjātachando pabbajitvā kumāputteneva saddhiṃ pariyantapabbate bhāvanānuyutto viharati. Tena ca samayena sambahulā bhikkhū nānājanapadesu janapadacārikaṃ carantāpi gacchantāpi āgacchantāpi taṃ ṭhānaṃ upagacchanti. Tena tattha kolāhalaṃ hoti. Taṃ disvā sudantatthero ‘‘ime bhikkhū niyyānikasāsane pabbajitvā janapadavitakkaṃ anuvattentā cittasamādhiṃ virādhentī’’ti saṃvegajāto tameva saṃvegaṃ attano cittadamanassa aṅkusaṃ karonto ‘‘nānājanapadaṃ yantī’’ti gāthaṃ abhāsi.
३७. तत्थ नानाजनपदन्ति विसुं विसुं नानाविधं जनपदं, कासिकोसलादिअनेकरट्ठन्ति अत्थो। यन्तीति गच्छन्ति। विचरन्ताति ‘‘असुको जनपदो सुभिक्खो सुलभपिण्डो, असुको खेमो अरोगो’’तिआदिवितक्कवसेन जनपदचारिकं चरन्ता। असञ्ञताति तस्सेव जनपदवितक्कस्स अप्पहीनताय चित्तेन असंयता। समाधिञ्च विराधेन्तीति सब्बस्सपि उत्तरिमनुस्सधम्मस्स मूलभूतं उपचारप्पनाभेदं समाधिञ्च नाम विराधेन्ति । च-सद्दो सम्भावने। देसन्तरचरणेन झायितुं ओकासाभावेन अनधिगतं समाधिं नाधिगच्छन्ता, अधिगतञ्च वसीभावानापादनेन जीरन्ता वीराधेन्ति नाम। किंसु रट्ठचरिया करिस्सतीति सूति निपातमत्तं। ‘‘एवंभूतानं रट्ठचरिया जनपदचारिका किं करिस्सति, किं नाम अत्थं साधेस्सति, निरत्थकावा’’ति गरहन्तो वदति। तस्माति यस्मा ईदिसी देसन्तरचरिया भिक्खुस्स न अत्थावहा, अपि च खो अनत्थावहा सम्पत्तीनं विराधनतो, तस्मा। विनेय्य सारम्भन्ति वसनपदेसे अरतिवसेन उप्पन्नं सारम्भं चित्तसंकिलेसं तदनुरूपेन पटिसङ्खानेन विनेत्वा वूपसमेत्वा। झायेय्याति आरम्मणूपनिज्झानेन लक्खणूपनिज्झानेन चाति दुविधेनपि झानेन झायेय्य। अपुरक्खतोति मिच्छावितक्केहि तण्हादीहि वा न पुरक्खतोति तेसं वसं अनुपगच्छन्तो कम्मट्ठानमेव मनसि करेय्याति अत्थो। एवं पन वत्वा थेरो तमेव संवेगं अङ्कुसं कत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५३.३६-४१) –
37. Tattha nānājanapadanti visuṃ visuṃ nānāvidhaṃ janapadaṃ, kāsikosalādianekaraṭṭhanti attho. Yantīti gacchanti. Vicarantāti ‘‘asuko janapado subhikkho sulabhapiṇḍo, asuko khemo arogo’’tiādivitakkavasena janapadacārikaṃ carantā. Asaññatāti tasseva janapadavitakkassa appahīnatāya cittena asaṃyatā. Samādhiñca virādhentīti sabbassapi uttarimanussadhammassa mūlabhūtaṃ upacārappanābhedaṃ samādhiñca nāma virādhenti . Ca-saddo sambhāvane. Desantaracaraṇena jhāyituṃ okāsābhāvena anadhigataṃ samādhiṃ nādhigacchantā, adhigatañca vasībhāvānāpādanena jīrantā vīrādhenti nāma. Kiṃsu raṭṭhacariyā karissatīti sūti nipātamattaṃ. ‘‘Evaṃbhūtānaṃ raṭṭhacariyā janapadacārikā kiṃ karissati, kiṃ nāma atthaṃ sādhessati, niratthakāvā’’ti garahanto vadati. Tasmāti yasmā īdisī desantaracariyā bhikkhussa na atthāvahā, api ca kho anatthāvahā sampattīnaṃ virādhanato, tasmā. Vineyya sārambhanti vasanapadese arativasena uppannaṃ sārambhaṃ cittasaṃkilesaṃ tadanurūpena paṭisaṅkhānena vinetvā vūpasametvā. Jhāyeyyāti ārammaṇūpanijjhānena lakkhaṇūpanijjhānena cāti duvidhenapi jhānena jhāyeyya. Apurakkhatoti micchāvitakkehi taṇhādīhi vā na purakkhatoti tesaṃ vasaṃ anupagacchanto kammaṭṭhānameva manasi kareyyāti attho. Evaṃ pana vatvā thero tameva saṃvegaṃ aṅkusaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.53.36-41) –
‘‘काननं वनमोग्गय्ह, वेळुं छेत्वानहं तदा।
‘‘Kānanaṃ vanamoggayha, veḷuṃ chetvānahaṃ tadā;
आलम्बनं करित्वान, सङ्घस्स अददिं बहुं॥
Ālambanaṃ karitvāna, saṅghassa adadiṃ bahuṃ.
‘‘तेन चित्तप्पसादेन, सुब्बते अभिवादिय।
‘‘Tena cittappasādena, subbate abhivādiya;
आलम्बदण्डं दत्वान, पक्कामिं उत्तरामुखो॥
Ālambadaṇḍaṃ datvāna, pakkāmiṃ uttarāmukho.
‘‘चतुन्नवुतितो कप्पे, यं दण्डमददिं तदा।
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ daṇḍamadadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, दण्डदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, daṇḍadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
यं पनत्थं अङ्कुसं कत्वा अयं थेरो अरहत्तं पत्तो, तमेवत्थं हदये ठपेत्वा अरहत्तं पत्तोपि ‘‘नानाजनपदं यन्ति’’ति इदमेव गाथं अभासि। तस्मा तदेवस्स अञ्ञाब्याकरणं अहोसीति।
Yaṃ panatthaṃ aṅkusaṃ katvā ayaṃ thero arahattaṃ patto, tamevatthaṃ hadaye ṭhapetvā arahattaṃ pattopi ‘‘nānājanapadaṃ yanti’’ti idameva gāthaṃ abhāsi. Tasmā tadevassa aññābyākaraṇaṃ ahosīti.
कुमापुत्तसहायत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Kumāputtasahāyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ७. कुमापुत्तसहायकत्थेरगाथा • 7. Kumāputtasahāyakattheragāthā
