| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
५. पञ्चमवग्गो
5. Pañcamavaggo
१. कुमारकस्सपत्थेरगाथावण्णना
1. Kumārakassapattheragāthāvaṇṇanā
अहो बुद्धा अहो धम्माति आयस्मतो कुमारकस्सपत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पापुणि। ‘‘कुलगेहे’’ति पन अङ्गुत्तरट्ठकथायं (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२१७) वुत्तं। सो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं चित्तकथिकानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सयम्पि तं ठानन्तरं आकङ्खन्तो पणिधानं कत्वा तदनुरूपानि पुञ्ञानि करोन्तो कस्सपस्स भगवतो काले समणधम्मं कत्वा सुगतीसुयेव संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे सेट्ठिधीताय कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। सा किर कुमारिकाकालेयेव पब्बजितुकामा हुत्वा मातापितरो याचित्वा पब्बज्जं अलभमाना कुलघरं गतापि गब्भसण्ठितम्पि अजानन्ती सामिकं आराधेत्वा तेन अनुञ्ञाता भिक्खुनीसु पब्बजिता। तस्सा गब्भिनिभावं दिस्वा भिक्खुनियो देवदत्तं पुच्छिंसु। सो ‘‘अस्समणी’’ति आह। पुन दसबलं पुच्छिंसु। सत्था उपालित्थेरं पटिच्छापेसि। थेरो सावत्थिनगरवासीनि कुलानि विसाखञ्च उपासिकं पक्कोसापेत्वा सराजिकाय परिसाय विनिच्छिनन्तो ‘‘पुरे लद्धो गब्भो, पब्बज्जा अरोगा’’ति आह। सत्था ‘‘सुविनिच्छितं अधिकरण’’न्ति थेरस्स साधुकारं अदासि।
Ahobuddhā aho dhammāti āyasmato kumārakassapattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā viññutaṃ pāpuṇi. ‘‘Kulagehe’’ti pana aṅguttaraṭṭhakathāyaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.217) vuttaṃ. So satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ cittakathikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayampi taṃ ṭhānantaraṃ ākaṅkhanto paṇidhānaṃ katvā tadanurūpāni puññāni karonto kassapassa bhagavato kāle samaṇadhammaṃ katvā sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe seṭṭhidhītāya kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā kira kumārikākāleyeva pabbajitukāmā hutvā mātāpitaro yācitvā pabbajjaṃ alabhamānā kulagharaṃ gatāpi gabbhasaṇṭhitampi ajānantī sāmikaṃ ārādhetvā tena anuññātā bhikkhunīsu pabbajitā. Tassā gabbhinibhāvaṃ disvā bhikkhuniyo devadattaṃ pucchiṃsu. So ‘‘assamaṇī’’ti āha. Puna dasabalaṃ pucchiṃsu. Satthā upālittheraṃ paṭicchāpesi. Thero sāvatthinagaravāsīni kulāni visākhañca upāsikaṃ pakkosāpetvā sarājikāya parisāya vinicchinanto ‘‘pure laddho gabbho, pabbajjā arogā’’ti āha. Satthā ‘‘suvinicchitaṃ adhikaraṇa’’nti therassa sādhukāraṃ adāsi.
सा भिक्खुनी सुवण्णबिम्बसदिसं पुत्तं विजायि। तं राजा पसेनदिकोसलो पोसेसि। ‘‘कस्सपो’’ति चस्स नामं अकंसु। अपरभागे अलङ्करित्वा सत्थु सन्तिकं नेत्वा पब्बाजेसि। कुमारकाले पब्बजितत्ता भगवता ‘‘कस्सपं पक्कोसथ, इदं फलं वा खादनीयं वा कस्सपस्स देथा’’ति वुत्ते ‘‘कतरकस्सपस्सा’’ति। ‘‘कुमारकस्सपस्सा’’ति। एवं गहितनामत्ता रञ्ञो पोसावनिकपुत्तत्ता च वुड्ढकालेपि कुमारकस्सपोत्वेव पञ्ञायित्थ।
Sā bhikkhunī suvaṇṇabimbasadisaṃ puttaṃ vijāyi. Taṃ rājā pasenadikosalo posesi. ‘‘Kassapo’’ti cassa nāmaṃ akaṃsu. Aparabhāge alaṅkaritvā satthu santikaṃ netvā pabbājesi. Kumārakāle pabbajitattā bhagavatā ‘‘kassapaṃ pakkosatha, idaṃ phalaṃ vā khādanīyaṃ vā kassapassa dethā’’ti vutte ‘‘katarakassapassā’’ti. ‘‘Kumārakassapassā’’ti. Evaṃ gahitanāmattā rañño posāvanikaputtattā ca vuḍḍhakālepi kumārakassapotveva paññāyittha.
सो पब्बजितकालतो पट्ठाय विपस्सनाय चेव कम्मं करोति, बुद्धवचनञ्च उग्गण्हाति। अथ तेन सद्धिं पब्बतमत्थके समणधम्मं कत्वा अनागामी हुत्वा सुद्धावासे निब्बत्तो महाब्रह्मा ‘‘विपस्सनाय मुखं दस्सेत्वा मग्गफलप्पत्तिया उपायं करिस्सामी’’ति पञ्चदस पञ्हे अभिसङ्खरित्वा अन्धवने वसन्तस्स थेरस्स ‘‘इमे पञ्हे सत्थारं पुच्छेय्यासी’’ति आचिक्खित्वा गतो। सो ते पञ्हे भगवन्तं पुच्छि। भगवापिस्स ब्याकासि। थेरो सत्थारा कथितनियामेनेव ते उग्गण्हित्वा विपस्सनं गब्भं गण्हापेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५४.१५०-१७७) –
So pabbajitakālato paṭṭhāya vipassanāya ceva kammaṃ karoti, buddhavacanañca uggaṇhāti. Atha tena saddhiṃ pabbatamatthake samaṇadhammaṃ katvā anāgāmī hutvā suddhāvāse nibbatto mahābrahmā ‘‘vipassanāya mukhaṃ dassetvā maggaphalappattiyā upāyaṃ karissāmī’’ti pañcadasa pañhe abhisaṅkharitvā andhavane vasantassa therassa ‘‘ime pañhe satthāraṃ puccheyyāsī’’ti ācikkhitvā gato. So te pañhe bhagavantaṃ pucchi. Bhagavāpissa byākāsi. Thero satthārā kathitaniyāmeneva te uggaṇhitvā vipassanaṃ gabbhaṃ gaṇhāpetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.54.150-177) –
‘‘इतो सतसहस्सम्हि, कप्पे उप्पज्जि नायको।
‘‘Ito satasahassamhi, kappe uppajji nāyako;
सब्बलोकहितो वीरो, पदुमुत्तरनामको॥
Sabbalokahito vīro, padumuttaranāmako.
‘‘तदाहं ब्राह्मणो हुत्वा, विस्सुतो वेदपारगू।
‘‘Tadāhaṃ brāhmaṇo hutvā, vissuto vedapāragū;
दिवाविहारं विचरं, अद्दसं लोकनायकं॥
Divāvihāraṃ vicaraṃ, addasaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘चतुसच्चं पकासेन्तं, बोधयन्तं सदेवकं।
‘‘Catusaccaṃ pakāsentaṃ, bodhayantaṃ sadevakaṃ;
विचित्तकथिकानग्गं, वण्णयन्तं महाजने॥
Vicittakathikānaggaṃ, vaṇṇayantaṃ mahājane.
‘‘तदा मुदितचित्तोहं, निमन्तेत्वा तथागतं।
‘‘Tadā muditacittohaṃ, nimantetvā tathāgataṃ;
नानारत्तेहि वत्थेहि, अलङ्करित्वान मण्डपं॥
Nānārattehi vatthehi, alaṅkaritvāna maṇḍapaṃ.
‘‘नानारतनपज्जोतं, ससङ्घं भोजयिं तहिं।
‘‘Nānāratanapajjotaṃ, sasaṅghaṃ bhojayiṃ tahiṃ;
भोजयित्वान सत्ताहं, नानग्गरसभोजनं॥
Bhojayitvāna sattāhaṃ, nānaggarasabhojanaṃ.
‘‘नानाचित्तेहि पुप्फेहि, पूजयित्वा ससावकं।
‘‘Nānācittehi pupphehi, pūjayitvā sasāvakaṃ;
निपच्च पादमूलम्हि, तं ठान पत्थयिं अहं॥
Nipacca pādamūlamhi, taṃ ṭhāna patthayiṃ ahaṃ.
‘‘तदा मुनिवरो आह, करुणेकरसासयो।
‘‘Tadā munivaro āha, karuṇekarasāsayo;
पस्सथेतं दिजवरं, पदुमाननलोचनं॥
Passathetaṃ dijavaraṃ, padumānanalocanaṃ.
‘‘पीतिपामोज्जबहुलं , समुग्गततनूरुहं।
‘‘Pītipāmojjabahulaṃ , samuggatatanūruhaṃ;
हासम्हितविसालक्खं, मम सासनलालसं॥
Hāsamhitavisālakkhaṃ, mama sāsanalālasaṃ.
‘‘पतितं पादमूले मे, एकावत्थसुमानसं।
‘‘Patitaṃ pādamūle me, ekāvatthasumānasaṃ;
एस पत्थेति तं ठानं, विचित्तकथिकत्तनं॥
Esa pattheti taṃ ṭhānaṃ, vicittakathikattanaṃ.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Satasahassito kappe, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मेसु दायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
कुमारकस्सपो नाम, हेस्सति सत्थु सावको॥
Kumārakassapo nāma, hessati satthu sāvako.
‘‘विचित्तपुप्फदुस्सानं, रतनानञ्च वाहसा।
‘‘Vicittapupphadussānaṃ, ratanānañca vāhasā;
विचित्तकथिकानं सो, अग्गतं पापुणिस्सति॥
Vicittakathikānaṃ so, aggataṃ pāpuṇissati.
‘‘तेन कम्मेन सुकतेन, चेतनापणिधीहि च।
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
जहित्वा मानुसं देहं, तावतिंसमगच्छहं॥
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘परिब्भमं भवाभवे, रङ्गमज्झे यथा नटो।
‘‘Paribbhamaṃ bhavābhave, raṅgamajjhe yathā naṭo;
साखमिगत्रजो हुत्वा, मिगिया कुच्छिमोक्कमिं॥
Sākhamigatrajo hutvā, migiyā kucchimokkamiṃ.
‘‘तदा मयि कुच्छिगते, वज्झवारो उपट्ठितो।
‘‘Tadā mayi kucchigate, vajjhavāro upaṭṭhito;
साखेन चत्ता मे माता, निग्रोधं सरणं गता॥
Sākhena cattā me mātā, nigrodhaṃ saraṇaṃ gatā.
‘‘तेन सा मिगराजेन, मरणा परिमोचिता।
‘‘Tena sā migarājena, maraṇā parimocitā;
परिच्चजित्वा सपाणं, ममेवं ओवदी तदा॥
Pariccajitvā sapāṇaṃ, mamevaṃ ovadī tadā.
‘‘निग्रोधमेव सेवेय्य, न साखमुपसंवसे।
‘‘Nigrodhameva seveyya, na sākhamupasaṃvase;
निग्रोधस्मिं मतं सेय्यो, यञ्चे साखम्हि जीवितं॥
Nigrodhasmiṃ mataṃ seyyo, yañce sākhamhi jīvitaṃ.
‘‘तेनानुसिट्ठा मिगयूथपेन, अहञ्च माता च तथेतरे च।
‘‘Tenānusiṭṭhā migayūthapena, ahañca mātā ca tathetare ca;
आगम्म रम्मं तुसिताधिवासं, गता पवासं सघरं यथेव॥
Āgamma rammaṃ tusitādhivāsaṃ, gatā pavāsaṃ sagharaṃ yatheva.
‘‘पुनो कस्सपवीरस्स, अत्थमेन्तम्हि सासने।
‘‘Puno kassapavīrassa, atthamentamhi sāsane;
आरुय्ह सेलसिखरं, युञ्जित्वा जिनसासनं॥
Āruyha selasikharaṃ, yuñjitvā jinasāsanaṃ.
‘‘इदानाहं राजगहे, जातो सेट्ठिकुले अहुं।
‘‘Idānāhaṃ rājagahe, jāto seṭṭhikule ahuṃ;
आपन्नसत्ता मे माता, पब्बजि अनगारियं॥
Āpannasattā me mātā, pabbaji anagāriyaṃ.
‘‘सगब्भं तं विदित्वान, देवदत्तमुपानयुं।
‘‘Sagabbhaṃ taṃ viditvāna, devadattamupānayuṃ;
सो अवोच विनासेथ, पापिकं भिक्खुनिं इमं॥
So avoca vināsetha, pāpikaṃ bhikkhuniṃ imaṃ.
‘‘इदानिपि मुनिन्देन, जिनेन अनुकम्पिता।
‘‘Idānipi munindena, jinena anukampitā;
सुखिनी अजनी मय्हं, माता भिक्खुनुपस्सये॥
Sukhinī ajanī mayhaṃ, mātā bhikkhunupassaye.
‘‘तं विदित्वा महीपालो, कोसलो मं अपोसयि।
‘‘Taṃ viditvā mahīpālo, kosalo maṃ aposayi;
कुमारपरिहानेन, नामेनाहञ्च कस्सपो॥
Kumāraparihānena, nāmenāhañca kassapo.
‘‘महाकस्सपमागम्म, अहं कुमारकस्सपो।
‘‘Mahākassapamāgamma, ahaṃ kumārakassapo;
वम्मिकसदिसं कायं, सुत्वा बुद्धेन देसितं॥
Vammikasadisaṃ kāyaṃ, sutvā buddhena desitaṃ.
‘‘ततो चित्तं विमुच्चि मे, अनुपादाय सब्बसो।
‘‘Tato cittaṃ vimucci me, anupādāya sabbaso;
पायासिं दमयित्वाहं, एतदग्गमपापुणिं॥
Pāyāsiṃ damayitvāhaṃ, etadaggamapāpuṇiṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा चित्तकथिकभावेन सत्थारा एतदग्गे ठपितो अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा रतनत्तयगुणविभावनमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Arahattaṃ pana patvā cittakathikabhāvena satthārā etadagge ṭhapito attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā ratanattayaguṇavibhāvanamukhena aññaṃ byākaronto –
२०१.
201.
‘‘अहो बुद्धा अहो धम्मा, अहो नो सत्थु सम्पदा।
‘‘Aho buddhā aho dhammā, aho no satthu sampadā;
यत्थ एतादिसं धम्मं, सावको सच्छिकाहिति॥
Yattha etādisaṃ dhammaṃ, sāvako sacchikāhiti.
२०२.
202.
‘‘असङ्खेय्येसु कप्पेसु, सक्कायाधिगता अहू।
‘‘Asaṅkheyyesu kappesu, sakkāyādhigatā ahū;
तेसमयं पच्छिमको, चरिमोयं समुस्सयो।
Tesamayaṃ pacchimako, carimoyaṃ samussayo;
जातिमरणसंसारो, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति॥ – गाथाद्वयं अभासि।
Jātimaraṇasaṃsāro, natthi dāni punabbhavo’’ti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
तत्थ अहोति अच्छरियत्थे निपातो। बुद्धाति सब्बञ्ञुबुद्धा, गारववसेन बहुवचनं, अहो अच्छरिया सम्बुद्धाति अत्थो। धम्माति परियत्तिधम्मेन सद्धिं नव लोकुत्तरधम्मा। अहो नो सत्थु सम्पदाति अम्हाकं सत्थु दसबलस्स अहो सम्पत्तियो। यत्थाति यस्मिं सत्थरि ब्रह्मचरियवासेन। एतादिसं धम्मं, सावको सच्छिकाहितीति एतादिसं एवरूपं सुविसुद्धज्झानाभिञ्ञापरिवारं अनवसेसकिलेसक्खयावहं सन्तं पणीतं अनुत्तरं धम्मं सावकोपि नाम सच्छिकरिस्सति, तस्मा एवंविधगुणविसेसाधिगमहेतुभूता अहो अच्छरिया बुद्धा भगवन्तो, अच्छरिया धम्मगुणा, अच्छरिया अम्हाकं सत्थु सम्पत्तियोति रतनत्तयस्स गुणाधिमुत्तिं पवेदेसीति। धम्मसम्पत्तिकित्तनेनेव हि सङ्घसुप्पटिपत्ति कित्तिता होतीति।
Tattha ahoti acchariyatthe nipāto. Buddhāti sabbaññubuddhā, gāravavasena bahuvacanaṃ, aho acchariyā sambuddhāti attho. Dhammāti pariyattidhammena saddhiṃ nava lokuttaradhammā. Aho no satthu sampadāti amhākaṃ satthu dasabalassa aho sampattiyo. Yatthāti yasmiṃ satthari brahmacariyavāsena. Etādisaṃ dhammaṃ, sāvako sacchikāhitīti etādisaṃ evarūpaṃ suvisuddhajjhānābhiññāparivāraṃ anavasesakilesakkhayāvahaṃ santaṃ paṇītaṃ anuttaraṃ dhammaṃ sāvakopi nāma sacchikarissati, tasmā evaṃvidhaguṇavisesādhigamahetubhūtā aho acchariyā buddhā bhagavanto, acchariyā dhammaguṇā, acchariyā amhākaṃ satthu sampattiyoti ratanattayassa guṇādhimuttiṃ pavedesīti. Dhammasampattikittaneneva hi saṅghasuppaṭipatti kittitā hotīti.
एवं साधारणवसेन दस्सितं धम्मस्स सच्छिकिरियं इदानि अत्तुपनायिकं कत्वा दस्सेन्तो ‘‘असङ्खेय्येसू’’ति गाथमाह। तत्थ असङ्खेय्येसूति गणनपथं वीतिवत्तेसु महाकप्पेसु। सक्कायाति पञ्चुपादानक्खन्धा। ते हि परमत्थतो विज्जमानधम्मसमूहताय ‘‘सक्काया’’ति वुच्चन्ति। अहूति निवत्तनूपायस्स अनधिगतत्ता अनपगता अहेसुं। तेसमयं पच्छिमको चरिमोयं समुस्सयोति यस्मा अयं सब्बपच्छिमको, ततो एव चरिमो, तस्मा जातिमरणसहितो खन्धादिपटिपाटिसञ्ञितो संसारो इदानि आयतिं पुनब्भवाभावतो पुनब्भवो नत्थि, अयमन्तिमा जातीति अत्थो।
Evaṃ sādhāraṇavasena dassitaṃ dhammassa sacchikiriyaṃ idāni attupanāyikaṃ katvā dassento ‘‘asaṅkheyyesū’’ti gāthamāha. Tattha asaṅkheyyesūti gaṇanapathaṃ vītivattesu mahākappesu. Sakkāyāti pañcupādānakkhandhā. Te hi paramatthato vijjamānadhammasamūhatāya ‘‘sakkāyā’’ti vuccanti. Ahūti nivattanūpāyassa anadhigatattā anapagatā ahesuṃ. Tesamayaṃ pacchimako carimoyaṃ samussayoti yasmā ayaṃ sabbapacchimako, tato eva carimo, tasmā jātimaraṇasahito khandhādipaṭipāṭisaññito saṃsāro idāni āyatiṃ punabbhavābhāvato punabbhavo natthi, ayamantimā jātīti attho.
कुमारकस्सपत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Kumārakassapattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १. कुमारकस्सपत्थेरगाथा • 1. Kumārakassapattheragāthā
