| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४१५] १०. कुम्मासपिण्डिजातकवण्णना
[415] 10. Kummāsapiṇḍijātakavaṇṇanā
न किरत्थीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो मल्लिकं देविं आरब्भ कथेसि। सा हि सावत्थियं एकस्स मालाकारजेट्ठकस्स धीता उत्तमरूपधरा महापुञ्ञा सोळसवस्सिककाले एकदिवसं कुमारिकाहि सद्धिं पुप्फारामं गच्छन्ती तयो कुम्मासपिण्डे गहेत्वा पुप्फपच्छियं ठपेत्वा गच्छति। सा नगरतो निक्खमनकाले भगवन्तं सरीरप्पभं विस्सज्जेत्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतं नगरं पविसन्तं दिस्वा तयो कुम्मासपिण्डे उपनामेसि। सत्था चतुमहाराजदत्तियं पत्तं उपनेत्वा पटिग्गहेसि। सापि तथागतस्स पादे सिरसा वन्दित्वा बुद्धारम्मणं पीतिं गहेत्वा एकमन्तं अट्ठासि। सत्था तं ओलोकेत्वा सितं पात्वाकासि। आयस्मा आनन्दो ‘‘को नु खो, भन्ते, हेतु को पच्चयो तथागतस्स सितकरणे’’ति भगवन्तं पुच्छि। अथस्स सत्था ‘‘आनन्द, अयं कुमारिका इमेसं कुम्मासपिण्डानं फलेन अज्जेव कोसलरञ्ञो अग्गमहेसी भविस्सती’’ति सितकारणं कथेसि।
Na kiratthīti idaṃ satthā jetavane viharanto mallikaṃ deviṃ ārabbha kathesi. Sā hi sāvatthiyaṃ ekassa mālākārajeṭṭhakassa dhītā uttamarūpadharā mahāpuññā soḷasavassikakāle ekadivasaṃ kumārikāhi saddhiṃ pupphārāmaṃ gacchantī tayo kummāsapiṇḍe gahetvā pupphapacchiyaṃ ṭhapetvā gacchati. Sā nagarato nikkhamanakāle bhagavantaṃ sarīrappabhaṃ vissajjetvā bhikkhusaṅghaparivutaṃ nagaraṃ pavisantaṃ disvā tayo kummāsapiṇḍe upanāmesi. Satthā catumahārājadattiyaṃ pattaṃ upanetvā paṭiggahesi. Sāpi tathāgatassa pāde sirasā vanditvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Satthā taṃ oloketvā sitaṃ pātvākāsi. Āyasmā ānando ‘‘ko nu kho, bhante, hetu ko paccayo tathāgatassa sitakaraṇe’’ti bhagavantaṃ pucchi. Athassa satthā ‘‘ānanda, ayaṃ kumārikā imesaṃ kummāsapiṇḍānaṃ phalena ajjeva kosalarañño aggamahesī bhavissatī’’ti sitakāraṇaṃ kathesi.
कुमारिकापि पुप्फारामं गता । तं दिवसमेव कोसलराजा अजातसत्तुना सद्धिं युज्झन्तो युद्धपराजितो पलायित्वा अस्सं अभिरुय्ह आगच्छन्तो तस्सा गीतसद्दं सुत्वा पटिबद्धचित्तो अस्सं तं आरामाभिमुखं पेसेसि। पुञ्ञसम्पन्ना कुमारिका राजानं दिस्वा अपलायित्वाव आगन्त्वा अस्सस्स नासरज्जुया गण्हि, राजा अस्सपिट्ठियं निसिन्नोव ‘‘ससामिकासि, असामिकासी’’ति पुच्छित्वा असामिकभावं ञत्वा अस्सा ओरुय्ह वातातपकिलन्तो तस्सा अङ्के निपन्नो मुहुत्तं विस्समित्वा तं अस्सपिट्ठियं निसीदापेत्वा बलकायपरिवुतो नगरं पविसित्वा अत्तनो कुलघरं पेसेत्वा सायन्हसमये यानं पहिणित्वा महन्तेन सक्कारसम्मानेन कुलघरतो आहरापेत्वा रतनरासिम्हि ठपेत्वा अभिसेकं दत्वा अग्गमहेसिं अकासि। ततो पट्ठाय च सा रञ्ञो पिया अहोसि मनापा, पुब्बुट्ठायिकादीहि पञ्चहि कल्याणधम्मेहि समन्नागता पतिदेवता, बुद्धानम्पि वल्लभा अहोसि। तस्सा सत्थु तयो कुम्मासपिण्डे दत्वा तं सम्पत्तिं अधिगतभावो सकलनगरं पत्थरित्वा गतो।
Kumārikāpi pupphārāmaṃ gatā . Taṃ divasameva kosalarājā ajātasattunā saddhiṃ yujjhanto yuddhaparājito palāyitvā assaṃ abhiruyha āgacchanto tassā gītasaddaṃ sutvā paṭibaddhacitto assaṃ taṃ ārāmābhimukhaṃ pesesi. Puññasampannā kumārikā rājānaṃ disvā apalāyitvāva āgantvā assassa nāsarajjuyā gaṇhi, rājā assapiṭṭhiyaṃ nisinnova ‘‘sasāmikāsi, asāmikāsī’’ti pucchitvā asāmikabhāvaṃ ñatvā assā oruyha vātātapakilanto tassā aṅke nipanno muhuttaṃ vissamitvā taṃ assapiṭṭhiyaṃ nisīdāpetvā balakāyaparivuto nagaraṃ pavisitvā attano kulagharaṃ pesetvā sāyanhasamaye yānaṃ pahiṇitvā mahantena sakkārasammānena kulagharato āharāpetvā ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisekaṃ datvā aggamahesiṃ akāsi. Tato paṭṭhāya ca sā rañño piyā ahosi manāpā, pubbuṭṭhāyikādīhi pañcahi kalyāṇadhammehi samannāgatā patidevatā, buddhānampi vallabhā ahosi. Tassā satthu tayo kummāsapiṇḍe datvā taṃ sampattiṃ adhigatabhāvo sakalanagaraṃ pattharitvā gato.
अथेकदिवसं धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, मल्लिका देवी बुद्धानं तयो कुम्मासपिण्डे दत्वा तेसं फलेन तं दिवसञ्ञेव अभिसेकं पत्ता, अहो बुद्धानं महागुणता’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘अनच्छरियं, भिक्खवे, मल्लिकाय एकस्स सब्बञ्ञुबुद्धस्स तयो कुम्मासपिण्डे दत्वा कोसलरञ्ञो अग्गमहेसिभावाधिगमो। कस्मा? बुद्धानं गुणमहन्तताय। पोराणकपण्डिता पन पच्चेकबुद्धानं अलोणकं अस्नेहं अफाणितं कुम्मासं दत्वा तस्स फलेन दुतिये अत्तभावे तियोजनसतिके कासिरट्ठे रज्जसिरिं पापुणिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, mallikā devī buddhānaṃ tayo kummāsapiṇḍe datvā tesaṃ phalena taṃ divasaññeva abhisekaṃ pattā, aho buddhānaṃ mahāguṇatā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘anacchariyaṃ, bhikkhave, mallikāya ekassa sabbaññubuddhassa tayo kummāsapiṇḍe datvā kosalarañño aggamahesibhāvādhigamo. Kasmā? Buddhānaṃ guṇamahantatāya. Porāṇakapaṇḍitā pana paccekabuddhānaṃ aloṇakaṃ asnehaṃ aphāṇitaṃ kummāsaṃ datvā tassa phalena dutiye attabhāve tiyojanasatike kāsiraṭṭhe rajjasiriṃ pāpuṇiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो एकस्मिं दलिद्दकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो एकं सेट्ठिं निस्साय भतिया कम्मं करोन्तो जीविकं कप्पेसि। सो एकदिवसं ‘‘पातरासत्थाय मे भविस्सती’’ति अन्तरापणतो चत्तारो कुम्मासपिण्डे गहेत्वा कम्मन्तं गच्छन्तो चत्तारो पच्चेकबुद्धे भिक्खाचारत्थाय बाराणसिनगराभिमुखे आगच्छन्ते दिस्वा ‘‘इमे भिक्खं सन्धाय बाराणसिं गच्छन्ति , मय्हम्पिमे चत्तारो कुम्मासपिण्डा अत्थि, यंनूनाहं इमे इमेसं ददेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा ते उपसंकमित्वा वन्दित्वा ‘‘भन्ते, इमे मे हत्थे चत्तारो कुम्मासपिण्डा, अहं इमे तुम्हाकं ददामि, साधु मे, भन्ते, पटिग्गण्हथ, एवमिदं पुञ्ञं मय्हं भविस्सति दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति वत्वा तेसं अधिवासनं विदित्वा वालिकं उस्सापेत्वा चत्तारि आसनानि पञ्ञपेत्वा तेसं उपरि साखाभङ्गं अत्थरित्वा पच्चेकबुद्धे पटिपाटिया निसीदापेत्वा पण्णपुटेन उदकं आहरित्वा दक्खिणोदकं पातेत्वा चतूसु पत्तेसु चत्तारो कुम्मासपिण्डे पतिट्ठापेत्वा वन्दित्वा ‘‘भन्ते, एतेसं निस्सन्देन दलिद्दगेहे निब्बत्ति नाम मा होतु, सब्बञ्ञुतञ्ञाणप्पटिवेधस्स पच्चयो होतू’’ति आह। पच्चेकबुद्धा परिभुञ्जिंसु, परिभोगावसाने अनुमोदनं कत्वा उप्पतित्वा नन्दमूलकपब्भारमेव अगमंसु।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ daliddakule nibbattitvā vayappatto ekaṃ seṭṭhiṃ nissāya bhatiyā kammaṃ karonto jīvikaṃ kappesi. So ekadivasaṃ ‘‘pātarāsatthāya me bhavissatī’’ti antarāpaṇato cattāro kummāsapiṇḍe gahetvā kammantaṃ gacchanto cattāro paccekabuddhe bhikkhācāratthāya bārāṇasinagarābhimukhe āgacchante disvā ‘‘ime bhikkhaṃ sandhāya bārāṇasiṃ gacchanti , mayhampime cattāro kummāsapiṇḍā atthi, yaṃnūnāhaṃ ime imesaṃ dadeyya’’nti cintetvā te upasaṃkamitvā vanditvā ‘‘bhante, ime me hatthe cattāro kummāsapiṇḍā, ahaṃ ime tumhākaṃ dadāmi, sādhu me, bhante, paṭiggaṇhatha, evamidaṃ puññaṃ mayhaṃ bhavissati dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti vatvā tesaṃ adhivāsanaṃ viditvā vālikaṃ ussāpetvā cattāri āsanāni paññapetvā tesaṃ upari sākhābhaṅgaṃ attharitvā paccekabuddhe paṭipāṭiyā nisīdāpetvā paṇṇapuṭena udakaṃ āharitvā dakkhiṇodakaṃ pātetvā catūsu pattesu cattāro kummāsapiṇḍe patiṭṭhāpetvā vanditvā ‘‘bhante, etesaṃ nissandena daliddagehe nibbatti nāma mā hotu, sabbaññutaññāṇappaṭivedhassa paccayo hotū’’ti āha. Paccekabuddhā paribhuñjiṃsu, paribhogāvasāne anumodanaṃ katvā uppatitvā nandamūlakapabbhārameva agamaṃsu.
बोधिसत्तो अञ्जलिं पग्गय्ह पच्चेकबुद्धगतं पीतिं गहेत्वा तेसु चक्खुपथं अतीतेसु अत्तनो कम्मन्तं गन्त्वा यावतायुकं दानं अनुस्सरित्वा कालं कत्वा तस्स फलेन बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्ति, ब्रह्मदत्तकुमारोतिस्स नामं अकंसु। सो अत्तनो पदसा गमनकालतो पट्ठाय ‘‘अहं इमस्मिंयेव नगरे भतको हुत्वा कम्मन्तं गच्छन्तो पच्चेकबुद्धानं चत्तारो कुम्मासपिण्डे दत्वा तस्स दानस्स फलेन इध निब्बत्तो’’ति पसन्नादासे मुखनिमित्तं विय सब्बं पुरिमजातिकिरियं जातिस्सरञाणेन पाकटं कत्वा पस्सि। सो वयप्पत्तो तक्कसिलायं गन्त्वा सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा पच्चागन्त्वा सिक्खितसिप्पं पितु दस्सेत्वा तुट्ठेन पितरा ओपरज्जे पतिट्ठापितो, अपरभागे पितु अच्चयेन रज्जे पतिट्ठासि। अथस्स उत्तमरूपधरं कोसलरञ्ञो धीतरं आनेत्वा अग्गमहेसिं अकंसु, छत्तमङ्गलदिवसे पनस्स सकलनगरं देवनगरं विय अलङ्करिंसु।
Bodhisatto añjaliṃ paggayha paccekabuddhagataṃ pītiṃ gahetvā tesu cakkhupathaṃ atītesu attano kammantaṃ gantvā yāvatāyukaṃ dānaṃ anussaritvā kālaṃ katvā tassa phalena bārāṇasirañño aggamahesiyā kucchimhi nibbatti, brahmadattakumārotissa nāmaṃ akaṃsu. So attano padasā gamanakālato paṭṭhāya ‘‘ahaṃ imasmiṃyeva nagare bhatako hutvā kammantaṃ gacchanto paccekabuddhānaṃ cattāro kummāsapiṇḍe datvā tassa dānassa phalena idha nibbatto’’ti pasannādāse mukhanimittaṃ viya sabbaṃ purimajātikiriyaṃ jātissarañāṇena pākaṭaṃ katvā passi. So vayappatto takkasilāyaṃ gantvā sabbasippāni uggaṇhitvā paccāgantvā sikkhitasippaṃ pitu dassetvā tuṭṭhena pitarā oparajje patiṭṭhāpito, aparabhāge pitu accayena rajje patiṭṭhāsi. Athassa uttamarūpadharaṃ kosalarañño dhītaraṃ ānetvā aggamahesiṃ akaṃsu, chattamaṅgaladivase panassa sakalanagaraṃ devanagaraṃ viya alaṅkariṃsu.
सो नगरं पदक्खिणं कत्वा अलङ्कतपासादं अभिरुहित्वा महातलमज्झे समुस्सितसेतच्छत्तं पल्लङ्कं अभिरुय्ह निसिन्नो परिवारेत्वा ठिते एकतो अमच्चे, एकतो ब्राह्मणगहपतिआदयो नानाविभवे सिरिविलाससमुज्जले, एकतो नानाविधपण्णाकारहत्थे नागरमनुस्से, एकतो अलङ्कतदेवच्छरसङ्घं विय सोळससहस्ससङ्खं नाटकित्थिगणन्ति इमं अतिमनोरमं सिरिविभवं ओलोकेन्तो अत्तनो पुब्बकम्मं अनुस्सरित्वा ‘‘इदं सुवण्णपिण्डिकं कञ्चनमालं सेतच्छत्तं, इमानि च अनेकसहस्सानि हत्थिवाहनअस्सवाहनरथवाहनानि, मणिमुत्तादिपूरिता सारगब्भा, नानाविधधञ्ञपूरिता महापथवी, देवच्छरपटिभागा नारियो चाति सब्बोपेस मय्हं सिरिविभवो न अञ्ञस्स सन्तको, चतुन्नं पच्चेकबुद्धानं दिन्नस्स चतुकुम्मासपिण्डदानस्सेव सन्तको, ते निस्साय मया एस लद्धो’’ति पच्चेकबुद्धानं गुणं अनुस्सरित्वा अत्तनो कम्मं पाकटं अकासि। तस्स तं अनुस्सरन्तस्स सकलसरीरं पीतिया पूरि। सो पीतिया तेमितहदयो महाजनस्स मज्झे उदानगीतं गायन्तो द्वे गाथा अभासि –
So nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā alaṅkatapāsādaṃ abhiruhitvā mahātalamajjhe samussitasetacchattaṃ pallaṅkaṃ abhiruyha nisinno parivāretvā ṭhite ekato amacce, ekato brāhmaṇagahapatiādayo nānāvibhave sirivilāsasamujjale, ekato nānāvidhapaṇṇākārahatthe nāgaramanusse, ekato alaṅkatadevaccharasaṅghaṃ viya soḷasasahassasaṅkhaṃ nāṭakitthigaṇanti imaṃ atimanoramaṃ sirivibhavaṃ olokento attano pubbakammaṃ anussaritvā ‘‘idaṃ suvaṇṇapiṇḍikaṃ kañcanamālaṃ setacchattaṃ, imāni ca anekasahassāni hatthivāhanaassavāhanarathavāhanāni, maṇimuttādipūritā sāragabbhā, nānāvidhadhaññapūritā mahāpathavī, devaccharapaṭibhāgā nāriyo cāti sabbopesa mayhaṃ sirivibhavo na aññassa santako, catunnaṃ paccekabuddhānaṃ dinnassa catukummāsapiṇḍadānasseva santako, te nissāya mayā esa laddho’’ti paccekabuddhānaṃ guṇaṃ anussaritvā attano kammaṃ pākaṭaṃ akāsi. Tassa taṃ anussarantassa sakalasarīraṃ pītiyā pūri. So pītiyā temitahadayo mahājanassa majjhe udānagītaṃ gāyanto dve gāthā abhāsi –
१४२.
142.
‘‘न किरत्थि अनोमदस्सिसु, पारिचरिया बुद्धेसु अप्पिका।
‘‘Na kiratthi anomadassisu, pāricariyā buddhesu appikā;
सुक्खाय अलोणिकाय च, पस्स फलं कुम्मासपिण्डिया॥
Sukkhāya aloṇikāya ca, passa phalaṃ kummāsapiṇḍiyā.
१४३.
143.
‘‘हत्थिगवास्सा चिमे बहू, धनधञ्ञं पथवी च केवला।
‘‘Hatthigavāssā cime bahū, dhanadhaññaṃ pathavī ca kevalā;
नारियो चिमा अच्छरूपमा, पस्स फलं कुम्मासपिण्डिया’’ति॥
Nāriyo cimā accharūpamā, passa phalaṃ kummāsapiṇḍiyā’’ti.
तत्थ अनोमदस्सिसूति अनोमस्स अलामकस्स पच्चेकबोधिञाणस्स दिट्ठत्ता पच्चेकबुद्धा अनोमदस्सिनो नाम। पारिचरियाति अभिवादनपच्चुट्ठानञ्जलिकम्मादिभेदा सामीचिकिरियापि, सम्पत्ते दिस्वा अत्तनो सन्तकं अप्पं वा बहुं वा लूखं वा पणीतं वा देय्यधम्मं चित्तं पसादेत्वा गुणं सल्लक्खेत्वा तिस्सो चेतना विसोधेत्वा फलं सद्दहित्वा परिच्चजनकिरियापि । बुद्धेसूति पच्चेकबुद्धेसु। अप्पिकाति मन्दा परित्ता नाम नत्थि किर। सुक्खायाति निस्नेहाय। अलोणिकायाति फाणितविरहिताय। निप्फाणितत्ता हि सा ‘‘अलोणिका’’ति वुत्ता। कुम्मासपिण्डियाति चत्तारो कुम्मासपिण्डे एकतो कत्वा गहितं कुम्मासं सन्धाय एवमाह। गुणवन्तानं समणब्राह्मणानं गुणं सल्लक्खेत्वा चित्तं पसादेत्वा फलुप्पत्तिं पाटिकङ्खमानानं तिस्सो चेतना विसोधेत्वा दिन्नपदक्खिणा अप्पिका नाम नत्थि, निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने महासम्पत्तिमेव देतीति वुत्तं होति। होति चेत्थ –
Tattha anomadassisūti anomassa alāmakassa paccekabodhiñāṇassa diṭṭhattā paccekabuddhā anomadassino nāma. Pāricariyāti abhivādanapaccuṭṭhānañjalikammādibhedā sāmīcikiriyāpi, sampatte disvā attano santakaṃ appaṃ vā bahuṃ vā lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā deyyadhammaṃ cittaṃ pasādetvā guṇaṃ sallakkhetvā tisso cetanā visodhetvā phalaṃ saddahitvā pariccajanakiriyāpi . Buddhesūti paccekabuddhesu. Appikāti mandā parittā nāma natthi kira. Sukkhāyāti nisnehāya. Aloṇikāyāti phāṇitavirahitāya. Nipphāṇitattā hi sā ‘‘aloṇikā’’ti vuttā. Kummāsapiṇḍiyāti cattāro kummāsapiṇḍe ekato katvā gahitaṃ kummāsaṃ sandhāya evamāha. Guṇavantānaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ guṇaṃ sallakkhetvā cittaṃ pasādetvā phaluppattiṃ pāṭikaṅkhamānānaṃ tisso cetanā visodhetvā dinnapadakkhiṇā appikā nāma natthi, nibbattanibbattaṭṭhāne mahāsampattimeva detīti vuttaṃ hoti. Hoti cettha –
‘‘नत्थि चित्ते पसन्नम्हि, अप्पिका नाम दक्खिणा।
‘‘Natthi citte pasannamhi, appikā nāma dakkhiṇā;
तथागते वा सम्बुद्धे, अथ वा तस्स सावके॥
Tathāgate vā sambuddhe, atha vā tassa sāvake.
‘‘तिट्ठन्ते निब्बुते चापि, समे चित्ते समं फलं।
‘‘Tiṭṭhante nibbute cāpi, same citte samaṃ phalaṃ;
चेतोपणिधिहेतु हि, सत्ता गच्छन्ति सुग्गति’’न्ति॥ (वि॰ व॰ ८०४, ८०६)।
Cetopaṇidhihetu hi, sattā gacchanti suggati’’nti. (vi. va. 804, 806);
इमस्स पनत्थस्स दीपनत्थाय –
Imassa panatthassa dīpanatthāya –
‘‘खीरोदनं अहमदासिं, भिक्खुनो पिण्डाय चरन्तस्स। (वि॰ व॰ ४१३)।
‘‘Khīrodanaṃ ahamadāsiṃ, bhikkhuno piṇḍāya carantassa; (Vi. va. 413);
तस्सा मे पस्स विमानं, अच्छरा कामवण्णिनीहमस्मि॥ (वि॰ व॰ ३३४)।
Tassā me passa vimānaṃ, accharā kāmavaṇṇinīhamasmi. (vi. va. 334);
‘‘अच्छरासहस्सस्साहं , पवरा पस्स पुञ्ञानं विपाकं।
‘‘Accharāsahassassāhaṃ , pavarā passa puññānaṃ vipākaṃ;
तेन मेतादिसो वण्णो, तेन मे इध मिज्झति॥
Tena metādiso vaṇṇo, tena me idha mijjhati.
‘‘उप्पज्जन्ति च मे भोगा, ये केचि मनसो पिया।
‘‘Uppajjanti ca me bhogā, ye keci manaso piyā;
तेनम्हि एवं जलितानुभावा, वण्णो च मे सब्बदिसा पभासती’’ति॥ (वि॰ व॰ ३३४-३३६) –
Tenamhi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca me sabbadisā pabhāsatī’’ti. (vi. va. 334-336) –
एवमादीनि विमानवत्थूनि आहरितब्बानि।
Evamādīni vimānavatthūni āharitabbāni.
धनधञ्ञन्ति मुत्तादिधनञ्च सत्त धञ्ञानि च। पथवी च केवलाति सकला चेसा महापथवीति सकलपथविं हत्थगतं मञ्ञमानो वदति। पस्स फलं कुम्मासपिण्डियाति अत्तनो दानफलं अत्तनाव दस्सेन्तो एवमाह। दानफलं किर बोधिसत्ता च सब्बञ्ञुबुद्धायेव च जानन्ति। तेनेव सत्था इतिवुत्तके सुत्तन्तं कथेन्तो –
Dhanadhaññanti muttādidhanañca satta dhaññāni ca. Pathavī ca kevalāti sakalā cesā mahāpathavīti sakalapathaviṃ hatthagataṃ maññamāno vadati. Passa phalaṃ kummāsapiṇḍiyāti attano dānaphalaṃ attanāva dassento evamāha. Dānaphalaṃ kira bodhisattā ca sabbaññubuddhāyeva ca jānanti. Teneva satthā itivuttake suttantaṃ kathento –
‘‘एवञ्चे, भिक्खवे, सत्ता जानेय्युं दानसंविभागस्स विपाकं, यथाहं जानामि, न अदत्वा भुञ्जेय्युं, न च नेसं मच्छेरमलं चित्तं परियादाय तिट्ठेय्य। योपि नेसं अस्स चरिमो आलोपो चरिमं कबळं, ततोपि न असंविभजित्वा भुञ्जेय्युं, सचे नेसं पटिग्गाहका अस्सु। यस्मा च खो, भिक्खवे, सत्ता न एवं जानन्ति दानसंविभागस्स विपाकं, यथाहं जानामि, तस्मा अदत्वा भुञ्जन्ति, मच्छेरमलञ्च नेसं चित्तं परियादाय तिट्ठती’’ति (इतिवु॰ २६)।
‘‘Evañce, bhikkhave, sattā jāneyyuṃ dānasaṃvibhāgassa vipākaṃ, yathāhaṃ jānāmi, na adatvā bhuñjeyyuṃ, na ca nesaṃ maccheramalaṃ cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya. Yopi nesaṃ assa carimo ālopo carimaṃ kabaḷaṃ, tatopi na asaṃvibhajitvā bhuñjeyyuṃ, sace nesaṃ paṭiggāhakā assu. Yasmā ca kho, bhikkhave, sattā na evaṃ jānanti dānasaṃvibhāgassa vipākaṃ, yathāhaṃ jānāmi, tasmā adatvā bhuñjanti, maccheramalañca nesaṃ cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’ti (itivu. 26).
बोधिसत्तोपि अत्तनो छत्तमङ्गलदिवसे सञ्जातपीतिपामोज्जो इमाहि द्वीहि गाथाहि उदानगीतं गायि। ततो पट्ठाय ‘‘रञ्ञो पियगीत’’न्ति बोधिसत्तस्स नाटकित्थियो च सेसनाटकगन्धब्बादयोपि च अन्तेपुरजनोपि अन्तोनगरवासिनोपि बहिनगरवासिनोपि पानागारेसुपि अमच्चमण्डलेसुपि ‘‘अम्हाकं रञ्ञो पियगीत’’न्ति तदेव गीतं गायन्ति। एवं अद्धाने गते अग्गमहेसी तस्स गीतस्स अत्थं जानितुकामा अहोसि, महासत्तं पन पुच्छितुं न विसहति। अथस्सा एकस्मिं गुणे पसीदित्वा एकदिवसं राजा ‘‘भद्दे, वरं ते दस्सामि, वरं गण्हाही’’ति आह। ‘‘साधु, देव, गण्हामी’’ति। ‘‘हत्थिअस्सादीसु ते किं दम्मी’’ति? ‘‘देव, तुम्हे निस्साय मय्हं न किञ्चि नत्थि, न मे एतेहि अत्थो, सचे पन दातुकामात्थ, तुम्हाकं गीतस्स अत्थं कथेत्वा देथा’’ति। ‘‘भद्दे, को ते इमिना वरेन अत्थो, अञ्ञं गण्हाही’’ति। ‘‘देव, अञ्ञेन मे अत्थो नत्थि, एतदेव गण्हामी’’ति। ‘‘साधु भद्दे, कथेस्सामि, तुय्हं पन एकिकाय रहो न कथेस्सामि, द्वादसयोजनिकाय बाराणसिया भेरिं चरापेत्वा राजद्वारे रतनमण्डपं कारेत्वा रतनपल्लङ्कं पञ्ञापेत्वा अमच्चब्राह्मणादीहि च नागरेहि चेव सोळसहि इत्थिसहस्सेहि च परिवुतो तेसं मज्झे रतनपल्लङ्के निसीदित्वा कथेस्सामी’’ति। सा ‘‘साधु, देवा’’ति सम्पटिच्छि।
Bodhisattopi attano chattamaṅgaladivase sañjātapītipāmojjo imāhi dvīhi gāthāhi udānagītaṃ gāyi. Tato paṭṭhāya ‘‘rañño piyagīta’’nti bodhisattassa nāṭakitthiyo ca sesanāṭakagandhabbādayopi ca antepurajanopi antonagaravāsinopi bahinagaravāsinopi pānāgāresupi amaccamaṇḍalesupi ‘‘amhākaṃ rañño piyagīta’’nti tadeva gītaṃ gāyanti. Evaṃ addhāne gate aggamahesī tassa gītassa atthaṃ jānitukāmā ahosi, mahāsattaṃ pana pucchituṃ na visahati. Athassā ekasmiṃ guṇe pasīditvā ekadivasaṃ rājā ‘‘bhadde, varaṃ te dassāmi, varaṃ gaṇhāhī’’ti āha. ‘‘Sādhu, deva, gaṇhāmī’’ti. ‘‘Hatthiassādīsu te kiṃ dammī’’ti? ‘‘Deva, tumhe nissāya mayhaṃ na kiñci natthi, na me etehi attho, sace pana dātukāmāttha, tumhākaṃ gītassa atthaṃ kathetvā dethā’’ti. ‘‘Bhadde, ko te iminā varena attho, aññaṃ gaṇhāhī’’ti. ‘‘Deva, aññena me attho natthi, etadeva gaṇhāmī’’ti. ‘‘Sādhu bhadde, kathessāmi, tuyhaṃ pana ekikāya raho na kathessāmi, dvādasayojanikāya bārāṇasiyā bheriṃ carāpetvā rājadvāre ratanamaṇḍapaṃ kāretvā ratanapallaṅkaṃ paññāpetvā amaccabrāhmaṇādīhi ca nāgarehi ceva soḷasahi itthisahassehi ca parivuto tesaṃ majjhe ratanapallaṅke nisīditvā kathessāmī’’ti. Sā ‘‘sādhu, devā’’ti sampaṭicchi.
राजा तथा कारेत्वा अमरगणपरिवुतो सक्को देवराजा विय महाजनकायपरिवुतो रतनपल्लङ्के निसीदि। देवीपि सब्बालङ्कारपटिमण्डिता कञ्चनभद्दपीठं अत्थरित्वा एकमन्ते अक्खिकोटिया ओलोकेत्वा तथारूपे ठाने निसीदित्वा ‘‘देव, तुम्हाकं तुस्सित्वा गायनमङ्गलगीतस्स ताव मे अत्थं गगनतले पुण्णचन्दं उट्ठापेन्तो विय पाकटं कत्वा कथेथा’’ति वत्वा ततियं गाथमाह –
Rājā tathā kāretvā amaragaṇaparivuto sakko devarājā viya mahājanakāyaparivuto ratanapallaṅke nisīdi. Devīpi sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā kañcanabhaddapīṭhaṃ attharitvā ekamante akkhikoṭiyā oloketvā tathārūpe ṭhāne nisīditvā ‘‘deva, tumhākaṃ tussitvā gāyanamaṅgalagītassa tāva me atthaṃ gaganatale puṇṇacandaṃ uṭṭhāpento viya pākaṭaṃ katvā kathethā’’ti vatvā tatiyaṃ gāthamāha –
१४४.
144.
‘‘अभिक्खणं राजकुञ्जर, गाथा भाससि कोसलाधिप।
‘‘Abhikkhaṇaṃ rājakuñjara, gāthā bhāsasi kosalādhipa;
पुच्छामि तं रट्ठवड्ढन, बाळ्हं पीतिमनो पभाससी’’ति॥
Pucchāmi taṃ raṭṭhavaḍḍhana, bāḷhaṃ pītimano pabhāsasī’’ti.
तत्थ कोसलाधिपाति न सो कोसलरट्ठाधिपो, कुसले पन धम्मे अधिपतिं कत्वा विहरति, तेन नं आलपन्ती एवमाह, कुसलाधिप कुसलज्झासयाति अत्थो। बाळ्हं पीतिमनो पभाससीति अतिविय पीतियुत्तचित्तो हुत्वा भाससि, तस्मा कथेथ ताव मे एतासं गाथानं अत्थन्ति।
Tattha kosalādhipāti na so kosalaraṭṭhādhipo, kusale pana dhamme adhipatiṃ katvā viharati, tena naṃ ālapantī evamāha, kusalādhipa kusalajjhāsayāti attho. Bāḷhaṃ pītimano pabhāsasīti ativiya pītiyuttacitto hutvā bhāsasi, tasmā kathetha tāva me etāsaṃ gāthānaṃ atthanti.
अथस्स गाथानमत्थं आवि करोन्तो महासत्तो चतस्सो गाथा अभासि –
Athassa gāthānamatthaṃ āvi karonto mahāsatto catasso gāthā abhāsi –
१४५.
145.
‘‘इमस्मिंयेव नगरे, कुले अञ्ञतरे अहुं।
‘‘Imasmiṃyeva nagare, kule aññatare ahuṃ;
परकम्मकरो आसिं, भतको सीलसंवुतो॥
Parakammakaro āsiṃ, bhatako sīlasaṃvuto.
१४६.
146.
‘‘कम्माय निक्खमन्तोहं, चतुरो समणेद्दसं।
‘‘Kammāya nikkhamantohaṃ, caturo samaṇeddasaṃ;
आचारसीलसम्पन्ने, सीतिभूते अनासवे॥
Ācārasīlasampanne, sītibhūte anāsave.
१४७.
147.
‘‘तेसु चित्तं पसादेत्वा, निसीदेत्वा पण्णसन्थते।
‘‘Tesu cittaṃ pasādetvā, nisīdetvā paṇṇasanthate;
अदं बुद्धानं कुम्मासं, पसन्नो सेहि पाणिभि॥
Adaṃ buddhānaṃ kummāsaṃ, pasanno sehi pāṇibhi.
१४८.
148.
‘‘तस्स कम्मस्स कुसलस्स, इदं मे एदिसं फलं।
‘‘Tassa kammassa kusalassa, idaṃ me edisaṃ phalaṃ;
अनुभोमि इदं रज्जं, फीतं धरणिमुत्तम’’न्ति॥
Anubhomi idaṃ rajjaṃ, phītaṃ dharaṇimuttama’’nti.
तत्थ कुले अञ्ञतरेति नामेन वा गोत्तेन वा अपाकटे एकस्मिंयेव कुले। अहुन्ति निब्बत्तिं। परकम्मकरो आसिन्ति तस्मिं कुले जातोवाहं दलिद्दताय परस्स कम्मं कत्वा जीविकं कप्पेन्तो परकम्मकरो आसिं। भतकोति परवेतनभतो। सीलसंवुतोति पञ्चसीलसंवरे ठितो, भतिया जीवन्तोपि दुस्सील्यं पहाय सीलसम्पन्नोव अहोसिन्ति दीपेति। कम्माय निक्खमन्तोहन्ति तं दिवसं कत्तब्बकिच्चस्स करणत्थाय निक्खन्तो अहं। चतुरो समणेद्दसन्ति भद्दे, अहं नगरा निक्खम्म महामग्गं आरुय्ह अत्तनो कम्मभूमिं गच्छन्तो भिक्खाय बाराणसिनगरं पविसन्ते समितपापे चत्तारो पब्बजिते अद्दसं। आचारसीलसम्पन्नेति एकवीसतिया अनेसनाहि जीविककप्पनं अनाचारो नाम, तस्स पटिपक्खेन आचारेन चेव मग्गफलेहि आगतेन सीलेन च समन्नागते। सीतिभूतेति रागादिपरिळाहवूपसमेन चेव एकादसअग्गिनिब्बापनेन च सीतिभावप्पत्ते। अनासवेति कामासवादिविरहिते। निसीदेत्वाति वालिकासनानं उपरि सन्थते पण्णसन्थरे निसीदापेत्वा। सन्थरो हि इध सन्थतोति वुत्तो। अदन्ति नेसं उदकं दत्वा सक्कच्चं सकेहि हत्थेहि कुम्मासं अदासिं। कुसलस्साति आरोग्यानवज्जट्ठेन कुसलस्स। फलन्ति तस्स निस्सन्दफलं। फीतन्ति सब्बसम्पत्तिफुल्लितं।
Tattha kule aññatareti nāmena vā gottena vā apākaṭe ekasmiṃyeva kule. Ahunti nibbattiṃ. Parakammakaro āsinti tasmiṃ kule jātovāhaṃ daliddatāya parassa kammaṃ katvā jīvikaṃ kappento parakammakaro āsiṃ. Bhatakoti paravetanabhato. Sīlasaṃvutoti pañcasīlasaṃvare ṭhito, bhatiyā jīvantopi dussīlyaṃ pahāya sīlasampannova ahosinti dīpeti. Kammāya nikkhamantohanti taṃ divasaṃ kattabbakiccassa karaṇatthāya nikkhanto ahaṃ. Caturo samaṇeddasanti bhadde, ahaṃ nagarā nikkhamma mahāmaggaṃ āruyha attano kammabhūmiṃ gacchanto bhikkhāya bārāṇasinagaraṃ pavisante samitapāpe cattāro pabbajite addasaṃ. Ācārasīlasampanneti ekavīsatiyā anesanāhi jīvikakappanaṃ anācāro nāma, tassa paṭipakkhena ācārena ceva maggaphalehi āgatena sīlena ca samannāgate. Sītibhūteti rāgādipariḷāhavūpasamena ceva ekādasaagginibbāpanena ca sītibhāvappatte. Anāsaveti kāmāsavādivirahite. Nisīdetvāti vālikāsanānaṃ upari santhate paṇṇasanthare nisīdāpetvā. Santharo hi idha santhatoti vutto. Adanti nesaṃ udakaṃ datvā sakkaccaṃ sakehi hatthehi kummāsaṃ adāsiṃ. Kusalassāti ārogyānavajjaṭṭhena kusalassa. Phalanti tassa nissandaphalaṃ. Phītanti sabbasampattiphullitaṃ.
एवञ्च महासत्तस्स अत्तनो कम्मफलं वित्थारेत्वा कथेन्तस्स सुत्वा देवी पसन्नमना ‘‘सचे, महाराज, एवं पच्चक्खतो दानफलं जानाथ, इतो दानि पट्ठाय एकं भत्तपिण्डं लभित्वा धम्मिकसमणब्राह्मणानं दत्वाव परिभुञ्जेय्याथा’’ति बोधिसत्तस्स थुतिं करोन्ती –
Evañca mahāsattassa attano kammaphalaṃ vitthāretvā kathentassa sutvā devī pasannamanā ‘‘sace, mahārāja, evaṃ paccakkhato dānaphalaṃ jānātha, ito dāni paṭṭhāya ekaṃ bhattapiṇḍaṃ labhitvā dhammikasamaṇabrāhmaṇānaṃ datvāva paribhuñjeyyāthā’’ti bodhisattassa thutiṃ karontī –
१४९.
149.
‘‘ददं भुञ्ज मा च पमादो, चक्कं वत्तय कोसलाधिप।
‘‘Dadaṃ bhuñja mā ca pamādo, cakkaṃ vattaya kosalādhipa;
मा राज अधम्मिको अहु, धम्मं पालय कोसलाधिपा’’ति॥ – इमं गाथमाह।
Mā rāja adhammiko ahu, dhammaṃ pālaya kosalādhipā’’ti. – imaṃ gāthamāha;
तत्थ ददं भुञ्जाति अञ्ञेसं दत्वाव अत्तना भुञ्ज। मा च पमादोति दानादीसु पुञ्ञेसु मा पमज्जि। चक्कं वत्तय कोसलाधिपाति कुसलज्झासय, महाराज, पतिरूपदेसवासादिकं चतुब्बिधं धम्मचक्कं पवत्तेहि। पकतिरथो हि द्वीहि चक्केहि गच्छति, अयं पन कायो इमेहि चतूहि चक्केहि देवलोकं गच्छति, तेन ते ‘‘धम्मचक्क’’न्ति सङ्ख्यं गता, तं त्वं चक्कं पवत्तेहि। अधम्मिकोति यथा अञ्ञे छन्दागतिं गच्छन्ता लोकं उच्छुयन्ते पीळेत्वा विय धनमेव संकड्ढन्ता अधम्मिका होन्ति, तथा त्वं मा अधम्मिको अहु। धम्मं पालयाति –
Tattha dadaṃ bhuñjāti aññesaṃ datvāva attanā bhuñja. Mā ca pamādoti dānādīsu puññesu mā pamajji. Cakkaṃ vattaya kosalādhipāti kusalajjhāsaya, mahārāja, patirūpadesavāsādikaṃ catubbidhaṃ dhammacakkaṃ pavattehi. Pakatiratho hi dvīhi cakkehi gacchati, ayaṃ pana kāyo imehi catūhi cakkehi devalokaṃ gacchati, tena te ‘‘dhammacakka’’nti saṅkhyaṃ gatā, taṃ tvaṃ cakkaṃ pavattehi. Adhammikoti yathā aññe chandāgatiṃ gacchantā lokaṃ ucchuyante pīḷetvā viya dhanameva saṃkaḍḍhantā adhammikā honti, tathā tvaṃ mā adhammiko ahu. Dhammaṃ pālayāti –
‘‘दानं सीलं परिच्चागं, अज्जवं मद्दवं तपं।
‘‘Dānaṃ sīlaṃ pariccāgaṃ, ajjavaṃ maddavaṃ tapaṃ;
अक्कोधं अविहिंसञ्च, खन्तिञ्च अविरोधन’’न्ति॥ (जा॰ २.२१.१७६) –
Akkodhaṃ avihiṃsañca, khantiñca avirodhana’’nti. (jā. 2.21.176) –
इमं पन दसविधं राजधम्ममेव पालय रक्ख, मा परिच्चजि।
Imaṃ pana dasavidhaṃ rājadhammameva pālaya rakkha, mā pariccaji.
महासत्तो तस्सा वचनं सम्पटिच्छन्तो –
Mahāsatto tassā vacanaṃ sampaṭicchanto –
१५०.
150.
‘‘सोहं तदेव पुनप्पुनं, वटुमं आचरिस्सामि सोभने।
‘‘Sohaṃ tadeva punappunaṃ, vaṭumaṃ ācarissāmi sobhane;
अरियाचरितं सुकोसले, अरहन्तो मे मनापाव पस्सितु’’न्ति॥ – गाथमाह।
Ariyācaritaṃ sukosale, arahanto me manāpāva passitu’’nti. – gāthamāha;
तत्थ वटुमन्ति मग्गं। अरियाचरितन्ति अरियेहि बुद्धादीहि आचिण्णं। सुकोसलेति सोभने कोसलरञ्ञो धीतेति अत्थो। अरहन्तोति किलेसेहि आरकत्ता, अरानञ्च अरीनञ्च हतत्ता, पच्चयानं अरहत्ता एवंलद्धनामा पच्चेकबुद्धा। इदं वुत्तं होति – भद्दे, कोसलराजधीते सो अहं ‘‘दानं मे दिन्न’’न्ति तित्तिं अकत्वा पुनप्पुनं तदेव अरियाचरितं दानमग्गं आचरिस्सामि। मय्हञ्हि अग्गदक्खिणेय्यत्ता अरहन्तो मनापदस्सना, चीवरादीनि दातुकामताय तेयेव पस्सितुं इच्छामीति।
Tattha vaṭumanti maggaṃ. Ariyācaritanti ariyehi buddhādīhi āciṇṇaṃ. Sukosaleti sobhane kosalarañño dhīteti attho. Arahantoti kilesehi ārakattā, arānañca arīnañca hatattā, paccayānaṃ arahattā evaṃladdhanāmā paccekabuddhā. Idaṃ vuttaṃ hoti – bhadde, kosalarājadhīte so ahaṃ ‘‘dānaṃ me dinna’’nti tittiṃ akatvā punappunaṃ tadeva ariyācaritaṃ dānamaggaṃ ācarissāmi. Mayhañhi aggadakkhiṇeyyattā arahanto manāpadassanā, cīvarādīni dātukāmatāya teyeva passituṃ icchāmīti.
एवञ्च पन वत्वा राजा देविया सम्पत्तिं ओलोकेत्वा ‘‘भद्दे, मया ताव पुरिमभवे अत्तनो कुसलकम्मं वित्थारेत्वा कथितं, इमासं पन नारीनं मज्झे रूपेन वा लीळाविलासेन वा तया सदिसी एकापि नत्थि, सा त्वं किं कम्मं कत्वा इमं सम्पत्तिं पटिलभी’’ति पुच्छन्तो पुन गाथमाह –
Evañca pana vatvā rājā deviyā sampattiṃ oloketvā ‘‘bhadde, mayā tāva purimabhave attano kusalakammaṃ vitthāretvā kathitaṃ, imāsaṃ pana nārīnaṃ majjhe rūpena vā līḷāvilāsena vā tayā sadisī ekāpi natthi, sā tvaṃ kiṃ kammaṃ katvā imaṃ sampattiṃ paṭilabhī’’ti pucchanto puna gāthamāha –
१५१.
151.
‘‘देवी विय अच्छरूपमा, मज्झे नारिगणस्स सोभसि।
‘‘Devī viya accharūpamā, majjhe nārigaṇassa sobhasi;
किं कम्ममकासि भद्दकं, केनासि वण्णवती सुकोसले’’ति॥
Kiṃ kammamakāsi bhaddakaṃ, kenāsi vaṇṇavatī sukosale’’ti.
तस्सत्थो – भद्दे सुकोसले कोसलरञ्ञो सुधीते त्वं रूपसम्पत्तिया अच्छरूपमा तिदसपुरे सक्कस्स देवरञ्ञो अञ्ञतरा देवधीता विय इमस्स नारीगणस्स मज्झे सोभसि, पुब्बे किं नाम भद्दकं कल्याणकम्मं अकासि, केनासि कारणेन एवं वण्णवती जाताति।
Tassattho – bhadde sukosale kosalarañño sudhīte tvaṃ rūpasampattiyā accharūpamā tidasapure sakkassa devarañño aññatarā devadhītā viya imassa nārīgaṇassa majjhe sobhasi, pubbe kiṃ nāma bhaddakaṃ kalyāṇakammaṃ akāsi, kenāsi kāraṇena evaṃ vaṇṇavatī jātāti.
अथस्स सा पुरिमभवे कल्याणकम्मं कथेन्ती सेसगाथाद्वयमाह –
Athassa sā purimabhave kalyāṇakammaṃ kathentī sesagāthādvayamāha –
१५२.
152.
‘‘अम्बट्ठकुलस्स खत्तिय, दास्याहं परपेसिया अहुं।
‘‘Ambaṭṭhakulassa khattiya, dāsyāhaṃ parapesiyā ahuṃ;
सञ्ञता च धम्मजीविनी, सीलवती च अपापदस्सना॥
Saññatā ca dhammajīvinī, sīlavatī ca apāpadassanā.
१५३.
153.
‘‘उद्धटभत्तं अहं तदा, चरमानस्स अदासिं भिक्खुनो।
‘‘Uddhaṭabhattaṃ ahaṃ tadā, caramānassa adāsiṃ bhikkhuno;
वित्ता सुमना सयं अहं, तस्स कम्मस्स फलं ममेदिस’’न्ति॥
Vittā sumanā sayaṃ ahaṃ, tassa kammassa phalaṃ mamedisa’’nti.
सापि किर जातिस्सराव अहोसि, तस्मा अत्तनो जातिस्सरञाणेन परिच्छिन्दित्वाव कथेसि।
Sāpi kira jātissarāva ahosi, tasmā attano jātissarañāṇena paricchinditvāva kathesi.
तत्थ अम्बट्ठकुलस्साति कुटुम्बियकुलस्स। दास्याहन्ति दासी अहं, ‘‘दासाह’’न्तिपि पाठो। परपेसियाति परेहि तस्स तस्स किच्चस्स करणत्थाय पेसितब्बा पेसनकारिका। सञ्ञताति दासियो नाम दुस्सीला होन्ति, अहं पन तीहि द्वारेहि सञ्ञता सीलसम्पन्ना। धम्मजीविनीति परवञ्चनादीनि अकत्वा धम्मेन समेन पवत्तितजीविका। सीलवतीति आचारसम्पन्ना गुणवती। अपापदस्सनाति कल्याणदस्सना पियधम्मा।
Tattha ambaṭṭhakulassāti kuṭumbiyakulassa. Dāsyāhanti dāsī ahaṃ, ‘‘dāsāha’’ntipi pāṭho. Parapesiyāti parehi tassa tassa kiccassa karaṇatthāya pesitabbā pesanakārikā. Saññatāti dāsiyo nāma dussīlā honti, ahaṃ pana tīhi dvārehi saññatā sīlasampannā. Dhammajīvinīti paravañcanādīni akatvā dhammena samena pavattitajīvikā. Sīlavatīti ācārasampannā guṇavatī. Apāpadassanāti kalyāṇadassanā piyadhammā.
उद्धटभत्तन्ति अत्तनो पत्तकोट्ठासवसेन उद्धरित्वा लद्धभागभत्तं। भिक्खुनोति भिन्नकिलेसस्स पच्चेकबुद्धस्स। वित्ता सुमनाति तुट्ठा सोमनस्सजाता कम्मफलं सद्दहन्ती। तस्स कम्मस्साति तस्स एकभिक्खादानकम्मस्स। इदं वुत्तं होति – अहं, महाराज, पुब्बे सावत्थियं अञ्ञतरस्स कुटुम्बियकुलस्स दासी हुत्वा अत्तनो लद्धभागभत्तं आदाय निक्खमन्ती एकं पच्चेकबुद्धं पिण्डाय चरन्तं दिस्वा अत्तनो तण्हं मिलापेत्वा सञ्ञतादिगुणसम्पन्ना कम्मफलं सद्दहन्ती तस्स तं भत्तं अदासिं, साहं यावतायुकं ठत्वा कालं कत्वा तत्थ सावत्थियं कोसलरञ्ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि निब्बत्तित्वा इदानि तव पादे परिचरमाना एवरूपं सम्पत्तिं अनुभवामि, तस्स मम कम्मस्स इदमीदिसं फलन्ति। तत्थ गुणसम्पन्नानं दिन्नदानस्स महप्फलभावदस्सनत्थं –
Uddhaṭabhattanti attano pattakoṭṭhāsavasena uddharitvā laddhabhāgabhattaṃ. Bhikkhunoti bhinnakilesassa paccekabuddhassa. Vittā sumanāti tuṭṭhā somanassajātā kammaphalaṃ saddahantī. Tassa kammassāti tassa ekabhikkhādānakammassa. Idaṃ vuttaṃ hoti – ahaṃ, mahārāja, pubbe sāvatthiyaṃ aññatarassa kuṭumbiyakulassa dāsī hutvā attano laddhabhāgabhattaṃ ādāya nikkhamantī ekaṃ paccekabuddhaṃ piṇḍāya carantaṃ disvā attano taṇhaṃ milāpetvā saññatādiguṇasampannā kammaphalaṃ saddahantī tassa taṃ bhattaṃ adāsiṃ, sāhaṃ yāvatāyukaṃ ṭhatvā kālaṃ katvā tattha sāvatthiyaṃ kosalarañño aggamahesiyā kucchimhi nibbattitvā idāni tava pāde paricaramānā evarūpaṃ sampattiṃ anubhavāmi, tassa mama kammassa idamīdisaṃ phalanti. Tattha guṇasampannānaṃ dinnadānassa mahapphalabhāvadassanatthaṃ –
‘‘अग्गतो वे पसन्नान’’न्ति (इतिवु॰ ९०) च॥
‘‘Aggato ve pasannāna’’nti (itivu. 90) ca.
‘‘एस देवमनुस्सानं, सब्बकामददो निधी’’ति (खु॰ पा॰ ८.१०) च॥ –
‘‘Esa devamanussānaṃ, sabbakāmadado nidhī’’ti (khu. pā. 8.10) ca. –
आदिगाथा वित्थारेतब्बा।
Ādigāthā vitthāretabbā.
इति ते उभोपि अत्तनो पुरिमकम्मं वित्थारतो कथेत्वा ततो पट्ठाय चतूसु नगरद्वारेसु नगरमज्झे निवेसनद्वारेति छ दानसालायो कारेत्वा सकलजम्बुदीपं उन्नङ्गलं कत्वा महादानं पवत्तेत्वा सीलं रक्खित्वा उपोसथकम्मं कत्वा जीवितपरियोसाने सग्गपरायणा अहेसुं।
Iti te ubhopi attano purimakammaṃ vitthārato kathetvā tato paṭṭhāya catūsu nagaradvāresu nagaramajjhe nivesanadvāreti cha dānasālāyo kāretvā sakalajambudīpaṃ unnaṅgalaṃ katvā mahādānaṃ pavattetvā sīlaṃ rakkhitvā uposathakammaṃ katvā jīvitapariyosāne saggaparāyaṇā ahesuṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा देवी राहुलमाता अहोसि, राजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā devī rāhulamātā ahosi, rājā pana ahameva ahosi’’nti.
कुम्मासपिण्डिजातकवण्णना दसमा।
Kummāsapiṇḍijātakavaṇṇanā dasamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४१५. कुम्मासपिण्डिजातकं • 415. Kummāsapiṇḍijātakaṃ
