| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५३६] ४. कुणालजातकवण्णना
[536] 4. Kuṇālajātakavaṇṇanā
एवमक्खायतीति इदं सत्था कुणालदहे विहरन्तो अनभिरतिपीळिते पञ्चसते भिक्खू आरब्भ कथेसि। तत्रायं अनुपुब्बिकथा – साकियकोलिया किर कपिलवत्थुनगरस्स च कोलियनगरस्स च अन्तरे रोहिणिं नाम नदिं एकेनेवावरणेन बन्धापेत्वा सस्सानि कारेन्ति। अथ जेट्ठमूलमासे सस्सेसु मिलायन्तेसु उभयनगरवासीनम्पि कम्मकारा सन्निपतिंसु। तत्थ कोलियनगरवासिनो वदिंसु – ‘‘इदं उदकं उभयतो नीहरियमानं नेव तुम्हाकं, न अम्हाकं पहोस्सति, अम्हाकं पन सस्सं एकउदकेनेव निप्फज्जिस्सति, इदं उदकं अम्हाकं देथा’’ति। कपिलवत्थुवासिनो वदिंसु – ‘‘तुम्हेसु कोट्ठे पूरेत्वा ठितेसु मयं रत्तसुवण्णनीलमणिकाळकहापणे गहेत्वा न सक्खिस्साम पच्छिपसिब्बकादिहत्था तुम्हाकं घरद्वारे विचरितुं, अम्हाकम्पि सस्सं एकेनेव उदकेन निप्फज्जिस्सति, इदं उदकं अम्हाकं देथा’’ति। ‘‘न मयं दस्सामा’’ति? ‘‘मयम्पि न दस्सामा’’ति। एवं कलहं वड्ढेत्वा एको उट्ठाय एकस्स पहारं अदासि, सोपि अञ्ञस्साति एवं अञ्ञमञ्ञं पहरित्वा राजकुलानं जातिं घट्टेत्वा कलहं पवत्तेसुं।
Evamakkhāyatīti idaṃ satthā kuṇāladahe viharanto anabhiratipīḷite pañcasate bhikkhū ārabbha kathesi. Tatrāyaṃ anupubbikathā – sākiyakoliyā kira kapilavatthunagarassa ca koliyanagarassa ca antare rohiṇiṃ nāma nadiṃ ekenevāvaraṇena bandhāpetvā sassāni kārenti. Atha jeṭṭhamūlamāse sassesu milāyantesu ubhayanagaravāsīnampi kammakārā sannipatiṃsu. Tattha koliyanagaravāsino vadiṃsu – ‘‘idaṃ udakaṃ ubhayato nīhariyamānaṃ neva tumhākaṃ, na amhākaṃ pahossati, amhākaṃ pana sassaṃ ekaudakeneva nipphajjissati, idaṃ udakaṃ amhākaṃ dethā’’ti. Kapilavatthuvāsino vadiṃsu – ‘‘tumhesu koṭṭhe pūretvā ṭhitesu mayaṃ rattasuvaṇṇanīlamaṇikāḷakahāpaṇe gahetvā na sakkhissāma pacchipasibbakādihatthā tumhākaṃ gharadvāre vicarituṃ, amhākampi sassaṃ ekeneva udakena nipphajjissati, idaṃ udakaṃ amhākaṃ dethā’’ti. ‘‘Na mayaṃ dassāmā’’ti? ‘‘Mayampi na dassāmā’’ti. Evaṃ kalahaṃ vaḍḍhetvā eko uṭṭhāya ekassa pahāraṃ adāsi, sopi aññassāti evaṃ aññamaññaṃ paharitvā rājakulānaṃ jātiṃ ghaṭṭetvā kalahaṃ pavattesuṃ.
कोलियकम्मकारा वदन्ति – ‘‘तुम्हे कपिलवत्थुवासिके साकियदारके गहेत्वा गज्जथ , ये सोणसिङ्गालादयो विय अत्तनो भगिनीहि सद्धिं वसिंसु, एतेसं हत्थिअस्सादयो वा फलकावुधानि वा अम्हाकं किं करिस्सन्ती’’ति? साकियकम्मकारा वदन्ति – ‘‘तुम्हे दानि कुट्ठिनो दारके गहेत्वा गज्जथ, ये अनाथा निग्गतिका तिरच्छाना विय कोलरुक्खे वसिंसु, एतेसं हत्थिअस्सादयो वा फलकावुधानि वा अम्हाकं किं करिस्सन्ती’’ति? ते गन्त्वा तस्मिं कम्मे नियुत्तअमच्चानं कथेसुं, अमच्चा राजकुलानं कथेसुं। ततो साकिया ‘‘भगिनीहि सद्धिं संवासिकानं थामञ्च बलञ्च दस्सेस्सामा’’ति युद्धसज्जा निक्खमिंसु। कोलियापि ‘‘कोलरुक्खवासीनं थामञ्च बलञ्च दस्सेस्सामा’’ति युद्धसज्जा निक्खमिंसु। अपरे पनाचरिया ‘‘साकियकोलियानं दासीसु उदकत्थाय नदिं गन्त्वा चुम्बटानि भूमियं निक्खिपित्वा सुखकथाय सन्निसिन्नासु एकिस्सा चुम्बटं एका सकसञ्ञाय गण्हि, तं निस्साय ‘मम चुम्बटं, तव चुम्बट’न्ति कलहे पवत्ते कमेन उभयनगरवासिनो दासकम्मकारा चेव सेवकगामभोजकामच्चउपराजानो चाति सब्बे युद्धसज्जा निक्खमिंसू’’ति वदन्ति। इमम्हा पन नया पुरिमनयोव बहूसु अट्ठकथासु आगतो, युत्तरूपो चाति स्वेव गहेतब्बो।
Koliyakammakārā vadanti – ‘‘tumhe kapilavatthuvāsike sākiyadārake gahetvā gajjatha , ye soṇasiṅgālādayo viya attano bhaginīhi saddhiṃ vasiṃsu, etesaṃ hatthiassādayo vā phalakāvudhāni vā amhākaṃ kiṃ karissantī’’ti? Sākiyakammakārā vadanti – ‘‘tumhe dāni kuṭṭhino dārake gahetvā gajjatha, ye anāthā niggatikā tiracchānā viya kolarukkhe vasiṃsu, etesaṃ hatthiassādayo vā phalakāvudhāni vā amhākaṃ kiṃ karissantī’’ti? Te gantvā tasmiṃ kamme niyuttaamaccānaṃ kathesuṃ, amaccā rājakulānaṃ kathesuṃ. Tato sākiyā ‘‘bhaginīhi saddhiṃ saṃvāsikānaṃ thāmañca balañca dassessāmā’’ti yuddhasajjā nikkhamiṃsu. Koliyāpi ‘‘kolarukkhavāsīnaṃ thāmañca balañca dassessāmā’’ti yuddhasajjā nikkhamiṃsu. Apare panācariyā ‘‘sākiyakoliyānaṃ dāsīsu udakatthāya nadiṃ gantvā cumbaṭāni bhūmiyaṃ nikkhipitvā sukhakathāya sannisinnāsu ekissā cumbaṭaṃ ekā sakasaññāya gaṇhi, taṃ nissāya ‘mama cumbaṭaṃ, tava cumbaṭa’nti kalahe pavatte kamena ubhayanagaravāsino dāsakammakārā ceva sevakagāmabhojakāmaccauparājāno cāti sabbe yuddhasajjā nikkhamiṃsū’’ti vadanti. Imamhā pana nayā purimanayova bahūsu aṭṭhakathāsu āgato, yuttarūpo cāti sveva gahetabbo.
ते पन सायन्हसमये युद्धसज्जा निक्खमिस्सन्तीति तस्मिं समये भगवा सावत्थियं विहरन्तो पच्चूससमये लोकं वोलोकेन्तो इमे एवं युद्धसज्जे निक्खन्ते अद्दस, दिस्वा च ‘‘मयि गते एस कलहो वूपसमिस्सति नु खो, नो’’ति उपधारेन्तो ‘‘अहमेत्थ गन्त्वा कलहवूपसमत्थं तीणि जातकानि कथेस्सामि, ततो कलहो वूपसमिस्सति, अथ सामग्गिदीपनत्थाय द्वे जातकानि कथेत्वा अत्तदण्डसुत्तं (सु॰ नि॰ ९४१ आदयो) देसेस्सामि, देसनं सुत्वा उभयनगरवासिनो अड्ढतेय्यानि अड्ढतेय्यानि कुमारसतानि दस्सन्ति, अहं ते पब्बाजेस्सामि, महन्तो समागमो भविस्सती’’ति सन्निट्ठानं कत्वा पातोव सरीरपटिजग्गनं कत्वा सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पिण्डपातपटिक्कन्तो सायन्हसमये गन्धकुटितो निक्खमित्वा कस्सचि अनारोचेत्वा सयमेव पत्तचीवरमादाय द्विन्नं सेनानं अन्तरे आकासे पल्लङ्कं आभुजित्वा तेसं संवेगजननत्थं दिवा अन्धकारं कातुं केसरंसियो विस्सज्जेन्तो निसीदि। अथ नेसं संविग्गमानसानं अत्तानं दस्सेन्तो छब्बण्णा बुद्धरंसियो विस्सज्जेसि। कपिलवत्थुवासिनोपि भगवन्तं दिस्वा ‘‘अम्हाकं ञातिसेट्ठो सत्था आगतो, दिट्ठो नु खो तेन अम्हाकं कलहकरणभावो’’ति चिन्तेत्वा ‘‘न खो पन सक्का सत्थरि आगते अम्हेहि परस्स सरीरे सत्थं पातेतुं, कोलियनगरवासिनो अम्हे हनन्तु वा बज्झन्तु वा’’ति आवुधानि छड्डेसुं। कोलियनगरवासिनोपि तथेव अकंसु।
Te pana sāyanhasamaye yuddhasajjā nikkhamissantīti tasmiṃ samaye bhagavā sāvatthiyaṃ viharanto paccūsasamaye lokaṃ volokento ime evaṃ yuddhasajje nikkhante addasa, disvā ca ‘‘mayi gate esa kalaho vūpasamissati nu kho, no’’ti upadhārento ‘‘ahamettha gantvā kalahavūpasamatthaṃ tīṇi jātakāni kathessāmi, tato kalaho vūpasamissati, atha sāmaggidīpanatthāya dve jātakāni kathetvā attadaṇḍasuttaṃ (su. ni. 941 ādayo) desessāmi, desanaṃ sutvā ubhayanagaravāsino aḍḍhateyyāni aḍḍhateyyāni kumārasatāni dassanti, ahaṃ te pabbājessāmi, mahanto samāgamo bhavissatī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā piṇḍapātapaṭikkanto sāyanhasamaye gandhakuṭito nikkhamitvā kassaci anārocetvā sayameva pattacīvaramādāya dvinnaṃ senānaṃ antare ākāse pallaṅkaṃ ābhujitvā tesaṃ saṃvegajananatthaṃ divā andhakāraṃ kātuṃ kesaraṃsiyo vissajjento nisīdi. Atha nesaṃ saṃviggamānasānaṃ attānaṃ dassento chabbaṇṇā buddharaṃsiyo vissajjesi. Kapilavatthuvāsinopi bhagavantaṃ disvā ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭho satthā āgato, diṭṭho nu kho tena amhākaṃ kalahakaraṇabhāvo’’ti cintetvā ‘‘na kho pana sakkā satthari āgate amhehi parassa sarīre satthaṃ pātetuṃ, koliyanagaravāsino amhe hanantu vā bajjhantu vā’’ti āvudhāni chaḍḍesuṃ. Koliyanagaravāsinopi tatheva akaṃsu.
अथ भगवा ओतरित्वा रमणीये पदेसे वालुकपुलिने पञ्ञत्तवरबुद्धासने निसीदि अनोपमाय बुद्धसिरिया विरोचमानो। तेपि राजानो भगवन्तं वन्दित्वा निसीदिंसु। अथ ने सत्था जानन्तोव ‘‘कस्मा आगतत्थ, महाराजा’’ति पुच्छि। ‘‘नेव, भन्ते, नदिदस्सनत्थाय, न कीळनत्थाय, अपिच खो पन इमस्मिं ठाने सङ्गामं पच्चुपट्ठापेत्वा आगतम्हा’’ति। ‘‘किं निस्साय वो कलहो, महाराजा’’ति? ‘‘उदकं निस्साय भन्ते’’ति। ‘‘उदकं किं अग्घति महाराजा’’ति? ‘‘अप्पग्घं, भन्ते’’ति। ‘‘पथवी नाम किं अग्घति, महाराजा’’ति? ‘‘अनग्घा, भन्ते’’ति। ‘‘खत्तिया किं अग्घन्ति, महाराजा’’ति? ‘‘खत्तिया नाम अनग्घा, भन्ते’’ति। ‘‘अप्पग्घं उदकं निस्साय कस्मा अनग्घे खत्तिये नासेथ, महाराज, कलहस्मिञ्हि अस्सादो नाम नत्थि, कलहवसेन हि महाराजा एकाय रुक्खदेवताय काळसीहेन सद्धिं बद्धाघातो सकलम्पि इमं कप्पं अनुप्पत्तोयेवा’’ति वत्वा फन्दनजातकं (जा॰ १.१३.१४ आदयो) कथेसि। ततो ‘‘परपत्तियेन नाम महाराजा न भवितब्बं, परपत्तिया हि हुत्वा एकस्स ससस्स कथाय तियोजनसहस्सवित्थते हिमवन्ते चतुप्पदगणा महासमुद्दं पक्खन्दिनो अहेसुं, तस्मा परपत्तियेन न भवितब्ब’’न्ति वत्वा दद्दरजातकं (जा॰ १.२४३-४४; १.४.१३-१६; १.९.१०५ आदयो) कथेसि। ततो ‘‘कदाचि महाराजा दुब्बलोपि महब्बलस्स रन्धं पस्सति, कदाचि महब्बलोपि दुब्बलस्स रन्धं पस्सति, लटुकिकापि हि सकुणिका हत्थिनागं घातेसी’’ति वत्वा लटुकिकजातकं (जा॰ १.५.३९ आदयो) कथेसि। एवं कलहवूपसमनत्थाय तीणि जातकानि कथेत्वा सामग्गिपरिदीपनत्थाय द्वे जातकानि कथेसि। ‘‘समग्गानञ्हि महाराजा कोचि ओतारं नाम पस्सितुं न सक्कोती’’ति वत्वा रुक्खधम्मजातकं (जा॰ १.१.७४) कथेसि। ततो ‘‘समग्गानं महाराजा कोचि विवरं पस्सितुं नासक्खि, यदा पन अञ्ञमञ्ञं विवादमकंसु, अथ ने एको नेसादपुत्तो जीवितक्खयं पापेत्वा आदाय गतो, विवादे अस्सादो नाम नत्थी’’ति वत्वा वट्टकजातकं (जा॰ १.१.३५, ११८; १.६.१२८-१३३) कथेसि। एवं इमानि पञ्च जातकानि कथेत्वा अवसाने अत्तदण्डसुत्तं (सु॰ नि॰ ९४१ आदयो) कथेसि।
Atha bhagavā otaritvā ramaṇīye padese vālukapuline paññattavarabuddhāsane nisīdi anopamāya buddhasiriyā virocamāno. Tepi rājāno bhagavantaṃ vanditvā nisīdiṃsu. Atha ne satthā jānantova ‘‘kasmā āgatattha, mahārājā’’ti pucchi. ‘‘Neva, bhante, nadidassanatthāya, na kīḷanatthāya, apica kho pana imasmiṃ ṭhāne saṅgāmaṃ paccupaṭṭhāpetvā āgatamhā’’ti. ‘‘Kiṃ nissāya vo kalaho, mahārājā’’ti? ‘‘Udakaṃ nissāya bhante’’ti. ‘‘Udakaṃ kiṃ agghati mahārājā’’ti? ‘‘Appagghaṃ, bhante’’ti. ‘‘Pathavī nāma kiṃ agghati, mahārājā’’ti? ‘‘Anagghā, bhante’’ti. ‘‘Khattiyā kiṃ agghanti, mahārājā’’ti? ‘‘Khattiyā nāma anagghā, bhante’’ti. ‘‘Appagghaṃ udakaṃ nissāya kasmā anagghe khattiye nāsetha, mahārāja, kalahasmiñhi assādo nāma natthi, kalahavasena hi mahārājā ekāya rukkhadevatāya kāḷasīhena saddhiṃ baddhāghāto sakalampi imaṃ kappaṃ anuppattoyevā’’ti vatvā phandanajātakaṃ (jā. 1.13.14 ādayo) kathesi. Tato ‘‘parapattiyena nāma mahārājā na bhavitabbaṃ, parapattiyā hi hutvā ekassa sasassa kathāya tiyojanasahassavitthate himavante catuppadagaṇā mahāsamuddaṃ pakkhandino ahesuṃ, tasmā parapattiyena na bhavitabba’’nti vatvā daddarajātakaṃ (jā. 1.243-44; 1.4.13-16; 1.9.105 ādayo) kathesi. Tato ‘‘kadāci mahārājā dubbalopi mahabbalassa randhaṃ passati, kadāci mahabbalopi dubbalassa randhaṃ passati, laṭukikāpi hi sakuṇikā hatthināgaṃ ghātesī’’ti vatvā laṭukikajātakaṃ (jā. 1.5.39 ādayo) kathesi. Evaṃ kalahavūpasamanatthāya tīṇi jātakāni kathetvā sāmaggiparidīpanatthāya dve jātakāni kathesi. ‘‘Samaggānañhi mahārājā koci otāraṃ nāma passituṃ na sakkotī’’ti vatvā rukkhadhammajātakaṃ (jā. 1.1.74) kathesi. Tato ‘‘samaggānaṃ mahārājā koci vivaraṃ passituṃ nāsakkhi, yadā pana aññamaññaṃ vivādamakaṃsu, atha ne eko nesādaputto jīvitakkhayaṃ pāpetvā ādāya gato, vivāde assādo nāma natthī’’ti vatvā vaṭṭakajātakaṃ (jā. 1.1.35, 118; 1.6.128-133) kathesi. Evaṃ imāni pañca jātakāni kathetvā avasāne attadaṇḍasuttaṃ (su. ni. 941 ādayo) kathesi.
अथ राजानो पसन्ना ‘‘सचे सत्था नागमिस्स, मयं अञ्ञमञ्ञं वधित्वा लोहितनदिं पवत्तयिस्साम, सत्थारं निस्साय नो जीवितं लद्धं। सचे पन सत्था अगारं अज्झावसिस्स, द्विसहस्सदीपपरिवारं चतुमहादीपरज्जं हत्थगतं अभविस्स, अतिरेकसहस्सं खो पनस्स पुत्ता अभविस्संसु, ततो खत्तियपरिवारोव अविचरिस्स, तं खो पनेस सम्पत्तिं पहाय निक्खमित्वा सम्बोधिं पत्तो, इदानिपि खत्तियपरिवारोव विचरतू’’ति उभयनगरवासिनो अड्ढतेय्यानि अड्ढतेय्यानि कुमारसतानि अदंसु। भगवा ते पब्बाजेत्वा महावनं अगमासि। पुनदिवसतो पट्ठाय तेहि परिवुतो एकदा कपिलवत्थुनगरे एकदा कोलियनगरेति द्वीसु नगरेसु पिण्डाय चरति। उभयनगरवासिनो महासक्कारं करिंसु। तेसं गरुगारवेन न अत्तनो रुचिया पब्बजितानं अनभिरति उप्पज्जि। पुराणदुतियिकायोपि नेसं अनभिरतिजननत्थाय तं तं वत्वा सासनं पेसेसुं। ते अतिरेकतरं उक्कण्ठिंसु। भगवा आवज्जेन्तो तेसं अनभिरतभावं ञत्वा ‘‘इमे भिक्खू मादिसेन बुद्धेन सद्धिं एकतो वसन्ता उक्कण्ठन्ति, कथं रूपा नु खो तेसं धम्मकथा सप्पाया’’ति उपधारेन्तो कुणालधम्मदेसनं पस्सि। अथस्स एतदहोसि – ‘‘अहं इमे भिक्खू हिमवन्तं नेत्वा कुणालकथाय नेसं मातुगामदोसं पकासेत्वा अनभिरतिं हरित्वा सोतापत्तिमग्गं दस्सामी’’ति।
Atha rājāno pasannā ‘‘sace satthā nāgamissa, mayaṃ aññamaññaṃ vadhitvā lohitanadiṃ pavattayissāma, satthāraṃ nissāya no jīvitaṃ laddhaṃ. Sace pana satthā agāraṃ ajjhāvasissa, dvisahassadīpaparivāraṃ catumahādīparajjaṃ hatthagataṃ abhavissa, atirekasahassaṃ kho panassa puttā abhavissaṃsu, tato khattiyaparivārova avicarissa, taṃ kho panesa sampattiṃ pahāya nikkhamitvā sambodhiṃ patto, idānipi khattiyaparivārova vicaratū’’ti ubhayanagaravāsino aḍḍhateyyāni aḍḍhateyyāni kumārasatāni adaṃsu. Bhagavā te pabbājetvā mahāvanaṃ agamāsi. Punadivasato paṭṭhāya tehi parivuto ekadā kapilavatthunagare ekadā koliyanagareti dvīsu nagaresu piṇḍāya carati. Ubhayanagaravāsino mahāsakkāraṃ kariṃsu. Tesaṃ garugāravena na attano ruciyā pabbajitānaṃ anabhirati uppajji. Purāṇadutiyikāyopi nesaṃ anabhiratijananatthāya taṃ taṃ vatvā sāsanaṃ pesesuṃ. Te atirekataraṃ ukkaṇṭhiṃsu. Bhagavā āvajjento tesaṃ anabhiratabhāvaṃ ñatvā ‘‘ime bhikkhū mādisena buddhena saddhiṃ ekato vasantā ukkaṇṭhanti, kathaṃ rūpā nu kho tesaṃ dhammakathā sappāyā’’ti upadhārento kuṇāladhammadesanaṃ passi. Athassa etadahosi – ‘‘ahaṃ ime bhikkhū himavantaṃ netvā kuṇālakathāya nesaṃ mātugāmadosaṃ pakāsetvā anabhiratiṃ haritvā sotāpattimaggaṃ dassāmī’’ti.
सो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय कपिलवत्थुं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो भत्तकिच्चवेलायमेव ते पञ्चसते भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘दिट्ठपुब्बो वो, भिक्खवे, रमणीयो हिमवन्तपदेसो’’ति पुच्छि। ‘‘नोहेतं, भन्ते’’ति। ‘‘गच्छिस्सथ पन हिमवन्तचारिक’’न्ति? ‘‘भन्ते, अनिद्धिमन्तो मयं कथं गमिस्सामा’’ति। ‘‘सचे पन वो कोचि गहेत्वा गच्छेय्य, गच्छेय्याथा’’ति? ‘‘आम, भन्ते’’ति। सत्था सब्बेपि ते अत्तनो इद्धिया गहेत्वा आकासे उप्पतित्वा हिमवन्तं गन्त्वा गगनतले ठितोव रमणीये हिमवन्तपदेसे कञ्चनपब्बतं रजतपब्बतं मणिपब्बतं हिङ्गुलिकपब्बतं अञ्जनपब्बतं सानुपब्बतं फलिकपब्बतन्ति नानाविधे पब्बते, पञ्च महानदियो, कण्णमुण्डकं रथकारं सीहपपातं छद्दन्तं तियग्गळं अनोतत्तं कुणालदहन्ति सत्त दहे दस्सेसि। हिमवन्तो च नाम महा पञ्चयोजनसतुब्बेधो तियोजनसहस्सवित्थतो, तस्स इमं रमणीयं एकदेसं अत्तनो आनुभावेन दस्सेसि। तत्थ कतनिवासानि सीहब्यग्घहत्थिकुलादीनि चतुप्पदानिपि एकदेसतो दस्सेसि। तत्थ आरामरामणेय्यकादीनि पुप्फूपगफलूपगे रुक्खे नानाविधे सकुणसङ्घे जलजथलजपुप्फानि हिमवन्तस्स पुरत्थिमपस्से सुवण्णतलं, पुच्छिमपस्से हिङ्गुलतलं दस्सेसि। इमेसं रामणेय्यकानं दिट्ठकालतो पट्ठाय तेसं भिक्खूनं पुराणदुतियिकासु छन्दरागो पहीनो।
So pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya kapilavatthuṃ piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto bhattakiccavelāyameva te pañcasate bhikkhū āmantetvā ‘‘diṭṭhapubbo vo, bhikkhave, ramaṇīyo himavantapadeso’’ti pucchi. ‘‘Nohetaṃ, bhante’’ti. ‘‘Gacchissatha pana himavantacārika’’nti? ‘‘Bhante, aniddhimanto mayaṃ kathaṃ gamissāmā’’ti. ‘‘Sace pana vo koci gahetvā gaccheyya, gaccheyyāthā’’ti? ‘‘Āma, bhante’’ti. Satthā sabbepi te attano iddhiyā gahetvā ākāse uppatitvā himavantaṃ gantvā gaganatale ṭhitova ramaṇīye himavantapadese kañcanapabbataṃ rajatapabbataṃ maṇipabbataṃ hiṅgulikapabbataṃ añjanapabbataṃ sānupabbataṃ phalikapabbatanti nānāvidhe pabbate, pañca mahānadiyo, kaṇṇamuṇḍakaṃ rathakāraṃ sīhapapātaṃ chaddantaṃ tiyaggaḷaṃ anotattaṃ kuṇāladahanti satta dahe dassesi. Himavanto ca nāma mahā pañcayojanasatubbedho tiyojanasahassavitthato, tassa imaṃ ramaṇīyaṃ ekadesaṃ attano ānubhāvena dassesi. Tattha katanivāsāni sīhabyagghahatthikulādīni catuppadānipi ekadesato dassesi. Tattha ārāmarāmaṇeyyakādīni pupphūpagaphalūpage rukkhe nānāvidhe sakuṇasaṅghe jalajathalajapupphāni himavantassa puratthimapasse suvaṇṇatalaṃ, pucchimapasse hiṅgulatalaṃ dassesi. Imesaṃ rāmaṇeyyakānaṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya tesaṃ bhikkhūnaṃ purāṇadutiyikāsu chandarāgo pahīno.
अथ सत्था ते भिक्खू गहेत्वा आकासतो ओतरित्वा हिमवन्तपच्छिमपस्से सट्ठियोजनिके मनोसिलातले सत्तयोजनिकस्स कप्पट्ठिकसालरुक्खस्स हेट्ठा तियोजनिकाय मनोसिलातलाय तेहि भिक्खूहि परिवुतो छब्बण्णरस्मियो विस्सज्जेन्तो अण्णवकुच्छिं खोभेत्वा जलमानो सूरियो विय निसीदित्वा मधुरस्सरं निच्छारेन्तो ते भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवे, इमस्मिं हिमवन्ते तुम्हेहि अदिट्ठपुब्बं पुच्छथा’’ति। तस्मिं खणे द्वे चित्रकोकिला उभोसु कोटीसु दण्डकं मुखेन डंसित्वा मज्झे अत्तनो सामिकं निसीदापेत्वा अट्ठ चित्रकोकिला पुरतो, अट्ठ पच्छतो, अट्ठ वामतो, अट्ठ दक्खिणतो, अट्ठ हेट्ठा, अट्ठ उपरि छायं कत्वा एवं चित्रकोकिलं परिवारेत्वा आकासेनागच्छन्ति। अथ ते भिक्खू तं सकुणसङ्घं दिस्वा सत्थारं पुच्छिंसु – ‘‘के नामेते, भन्ते सकुणा’’ति? ‘‘भिक्खवे, एस मम पोराणको वंसो, मया ठपिता पवेणी, मं ताव पुब्बे एवं परिचरिंसु, तदा पनेस सकुणगणो महा अहोसि, अड्ढुड्ढानि दिजकञ्ञासहस्सानि मं परिचरिंसु। अनुपुब्बेन परिहायित्वा इदानि एत्तको जातो’’ति। ‘‘कथं एवरूपे पन, भन्ते, वनसण्डे एता दिजकञ्ञायो तुम्हे परिचरिंसू’’ति? अथ नेसं सत्था ‘‘तेन हि, भिक्खवे, सुणाथा’’ति सतिं उपट्ठापेत्वा अतीतं आहरित्वा दस्सेन्तो आह –
Atha satthā te bhikkhū gahetvā ākāsato otaritvā himavantapacchimapasse saṭṭhiyojanike manosilātale sattayojanikassa kappaṭṭhikasālarukkhassa heṭṭhā tiyojanikāya manosilātalāya tehi bhikkhūhi parivuto chabbaṇṇarasmiyo vissajjento aṇṇavakucchiṃ khobhetvā jalamāno sūriyo viya nisīditvā madhurassaraṃ nicchārento te bhikkhū āmantesi – ‘‘bhikkhave, imasmiṃ himavante tumhehi adiṭṭhapubbaṃ pucchathā’’ti. Tasmiṃ khaṇe dve citrakokilā ubhosu koṭīsu daṇḍakaṃ mukhena ḍaṃsitvā majjhe attano sāmikaṃ nisīdāpetvā aṭṭha citrakokilā purato, aṭṭha pacchato, aṭṭha vāmato, aṭṭha dakkhiṇato, aṭṭha heṭṭhā, aṭṭha upari chāyaṃ katvā evaṃ citrakokilaṃ parivāretvā ākāsenāgacchanti. Atha te bhikkhū taṃ sakuṇasaṅghaṃ disvā satthāraṃ pucchiṃsu – ‘‘ke nāmete, bhante sakuṇā’’ti? ‘‘Bhikkhave, esa mama porāṇako vaṃso, mayā ṭhapitā paveṇī, maṃ tāva pubbe evaṃ paricariṃsu, tadā panesa sakuṇagaṇo mahā ahosi, aḍḍhuḍḍhāni dijakaññāsahassāni maṃ paricariṃsu. Anupubbena parihāyitvā idāni ettako jāto’’ti. ‘‘Kathaṃ evarūpe pana, bhante, vanasaṇḍe etā dijakaññāyo tumhe paricariṃsū’’ti? Atha nesaṃ satthā ‘‘tena hi, bhikkhave, suṇāthā’’ti satiṃ upaṭṭhāpetvā atītaṃ āharitvā dassento āha –
‘‘एवमक्खायति एवमनुसूयति, सब्बोसधधरणिधरे नेकपुप्फमाल्यवितते गजगवजमहिंसरुरुचमरपसदखग्गगोकण्णसीहब्यग्घदीपिअच्छकोकतरच्छउद्दारकदलि- मिगबिळारससकण्णिकानुचरिते आकिण्णनेलमण्डलमहावराहनागकुलकरेणुसङ्घाधिवुट्ठे इस्समिगसाखमिगसरभमिगएणीमिगवातमिगपसदमिगपुरिसालुकिम्पुरिसयक्खरक्ख- सनिसेविते अमज्जवमञ्जरीधरपहट्ठपुप्फफुसितग्गानेकपादपगणवितके कुररचकोरवारणमयूरपरभतजीवञ्जीवकचेलावकभिङ्कारकरवीकमत्तविहङ्गगणसततसम्पघुट्ठे अञ्जनमनोसिलाहरितालहिङ्गुलकहेमरजतकनकानेकधातु- सतविनद्धपटिमण्डितपदेसे एवरूपे खलु, भो, रम्मे वनसण्डे कुणालो नाम सकुणो पटिवसति अतिविय चित्तो अतिविय चित्तपत्तच्छदनो’’।
‘‘Evamakkhāyati evamanusūyati, sabbosadhadharaṇidhare nekapupphamālyavitate gajagavajamahiṃsarurucamarapasadakhaggagokaṇṇasīhabyagghadīpiacchakokataracchauddārakadali- migabiḷārasasakaṇṇikānucarite ākiṇṇanelamaṇḍalamahāvarāhanāgakulakareṇusaṅghādhivuṭṭhe issamigasākhamigasarabhamigaeṇīmigavātamigapasadamigapurisālukimpurisayakkharakkha- sanisevite amajjavamañjarīdharapahaṭṭhapupphaphusitaggānekapādapagaṇavitake kuraracakoravāraṇamayūraparabhatajīvañjīvakacelāvakabhiṅkārakaravīkamattavihaṅgagaṇasatatasampaghuṭṭhe añjanamanosilāharitālahiṅgulakahemarajatakanakānekadhātu- satavinaddhapaṭimaṇḍitapadese evarūpe khalu, bho, ramme vanasaṇḍe kuṇālo nāma sakuṇo paṭivasati ativiya citto ativiya cittapattacchadano’’.
‘‘तस्सेव खलु, भो, कुणालस्स सकुणस्स अड्ढुड्ढानि इत्थिसहस्सानि परिचारिका दिजकञ्ञायो, अथ खलु, भो, द्वे दिजकञ्ञायो कट्ठं मुखेन डंसित्वा तं कुणालं सकुणं मज्झे निसीदापेत्वा उड्डेन्तिमा नं कुणालं सकुणं अद्धानपरियायपथे किलमथो उब्बाहेत्था’’ति।
‘‘Tasseva khalu, bho, kuṇālassa sakuṇassa aḍḍhuḍḍhāni itthisahassāni paricārikā dijakaññāyo, atha khalu, bho, dve dijakaññāyo kaṭṭhaṃ mukhena ḍaṃsitvā taṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ majjhe nisīdāpetvā uḍḍentimā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ addhānapariyāyapathe kilamatho ubbāhetthā’’ti.
‘‘पञ्चसता दिजकञ्ञायो हेट्ठतो हेट्ठतो उड्डेन्ति ‘सचायं कुणालो सकुणो आसना परिपतिस्सति, मयं तं पक्खेहि पटिग्गहेस्सामा’ति।
‘‘Pañcasatā dijakaññāyo heṭṭhato heṭṭhato uḍḍenti ‘sacāyaṃ kuṇālo sakuṇo āsanā paripatissati, mayaṃ taṃ pakkhehi paṭiggahessāmā’ti.
‘‘पञ्चसता दिजकञ्ञायो उपरूपरि उड्डेन्ति ‘मा नं कुणालं सकुणं आतपो परितापेसी’ति।
‘‘Pañcasatā dijakaññāyo uparūpari uḍḍenti ‘mā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ ātapo paritāpesī’ti.
‘‘पञ्चसता दिजकञ्ञायो उभतोपस्सेन उड्डेन्ति ‘मा नं कुणालं सकुणं सीतं वा उण्हं वा तिणं वा रजो वा वातो वा उस्सावो वा उपप्फुसी’ति।
‘‘Pañcasatā dijakaññāyo ubhatopassena uḍḍenti ‘mā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ sītaṃ vā uṇhaṃ vā tiṇaṃ vā rajo vā vāto vā ussāvo vā upapphusī’ti.
‘‘पञ्चसता दिजकञ्ञायो पुरतो पुरतो उड्डेन्ति ‘मा नं कुणालं सकुणं गोपालका वा पसुपालका वा तिणहारका वा कट्ठहारका वा वनकम्मिका वा कट्ठेन वा कठलेन वा पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा सक्खराहि वा पहारं अदंसु, मायं कुणालो सकुणो गच्छेहि वा लताहि वा रुक्खेहि वा साखाहि वा थम्भेहि वा पासाणेहि वा बलवन्तेहि वा पक्खीहि सङ्गमेसी’ति।
‘‘Pañcasatā dijakaññāyo purato purato uḍḍenti ‘mā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ gopālakā vā pasupālakā vā tiṇahārakā vā kaṭṭhahārakā vā vanakammikā vā kaṭṭhena vā kaṭhalena vā pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā sakkharāhi vā pahāraṃ adaṃsu, māyaṃ kuṇālo sakuṇo gacchehi vā latāhi vā rukkhehi vā sākhāhi vā thambhehi vā pāsāṇehi vā balavantehi vā pakkhīhi saṅgamesī’ti.
‘‘पञ्चसता दिजकञ्ञायो पच्छतो पच्छतो उड्डेन्ति सण्हाहि सखिलाहि मञ्जूहि मधुराहि वाचाहि समुदाचरन्तियो ‘मायं कुणालो सकुणो आसने परियुक्कण्ठी’ति।
‘‘Pañcasatā dijakaññāyo pacchato pacchato uḍḍenti saṇhāhi sakhilāhi mañjūhi madhurāhi vācāhi samudācarantiyo ‘māyaṃ kuṇālo sakuṇo āsane pariyukkaṇṭhī’ti.
‘‘पञ्चसता दिजकञ्ञायो दिसोदिसं उड्डेन्ति अनेकरुक्खविविधविकतिफलमाहरन्तियो ‘मायं कुणालो सकुणो खुदाय परिकिलमित्था’ति।
‘‘Pañcasatā dijakaññāyo disodisaṃ uḍḍenti anekarukkhavividhavikatiphalamāharantiyo ‘māyaṃ kuṇālo sakuṇo khudāya parikilamitthā’ti.
‘‘अथ खलु, भो, ता दिजकञ्ञायो तं कुणालं सकुणं आरामेनेव आरामं, उय्यानेनेव उय्यानं, नदीतित्थेनेव नदीतित्थं, पब्बतसिखरेनेव पब्बतसिखरं, अम्बवनेनेव अम्बवनं, जम्बुवनेनेव जम्बुवनं, लबुजवनेनेव लबुजवनं, नाळिकेरसञ्चारियेनेव नाळिकेरसञ्चारियं खिप्पमेव अभिसम्भोन्ति रतित्थाय।
‘‘Atha khalu, bho, tā dijakaññāyo taṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ ārāmeneva ārāmaṃ, uyyāneneva uyyānaṃ, nadītittheneva nadītitthaṃ, pabbatasikhareneva pabbatasikharaṃ, ambavaneneva ambavanaṃ, jambuvaneneva jambuvanaṃ, labujavaneneva labujavanaṃ, nāḷikerasañcāriyeneva nāḷikerasañcāriyaṃ khippameva abhisambhonti ratitthāya.
‘‘अथ खलु, भो, कुणालो सकुणो ताहि दिजकञ्ञाहि दिवसं परिब्यूळ्हो एवं अपसादेति ‘नस्सथ तुम्हे वसलियो, विनस्सथ तुम्हे वसिलियो चोरियो धुत्तियो असतियो लहुचित्तायो कतस्स अप्पटिकारिकायो अनिलो विय येनकामंगमायो’’’ ति।
‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo tāhi dijakaññāhi divasaṃ paribyūḷho evaṃ apasādeti ‘nassatha tumhe vasaliyo, vinassatha tumhe vasiliyo coriyo dhuttiyo asatiyo lahucittāyo katassa appaṭikārikāyo anilo viya yenakāmaṃgamāyo’’’ ti.
तत्रायं अत्थवण्णना – भिक्खवे, सो वनसण्डो एवं अक्खायति एवञ्च अनुसूयति। किन्ति? सब्बोसधधरणिधरेति वित्थारो। तत्थ सब्बोसधधरणिधरेति मूलतचपत्तपुप्फादिसब्बोसधधराय धरणिया समन्नागतेति अत्थो, सब्बोसधयुत्तो वा धरणिधरो। सो हि पदेसो सब्बोसधधरणिधरोति एवमक्खायति एवञ्च अनुसूयति, तस्मिं वनसण्डेति वुत्तं होति। सेसपदयोजनायपि एसेव नयो। नेकपुप्फमाल्यविततेति अनेकेहि फलत्थाय उप्पन्नपुप्फेहि चेव पिळन्धनमाल्येहि च वितते। रुरूति सुवण्णवण्णा मिगा। उद्दाराति उद्दा। बिळाराति महाबिळारा। नेलमण्डलं वुच्चति तरुणभिङ्कच्छापमण्डलं। महावराहाति महाहत्थिनो, आकिण्णनेलमण्डलमहावराहेन गोचरियादिभेदेन दसविधेन नागकुलेन चेव करेणुसङ्घेन च अधिवुट्ठेति अत्थो। इस्समिगाति काळसीहा। वातमिगाति महावातमिगा। पसदमिगाति चित्रमिगा। पुरिसालूति वळवामुखयक्खिनियो। किम्पुरिसाति देवकिन्नरचन्दकिन्नरदुमकिन्नरदण्डमाणवककोन्ति- सकुणकण्णपावुरणादिभेदा किन्नरा। अमज्जवमञ्जरीधरपहट्ठपुप्फफुसितग्गानेकपादपगणविततेति मकुलधरेहि चेव मञ्जरीधरेहि च सुपुप्फितेहि च अग्गमत्तपुप्फितेहि च अनेकेहि पादपगणेहि वितते। वारणा नाम हत्थिलिङ्गसकुणा। चेलावकातिपि एते सकुणायेव। हेमञ्च कनकञ्चाति द्वे सुवण्णजातियो। एतेहि अञ्जनादीहि अनेकधातुसतेहि अनेकेहि वण्णधातुरासीहि विनद्धपटिमण्डितपदेसे। भोति धम्मालपनमत्तमेतं। चित्तोति मुखतुण्डकेपि हेट्ठाउदरभागेपि चित्रोव।
Tatrāyaṃ atthavaṇṇanā – bhikkhave, so vanasaṇḍo evaṃ akkhāyati evañca anusūyati. Kinti? Sabbosadhadharaṇidhareti vitthāro. Tattha sabbosadhadharaṇidhareti mūlatacapattapupphādisabbosadhadharāya dharaṇiyā samannāgateti attho, sabbosadhayutto vā dharaṇidharo. So hi padeso sabbosadhadharaṇidharoti evamakkhāyati evañca anusūyati, tasmiṃ vanasaṇḍeti vuttaṃ hoti. Sesapadayojanāyapi eseva nayo. Nekapupphamālyavitateti anekehi phalatthāya uppannapupphehi ceva piḷandhanamālyehi ca vitate. Rurūti suvaṇṇavaṇṇā migā. Uddārāti uddā. Biḷārāti mahābiḷārā. Nelamaṇḍalaṃ vuccati taruṇabhiṅkacchāpamaṇḍalaṃ. Mahāvarāhāti mahāhatthino, ākiṇṇanelamaṇḍalamahāvarāhena gocariyādibhedena dasavidhena nāgakulena ceva kareṇusaṅghena ca adhivuṭṭheti attho. Issamigāti kāḷasīhā. Vātamigāti mahāvātamigā. Pasadamigāti citramigā. Purisālūti vaḷavāmukhayakkhiniyo. Kimpurisāti devakinnaracandakinnaradumakinnaradaṇḍamāṇavakakonti- sakuṇakaṇṇapāvuraṇādibhedā kinnarā. Amajjavamañjarīdharapahaṭṭhapupphaphusitaggānekapādapagaṇavitateti makuladharehi ceva mañjarīdharehi ca supupphitehi ca aggamattapupphitehi ca anekehi pādapagaṇehi vitate. Vāraṇā nāma hatthiliṅgasakuṇā. Celāvakātipi ete sakuṇāyeva. Hemañca kanakañcāti dve suvaṇṇajātiyo. Etehi añjanādīhi anekadhātusatehi anekehi vaṇṇadhāturāsīhi vinaddhapaṭimaṇḍitapadese. Bhoti dhammālapanamattametaṃ. Cittoti mukhatuṇḍakepi heṭṭhāudarabhāgepi citrova.
अड्ढुड्ढानीति अड्ढचतुत्थानि, तीणि सहस्सानि पञ्चेव सतानीति अत्थो। अद्धानपरियायपथेति अद्धानसङ्खाते गमनमग्गे। उब्बाहेत्थाति बाधयित्थ। उपप्फुसीति उपगन्त्वा फुसि। पहारं अदंसूति एत्थ ‘‘मा न’’न्ति पदस्स सामिवसेन अत्थो वेदितब्बो। सङ्गमेसीति समागच्छि। सण्हाहीति मट्ठाहि। सखिलाहीति पियाहि। मञ्जूहीति सखिलाहि। मधुराहीति मधुरस्सराहि। समुदाचरन्तियोति गन्धब्बकरणवसेन परिचरन्तियो। अनेकरुक्खविविधविकतिफलन्ति अनेकेहि रुक्खेहि विविधविकतिफलं। आरामेनेव आरामन्ति पुप्फारामादीसु अञ्ञतरेन आरामेनेव अञ्ञतरं आरामं नेन्तीति अत्थो। उय्यानादीसुपि एसेव नयो। नाळिकेरसञ्चारियेनेवाति नाळिकेरवनेनेव अञ्ञं नाळिकेरवनं। अतिसम्भोन्तीति एवं नेत्वा तत्थ नं खिप्पञ्ञेव रतित्थाय पापुणन्ति।
Aḍḍhuḍḍhānīti aḍḍhacatutthāni, tīṇi sahassāni pañceva satānīti attho. Addhānapariyāyapatheti addhānasaṅkhāte gamanamagge. Ubbāhetthāti bādhayittha. Upapphusīti upagantvā phusi. Pahāraṃ adaṃsūti ettha ‘‘mā na’’nti padassa sāmivasena attho veditabbo. Saṅgamesīti samāgacchi. Saṇhāhīti maṭṭhāhi. Sakhilāhīti piyāhi. Mañjūhīti sakhilāhi. Madhurāhīti madhurassarāhi. Samudācarantiyoti gandhabbakaraṇavasena paricarantiyo. Anekarukkhavividhavikatiphalanti anekehi rukkhehi vividhavikatiphalaṃ. Ārāmeneva ārāmanti pupphārāmādīsu aññatarena ārāmeneva aññataraṃ ārāmaṃ nentīti attho. Uyyānādīsupi eseva nayo. Nāḷikerasañcāriyenevāti nāḷikeravaneneva aññaṃ nāḷikeravanaṃ. Atisambhontīti evaṃ netvā tattha naṃ khippaññeva ratitthāya pāpuṇanti.
दिवसं परिब्यूळ्होति सकलदिवसं परिब्यूळ्हो। अपसादेतीति ता किर तं एवं दिवसं परिचरित्वा निवासरुक्खे ओतारेत्वा परिवारेत्वा रुक्खसाखासु निसीदित्वा ‘‘अप्पेव नाम मधुरवचनं लभेय्यामा’’ति पत्थयन्तियो इमिना उय्योजितकाले अत्तनो वसनट्ठानं गमिस्सामाति वसन्ति। कुणालराजा पन ता उय्योजेन्तो ‘‘नस्सथा’’तिआदिवचनेहि अपसादेति। तत्थ नस्सथाति गच्छथ। विनस्सथाति सब्बतोभागेन नस्सथ। गेहे धनधञ्ञादीनं नासनेन चोरियो, बहुमायताय धुत्तियो, नट्ठस्सतिताय असतियो, अनवट्ठितचित्तताय लहुचित्तायो, कतविनासनेन मित्तदुब्भिताय कतस्स अप्पटिकारिकायोति।
Divasaṃ paribyūḷhoti sakaladivasaṃ paribyūḷho. Apasādetīti tā kira taṃ evaṃ divasaṃ paricaritvā nivāsarukkhe otāretvā parivāretvā rukkhasākhāsu nisīditvā ‘‘appeva nāma madhuravacanaṃ labheyyāmā’’ti patthayantiyo iminā uyyojitakāle attano vasanaṭṭhānaṃ gamissāmāti vasanti. Kuṇālarājā pana tā uyyojento ‘‘nassathā’’tiādivacanehi apasādeti. Tattha nassathāti gacchatha. Vinassathāti sabbatobhāgena nassatha. Gehe dhanadhaññādīnaṃ nāsanena coriyo, bahumāyatāya dhuttiyo, naṭṭhassatitāya asatiyo, anavaṭṭhitacittatāya lahucittāyo, katavināsanena mittadubbhitāya katassa appaṭikārikāyoti.
एवञ्च पन वत्वा ‘‘इति खो, भिक्खवे, अहं तिरच्छानगतोपि इत्थीनं अकतञ्ञुतं बहुमायतं अनाचारतं दुस्सीलतञ्च जानामि, तदापाहं तासं वसे अवत्तित्वा ता एव अत्तनो वसे वत्तेमी’’ति इमाय कथाय तेसं भिक्खूनं अनभिरतिं हरित्वा सत्था तुण्ही अहोसि। तस्मिं खणे द्वे काळकोकिला सामिकं दण्डकेन उक्खिपित्वा हेट्ठाभागादीसु चतस्सो चतस्सो हुत्वा तं पदेसं आगमिंसु। ते भिक्खू तापि दिस्वा सत्थारं पुच्छिंसु। सत्था ‘‘पुब्बे, भिक्खवे, मम सहायो पुण्णमुखो नाम फुस्सकोकिलो अहोसि, तस्सायं वंसो’’ति वत्वा पुरिमनयेनेव तेहि भिक्खूहि पुच्छितो आह –
Evañca pana vatvā ‘‘iti kho, bhikkhave, ahaṃ tiracchānagatopi itthīnaṃ akataññutaṃ bahumāyataṃ anācārataṃ dussīlatañca jānāmi, tadāpāhaṃ tāsaṃ vase avattitvā tā eva attano vase vattemī’’ti imāya kathāya tesaṃ bhikkhūnaṃ anabhiratiṃ haritvā satthā tuṇhī ahosi. Tasmiṃ khaṇe dve kāḷakokilā sāmikaṃ daṇḍakena ukkhipitvā heṭṭhābhāgādīsu catasso catasso hutvā taṃ padesaṃ āgamiṃsu. Te bhikkhū tāpi disvā satthāraṃ pucchiṃsu. Satthā ‘‘pubbe, bhikkhave, mama sahāyo puṇṇamukho nāma phussakokilo ahosi, tassāyaṃ vaṃso’’ti vatvā purimanayeneva tehi bhikkhūhi pucchito āha –
‘‘तस्सेव खलु, भो, हिमवतो पब्बतराजस्स पुरत्थिमदिसाभागे सुसुखुमसुनिपुणगिरिप्पभवहरितुपयन्तियो’’ति।
‘‘Tasseva khalu, bho, himavato pabbatarājassa puratthimadisābhāge susukhumasunipuṇagirippabhavaharitupayantiyo’’ti.
तत्थ सुट्ठु सुखुमसण्हसलिलताय सुसुखुमसुनिपुणा, गिरि एतासं पभवोति गिरिप्पभवा , हिमवन्ततो सन्दमानहरिततिणमिस्सओघताय हरिता, कुणालदहं उपगमनेन उपयन्तियोति सुसुखुमसुनिपुणगिरिप्पभवहरितुपयन्तियो, एवरूपा नदियो यस्मिं सन्दन्तीति अत्थो।
Tattha suṭṭhu sukhumasaṇhasalilatāya susukhumasunipuṇā, giri etāsaṃ pabhavoti girippabhavā , himavantato sandamānaharitatiṇamissaoghatāya haritā, kuṇāladahaṃ upagamanena upayantiyoti susukhumasunipuṇagirippabhavaharitupayantiyo, evarūpā nadiyo yasmiṃ sandantīti attho.
इदानि यं कुणालदहं ता उपयन्ति, तत्थ पुप्फानि वण्णेन्तो आह –
Idāni yaṃ kuṇāladahaṃ tā upayanti, tattha pupphāni vaṇṇento āha –
‘‘उप्पलपदुमकुमुदनलिनसतपत्तसोगन्धिकमन्दालकसम्पतिविरुळ्ह- सुचिगन्ठमनुञ्ञमावकप्पदेसे’’ति।
‘‘Uppalapadumakumudanalinasatapattasogandhikamandālakasampativiruḷha- suciganṭhamanuññamāvakappadese’’ti.
तत्थ उप्पलन्ति नीलुप्पलं। नलिनन्ति सेतपदुमं। सतपत्तन्ति परिपुण्णसतपत्तपदुमं। सम्पतीति एतेहि सम्पतिविरुळ्हेहि अभिनवजातेहि सुचिगन्धेन चेव मनुञ्ञेन च हदयबन्धनसमत्थताय मावकेन च पदेसेन समन्नागतेति अत्थो।
Tattha uppalanti nīluppalaṃ. Nalinanti setapadumaṃ. Satapattanti paripuṇṇasatapattapadumaṃ. Sampatīti etehi sampativiruḷhehi abhinavajātehi sucigandhena ceva manuññena ca hadayabandhanasamatthatāya māvakena ca padesena samannāgateti attho.
इदानि तस्मिं दहे रुक्खादयो वण्णेन्तो आह –
Idāni tasmiṃ dahe rukkhādayo vaṇṇento āha –
‘‘कुरवकमुचलिन्दकेतकवेदिसवञ्जुलपुन्नागबकुलतिलकपियकहसनसालसळल- चम्पकअसोकनागरुक्खतिरीटिभुजपत्तलोद्दचन्दनोघवने काळागरुपद्मकपियङ्गुदेवदारुकचोचगहने ककुधकुटजअङ्कोलकच्चिकारकणिकारकण्णिकार- कनवेरकोरण्डककोविळारकिंसुकयोधिकवनमल्लिकमनङ्गणमनवज्जभण्डिसुरुचिर- भगिनिमालामल्यधरे जातिसुमनमधुगन्धिकधनुतक्कारितालीसतगरमुसीरकोट्ठकच्छवितते अतिमुत्तकसंकुसुमितलताविततपटिमण्डितप्पदेसे हंसपिलवकादम्बकारण्डवाभिनदिते विज्जाधरसिद्धसमणतापसगणाधिवुट्ठे वरदेवयक्खरक्खसदानवगन्धब्बकिन्नरमहोरगानुचिण्णप्पदेसे – एवरूपे खलु, भो, रम्मे वनसण्डे पुण्णमुखो नाम फुस्सकोकिलो पतिवसति अतिविय मधुरगिरो विलासितनयनो मत्तक्खो।
‘‘Kuravakamucalindaketakavedisavañjulapunnāgabakulatilakapiyakahasanasālasaḷala- campakaasokanāgarukkhatirīṭibhujapattaloddacandanoghavane kāḷāgarupadmakapiyaṅgudevadārukacocagahane kakudhakuṭajaaṅkolakaccikārakaṇikārakaṇṇikāra- kanaverakoraṇḍakakoviḷārakiṃsukayodhikavanamallikamanaṅgaṇamanavajjabhaṇḍisurucira- bhaginimālāmalyadhare jātisumanamadhugandhikadhanutakkāritālīsatagaramusīrakoṭṭhakacchavitate atimuttakasaṃkusumitalatāvitatapaṭimaṇḍitappadese haṃsapilavakādambakāraṇḍavābhinadite vijjādharasiddhasamaṇatāpasagaṇādhivuṭṭhe varadevayakkharakkhasadānavagandhabbakinnaramahoragānuciṇṇappadese – evarūpe khalu, bho, ramme vanasaṇḍe puṇṇamukho nāma phussakokilo pativasati ativiya madhuragiro vilāsitanayano mattakkho.
‘‘तस्सेव खलु, भो, पुण्णमुखस्स फुस्सकोकिलस्स अड्ढुड्ढानि इत्थिसतानि परिचारिका दिजकञ्ञायो। अथ खलु, भो, द्वे दिजकञ्ञायो कट्ठं मुखेन डंसित्वा तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं मज्झे निसीदापेत्वा उड्डेन्ति ‘मा नं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं अद्धानपरियायपथे किलमथो उब्बाहेत्था’ति।
‘‘Tasseva khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa aḍḍhuḍḍhāni itthisatāni paricārikā dijakaññāyo. Atha khalu, bho, dve dijakaññāyo kaṭṭhaṃ mukhena ḍaṃsitvā taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ majjhe nisīdāpetvā uḍḍenti ‘mā naṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ addhānapariyāyapathe kilamatho ubbāhetthā’ti.
‘‘पञ्ञास दिजकञ्ञायो हेट्ठतो हेट्ठतो उड्डेन्ति ‘सचायं पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो सकुणो आसना परिपतिस्सति, मयं तं पक्खेहि पटिग्गहेस्सामा’ति।
‘‘Paññāsa dijakaññāyo heṭṭhato heṭṭhato uḍḍenti ‘sacāyaṃ puṇṇamukho phussakokilo sakuṇo āsanā paripatissati, mayaṃ taṃ pakkhehi paṭiggahessāmā’ti.
‘‘पञ्ञास दिजकञ्ञायो उपरूपरि उड्डेन्ति ‘मा नं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं आतपो परितापेसी’ति।
‘‘Paññāsa dijakaññāyo uparūpari uḍḍenti ‘mā naṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ ātapo paritāpesī’ti.
‘‘पञ्ञास पञ्ञास दिजकञ्ञायो उभतोपस्सेन उड्डेन्ति ‘मानं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं सीतं वा उण्हं वा तिणं वा रजो वा वातो वा उस्सावो वा उपप्फुसी’ति।
‘‘Paññāsa paññāsa dijakaññāyo ubhatopassena uḍḍenti ‘mānaṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ sītaṃ vā uṇhaṃ vā tiṇaṃ vā rajo vā vāto vā ussāvo vā upapphusī’ti.
‘‘पञ्ञास दिजकञ्ञायो पुरतो पुरतो उड्डेन्ति ‘मा नं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं गोपालका वा पसुपालका वा तिणहारका वा कट्ठहारका वा वनकम्मिका वा कट्ठेन वा कठलाय वा पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा सक्खराहि वा पहारमदंसु, मायं पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो गच्छेहि वा लताहि वा रुक्खेहि वा साखाहि वा थम्भेहि वा पासाणेहि वा बलवन्तेहि वा पक्खीहि सङ्गमेसी’ति।
‘‘Paññāsa dijakaññāyo purato purato uḍḍenti ‘mā naṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ gopālakā vā pasupālakā vā tiṇahārakā vā kaṭṭhahārakā vā vanakammikā vā kaṭṭhena vā kaṭhalāya vā pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā sakkharāhi vā pahāramadaṃsu, māyaṃ puṇṇamukho phussakokilo gacchehi vā latāhi vā rukkhehi vā sākhāhi vā thambhehi vā pāsāṇehi vā balavantehi vā pakkhīhi saṅgamesī’ti.
‘‘पञ्ञास दिजकञ्ञायो पच्छतो पच्छतो उड्डेन्ति सण्हाहि सखिलाहि मञ्जूहि मधुराहि वाचाहि समुदाचरन्तियो ‘मायं पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो आसने परियुक्कण्ठी’ति।
‘‘Paññāsa dijakaññāyo pacchato pacchato uḍḍenti saṇhāhi sakhilāhi mañjūhi madhurāhi vācāhi samudācarantiyo ‘māyaṃ puṇṇamukho phussakokilo āsane pariyukkaṇṭhī’ti.
‘‘पञ्ञास दिजकञ्ञायो दिसोदिसं उड्डेन्ति अनेकरुक्खविविधविकतिफलमाहरन्तियो ‘मायं पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो खुदाय परिकिलमित्था’ति।
‘‘Paññāsa dijakaññāyo disodisaṃ uḍḍenti anekarukkhavividhavikatiphalamāharantiyo ‘māyaṃ puṇṇamukho phussakokilo khudāya parikilamitthā’ti.
‘‘अथ खलु, भो, ता दिजकञ्ञायो तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं आरामेनेव आरामं, उय्यानेनेव उय्यानं, नदीतित्थेनेव नदीतित्थं, पब्बतसिखरेनेव पब्बतसिखरं, अम्बवनेनेव अम्बवनं, जम्बुवनेनेव जम्बुवनं, लबुजवनेनेव लबुजवनं, नाळिकेरसञ्चारियेनेव नाळिकेरसञ्चारियं खिप्पमेव अभिसम्भोन्ति रतित्थाय।
‘‘Atha khalu, bho, tā dijakaññāyo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ ārāmeneva ārāmaṃ, uyyāneneva uyyānaṃ, nadītittheneva nadītitthaṃ, pabbatasikhareneva pabbatasikharaṃ, ambavaneneva ambavanaṃ, jambuvaneneva jambuvanaṃ, labujavaneneva labujavanaṃ, nāḷikerasañcāriyeneva nāḷikerasañcāriyaṃ khippameva abhisambhonti ratitthāya.
‘‘अथ खलु, भो, पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो ताहि दिजकञ्ञाहि दिवसं परिब्यूळ्हो एवं पसंसति ‘साधु साधु, भगिनियो, एतं खो भगिनियो तुम्हाकं पतिरूपं कुलधीतानं, यं तुम्हे भत्तारं परिचरेय्याथा’ति।
‘‘Atha khalu, bho, puṇṇamukho phussakokilo tāhi dijakaññāhi divasaṃ paribyūḷho evaṃ pasaṃsati ‘sādhu sādhu, bhaginiyo, etaṃ kho bhaginiyo tumhākaṃ patirūpaṃ kuladhītānaṃ, yaṃ tumhe bhattāraṃ paricareyyāthā’ti.
‘‘अथ खलु, भो, पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो येन कुणालो सकुणो तेनुपसङ्कमि। अद्दसंसु खो कुणालस्स सकुणस्स परिचारिका दिजकञ्ञायो तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं दूरतोव आगच्छन्तं, दिस्वान येन पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो तेनुपसङ्कमिंसु, उपसङ्कमित्वा तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं एतदवोचुं – ‘अयं, सम्म पुण्णमुख, कुणालो सकुणो अतिविय फरुसो अतिविय फरुसवाचो, अप्पेव नाम तवम्पि आगम्म पियवाचं लभेय्यामा’ति। ‘अप्पेव नाम भगिनियो’ति वत्वा येन कुणालो सकुणो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा कुणालेन सकुणेन सद्धिं पटिसम्मोदित्वा एकमन्तं निसीदि, एकमन्तं निसिन्नो खो पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो तं कुणालं सकुणं एतदवोच – ‘किस्स त्वं, सम्म कुणाल, इत्थीनं सुजातानं कुलधीतानं सम्मापटिपन्नानं मिच्छापटिपन्नोसि, अमनापभाणीनम्पि किर, सम्म कुणाल, इत्थीनं मनापभाणिना भवितब्बं, किमङ्गं पन मनापभाणीन’न्ति।
‘‘Atha khalu, bho, puṇṇamukho phussakokilo yena kuṇālo sakuṇo tenupasaṅkami. Addasaṃsu kho kuṇālassa sakuṇassa paricārikā dijakaññāyo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ dūratova āgacchantaṃ, disvāna yena puṇṇamukho phussakokilo tenupasaṅkamiṃsu, upasaṅkamitvā taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ etadavocuṃ – ‘ayaṃ, samma puṇṇamukha, kuṇālo sakuṇo ativiya pharuso ativiya pharusavāco, appeva nāma tavampi āgamma piyavācaṃ labheyyāmā’ti. ‘Appeva nāma bhaginiyo’ti vatvā yena kuṇālo sakuṇo tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā kuṇālena sakuṇena saddhiṃ paṭisammoditvā ekamantaṃ nisīdi, ekamantaṃ nisinno kho puṇṇamukho phussakokilo taṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ etadavoca – ‘kissa tvaṃ, samma kuṇāla, itthīnaṃ sujātānaṃ kuladhītānaṃ sammāpaṭipannānaṃ micchāpaṭipannosi, amanāpabhāṇīnampi kira, samma kuṇāla, itthīnaṃ manāpabhāṇinā bhavitabbaṃ, kimaṅgaṃ pana manāpabhāṇīna’nti.
‘‘एवं वुत्ते कुणालो सकुणो तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं एवं अपसादेसि – ‘नस्स त्वं, सम्म जम्म वसल, विनस्स त्वं, सम्म जम्म वसल, को नु तया वियत्तो जायाजिनेना’ति। एवं अपसादितो च पन पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो ततोयेव पटिनिवत्ति।
‘‘Evaṃ vutte kuṇālo sakuṇo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ evaṃ apasādesi – ‘nassa tvaṃ, samma jamma vasala, vinassa tvaṃ, samma jamma vasala, ko nu tayā viyatto jāyājinenā’ti. Evaṃ apasādito ca pana puṇṇamukho phussakokilo tatoyeva paṭinivatti.
‘‘अथ खलु, भो, पुण्णमुखस्स फुस्सकोकिलस्स अपरेन समयेन नचिरस्सेव खरो आबाधो उप्पज्जि, लोहितपक्खन्दिका बाळ्हा वेदना वत्तन्ति मारणन्तिका। अथ खलु, भो, पुण्णमुखस्स फुस्सकोकिलस्स परिचारिकानं दिजकञ्ञानं एतदहोसि – ‘आबाधिको खो अयं पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो, अप्पेव नाम इमम्हा आबाधा वुट्ठहेय्या’ति एकं अदुतियं ओहाय येन कुणालो सकुणो तेनुपसङ्कमिंसु। अद्दसा खो कुणालो सकुणो ता दिजकञ्ञायो दूरतोव आगच्छन्तियो, दिस्वान ता दिजकञ्ञायो एतदवोच – ‘कहं पन तुम्हं वसलियो भत्ता’ति। ‘आबाधिको खो, सम्म कुणाल, पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो अप्पेव नाम तम्हा आबाधा वुट्ठहेय्या’ति। एवं वुत्ते कुणालो सकुणो ता दिजकञ्ञायो एवं अपसादेसि – ‘नस्सथ तुम्हे वसलियो, विनस्सथ तुम्हे वसलियो चोरियो धुत्तियो असतियो लहुचित्तायो कतस्स अप्पटिकारिकायो अनिलो विय येनकामंगमायो’ति वत्वा येन पुण्णमुखो फुस्सकोकिलो तेनुपसङ्कमि, उपसङ्कमित्वा तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं एतदवोच – ‘हं, सम्म, पुण्णमुखा’ति। ‘हं, सम्म, कुणाला’ति।
‘‘Atha khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa aparena samayena nacirasseva kharo ābādho uppajji, lohitapakkhandikā bāḷhā vedanā vattanti māraṇantikā. Atha khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa paricārikānaṃ dijakaññānaṃ etadahosi – ‘ābādhiko kho ayaṃ puṇṇamukho phussakokilo, appeva nāma imamhā ābādhā vuṭṭhaheyyā’ti ekaṃ adutiyaṃ ohāya yena kuṇālo sakuṇo tenupasaṅkamiṃsu. Addasā kho kuṇālo sakuṇo tā dijakaññāyo dūratova āgacchantiyo, disvāna tā dijakaññāyo etadavoca – ‘kahaṃ pana tumhaṃ vasaliyo bhattā’ti. ‘Ābādhiko kho, samma kuṇāla, puṇṇamukho phussakokilo appeva nāma tamhā ābādhā vuṭṭhaheyyā’ti. Evaṃ vutte kuṇālo sakuṇo tā dijakaññāyo evaṃ apasādesi – ‘nassatha tumhe vasaliyo, vinassatha tumhe vasaliyo coriyo dhuttiyo asatiyo lahucittāyo katassa appaṭikārikāyo anilo viya yenakāmaṃgamāyo’ti vatvā yena puṇṇamukho phussakokilo tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ etadavoca – ‘haṃ, samma, puṇṇamukhā’ti. ‘Haṃ, samma, kuṇālā’ti.
‘‘अथ खलु, भो, कुणालो सकुणो तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं पक्खेहि च मुखतुण्डकेन च परिग्गहेत्वा वुट्ठापेत्वा नानाभेसज्जानि पायापेसि। अथ खलु, भो, पुण्णमुखस्स फुस्सकोकिलस्स सो आबाधो पटिप्पस्सम्भी’’ति।
‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ pakkhehi ca mukhatuṇḍakena ca pariggahetvā vuṭṭhāpetvā nānābhesajjāni pāyāpesi. Atha khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa so ābādho paṭippassambhī’’ti.
तत्थ पियकाति सेतपुप्फा। हसनाति ह-कारो सन्धिकरो, असनायेव। तिरीटीति एका रुक्खजाति। चन्दनाति रत्तसुरभिचन्दना। ओघवनेति एतेसं ओघेन घटाय समन्नागतवने। देवदारुकचोचगहनेति देवदारुरुक्खेहि चेव कदलीहि च गहने। कच्चिकाराति एका रुक्खजाति। कणिकाराति महापुप्फा। कण्णिकाराति खुद्दकपुप्फा। किंसुकाति वातघातका। योधिकाति यूथिका। वनमल्लिकमनङ्गणमनवज्जभण्डिसुरुचिरभगिनिमालामल्यधरेति मल्लिकानञ्च अनङ्गणानं अनवज्जानञ्च भण्डीनं सुरुचिरानञ्च भगिनीनं पुप्फेहि माल्यधारयमाने। धनुतक्कारीति धनुपाटलि। तालीसाति तालीसपत्तरुक्खा। कच्छविततेति एतेहि जातिसुमनादीहि वितते नदिकच्छपब्बतकच्छे। संकुसुमितलताति तेसु तेसु ठानेसु सुट्ठु कुसुमितअतिमुत्तकेहि चेव नानाविधलताहि च विततपटिमण्डितपदेसे। गणाधिवुट्ठेति एतेसं विज्जाधरादीनं गणेहि अधिवुट्ठे। पुण्णमुखोति मुखपरिपुण्णताय पुण्णमुखो। परेहि फुट्ठताय फुस्सकोकिलो। विलासितनयनोति विलासितनेत्तो। मत्तक्खोति यथा मत्तानं अक्खीनि रत्तानि होन्ति, एवं रत्तक्खो, पमाणयुत्तनेत्तो वा।
Tattha piyakāti setapupphā. Hasanāti ha-kāro sandhikaro, asanāyeva. Tirīṭīti ekā rukkhajāti. Candanāti rattasurabhicandanā. Oghavaneti etesaṃ oghena ghaṭāya samannāgatavane. Devadārukacocagahaneti devadārurukkhehi ceva kadalīhi ca gahane. Kaccikārāti ekā rukkhajāti. Kaṇikārāti mahāpupphā. Kaṇṇikārāti khuddakapupphā. Kiṃsukāti vātaghātakā. Yodhikāti yūthikā. Vanamallikamanaṅgaṇamanavajjabhaṇḍisurucirabhaginimālāmalyadhareti mallikānañca anaṅgaṇānaṃ anavajjānañca bhaṇḍīnaṃ surucirānañca bhaginīnaṃ pupphehi mālyadhārayamāne. Dhanutakkārīti dhanupāṭali. Tālīsāti tālīsapattarukkhā. Kacchavitateti etehi jātisumanādīhi vitate nadikacchapabbatakacche. Saṃkusumitalatāti tesu tesu ṭhānesu suṭṭhu kusumitaatimuttakehi ceva nānāvidhalatāhi ca vitatapaṭimaṇḍitapadese. Gaṇādhivuṭṭheti etesaṃ vijjādharādīnaṃ gaṇehi adhivuṭṭhe. Puṇṇamukhoti mukhaparipuṇṇatāya puṇṇamukho. Parehi phuṭṭhatāya phussakokilo. Vilāsitanayanoti vilāsitanetto. Mattakkhoti yathā mattānaṃ akkhīni rattāni honti, evaṃ rattakkho, pamāṇayuttanetto vā.
भगिनियोति अरियवोहारेन आलपनं। परिचरेय्याथाति सकलदिवसं गहेत्वा विचरेय्याथ। इति सो पियकथं कथेत्वा उय्योजेति। कदाचि पन कुणालो सपरिवारो पुण्णमुखं दस्सनाय गच्छति, कदाचि पुण्णमुखो कुणालस्स सन्तिकं आगच्छति। तेनाह ‘‘अथ खलु, भो’’ति। सम्माति वयस्स। आगम्माति पटिच्च उपनिस्साय। लभेय्यामाति कुणालस्स सन्तिका पियवचनं लभेय्याम। अप्पेव नामाति अपि नाम लभेय्याथ, वक्खामि नन्ति। सुजातानन्ति समजातिकानं।
Bhaginiyoti ariyavohārena ālapanaṃ. Paricareyyāthāti sakaladivasaṃ gahetvā vicareyyātha. Iti so piyakathaṃ kathetvā uyyojeti. Kadāci pana kuṇālo saparivāro puṇṇamukhaṃ dassanāya gacchati, kadāci puṇṇamukho kuṇālassa santikaṃ āgacchati. Tenāha ‘‘atha khalu, bho’’ti. Sammāti vayassa. Āgammāti paṭicca upanissāya. Labheyyāmāti kuṇālassa santikā piyavacanaṃ labheyyāma. Appeva nāmāti api nāma labheyyātha, vakkhāmi nanti. Sujātānanti samajātikānaṃ.
नस्साति पलाय। जम्माति लामक। वियत्तोति को नु तया सदिसो अञ्ञो ब्यत्तो नाम अत्थि। जायाजिनेनाति जायाजितेन, अयमेव वा पाठो। एवं इत्थिपराजितेन तया सदिसो को नाम ब्यत्तो अत्थीति तं पुन एवरूपस्स वचनस्स अभणनत्थाय अपसादेति। ततोयेवाति ‘‘कुद्धो मे कुणालो’’ति चिन्तेत्वा ततोयेव पटिनिवत्ति, सो निवत्तित्वा सपरिवारो अत्तनो निवासट्ठानमेव अगमासि।
Nassāti palāya. Jammāti lāmaka. Viyattoti ko nu tayā sadiso añño byatto nāma atthi. Jāyājinenāti jāyājitena, ayameva vā pāṭho. Evaṃ itthiparājitena tayā sadiso ko nāma byatto atthīti taṃ puna evarūpassa vacanassa abhaṇanatthāya apasādeti. Tatoyevāti ‘‘kuddho me kuṇālo’’ti cintetvā tatoyeva paṭinivatti, so nivattitvā saparivāro attano nivāsaṭṭhānameva agamāsi.
अप्पेव नामाति संसयपरिवितक्को, इमम्हा आबाधा वुट्ठहेय्य वा नो वाति एवं चिन्तेत्वा तं ओहाय पक्कमिंसु। तुम्हन्ति तुम्हाकं। अप्पेव नामाति तम्हा आबाधा वुट्ठहेय्य वा नो वा, अम्हाकं आगतकाले मतो भविस्सति। मयञ्हि इदानेव सो मरिस्सतीति ञत्वा तुम्हाकं पादपरिचारिका भवितुं आगता। तेनुपसङ्कमीति इमा इत्थियो सामिकस्स मतकाले आगता पटिक्कूला भविस्सामाति तं पहाय आगता, अहं गन्त्वा मम सहायकं पुप्फफलादीनि नानाभेसज्जानि संहरित्वा अरोगं करिस्सामीति चिन्तेत्वा नागबलो महासत्तो आकासे उप्पतित्वा येन सो तेनुपसङ्कमि। हन्ति निपातो, ‘‘जीवसि, सम्मा’’ति पुच्छन्तो एवमाह। इतरोपिस्स ‘‘जीवामी’’ति वदन्तो ‘‘हं सम्मा’’ति आह। पायापेसीति पायेसि। पटिप्पस्सम्भीति वूपसमीति।
Appeva nāmāti saṃsayaparivitakko, imamhā ābādhā vuṭṭhaheyya vā no vāti evaṃ cintetvā taṃ ohāya pakkamiṃsu. Tumhanti tumhākaṃ. Appeva nāmāti tamhā ābādhā vuṭṭhaheyya vā no vā, amhākaṃ āgatakāle mato bhavissati. Mayañhi idāneva so marissatīti ñatvā tumhākaṃ pādaparicārikā bhavituṃ āgatā. Tenupasaṅkamīti imā itthiyo sāmikassa matakāle āgatā paṭikkūlā bhavissāmāti taṃ pahāya āgatā, ahaṃ gantvā mama sahāyakaṃ pupphaphalādīni nānābhesajjāni saṃharitvā arogaṃ karissāmīti cintetvā nāgabalo mahāsatto ākāse uppatitvā yena so tenupasaṅkami. Hanti nipāto, ‘‘jīvasi, sammā’’ti pucchanto evamāha. Itaropissa ‘‘jīvāmī’’ti vadanto ‘‘haṃ sammā’’ti āha. Pāyāpesīti pāyesi. Paṭippassambhīti vūpasamīti.
तापि दिजकञ्ञायो अस्मिं अरोगे जाते आगता। कुणालोपि पुण्णमुखं कतिपाहं फलाफलानि खादापेत्वा तस्स बलप्पत्तकाले, ‘‘सम्म, इदानि त्वं अरोगो, अत्तनो परिचारिकाहि सद्धिं वस, अहम्पि अत्तनो वसनट्ठानं गमिस्सामी’’ति आह। अथ नं सो ‘‘इमा, सम्म, मं बाळ्हगिलानं पहाय पलायन्ति, न मे एताहि धुत्तीहि अत्थो’’ति आह। तं सुत्वा महासत्तो ‘‘तेन हि ते, सम्म, इत्थीनं पापभावं आचिक्खिस्सामी’’ति पुण्णमुखं गहेत्वा हिमवन्तपस्से मनोसिलातलं नेत्वा सत्तयोजनिकसालरुक्खमूले मनोसिलासने निसीदि। एकस्मिं पस्से पुण्णमुखो सपरिवारो निसीदि। सकलहिमवन्ते देवघोसना चरि – ‘‘अज्ज कुणालो सकुणराजा हिमवन्ते मनोसिलासने निसीदित्वा बुद्धलीलाय धम्मं देसेस्सति, तं सुणाथा’’ति। परम्परघोसेन छ कामावचरदेवा सुत्वा येभुय्येन तत्थ सन्निपतिंसु। बहुनागसुपण्णकिन्नरविज्जाधरादीनम्पि देवता तमत्थं उग्घोसेसुं। तदा आनन्दो नाम गिज्झराजा दससहस्सगिज्झपरिवारो गिज्झपब्बते पटिवसति। सोपि तं कोलाहलं सुत्वा ‘‘धम्मं सुणिस्सामी’’ति सपरिवारो आगन्त्वा एकमन्तं निसीदि। नारदोपि पञ्चाभिञ्ञो तापसो दससहस्सतापसपरिवुतो हिमवन्तपदेसे विहरन्तो तं देवघोसनं सुत्वा ‘‘सहायो किर मे कुणालो इत्थीनं अगुणं कथेस्सति, महासमागमो भविस्सति, मयापि तं देसनं सोतुं वट्टती’’ति तापसदससहस्सेन सद्धिं इद्धिया तत्थ गन्त्वा एकमन्तं निसीदि। बुद्धानं देसनासन्निपातसदिसो महासमागमो अहोसि। अथ महासत्तो जातिस्सरञाणेन इत्थिदोसपटिसंयुत्तं अतीतभवे दिट्ठकारणं पुण्णमुखं कायसक्खिं कत्वा कथेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tāpi dijakaññāyo asmiṃ aroge jāte āgatā. Kuṇālopi puṇṇamukhaṃ katipāhaṃ phalāphalāni khādāpetvā tassa balappattakāle, ‘‘samma, idāni tvaṃ arogo, attano paricārikāhi saddhiṃ vasa, ahampi attano vasanaṭṭhānaṃ gamissāmī’’ti āha. Atha naṃ so ‘‘imā, samma, maṃ bāḷhagilānaṃ pahāya palāyanti, na me etāhi dhuttīhi attho’’ti āha. Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘tena hi te, samma, itthīnaṃ pāpabhāvaṃ ācikkhissāmī’’ti puṇṇamukhaṃ gahetvā himavantapasse manosilātalaṃ netvā sattayojanikasālarukkhamūle manosilāsane nisīdi. Ekasmiṃ passe puṇṇamukho saparivāro nisīdi. Sakalahimavante devaghosanā cari – ‘‘ajja kuṇālo sakuṇarājā himavante manosilāsane nisīditvā buddhalīlāya dhammaṃ desessati, taṃ suṇāthā’’ti. Paramparaghosena cha kāmāvacaradevā sutvā yebhuyyena tattha sannipatiṃsu. Bahunāgasupaṇṇakinnaravijjādharādīnampi devatā tamatthaṃ ugghosesuṃ. Tadā ānando nāma gijjharājā dasasahassagijjhaparivāro gijjhapabbate paṭivasati. Sopi taṃ kolāhalaṃ sutvā ‘‘dhammaṃ suṇissāmī’’ti saparivāro āgantvā ekamantaṃ nisīdi. Nāradopi pañcābhiñño tāpaso dasasahassatāpasaparivuto himavantapadese viharanto taṃ devaghosanaṃ sutvā ‘‘sahāyo kira me kuṇālo itthīnaṃ aguṇaṃ kathessati, mahāsamāgamo bhavissati, mayāpi taṃ desanaṃ sotuṃ vaṭṭatī’’ti tāpasadasasahassena saddhiṃ iddhiyā tattha gantvā ekamantaṃ nisīdi. Buddhānaṃ desanāsannipātasadiso mahāsamāgamo ahosi. Atha mahāsatto jātissarañāṇena itthidosapaṭisaṃyuttaṃ atītabhave diṭṭhakāraṇaṃ puṇṇamukhaṃ kāyasakkhiṃ katvā kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
‘‘अथ खलु, भो, कुणालो सकुणो तं पुण्णमुखं फुस्सकोकिलं गिलानवुट्ठितं अचिरवुट्ठितं गेलञ्ञा एतदवोच –
‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ gilānavuṭṭhitaṃ aciravuṭṭhitaṃ gelaññā etadavoca –
‘‘‘दिट्ठा मया, सम्म पुण्णमुख, कण्हा द्वेपितिका पञ्चपतिकाय छट्ठे पुरिसे चित्तं पटिबन्धन्तिया, यदिदं कबन्धे पीठसप्पिम्ही’’’ति। भवति च पनुत्तरेत्थ वाक्यं –
‘‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, kaṇhā dvepitikā pañcapatikāya chaṭṭhe purise cittaṃ paṭibandhantiyā, yadidaṃ kabandhe pīṭhasappimhī’’’ti. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –
२९०.
290.
‘‘अथज्जुनो नकुलो भीमसेनो, युधिट्ठिलो सहदेवो च राजा।
‘‘Athajjuno nakulo bhīmaseno, yudhiṭṭhilo sahadevo ca rājā;
एते पती पञ्च मतिच्च नारी, अकासि खुज्जवामनकेन पाप’न्ति॥
Ete patī pañca maticca nārī, akāsi khujjavāmanakena pāpa’nti.
‘‘दिट्ठा मया, सम्म पुण्णमुख, सच्चतपापी नाम समणी सुसानमज्झे वसन्ती चतुत्थभत्तं परिणामयमाना सुराधुत्तकेन पापमकासि।
‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, saccatapāpī nāma samaṇī susānamajjhe vasantī catutthabhattaṃ pariṇāmayamānā surādhuttakena pāpamakāsi.
‘‘दिट्ठा मया, सम्म पुण्णमुख, काकवती नाम देवी समुद्दमज्झे वसन्ती भरिया वेनतेय्यस्स नटकुवेरेन पापमकासि।
‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, kākavatī nāma devī samuddamajjhe vasantī bhariyā venateyyassa naṭakuverena pāpamakāsi.
‘‘दिट्ठा मया, सम्म पुण्णमुख, कुरुङ्गदेवी नाम लोमसुद्दरी एळिककुमारं कामयमाना छळङ्गकुमारधनन्तेवासिना पापमकासि।
‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, kuruṅgadevī nāma lomasuddarī eḷikakumāraṃ kāmayamānā chaḷaṅgakumāradhanantevāsinā pāpamakāsi.
‘‘एवञ्हेतं मया ञातं, ब्रह्मदत्तस्स मातरं।
‘‘Evañhetaṃ mayā ñātaṃ, brahmadattassa mātaraṃ;
ओहाय कोसलराजं, पञ्चालचण्डेन पापमकासि॥
Ohāya kosalarājaṃ, pañcālacaṇḍena pāpamakāsi.
२९१.
291.
‘‘एता च अञ्ञा च अकंसु पापं, तस्माहमित्थीनं न विस्ससे नप्पसंसे।
‘‘Etā ca aññā ca akaṃsu pāpaṃ, tasmāhamitthīnaṃ na vissase nappasaṃse;
मही यथा जगति समानरत्ता, वसुन्धरा इतरीतरापतिट्ठा।
Mahī yathā jagati samānarattā, vasundharā itarītarāpatiṭṭhā;
सब्बसहा अफन्दना अकुप्पा, तथित्थियो तायो न विस्ससे नरो॥
Sabbasahā aphandanā akuppā, tathitthiyo tāyo na vissase naro.
२९२.
292.
‘‘सीहो यथा लोहितमंसभोजनो, वाळमिगो पञ्चावुधो सुरुद्धो।
‘‘Sīho yathā lohitamaṃsabhojano, vāḷamigo pañcāvudho suruddho;
पसय्हखादी परहिंसने रतो, तथित्थियो तायो न विस्ससे नरो॥
Pasayhakhādī parahiṃsane rato, tathitthiyo tāyo na vissase naro.
‘‘न खलु, सम्म पुण्णमुख, वेसियो नारियो गमनियो, न हेता बन्धकियो नाम, वधिकायो नाम एतायो, यदिदं वेसियो नारियो गमनियो’’ति।
‘‘Na khalu, samma puṇṇamukha, vesiyo nāriyo gamaniyo, na hetā bandhakiyo nāma, vadhikāyo nāma etāyo, yadidaṃ vesiyo nāriyo gamaniyo’’ti.
‘‘चोरो विय वेणिकता मदिराव दिद्धा वाणिजो विय वाचासन्थुतियो इस्ससिङ्गमिव विपरिवत्तायो उरगमिव दुजिव्हायो। सोब्भमिव पटिच्छन्ना पातालमिव दुप्पूरा रक्खसी विय दुत्तोसा यमोवेकन्तहारियो। सिखीरिव सब्बभक्खा नदीरिव सब्बवाही अनिलो विय येनकामंचरा नेरु विय अविसेसकरा विसरुक्खो विय निच्चफलितायोति। भवति च पनुत्तरेत्थ वाक्यं –
‘‘Coro viya veṇikatā madirāva diddhā vāṇijo viya vācāsanthutiyo issasiṅgamiva viparivattāyo uragamiva dujivhāyo. Sobbhamiva paṭicchannā pātālamiva duppūrā rakkhasī viya duttosā yamovekantahāriyo. Sikhīriva sabbabhakkhā nadīriva sabbavāhī anilo viya yenakāmaṃcarā neru viya avisesakarā visarukkho viya niccaphalitāyoti. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –
२९३.
293.
‘‘‘यथा चोरो यथा दिद्धो, वाणिजोव विकत्थनी।
‘‘‘Yathā coro yathā diddho, vāṇijova vikatthanī;
इस्ससिङ्गमिव परिवत्ता, दुजिव्हा उरगो विय॥
Issasiṅgamiva parivattā, dujivhā urago viya.
२९४.
294.
‘‘‘सोब्भमिव पटिच्छन्ना, पातालमिव दुप्पुरा।
‘‘‘Sobbhamiva paṭicchannā, pātālamiva duppurā;
रक्खसी विय दुत्तोसा, यमोवेकन्तहारियो॥
Rakkhasī viya duttosā, yamovekantahāriyo.
२९५.
295.
‘‘यथा सिखी नदी वातो, नेरुनाव समागता।
‘‘Yathā sikhī nadī vāto, nerunāva samāgatā;
विसरुक्खो विय निच्चफला, नासयन्ति घरे भोगं।
Visarukkho viya niccaphalā, nāsayanti ghare bhogaṃ;
रतनन्तकरित्थियो’’’ति॥
Ratanantakaritthiyo’’’ti.
तत्थ गिलानवुट्ठितन्ति पठमं गिलानं पच्छा वुट्ठितं। दिट्ठा मयाति अतीते किर ब्रह्मदत्तो कासिराजा सम्पन्नबलवाहनताय कोसलरज्जं गहेत्वा कोसलराजानं मारेत्वा तस्स अग्गमहेसिं सगब्भं गहेत्वा बाराणसिं गन्त्वा तं अत्तनो अग्गमहेसिं अकासि। सा अपरभागे धीतरं विजायि। रञ्ञो पन पकतिया धीता वा पुत्तो वा नत्थि, सो तुस्सित्वा, ‘‘भद्दे, वरं गण्हाही’’ति आह। सा गहितकं कत्वा ठपेसि। तस्सा पन कुमारिकाय ‘‘कण्हा’’ति नामं करिंसु। अथस्सा वयप्पत्ताय माता तं आह – ‘‘अम्म, पितरा तव वरो दिन्नो, तमहं गहेत्वा ठपेसिं, तव रुच्चनकं वरं गण्हा’’ति। सा ‘‘अम्म, मय्हं अञ्ञं अविज्जमानं नत्थि, पतिग्गहणत्थाय मे सयं वरं कारेही’’ति किलेसबहुलताय हिरोत्तप्पं भिन्दित्वा मातरं आह। सा रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘यथारुचितं पतिं गण्हतू’’ति वत्वा सयं वरं घोसापेसि। राजङ्गणे सब्बालङ्कारपटिमण्डिता बहू पुरिसा सन्निपतिंसु। कण्हा पुप्फसमुग्गं आदाय उत्तरसीहपञ्जरे ठिता ओलोकेन्ती एकम्पि न रोचेसि।
Tattha gilānavuṭṭhitanti paṭhamaṃ gilānaṃ pacchā vuṭṭhitaṃ. Diṭṭhā mayāti atīte kira brahmadatto kāsirājā sampannabalavāhanatāya kosalarajjaṃ gahetvā kosalarājānaṃ māretvā tassa aggamahesiṃ sagabbhaṃ gahetvā bārāṇasiṃ gantvā taṃ attano aggamahesiṃ akāsi. Sā aparabhāge dhītaraṃ vijāyi. Rañño pana pakatiyā dhītā vā putto vā natthi, so tussitvā, ‘‘bhadde, varaṃ gaṇhāhī’’ti āha. Sā gahitakaṃ katvā ṭhapesi. Tassā pana kumārikāya ‘‘kaṇhā’’ti nāmaṃ kariṃsu. Athassā vayappattāya mātā taṃ āha – ‘‘amma, pitarā tava varo dinno, tamahaṃ gahetvā ṭhapesiṃ, tava ruccanakaṃ varaṃ gaṇhā’’ti. Sā ‘‘amma, mayhaṃ aññaṃ avijjamānaṃ natthi, patiggahaṇatthāya me sayaṃ varaṃ kārehī’’ti kilesabahulatāya hirottappaṃ bhinditvā mātaraṃ āha. Sā rañño ārocesi. Rājā ‘‘yathārucitaṃ patiṃ gaṇhatū’’ti vatvā sayaṃ varaṃ ghosāpesi. Rājaṅgaṇe sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā bahū purisā sannipatiṃsu. Kaṇhā pupphasamuggaṃ ādāya uttarasīhapañjare ṭhitā olokentī ekampi na rocesi.
तदा पण्डुराजगोत्ततो अज्जुनो नकुलो भीमसेनो युधिट्ठिलो सहदेवोति इमे पञ्च पण्डुराजपुत्ता तक्कसिलायं दिसापामोक्खस्स आचरियस्स सन्तिके सिप्पं उग्गहेत्वा ‘‘देसचारित्तं जानिस्सामा’’ति विचरन्ता बाराणसिं पत्वा अन्तोनगरे कोलाहलं सुत्वा पुच्छित्वा तमत्थं ञत्वा ‘‘मयम्पि गमिस्सामा’’ति कञ्चनरूपसमानरूपा तत्थ गन्त्वा पटिपाटिया अट्ठंसु। कण्हा ते दिस्वा पञ्चसुपि तेसु पटिबद्धचित्ता हुत्वा पञ्चन्नम्पि सीसेसु मालाचुम्बटकानि खिपित्वा, ‘‘अम्म, इमे पञ्च जने वरेमी’’ति आह। सापि रञ्ञो आरोचेसि। राजा वरस्स दिन्नत्ता ‘‘न लभिस्सती’’ति अवत्वा अनत्तमनोव ‘‘किंजातिका कस्स पुत्ता’’ति पुच्छित्वा पण्डुराजपुत्तभावं ञत्वा तेसं सक्कारं कत्वा तं पादपरिचारिकं अदासि।
Tadā paṇḍurājagottato ajjuno nakulo bhīmaseno yudhiṭṭhilo sahadevoti ime pañca paṇḍurājaputtā takkasilāyaṃ disāpāmokkhassa ācariyassa santike sippaṃ uggahetvā ‘‘desacārittaṃ jānissāmā’’ti vicarantā bārāṇasiṃ patvā antonagare kolāhalaṃ sutvā pucchitvā tamatthaṃ ñatvā ‘‘mayampi gamissāmā’’ti kañcanarūpasamānarūpā tattha gantvā paṭipāṭiyā aṭṭhaṃsu. Kaṇhā te disvā pañcasupi tesu paṭibaddhacittā hutvā pañcannampi sīsesu mālācumbaṭakāni khipitvā, ‘‘amma, ime pañca jane varemī’’ti āha. Sāpi rañño ārocesi. Rājā varassa dinnattā ‘‘na labhissatī’’ti avatvā anattamanova ‘‘kiṃjātikā kassa puttā’’ti pucchitvā paṇḍurājaputtabhāvaṃ ñatvā tesaṃ sakkāraṃ katvā taṃ pādaparicārikaṃ adāsi.
सा सत्तभूमिकपासादे ते किलेसवसेन सङ्गण्हि। एको पनस्सा परिचारको खुज्जो पीठसप्पी अत्थि। सा पञ्च राजपुत्ते किलेसवसेन सङ्गण्हित्वा तेसं बहि निक्खन्तकाले ओकासं लभित्वा किलेसेन अनुडय्हमाना खुज्जेन सद्धिं पापं करोति, तेन च सद्धिं कथेन्ती – ‘‘मय्हं तया सदिसो पियो नत्थि, राजपुत्ते मारापेत्वा तेसं गललोहितेन तव पादे मक्खापेस्सामी’’ति वदति। इतरेसुपि जेट्ठभातिकेन मिस्सीभूतकाले – ‘‘इमेहि चतूहि त्वमेव मय्हं पियतरो, मया जीवितम्पि तवत्थाय परिच्चत्तं, मम पितु अच्चयेन तुय्हञ्ञेव रज्जं दापेस्सामी’’ति वदति। इतरेहि सद्धिं मिस्सीभूतकालेपि एसेव नयो। ते ‘‘अयं अम्हे पियायति, इस्सरियञ्च नो एतं निस्साय जात’’न्ति तस्सा अतिविय तुस्सन्ति।
Sā sattabhūmikapāsāde te kilesavasena saṅgaṇhi. Eko panassā paricārako khujjo pīṭhasappī atthi. Sā pañca rājaputte kilesavasena saṅgaṇhitvā tesaṃ bahi nikkhantakāle okāsaṃ labhitvā kilesena anuḍayhamānā khujjena saddhiṃ pāpaṃ karoti, tena ca saddhiṃ kathentī – ‘‘mayhaṃ tayā sadiso piyo natthi, rājaputte mārāpetvā tesaṃ galalohitena tava pāde makkhāpessāmī’’ti vadati. Itaresupi jeṭṭhabhātikena missībhūtakāle – ‘‘imehi catūhi tvameva mayhaṃ piyataro, mayā jīvitampi tavatthāya pariccattaṃ, mama pitu accayena tuyhaññeva rajjaṃ dāpessāmī’’ti vadati. Itarehi saddhiṃ missībhūtakālepi eseva nayo. Te ‘‘ayaṃ amhe piyāyati, issariyañca no etaṃ nissāya jāta’’nti tassā ativiya tussanti.
सा एकदिवसं आबाधिका अहोसि। अथ नं ते परिवारेत्वा एको सीसं सम्बाहन्तो निसीदि, सेसा एकेकं हत्थञ्च पादञ्च। खुज्जो पन पादमूले निसीदि। सा सीसं सम्बाहमानस्स जेट्ठभातिकस्स अज्जुनकुमारस्स – ‘‘मय्हं तया पियतरो नत्थि, जीवमाना तुय्हं जीविस्सामि, पितु अच्चयेन तुय्हं रज्जं दापेस्सामी’’ति सीसेन सञ्ञं ददमाना तं सङ्गण्हि, इतरेसम्पि हत्थपादेहि तथेव सञ्ञं अदासि। खुज्जस्स पन – ‘‘त्वञ्ञेव मम पियो, तवत्थाय अहं जीविस्सामी’’ति जिव्हाय सञ्ञं अदासि। ते सब्बेपि पुब्बे कथितभावेन ताय सञ्ञाय तमत्थं जानिंसु। तेसु सेसा अत्तनो दिन्नसञ्ञायेव जानिंसु। अज्जुनकुमारो पन तस्सा हत्थपादजिव्हाविकारे दिस्वा – ‘‘यथा मय्हं, एवं सेसानम्पि इमाय सञ्ञा दिन्ना भविस्सति, खुज्जेन चापि सद्धिं एतिस्साय सन्थवेन भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा भातरो गहेत्वा बहि निक्खमित्वा पुच्छि – ‘‘दिट्ठा वो पञ्चपतिका मम सीसविकारं दस्सेन्ती’’ति? ‘‘आम, दिट्ठा’’ति। ‘‘किंकारणं जानाथा’’ति? ‘‘न जानामा’’ति। ‘‘इदं नामेत्थ कारणं, तुम्हाकं पन हत्थपादेहि दिन्नसञ्ञाय कारणं जानाथा’’ति? ‘‘आम, जानामा’’ति। ‘‘अम्हाकम्पि तेनेव कारणेन अदासि, खुज्जस्स जिव्हाविकारेन सञ्ञादानस्स कारणं जानाथा’’ति? ‘‘न जानामा’’ति। अथ नेसं आचिक्खित्वा ‘‘इमिनापि सद्धिं एताय पापकम्मं कत’’न्ति वत्वा तेसु असद्दहन्तेसु खुज्जं पक्कोसित्वा पुच्छि। सो सब्बं पवत्तिं कथेसि।
Sā ekadivasaṃ ābādhikā ahosi. Atha naṃ te parivāretvā eko sīsaṃ sambāhanto nisīdi, sesā ekekaṃ hatthañca pādañca. Khujjo pana pādamūle nisīdi. Sā sīsaṃ sambāhamānassa jeṭṭhabhātikassa ajjunakumārassa – ‘‘mayhaṃ tayā piyataro natthi, jīvamānā tuyhaṃ jīvissāmi, pitu accayena tuyhaṃ rajjaṃ dāpessāmī’’ti sīsena saññaṃ dadamānā taṃ saṅgaṇhi, itaresampi hatthapādehi tatheva saññaṃ adāsi. Khujjassa pana – ‘‘tvaññeva mama piyo, tavatthāya ahaṃ jīvissāmī’’ti jivhāya saññaṃ adāsi. Te sabbepi pubbe kathitabhāvena tāya saññāya tamatthaṃ jāniṃsu. Tesu sesā attano dinnasaññāyeva jāniṃsu. Ajjunakumāro pana tassā hatthapādajivhāvikāre disvā – ‘‘yathā mayhaṃ, evaṃ sesānampi imāya saññā dinnā bhavissati, khujjena cāpi saddhiṃ etissāya santhavena bhavitabba’’nti cintetvā bhātaro gahetvā bahi nikkhamitvā pucchi – ‘‘diṭṭhā vo pañcapatikā mama sīsavikāraṃ dassentī’’ti? ‘‘Āma, diṭṭhā’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Na jānāmā’’ti. ‘‘Idaṃ nāmettha kāraṇaṃ, tumhākaṃ pana hatthapādehi dinnasaññāya kāraṇaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma, jānāmā’’ti. ‘‘Amhākampi teneva kāraṇena adāsi, khujjassa jivhāvikārena saññādānassa kāraṇaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Na jānāmā’’ti. Atha nesaṃ ācikkhitvā ‘‘imināpi saddhiṃ etāya pāpakammaṃ kata’’nti vatvā tesu asaddahantesu khujjaṃ pakkositvā pucchi. So sabbaṃ pavattiṃ kathesi.
ते तस्स वचनं सुत्वा तस्सा विगतच्छन्दरागा हुत्वा – ‘‘अहो मातुगामो नाम पापो दुस्सीलो, मादिसे नाम जातिसम्पन्ने सोभग्गप्पत्ते पहाय एवरूपेन जेगुच्छपटिकूलेन खुज्जेन सद्धिं पापकम्मं करोति, को नाम पण्डितजातिको एवं निल्लज्जाहि पापधम्माहि इत्थीहि सद्धिं रमिस्सती’’ति अनेकपरियायेन मातुगामं गरहित्वा ‘‘अलं नो घरावासेना’’ति पञ्च जना हिमवन्तं पविसित्वा पब्बजित्वा कसिणपरिकम्मं कत्वा आयुपरियोसाने यथाकम्मं गता। कुणालो पन सकुणराजा तदा अज्जुनकुमारो अहोसि। तस्मा अत्तना दिट्ठकारणं दस्सेन्तो ‘‘दिट्ठा मया’’तिआदिमाह।
Te tassa vacanaṃ sutvā tassā vigatacchandarāgā hutvā – ‘‘aho mātugāmo nāma pāpo dussīlo, mādise nāma jātisampanne sobhaggappatte pahāya evarūpena jegucchapaṭikūlena khujjena saddhiṃ pāpakammaṃ karoti, ko nāma paṇḍitajātiko evaṃ nillajjāhi pāpadhammāhi itthīhi saddhiṃ ramissatī’’ti anekapariyāyena mātugāmaṃ garahitvā ‘‘alaṃ no gharāvāsenā’’ti pañca janā himavantaṃ pavisitvā pabbajitvā kasiṇaparikammaṃ katvā āyupariyosāne yathākammaṃ gatā. Kuṇālo pana sakuṇarājā tadā ajjunakumāro ahosi. Tasmā attanā diṭṭhakāraṇaṃ dassento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.
तत्थ द्वेपितिकाति कोसलरञ्ञो च कासिरञ्ञो च वसेनेतं वुत्तं। पञ्चपतिकायाति पञ्चपतिका, य-कारो निपातमत्तो। पटिबन्धन्तियाति पटिबन्धमाना। कबन्धेति तस्स किर गीवा ओनमित्वा उरं अल्लीना, तस्मा छिन्नसीसो विय खायति। पञ्च मतिच्चाति एते पञ्च अतिक्कमित्वा। खुज्जवामनकेनाति खुज्जेन वामनकेन।
Tattha dvepitikāti kosalarañño ca kāsirañño ca vasenetaṃ vuttaṃ. Pañcapatikāyāti pañcapatikā, ya-kāro nipātamatto. Paṭibandhantiyāti paṭibandhamānā. Kabandheti tassa kira gīvā onamitvā uraṃ allīnā, tasmā chinnasīso viya khāyati. Pañca maticcāti ete pañca atikkamitvā. Khujjavāmanakenāti khujjena vāmanakena.
इदं वत्वा अपरानिपि दिट्ठपुब्बानि दस्सेन्तो पुन ‘‘दिट्ठा’’तिआदिमाह। तत्थ दुतियवत्थुस्मिं ताव अयं विभावना – अतीते किर बाराणसिं निस्साय सच्चतपापी नाम सेतसमणी सुसाने पण्णसालं कारेत्वा तत्थ वसमाना चत्तारि भत्तानि अतिक्कमित्वा भुञ्जति, सकलनगरे चन्दो विय सूरियो विय च पाकटा अहोसि। बाराणसिवासिनो खिपित्वापि खलित्वापि ‘‘नमो सच्चतपापिया’’ति वदन्ति। अथेकस्मिं छणकाले पठमदिवसे ताव सुवण्णकारा गणबन्धेन एकस्मिं पदेसे मण्डपं कत्वा मच्छमंससुरागन्धमालादीनि आहरित्वा सुरापानं आरभिंसु। अथेको सुवण्णकारो सुरापिट्ठकं छड्डेन्तो – ‘‘नमो सच्चतपापिया’’ति वत्वा एकेन पण्डितेन – ‘‘अम्भो अन्धबाल, चलचित्ताय इत्थिया नमो करोसि, अहो बालो’’ति वुत्ते – ‘‘सम्म, मा एवं अवच, मा निरयसंवत्तनिकं कम्मं करी’’ति आह। अथ नं सो ‘‘दुब्बुद्धि तुण्ही होहि, सहस्सेन अब्भुतं करोहि, अहं ते सच्चतपापिं इतो सत्तमे दिवसे अलङ्कतपटियत्तं इमस्मिंयेव ठाने निसिन्नो सुरापिट्ठकं गाहापेत्वा सुरं पिविस्सामि , मातुगामो धुवसीलो नाम नत्थी’’ति आह। सो ‘‘न सक्खिस्ससी’’ति वत्वा तेन सद्धिं सहस्सेन अब्भुतमकासि। सो तं अञ्ञेसं सुवण्णकारानं आरोचेत्वा पुनदिवसे पातोव तापसवेसेन सुसानं पविसित्वा तस्सा वसनट्ठानस्स अविदूरे सूरियं नमस्सन्तो अट्ठासि।
Idaṃ vatvā aparānipi diṭṭhapubbāni dassento puna ‘‘diṭṭhā’’tiādimāha. Tattha dutiyavatthusmiṃ tāva ayaṃ vibhāvanā – atīte kira bārāṇasiṃ nissāya saccatapāpī nāma setasamaṇī susāne paṇṇasālaṃ kāretvā tattha vasamānā cattāri bhattāni atikkamitvā bhuñjati, sakalanagare cando viya sūriyo viya ca pākaṭā ahosi. Bārāṇasivāsino khipitvāpi khalitvāpi ‘‘namo saccatapāpiyā’’ti vadanti. Athekasmiṃ chaṇakāle paṭhamadivase tāva suvaṇṇakārā gaṇabandhena ekasmiṃ padese maṇḍapaṃ katvā macchamaṃsasurāgandhamālādīni āharitvā surāpānaṃ ārabhiṃsu. Atheko suvaṇṇakāro surāpiṭṭhakaṃ chaḍḍento – ‘‘namo saccatapāpiyā’’ti vatvā ekena paṇḍitena – ‘‘ambho andhabāla, calacittāya itthiyā namo karosi, aho bālo’’ti vutte – ‘‘samma, mā evaṃ avaca, mā nirayasaṃvattanikaṃ kammaṃ karī’’ti āha. Atha naṃ so ‘‘dubbuddhi tuṇhī hohi, sahassena abbhutaṃ karohi, ahaṃ te saccatapāpiṃ ito sattame divase alaṅkatapaṭiyattaṃ imasmiṃyeva ṭhāne nisinno surāpiṭṭhakaṃ gāhāpetvā suraṃ pivissāmi , mātugāmo dhuvasīlo nāma natthī’’ti āha. So ‘‘na sakkhissasī’’ti vatvā tena saddhiṃ sahassena abbhutamakāsi. So taṃ aññesaṃ suvaṇṇakārānaṃ ārocetvā punadivase pātova tāpasavesena susānaṃ pavisitvā tassā vasanaṭṭhānassa avidūre sūriyaṃ namassanto aṭṭhāsi.
सा भिक्खाय गच्छमाना नं दिस्वा – ‘‘महिद्धिको तापसो भविस्सति, अहं ताव सुसानपस्से वसामि, अयं मज्झे सुसानस्स वसति, भवितब्बमस्सब्भन्तरे सन्तधम्मेन, वन्दिस्सामि न’’न्ति उपसङ्कमित्वा वन्दि। सो नेव ओलोकेसि न आलपि। दुतियदिवसेपि तथेव अकासि। ततियदिवसे पन वन्दितकाले अधोमुखोव ‘‘गच्छाही’’ति आह। चतुत्थदिवसे ‘‘कच्चि भिक्खाय न किलमसी’’ति पटिसन्थारमकासि। सा ‘‘पटिसन्थारो मे लद्धो’’ति तुट्ठा पक्कामि। पञ्चमदिवसे बहुतरं पटिसन्थारं लभित्वा थोकं निसीदित्वा गता। छट्ठे दिवसे पन तं आगन्त्वा वन्दित्वा निसिन्नं – ‘‘भगिनि, किं नु खो अज्ज बाराणसियं महागीतवादितसद्दो’’ति वत्वा – ‘‘अय्य, तुम्हे न जानाथ, नगरे छणो घुट्ठो, तत्थ कीळन्तानं एस सद्दो’’ति वुत्ते – ‘‘एत्थ नामेसो सद्दो’’ति अजानन्तो विय हुत्वा – ‘‘भगिनि, कति भत्तानि अतिक्कमेसी’’ति पुच्छि। ‘‘चत्तारि, अय्य, तुम्हे पन कति अतिक्कमेथा’’ति? ‘‘सत्त भगिनी’’ति। इदं सो मुसा अभासि। देवसिकं हेस रत्तिं भुञ्जति। सो तं ‘‘कति ते भगिनि वस्सानि पब्बजिताया’’ति पुच्छित्वा ताय ‘‘द्वादस वस्सानी’’ति वत्वा ‘‘तुम्हाकं कति वस्सानी’’ति वुत्तो ‘‘इदं मे छट्ठं वस्स’’न्ति आह। अथ नं ‘‘अत्थि पन ते भगिनि सन्तधम्माधिगमो’’ति पुच्छित्वा ‘‘नत्थि, अय्य, तुम्हाकं पन अत्थी’’ति वुत्ते ‘‘मय्हम्पि नत्थी’’ति वत्वा – ‘‘भगिनि, मयं नेव कामसुखं लभाम, न नेक्खम्मसुखं, किं अम्हाकंयेव उण्हो निरयो, महाजनस्स किरियं करोम, अहं गिही भविस्सामि, अत्थि मे मातु सन्तकं धनं, न सक्कोमि दुक्खं अनुभवितु’’न्ति आह। सा तस्स वचनं सुत्वा अत्तनो चलचित्तताय तस्मिं पटिबद्धचित्ता हुत्वा – ‘‘अय्य, अहम्पि उक्कण्ठिता, सचे पन मं न छड्डेस्सथ, अहम्पि गिहिनी भविस्सामी’’ति आह। अथ नं सो ‘‘एहि तं न छड्डेस्सामि, भरिया मे भविस्ससी’’ति तं नगरं पवेसेत्वा संवसित्वा सुरापानमण्डपं गन्त्वा ताय सुरापिट्ठकं गाहापेत्वा सुरं पिवि। इतरो सहस्सं जितो। सा तं पटिच्च पुत्तधीताहि वड्ढि। तदा कुणालो सुराधुत्तको अहोसि। तस्मा अत्तना दिट्ठं पकासेन्तो ‘‘दिट्ठा मया’’तिआदिमाह।
Sā bhikkhāya gacchamānā naṃ disvā – ‘‘mahiddhiko tāpaso bhavissati, ahaṃ tāva susānapasse vasāmi, ayaṃ majjhe susānassa vasati, bhavitabbamassabbhantare santadhammena, vandissāmi na’’nti upasaṅkamitvā vandi. So neva olokesi na ālapi. Dutiyadivasepi tatheva akāsi. Tatiyadivase pana vanditakāle adhomukhova ‘‘gacchāhī’’ti āha. Catutthadivase ‘‘kacci bhikkhāya na kilamasī’’ti paṭisanthāramakāsi. Sā ‘‘paṭisanthāro me laddho’’ti tuṭṭhā pakkāmi. Pañcamadivase bahutaraṃ paṭisanthāraṃ labhitvā thokaṃ nisīditvā gatā. Chaṭṭhe divase pana taṃ āgantvā vanditvā nisinnaṃ – ‘‘bhagini, kiṃ nu kho ajja bārāṇasiyaṃ mahāgītavāditasaddo’’ti vatvā – ‘‘ayya, tumhe na jānātha, nagare chaṇo ghuṭṭho, tattha kīḷantānaṃ esa saddo’’ti vutte – ‘‘ettha nāmeso saddo’’ti ajānanto viya hutvā – ‘‘bhagini, kati bhattāni atikkamesī’’ti pucchi. ‘‘Cattāri, ayya, tumhe pana kati atikkamethā’’ti? ‘‘Satta bhaginī’’ti. Idaṃ so musā abhāsi. Devasikaṃ hesa rattiṃ bhuñjati. So taṃ ‘‘kati te bhagini vassāni pabbajitāyā’’ti pucchitvā tāya ‘‘dvādasa vassānī’’ti vatvā ‘‘tumhākaṃ kati vassānī’’ti vutto ‘‘idaṃ me chaṭṭhaṃ vassa’’nti āha. Atha naṃ ‘‘atthi pana te bhagini santadhammādhigamo’’ti pucchitvā ‘‘natthi, ayya, tumhākaṃ pana atthī’’ti vutte ‘‘mayhampi natthī’’ti vatvā – ‘‘bhagini, mayaṃ neva kāmasukhaṃ labhāma, na nekkhammasukhaṃ, kiṃ amhākaṃyeva uṇho nirayo, mahājanassa kiriyaṃ karoma, ahaṃ gihī bhavissāmi, atthi me mātu santakaṃ dhanaṃ, na sakkomi dukkhaṃ anubhavitu’’nti āha. Sā tassa vacanaṃ sutvā attano calacittatāya tasmiṃ paṭibaddhacittā hutvā – ‘‘ayya, ahampi ukkaṇṭhitā, sace pana maṃ na chaḍḍessatha, ahampi gihinī bhavissāmī’’ti āha. Atha naṃ so ‘‘ehi taṃ na chaḍḍessāmi, bhariyā me bhavissasī’’ti taṃ nagaraṃ pavesetvā saṃvasitvā surāpānamaṇḍapaṃ gantvā tāya surāpiṭṭhakaṃ gāhāpetvā suraṃ pivi. Itaro sahassaṃ jito. Sā taṃ paṭicca puttadhītāhi vaḍḍhi. Tadā kuṇālo surādhuttako ahosi. Tasmā attanā diṭṭhaṃ pakāsento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.
ततियवत्थुस्मिं अतीतकथा चतुक्कनिपाते काकवतीजातकवण्णनायं (जा॰ अट्ठ॰ ३.४.काकवतीजातकवण्णना) वित्थारिता। तदा पन कुणालो गरुळो अहोसि। तस्मा अत्तना दिट्ठं पकासेन्तो ‘‘दिट्ठा मया’’तिआदिमाह।
Tatiyavatthusmiṃ atītakathā catukkanipāte kākavatījātakavaṇṇanāyaṃ (jā. aṭṭha. 3.4.kākavatījātakavaṇṇanā) vitthāritā. Tadā pana kuṇālo garuḷo ahosi. Tasmā attanā diṭṭhaṃ pakāsento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.
चतुत्थवत्थुस्मिं अतीते ब्रह्मदत्तो कोसलराजानं वधित्वा रज्जं गहेत्वा तस्स अग्गमहेसिं गब्भिनिं आदाय बाराणसिं पच्चागन्त्वा तस्सा गब्भिनिभावं जानन्तोपि तं अग्गमहेसिं अकासि। सा परिपक्कगब्भा सुवण्णरूपकसदिसं पुत्तं विजायित्वा – ‘‘वुद्धिप्पत्तम्पि नं बाराणसिराजा ‘एस मे पच्चामित्तस्स पुत्तो, किं इमिना’ति मारापेस्सति, मा मे पुत्तो परहत्थे मरतू’’ति चिन्तेत्वा धातिं आह – ‘‘अम्म, इमं दारकं पिलोतिकं अत्थरित्वा आमकसुसाने निपज्जापेत्वा एही’’ति। धाती तथा कत्वा न्हत्वा पच्चागमि। कोसलराजापि मरित्वा पुत्तस्स आरक्खदेवता हुत्वा निब्बत्ति। तस्सानुभावेन एकस्स एळकपालकस्स तस्मिं पदेसे एळके चारेन्तस्स एका एळिका तं कुमारं दिस्वा सिनेहं उप्पादेत्वा खीरं पायेत्वा थोकं चरित्वा पुन गन्त्वा द्वे तयो चत्तारो वारे पायेसि। एळकपालको तस्सा किरियं दिस्वा तं ठानं गन्त्वा तं दारकं दिस्वा पुत्तसिनेहं पच्चुपट्ठपेत्वा नेत्वा अत्तनो भरियाय अदासि। सा पन अपुत्तिका, तेनस्सा थञ्ञं नत्थि, अथ नं एळिकखीरमेव पायेसि। ततो पट्ठाय पन देवसिकं द्वे तिस्सो एळिका मरन्ति। एळकपालो – ‘‘इमस्मिं पटिजग्गियमाने सब्बा एळिका मरिस्सन्ति, किं नो इमिना’’ति तं एकस्मिं मत्तिकाभाजने निपज्जापेत्वा अपरेन पिदहित्वा मासचुण्णेन मुखं निब्बिवरं विलिम्पित्वा नदियं विस्सज्जेसि। तमेनं वुय्हमानं हेट्ठातित्थे राजनिवेसने जिण्णपटिसङ्खारको एको चण्डालो सपजापतिको मकचिं धोवन्तो दिस्वाव वेगेन गन्त्वा आहरित्वा तीरे ठपेत्वा ‘‘किमेत्था’’ति विवरित्वा ओलोकेन्तो दारकं पस्सि। भरियापिस्स अपुत्तिका, तस्सा तस्मिं पुत्तसिनेहो निब्बत्ति, अथ नं गेहं नेत्वा पटिजग्गि। तं सत्तट्ठवस्सकालतो पट्ठाय मातापितरो राजकुलं गच्छन्ता आदाय गच्छन्ति। सोळसवस्सकालतो पन पट्ठाय स्वेव बहुलं गन्त्वा जिण्णपटिसङ्खरणं करोति।
Catutthavatthusmiṃ atīte brahmadatto kosalarājānaṃ vadhitvā rajjaṃ gahetvā tassa aggamahesiṃ gabbhiniṃ ādāya bārāṇasiṃ paccāgantvā tassā gabbhinibhāvaṃ jānantopi taṃ aggamahesiṃ akāsi. Sā paripakkagabbhā suvaṇṇarūpakasadisaṃ puttaṃ vijāyitvā – ‘‘vuddhippattampi naṃ bārāṇasirājā ‘esa me paccāmittassa putto, kiṃ iminā’ti mārāpessati, mā me putto parahatthe maratū’’ti cintetvā dhātiṃ āha – ‘‘amma, imaṃ dārakaṃ pilotikaṃ attharitvā āmakasusāne nipajjāpetvā ehī’’ti. Dhātī tathā katvā nhatvā paccāgami. Kosalarājāpi maritvā puttassa ārakkhadevatā hutvā nibbatti. Tassānubhāvena ekassa eḷakapālakassa tasmiṃ padese eḷake cārentassa ekā eḷikā taṃ kumāraṃ disvā sinehaṃ uppādetvā khīraṃ pāyetvā thokaṃ caritvā puna gantvā dve tayo cattāro vāre pāyesi. Eḷakapālako tassā kiriyaṃ disvā taṃ ṭhānaṃ gantvā taṃ dārakaṃ disvā puttasinehaṃ paccupaṭṭhapetvā netvā attano bhariyāya adāsi. Sā pana aputtikā, tenassā thaññaṃ natthi, atha naṃ eḷikakhīrameva pāyesi. Tato paṭṭhāya pana devasikaṃ dve tisso eḷikā maranti. Eḷakapālo – ‘‘imasmiṃ paṭijaggiyamāne sabbā eḷikā marissanti, kiṃ no iminā’’ti taṃ ekasmiṃ mattikābhājane nipajjāpetvā aparena pidahitvā māsacuṇṇena mukhaṃ nibbivaraṃ vilimpitvā nadiyaṃ vissajjesi. Tamenaṃ vuyhamānaṃ heṭṭhātitthe rājanivesane jiṇṇapaṭisaṅkhārako eko caṇḍālo sapajāpatiko makaciṃ dhovanto disvāva vegena gantvā āharitvā tīre ṭhapetvā ‘‘kimetthā’’ti vivaritvā olokento dārakaṃ passi. Bhariyāpissa aputtikā, tassā tasmiṃ puttasineho nibbatti, atha naṃ gehaṃ netvā paṭijaggi. Taṃ sattaṭṭhavassakālato paṭṭhāya mātāpitaro rājakulaṃ gacchantā ādāya gacchanti. Soḷasavassakālato pana paṭṭhāya sveva bahulaṃ gantvā jiṇṇapaṭisaṅkharaṇaṃ karoti.
रञ्ञो च अग्गमहेसिया कुरुङ्गदेवी नाम धीता अहोसि उत्तमरूपधरा। सा तस्स दिट्ठकालतो पट्ठाय तस्मिं पटिबद्धचित्ता हुत्वा अञ्ञत्थ अनभिरता तस्स कम्मकरणट्ठानमेव आगच्छति। तेसं अभिण्हदस्सनेन अञ्ञमञ्ञं पटिबद्धचित्तानं अन्तोराजकुलेयेव पटिच्छन्नोकासे अज्झाचारो पवत्ति। गच्छन्ते काले परिचारिकायो ञत्वा रञ्ञो आरोचेसुं। राजा कुज्झित्वा अमच्चे सन्निपातेत्वा – ‘‘इमिना चण्डालपुत्तेन इदं नाम कतं, इमस्स कत्तब्बं जानाथा’’ति आह। अमच्चा ‘‘महापराधो एस, नानाविधकम्मकारणा कारेत्वा पच्छा मारेतुं वट्टती’’ति वदिंसु। तस्मिं खणे कुमारस्स पिता आरक्खदेवता तस्सेव कुमारस्स मातु सरीरे अधिमुच्चि। सा देवतानुभावेन राजानं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘महाराज, नायं कुमारो चण्डालो, एस कुमारो मम कुच्छिम्हि निब्बत्तो कोसलरञ्ञो पुत्तो, अहं ‘पुत्तो मे मतो’ति तुम्हाकं मुसा अवचं, अहमेतं ‘तुम्हाकं पच्चामित्तस्स पुत्तो’ति धातिया दत्वा आमकसुसाने छड्डापेसिं, अथ नं एको एळकपालको पटिजग्गि, सो अत्तनो एळिकासु मरन्तीसु नदिया पवाहेसि, अथ नं वुय्हमानं तुम्हाकं गेहे जिण्णपटिसङ्खारको चण्डालो दिस्वा पोसेसि, सचे न सद्दहथ, ते सब्बे पक्कोसापेत्वा पुच्छथा’’ति।
Rañño ca aggamahesiyā kuruṅgadevī nāma dhītā ahosi uttamarūpadharā. Sā tassa diṭṭhakālato paṭṭhāya tasmiṃ paṭibaddhacittā hutvā aññattha anabhiratā tassa kammakaraṇaṭṭhānameva āgacchati. Tesaṃ abhiṇhadassanena aññamaññaṃ paṭibaddhacittānaṃ antorājakuleyeva paṭicchannokāse ajjhācāro pavatti. Gacchante kāle paricārikāyo ñatvā rañño ārocesuṃ. Rājā kujjhitvā amacce sannipātetvā – ‘‘iminā caṇḍālaputtena idaṃ nāma kataṃ, imassa kattabbaṃ jānāthā’’ti āha. Amaccā ‘‘mahāparādho esa, nānāvidhakammakāraṇā kāretvā pacchā māretuṃ vaṭṭatī’’ti vadiṃsu. Tasmiṃ khaṇe kumārassa pitā ārakkhadevatā tasseva kumārassa mātu sarīre adhimucci. Sā devatānubhāvena rājānaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘mahārāja, nāyaṃ kumāro caṇḍālo, esa kumāro mama kucchimhi nibbatto kosalarañño putto, ahaṃ ‘putto me mato’ti tumhākaṃ musā avacaṃ, ahametaṃ ‘tumhākaṃ paccāmittassa putto’ti dhātiyā datvā āmakasusāne chaḍḍāpesiṃ, atha naṃ eko eḷakapālako paṭijaggi, so attano eḷikāsu marantīsu nadiyā pavāhesi, atha naṃ vuyhamānaṃ tumhākaṃ gehe jiṇṇapaṭisaṅkhārako caṇḍālo disvā posesi, sace na saddahatha, te sabbe pakkosāpetvā pucchathā’’ti.
राजा धातिं आदिं कत्वा सब्बे पक्कोसापेत्वा पुच्छित्वा तथेव तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘जातिसम्पन्नोयं कुमारो’’ति तुट्ठो तं न्हापेत्वा अलङ्कारापेत्वा तस्सेव धीतरं अदासि। तस्स पन एळिकानं मारितत्ता ‘‘एळिककुमारो’’ति नामं अकंसु। अथस्स राजा ससेनवाहनं दत्वा – ‘‘गच्छ अत्तनो पितु सन्तकं रज्जं गण्हा’’ति तं उय्योजेसि। सोपि कुरुङ्गदेविं आदाय गन्त्वा रज्जे पतिट्ठासि। अथस्स बाराणसिराजा ‘‘अनुग्गहितसिप्पो अय’’न्ति सिप्पसिक्खापनत्थं छळङ्गकुमारं नाम आचरियं पेसेसि। सो तस्स ‘‘आचरियो मे’’ति सेनापतिट्ठानं अदासि। अपरभागे कुरुङ्गदेवी तेन सद्धिं अनाचारमकासि। सेनापतिनोपि परिचारको धनन्तेवासी नाम अत्थि। सो तस्स हत्थे कुरुङ्गदेविया वत्थालङ्कारादीनि पेसेसि। सा तेनपि सद्धिं पापमकासि। कुणालो तं कारणं आहरित्वा दस्सेन्तो ‘‘दिट्ठा मया’’तिआदिमाह।
Rājā dhātiṃ ādiṃ katvā sabbe pakkosāpetvā pucchitvā tatheva taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘jātisampannoyaṃ kumāro’’ti tuṭṭho taṃ nhāpetvā alaṅkārāpetvā tasseva dhītaraṃ adāsi. Tassa pana eḷikānaṃ māritattā ‘‘eḷikakumāro’’ti nāmaṃ akaṃsu. Athassa rājā sasenavāhanaṃ datvā – ‘‘gaccha attano pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhā’’ti taṃ uyyojesi. Sopi kuruṅgadeviṃ ādāya gantvā rajje patiṭṭhāsi. Athassa bārāṇasirājā ‘‘anuggahitasippo aya’’nti sippasikkhāpanatthaṃ chaḷaṅgakumāraṃ nāma ācariyaṃ pesesi. So tassa ‘‘ācariyo me’’ti senāpatiṭṭhānaṃ adāsi. Aparabhāge kuruṅgadevī tena saddhiṃ anācāramakāsi. Senāpatinopi paricārako dhanantevāsī nāma atthi. So tassa hatthe kuruṅgadeviyā vatthālaṅkārādīni pesesi. Sā tenapi saddhiṃ pāpamakāsi. Kuṇālo taṃ kāraṇaṃ āharitvā dassento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.
तत्थ लोमसुद्दरीति लोमराजिया मण्डितउदरा। छळङ्गकुमारधनन्तेवासिनाति एळिककुमारकं पत्थयमानापि छळङ्गकुमारसेनापतिना च तस्सेव परिचारकेन धनन्तेवासिना च सद्धिं पापमकासि। एवं अनाचारा इत्थियो दुस्सीला पापधम्मा, तेनाहं ता नप्पसंसामीति इदं महासत्तो अतीतं आहरित्वा दस्सेसि। सो हि तदा छळङ्गकुमारो अहोसि, तस्मा अत्तना दिट्ठकारणं आहरि।
Tattha lomasuddarīti lomarājiyā maṇḍitaudarā. Chaḷaṅgakumāradhanantevāsināti eḷikakumārakaṃ patthayamānāpi chaḷaṅgakumārasenāpatinā ca tasseva paricārakena dhanantevāsinā ca saddhiṃ pāpamakāsi. Evaṃ anācārā itthiyo dussīlā pāpadhammā, tenāhaṃ tā nappasaṃsāmīti idaṃ mahāsatto atītaṃ āharitvā dassesi. So hi tadā chaḷaṅgakumāro ahosi, tasmā attanā diṭṭhakāraṇaṃ āhari.
पञ्चमवत्थुस्मिम्पि अतीते कोसलराजा बाराणसिरज्जं गहेत्वा बाराणसिरञ्ञो अग्गमहेसिं गब्भिनिम्पि अग्गमहेसिं कत्वा सकनगरमेव गतो । सा अपरभागे पुत्तं विजायि। राजा अपुत्तकत्ता तं पुत्तसिनेहेन पोसेत्वा सब्बसिप्पानि सिक्खापेत्वा वयप्पत्तं ‘‘अत्तनो पितु सन्तकं रज्जं गण्हा’’ति पेसेसि। सो तत्थ गन्त्वा रज्जं कारेसि। अथस्स माता ‘‘पुत्तं पस्सितुकामाम्ही’’ति कोसलराजानं आपुच्छित्वा महापरिवारा बाराणसिं गच्छन्ती द्विन्नं रट्ठानं अन्तरे एकस्मिं निगमे निवासं गण्हि। तत्थेवेको पञ्चालचण्डो नाम ब्राह्मणकुमारो अत्थि अभिरूपो। सो तस्सा पण्णाकारं उपनामेसि। सा तं दिस्वा पटिबद्धचित्ता तेन सद्धिं पापकम्मं कत्वा कतिपाहं तत्थेव वीतिनामेत्वा बाराणसिं गन्त्वा पुत्तं दिस्वा खिप्पं निवत्तित्वा पुन तस्मिंयेव निगमे निवासं गहेत्वा कतिपाहं तेन सद्धिं अनाचारं चरित्वा कोसलनगरं गता। सा ततो पट्ठाय नचिरस्सेव तं तं कारणं वत्वा ‘‘पुत्तस्स सन्तिकं गच्छामी’’ति राजानं आपुच्छित्वा गच्छन्ती च आगच्छन्ती च तस्मिं निगमे अड्ढमासमत्तं तेन सद्धिं अनाचारं चरि। सम्म पुण्णमुख, इत्थियो नामेता दुस्सीला मुसावादिनियोति इदम्पि अतीतं दस्सेन्तो महासत्तो ‘‘एवञ्हेत’’न्तिआदिमाह।
Pañcamavatthusmimpi atīte kosalarājā bārāṇasirajjaṃ gahetvā bārāṇasirañño aggamahesiṃ gabbhinimpi aggamahesiṃ katvā sakanagarameva gato . Sā aparabhāge puttaṃ vijāyi. Rājā aputtakattā taṃ puttasinehena posetvā sabbasippāni sikkhāpetvā vayappattaṃ ‘‘attano pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhā’’ti pesesi. So tattha gantvā rajjaṃ kāresi. Athassa mātā ‘‘puttaṃ passitukāmāmhī’’ti kosalarājānaṃ āpucchitvā mahāparivārā bārāṇasiṃ gacchantī dvinnaṃ raṭṭhānaṃ antare ekasmiṃ nigame nivāsaṃ gaṇhi. Tattheveko pañcālacaṇḍo nāma brāhmaṇakumāro atthi abhirūpo. So tassā paṇṇākāraṃ upanāmesi. Sā taṃ disvā paṭibaddhacittā tena saddhiṃ pāpakammaṃ katvā katipāhaṃ tattheva vītināmetvā bārāṇasiṃ gantvā puttaṃ disvā khippaṃ nivattitvā puna tasmiṃyeva nigame nivāsaṃ gahetvā katipāhaṃ tena saddhiṃ anācāraṃ caritvā kosalanagaraṃ gatā. Sā tato paṭṭhāya nacirasseva taṃ taṃ kāraṇaṃ vatvā ‘‘puttassa santikaṃ gacchāmī’’ti rājānaṃ āpucchitvā gacchantī ca āgacchantī ca tasmiṃ nigame aḍḍhamāsamattaṃ tena saddhiṃ anācāraṃ cari. Samma puṇṇamukha, itthiyo nāmetā dussīlā musāvādiniyoti idampi atītaṃ dassento mahāsatto ‘‘evañheta’’ntiādimāha.
तत्थ ब्रह्मदत्तस्स मातरन्ति बाराणसिरज्जं कारेन्तस्स ब्रह्मदत्तकुमारस्स मातरं। तदा किर कुणालो पञ्चालचण्डो अहोसि, तस्मा तं अत्तना ञातकारणं दस्सेन्तो एवमाह।
Tattha brahmadattassa mātaranti bārāṇasirajjaṃ kārentassa brahmadattakumārassa mātaraṃ. Tadā kira kuṇālo pañcālacaṇḍo ahosi, tasmā taṃ attanā ñātakāraṇaṃ dassento evamāha.
एता चाति, सम्म पुण्णमुख, एताव पञ्च इत्थियो पापमकंसु, न अञ्ञाति सञ्ञं मा करि, अथ खो एता च अञ्ञा च बहू पापकम्मकारिकाति। इमस्मिं ठाने ठत्वा लोके अतिचारिनीनं वत्थूनि कथेतब्बानि। जगतीति यथा जगतिसङ्खाता मही समानरत्ता पटिघाभावेन सब्बेसु समानरत्ता हुत्वा सा वसुन्धरा इतरीतरापतिट्ठा उत्तमानञ्च अधमानञ्च पतिट्ठा होति, तथा इत्थियोपि किलेसवसेन सब्बेसम्पि उत्तमाधमानं पतिट्ठा होन्ति। इत्थियो हि ओकासं लभमाना केनचि सद्धिं पापकं करोन्ति नाम। सब्बसहाति यथा च सा सब्बमेव सहति न फन्दति न कुप्पति न चलति, तथा इत्थियो सब्बेपि पुरिसे लोकस्सादवसेन सहन्ति। सचे तासं कोचि पुरिसो चित्ते पतिट्ठितो होति, तस्स रक्खणत्थं न फन्दन्ति न चलन्ति न कोलाहलं करोन्ति । यथा च सा न कुप्पति न चलति, एवं इत्थियोपि मेथुनधम्मेन न कुप्पन्ति न चलन्ति, न सक्का तेन पूरेतुं।
Etā cāti, samma puṇṇamukha, etāva pañca itthiyo pāpamakaṃsu, na aññāti saññaṃ mā kari, atha kho etā ca aññā ca bahū pāpakammakārikāti. Imasmiṃ ṭhāne ṭhatvā loke aticārinīnaṃ vatthūni kathetabbāni. Jagatīti yathā jagatisaṅkhātā mahī samānarattā paṭighābhāvena sabbesu samānarattā hutvā sā vasundharā itarītarāpatiṭṭhā uttamānañca adhamānañca patiṭṭhā hoti, tathā itthiyopi kilesavasena sabbesampi uttamādhamānaṃ patiṭṭhā honti. Itthiyo hi okāsaṃ labhamānā kenaci saddhiṃ pāpakaṃ karonti nāma. Sabbasahāti yathā ca sā sabbameva sahati na phandati na kuppati na calati, tathā itthiyo sabbepi purise lokassādavasena sahanti. Sace tāsaṃ koci puriso citte patiṭṭhito hoti, tassa rakkhaṇatthaṃ na phandanti na calanti na kolāhalaṃ karonti . Yathā ca sā na kuppati na calati, evaṃ itthiyopi methunadhammena na kuppanti na calanti, na sakkā tena pūretuṃ.
वाळमिगोति दुट्ठमिगो। पञ्चावुधोति मुखस्स चेव चतुन्नञ्च चरणानं वसेनेतं वुत्तं। सुरुद्धोति सुलुद्धो सुफरुसो। तथित्थियोति यथा हि सीहस्स मुखञ्चेव चत्तारो च हत्थपादाति पञ्चावुधानि, तथा इत्थीनम्पि रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बानि पञ्चावुधानि। यथा सो अत्तनो भक्खं गण्हन्तो तेहिपि पञ्चहि गण्हाति, तथा तापि किलेसभक्खं गण्हमाना रूपादीहि आवुधेहि पहरित्वा गण्हन्ति। यथा सो कक्खळो पसय्ह खादति, एवं एतापि कक्खळा पसय्ह खादिका। तथा हेता थिरसीलेपि पुरिसे अत्तनो बलेन पसय्हकारं कत्वा सीलविनासं पापेन्ति। यथा सो परहिंसने रतो, एवमेतापि किलेसवसेन परहिंसने रता। तायोति ता एवं अगुणसम्मन्नागता न विस्ससे नरो।
Vāḷamigoti duṭṭhamigo. Pañcāvudhoti mukhassa ceva catunnañca caraṇānaṃ vasenetaṃ vuttaṃ. Suruddhoti suluddho supharuso. Tathitthiyoti yathā hi sīhassa mukhañceva cattāro ca hatthapādāti pañcāvudhāni, tathā itthīnampi rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbāni pañcāvudhāni. Yathā so attano bhakkhaṃ gaṇhanto tehipi pañcahi gaṇhāti, tathā tāpi kilesabhakkhaṃ gaṇhamānā rūpādīhi āvudhehi paharitvā gaṇhanti. Yathā so kakkhaḷo pasayha khādati, evaṃ etāpi kakkhaḷā pasayha khādikā. Tathā hetā thirasīlepi purise attano balena pasayhakāraṃ katvā sīlavināsaṃ pāpenti. Yathā so parahiṃsane rato, evametāpi kilesavasena parahiṃsane ratā. Tāyoti tā evaṃ aguṇasammannāgatā na vissase naro.
गमनियोति गणिकायो। इदं वुत्तं होति – सम्म पुण्णमुख, यानेतानि इत्थीनं ‘‘वेसियो’’तिआदीनि नामानि, न एतानि तासं सभावनामानि। न हेता वेसियो नाम गमनियो नाम बन्धकियो नाम, सभावनामतो पन वधिकायो नाम एतायो, या एता वेसियो नारियो गमनियोति वुच्चन्ति। वधिकायोति सामिकघातिकायो। स्वायमत्थो महाहंसजातकेन दीपेतब्बो। वुत्तञ्हेतं –
Gamaniyoti gaṇikāyo. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma puṇṇamukha, yānetāni itthīnaṃ ‘‘vesiyo’’tiādīni nāmāni, na etāni tāsaṃ sabhāvanāmāni. Na hetā vesiyo nāma gamaniyo nāma bandhakiyo nāma, sabhāvanāmato pana vadhikāyo nāma etāyo, yā etā vesiyo nāriyo gamaniyoti vuccanti. Vadhikāyoti sāmikaghātikāyo. Svāyamattho mahāhaṃsajātakena dīpetabbo. Vuttañhetaṃ –
‘‘माया चेता मरीची च, सोका रोगा चुपद्दवा।
‘‘Māyā cetā marīcī ca, sokā rogā cupaddavā;
खरा च बन्धना चेता, मच्चुपासा गुहासया।
Kharā ca bandhanā cetā, maccupāsā guhāsayā;
तासु यो विस्ससे पोसो, सो नरेसु नराधमो’’ति॥ (जा॰ २.२१.११८)।
Tāsu yo vissase poso, so naresu narādhamo’’ti. (jā. 2.21.118);
वेणिकताति कतवेणियो। यथा हि मोळिं बन्धित्वा अटवियं ठितचोरो धनं विलुम्पति, एवमेतापि किलेसवसं नेत्वा धनं विलुम्पन्ति। मदिराव दिद्धाति विसमिस्सका सुरा विय। यथा सा विकारं दस्सेति, एवमेतापि अञ्ञेसु पुरिसेसु सारत्ता किच्चाकिच्चं अजानन्तियो अञ्ञस्मिं कत्तब्बे अञ्ञमेव करोन्तियो विकारं दस्सेन्ति। वाचासन्थुतियोति यथा वाणिजो अत्तनो भण्डस्स वण्णमेव भणति, एवमेतापि अत्तनो अगुणं पटिच्छादेत्वा गुणमेव पकासेन्ति। विपरिवत्तायोति यथा इस्समिगस्स सिङ्गं परिवत्तित्वा ठितं, एवं लहुचित्तताय विपरिवत्तायोव होन्ति। उरगमिवाति उरगो विय मुसावादिताय दुजिव्हा नाम। सोब्भमिवाति यथा पदरपटिच्छन्नो गूथकूपो, एवं वत्थालङ्कारपटिच्छन्ना हुत्वा विचरन्ति। यथा च कचवरेहि पटिच्छन्नो आवाटो अक्कन्तो पाददुक्खं जनेति, एवमेतापि विस्सासेन उपसेवियमाना। पातालमिवाति यथा महासमुद्दे पातालं दुप्पूरं, एवमेतापि मेथुनेन विजायनेन अलङ्कारेनाति तीहि दुप्पूरा। तेनेवाह – ‘‘तिण्णं, भिक्खवे, धम्मानं अतित्तो मातुगामो’’तिआदि।
Veṇikatāti kataveṇiyo. Yathā hi moḷiṃ bandhitvā aṭaviyaṃ ṭhitacoro dhanaṃ vilumpati, evametāpi kilesavasaṃ netvā dhanaṃ vilumpanti. Madirāva diddhāti visamissakā surā viya. Yathā sā vikāraṃ dasseti, evametāpi aññesu purisesu sārattā kiccākiccaṃ ajānantiyo aññasmiṃ kattabbe aññameva karontiyo vikāraṃ dassenti. Vācāsanthutiyoti yathā vāṇijo attano bhaṇḍassa vaṇṇameva bhaṇati, evametāpi attano aguṇaṃ paṭicchādetvā guṇameva pakāsenti. Viparivattāyoti yathā issamigassa siṅgaṃ parivattitvā ṭhitaṃ, evaṃ lahucittatāya viparivattāyova honti. Uragamivāti urago viya musāvāditāya dujivhā nāma. Sobbhamivāti yathā padarapaṭicchanno gūthakūpo, evaṃ vatthālaṅkārapaṭicchannā hutvā vicaranti. Yathā ca kacavarehi paṭicchanno āvāṭo akkanto pādadukkhaṃ janeti, evametāpi vissāsena upaseviyamānā. Pātālamivāti yathā mahāsamudde pātālaṃ duppūraṃ, evametāpi methunena vijāyanena alaṅkārenāti tīhi duppūrā. Tenevāha – ‘‘tiṇṇaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ atitto mātugāmo’’tiādi.
रक्खसी वियाति यथा रक्खसी नाम मंसगिद्धताय धनेन न सक्का तोसेतुं, बहुम्पि धनं पटिक्खिपित्वा मंसमेव पत्थेति, एवमेतापि मेथुनगिद्धताय बहुनापि धनेन न तुस्सन्ति, धनं अगणेत्वा मेथुनमेव पत्थेन्ति। यमोवाति यथा यमो एकन्तहरो न किञ्चि परिहरति, एवमेतापि जातिसम्पन्नादीसु न कञ्चि परिहरन्ति, सब्बं किलेसवसेन सीलादिविनासं पापेत्वा दुतियचित्तवारे निरयं उपनेन्ति। सिखीरिवाति यथा सिखी सुचिम्पि असुचिम्पि सब्बं भक्खयति, तथेतापि हीनुत्तमे सब्बे सेवन्ति। नदीउपमायम्पि एसेव नयो। येनका मंचराति भुम्मत्थे करणवचनं, यत्थ एतासं कामो होति, तत्थेव धावन्ति। नेरूति हिमवति एको सुवण्णपब्बतो, तं उपगता काकापि सुवण्णवण्णाव होन्ति। यथा सो, एवं एतापि निब्बिसेसकरा अत्तानं उपगतं एकसदिसं कत्वा पस्सन्ति।
Rakkhasīviyāti yathā rakkhasī nāma maṃsagiddhatāya dhanena na sakkā tosetuṃ, bahumpi dhanaṃ paṭikkhipitvā maṃsameva pattheti, evametāpi methunagiddhatāya bahunāpi dhanena na tussanti, dhanaṃ agaṇetvā methunameva patthenti. Yamovāti yathā yamo ekantaharo na kiñci pariharati, evametāpi jātisampannādīsu na kañci pariharanti, sabbaṃ kilesavasena sīlādivināsaṃ pāpetvā dutiyacittavāre nirayaṃ upanenti. Sikhīrivāti yathā sikhī sucimpi asucimpi sabbaṃ bhakkhayati, tathetāpi hīnuttame sabbe sevanti. Nadīupamāyampi eseva nayo. Yenakā maṃcarāti bhummatthe karaṇavacanaṃ, yattha etāsaṃ kāmo hoti, tattheva dhāvanti. Nerūti himavati eko suvaṇṇapabbato, taṃ upagatā kākāpi suvaṇṇavaṇṇāva honti. Yathā so, evaṃ etāpi nibbisesakarā attānaṃ upagataṃ ekasadisaṃ katvā passanti.
विसरुक्खोति अम्बसदिसो किंपक्करुक्खो। सो निच्चमेव फलति, वण्णादिसम्पन्नो च होति, तेन नं निरासङ्का परिभुञ्जित्वा मरन्ति, एवमेव तापि रूपादिवसेन निच्चफलिता रमणीया विय खायन्ति। सेवियमाना पन पमादं उप्पादेत्वा अपायेसु पातेन्ति। तेन वुत्तं –
Visarukkhoti ambasadiso kiṃpakkarukkho. So niccameva phalati, vaṇṇādisampanno ca hoti, tena naṃ nirāsaṅkā paribhuñjitvā maranti, evameva tāpi rūpādivasena niccaphalitā ramaṇīyā viya khāyanti. Seviyamānā pana pamādaṃ uppādetvā apāyesu pātenti. Tena vuttaṃ –
‘‘आयतिं दोसं नञ्ञाय, यो कामे पटिसेवति।
‘‘Āyatiṃ dosaṃ naññāya, yo kāme paṭisevati;
विपाकन्ते हनन्ति नं, किंपक्कमिव भक्खित’’न्ति॥ (जा॰ १.१.८५)।
Vipākante hananti naṃ, kiṃpakkamiva bhakkhita’’nti. (jā. 1.1.85);
यथा वा विसरुक्खो निच्चफलितो सदा अनत्थावहो होति, एवमेतापि सीलादिविनासनवसेन। यथा विसरुक्खस्स मूलम्पि तचोपि पत्तम्पि पुप्फम्पि फलम्पि विसमेवाति निच्चफलो, तथेव तासं रूपम्पि…पे॰… फोट्ठब्बम्पि विसमेवाति विसरुक्खो विय निच्चफलितायोति।
Yathā vā visarukkho niccaphalito sadā anatthāvaho hoti, evametāpi sīlādivināsanavasena. Yathā visarukkhassa mūlampi tacopi pattampi pupphampi phalampi visamevāti niccaphalo, tatheva tāsaṃ rūpampi…pe… phoṭṭhabbampi visamevāti visarukkho viya niccaphalitāyoti.
‘‘पनुत्तरेत्था’’ति गाथाबन्धेन तमत्थं पाकटं कातुं एवमाह। तत्थ रतनन्तकरित्थियोति सामिकेहि दुक्खसम्भतानं रतनानं अन्तरायकरा इत्थियो एतानि परेसं दत्वा अनाचारं चरन्ति।
‘‘Panuttaretthā’’ti gāthābandhena tamatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ evamāha. Tattha ratanantakaritthiyoti sāmikehi dukkhasambhatānaṃ ratanānaṃ antarāyakarā itthiyo etāni paresaṃ datvā anācāraṃ caranti.
इतो परं नानप्पकारेन अत्तनो धम्मकथाविलासं दस्सेन्तो आह –
Ito paraṃ nānappakārena attano dhammakathāvilāsaṃ dassento āha –
‘‘चत्तारिमानि, सम्म पुण्णमुख, यानि वत्थूनि किच्चे जाते अनत्थचरानि भवन्ति , तानि परकुले न वासेतब्बानि, गोणं धेनुं यानं भरिया। चत्तारि एतानि पण्डितो धनानि घरा न विप्पवासये। भवति च पनुत्तरेत्थ वाक्यं –
‘‘Cattārimāni, samma puṇṇamukha, yāni vatthūni kicce jāte anatthacarāni bhavanti , tāni parakule na vāsetabbāni, goṇaṃ dhenuṃ yānaṃ bhariyā. Cattāri etāni paṇḍito dhanāni gharā na vippavāsaye. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –
२९६.
296.
‘गोणं धेनुञ्च यानञ्च, भरियं ञातिकुले न वासये।
‘Goṇaṃ dhenuñca yānañca, bhariyaṃ ñātikule na vāsaye;
भञ्जन्ति रथं अयानका, अतिवाहेन हनन्ति पुङ्गवं।
Bhañjanti rathaṃ ayānakā, ativāhena hananti puṅgavaṃ;
दोहेन हनन्ति वच्छकं, भरिया ञातिकुले पदुस्सती’’’ति॥
Dohena hananti vacchakaṃ, bhariyā ñātikule padussatī’’’ti.
‘‘छ इमानि, सम्म पुण्णमुख, यानि वत्थूनि किच्चे जाते अनत्थचरानि भवन्ति –
‘‘Cha imāni, samma puṇṇamukha, yāni vatthūni kicce jāte anatthacarāni bhavanti –
२९७.
297.
‘अगुणं धनु ञातिकुले च भरिया, पारं नावा अक्खभग्गञ्च यानं।
‘Aguṇaṃ dhanu ñātikule ca bhariyā, pāraṃ nāvā akkhabhaggañca yānaṃ;
दूरे मित्तो पापसहायको च, किच्चे जाते अनत्थचरानि भवन्ती’’’ति॥
Dūre mitto pāpasahāyako ca, kicce jāte anatthacarāni bhavantī’’’ti.
‘‘अट्ठहि खलु, सम्म पुण्णमुख ठानेहि इत्थी सामिकं अवजानाति – दलिद्दता, आतुरता, जिण्णता, सुरासोण्डता, मुद्धता, पमत्तता, सब्बकिच्चेसु अनुवत्तनता, सब्बधनअनुप्पदानेन। इमेहि खलु, सम्म पुण्णमुख, अट्ठहि ठानेहि इत्थी सामिकं अवजानाति। भवति च पनुत्तरेत्थ वाक्यं –
‘‘Aṭṭhahi khalu, samma puṇṇamukha ṭhānehi itthī sāmikaṃ avajānāti – daliddatā, āturatā, jiṇṇatā, surāsoṇḍatā, muddhatā, pamattatā, sabbakiccesu anuvattanatā, sabbadhanaanuppadānena. Imehi khalu, samma puṇṇamukha, aṭṭhahi ṭhānehi itthī sāmikaṃ avajānāti. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –
२९८.
298.
‘‘‘दलिद्दं आतुरञ्चापि, जिण्णकं सुरसोण्डकं।
‘‘‘Daliddaṃ āturañcāpi, jiṇṇakaṃ surasoṇḍakaṃ;
पमत्तं मुद्धपत्तञ्च, सब्बकिच्चेसु हापनं।
Pamattaṃ muddhapattañca, sabbakiccesu hāpanaṃ;
सब्बकामप्पदानेन, अवजानाति सामिक’’’न्ति॥
Sabbakāmappadānena, avajānāti sāmika’’’nti.
‘‘नवहि खलु, सम्म पुण्णमुख ठानेहि इत्थी पदोसमाहरति – आरामगमनसीला च होति, उय्यानगमनसीला च होति, नदीतित्थगमनसीला च होति, ञातिकुलगमनसीला च होति, परकुलगमनसीला च होति, आदासदुस्समण्डनानुयोगमनुयुत्तसीला च होति, मज्जपायिनी च होति, निल्लोकनसीला च होति, सद्वारट्ठायिनी च होति। इमेहि खलु, सम्म पुण्णमुख, नवहि ठानेहि इत्थी पदोसमाहरति। भवति च पनुत्तरेत्थ वाक्यं –
‘‘Navahi khalu, samma puṇṇamukha ṭhānehi itthī padosamāharati – ārāmagamanasīlā ca hoti, uyyānagamanasīlā ca hoti, nadītitthagamanasīlā ca hoti, ñātikulagamanasīlā ca hoti, parakulagamanasīlā ca hoti, ādāsadussamaṇḍanānuyogamanuyuttasīlā ca hoti, majjapāyinī ca hoti, nillokanasīlā ca hoti, sadvāraṭṭhāyinī ca hoti. Imehi khalu, samma puṇṇamukha, navahi ṭhānehi itthī padosamāharati. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –
२९९.
299.
‘आरामसीला च उय्यानं, नदी ञाति परकुलं।
‘Ārāmasīlā ca uyyānaṃ, nadī ñāti parakulaṃ;
आदासदुस्समण्डनमनुयुत्ता, या चित्थी मज्जपायिनी॥
Ādāsadussamaṇḍanamanuyuttā, yā citthī majjapāyinī.
३००.
300.
‘‘‘या च निल्लोकनसीला, या च सद्वारठायिनी।
‘‘‘Yā ca nillokanasīlā, yā ca sadvāraṭhāyinī;
नवहेतेहि ठानेहि, पदोसमाहरन्ति इत्थियो’’’ति॥
Navahetehi ṭhānehi, padosamāharanti itthiyo’’’ti.
‘‘चत्तालीसाय खलु, सम्म पुण्णमुख, ठानेहि इत्थी पुरिसं अच्चाचरति – विजम्भति, विनमति, विलसति, विलज्जति, नखेन नखं घट्टेति, पादेन पादं अक्कमति, कट्ठेन पथविं विलिखति, दारकं उल्लङ्घति उल्लङ्घापेति , कीळति कीळापेति, चुम्बति चुम्बापेति, भुञ्जति भुञ्जापेति, ददाति, याचति, कतमनुकरोति, उच्चं भासति, नीचं भासति, अविच्चं भासति, विविच्चं भासति, नच्चेन गीतेन वादितेन रोदनेन विलसितेन विभूसितेन जग्घति, पेक्खति, कटिं चालेति, गुय्हभण्डकं सञ्चालेति, ऊरुं विवरति, ऊरुं पिदहति, थनं दस्सेति, कच्छं दस्सेति, नाभिं दस्सेति, अक्खिं निखनति, भमुकं उक्खिपति, ओट्ठं उपलिखति, जिव्हं निल्लालेति, दुस्सं मुञ्चति, दुस्सं पटिबन्धति, सिरसं मुञ्चति, सिरसं बन्धति। इमेहि खलु, सम्म पुण्णमुख, चत्तालीसाय ठानेहि इत्थी पुरिसं अच्चाचरति।
‘‘Cattālīsāya khalu, samma puṇṇamukha, ṭhānehi itthī purisaṃ accācarati – vijambhati, vinamati, vilasati, vilajjati, nakhena nakhaṃ ghaṭṭeti, pādena pādaṃ akkamati, kaṭṭhena pathaviṃ vilikhati, dārakaṃ ullaṅghati ullaṅghāpeti , kīḷati kīḷāpeti, cumbati cumbāpeti, bhuñjati bhuñjāpeti, dadāti, yācati, katamanukaroti, uccaṃ bhāsati, nīcaṃ bhāsati, aviccaṃ bhāsati, viviccaṃ bhāsati, naccena gītena vāditena rodanena vilasitena vibhūsitena jagghati, pekkhati, kaṭiṃ cāleti, guyhabhaṇḍakaṃ sañcāleti, ūruṃ vivarati, ūruṃ pidahati, thanaṃ dasseti, kacchaṃ dasseti, nābhiṃ dasseti, akkhiṃ nikhanati, bhamukaṃ ukkhipati, oṭṭhaṃ upalikhati, jivhaṃ nillāleti, dussaṃ muñcati, dussaṃ paṭibandhati, sirasaṃ muñcati, sirasaṃ bandhati. Imehi khalu, samma puṇṇamukha, cattālīsāya ṭhānehi itthī purisaṃ accācarati.
‘‘पञ्चवीसाय खलु, सम्म पुण्णमुख, ठानेहि इत्थी पदुट्ठा वेदितब्बा भवति – सामिकस्स पवासं वण्णेति, पवुट्ठं न सरति, आगतं नाभिनन्दति, अवण्णं तस्स भणति, वण्णं तस्स न भणति, अनत्थं तस्स चरति, अत्थं तस्स न चरति, अकिच्चं तस्स करोति, किच्चं तस्स न करोति, परिदहित्वा सयति, परम्मुखी निपज्जति, परिवत्तकजाता खो पन होति कुङ्कुमियजाता, दीघं अस्ससति, दुक्खं वेदयति, उच्चारपस्सावं अभिण्हं गच्छति, विलोममाचरति, परपुरिससद्दं सुत्वा कण्णसोतं विवरमोदहति, निहतभोगा खो पन होति, पटिविस्सकेहि सन्थवं करोति, निक्खन्तपादा खो पन होति विसिखानुचारिनी, अतिचारिनी खो पन होति निच्चं सामिके अगारवा पदुट्ठमनसङ्कप्पा, अभिण्हं द्वारे तिट्ठति, कच्छानि अङ्गानि थनानि दस्सेति, दिसोदिसं गन्त्वा पेक्खति। इमेहि खलु सम्म पुण्णमुख, पञ्चवीसाय ठानेहि इत्थी पदुट्ठा वेदितब्बा भवति। भवति च पनुत्तरेत्थ वाक्यं –
‘‘Pañcavīsāya khalu, samma puṇṇamukha, ṭhānehi itthī paduṭṭhā veditabbā bhavati – sāmikassa pavāsaṃ vaṇṇeti, pavuṭṭhaṃ na sarati, āgataṃ nābhinandati, avaṇṇaṃ tassa bhaṇati, vaṇṇaṃ tassa na bhaṇati, anatthaṃ tassa carati, atthaṃ tassa na carati, akiccaṃ tassa karoti, kiccaṃ tassa na karoti, paridahitvā sayati, parammukhī nipajjati, parivattakajātā kho pana hoti kuṅkumiyajātā, dīghaṃ assasati, dukkhaṃ vedayati, uccārapassāvaṃ abhiṇhaṃ gacchati, vilomamācarati, parapurisasaddaṃ sutvā kaṇṇasotaṃ vivaramodahati, nihatabhogā kho pana hoti, paṭivissakehi santhavaṃ karoti, nikkhantapādā kho pana hoti visikhānucārinī, aticārinī kho pana hoti niccaṃ sāmike agāravā paduṭṭhamanasaṅkappā, abhiṇhaṃ dvāre tiṭṭhati, kacchāni aṅgāni thanāni dasseti, disodisaṃ gantvā pekkhati. Imehi khalu samma puṇṇamukha, pañcavīsāya ṭhānehi itthī paduṭṭhā veditabbā bhavati. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –
३०१.
301.
‘पवासं तस्स वण्णेति, गतं तस्स न सोचति।
‘Pavāsaṃ tassa vaṇṇeti, gataṃ tassa na socati;
दिस्वान पतिमागतं नाभिनन्दति, भत्तारवण्णं न कदाचि भासति।
Disvāna patimāgataṃ nābhinandati, bhattāravaṇṇaṃ na kadāci bhāsati;
एते पदुट्ठाय भवन्ति लक्खणा॥
Ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.
३०२.
302.
‘अनत्थं तस्स चरति असञ्ञता, अत्थञ्च हापेति अकिच्चकारिनी।
‘Anatthaṃ tassa carati asaññatā, atthañca hāpeti akiccakārinī;
परिदहित्वा सयति परम्मुखी, एते पदुट्ठाय भवन्ति लक्खणा॥
Paridahitvā sayati parammukhī, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.
३०३.
303.
‘परिवत्तजाता च भवति कुङ्कुमी, दीघञ्च अस्ससति दुक्खवेदिनी।
‘Parivattajātā ca bhavati kuṅkumī, dīghañca assasati dukkhavedinī;
उच्चारपस्सावमभिण्हं गच्छति, एते पदुट्ठाय भवन्ति लक्खणा॥
Uccārapassāvamabhiṇhaṃ gacchati, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.
३०४.
304.
‘विलोममाचरति अकिच्चकारिनी, सद्दं निसामेति परस्स भासतो।
‘Vilomamācarati akiccakārinī, saddaṃ nisāmeti parassa bhāsato;
निहतभोगा च करोति सन्थवं, एते पदुट्ठाय भवन्ति लक्खणा॥
Nihatabhogā ca karoti santhavaṃ, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.
३०५.
305.
‘किच्छेन लद्धं कसिराभतं धनं, वित्तं विनासेति दुक्खेन सम्भतं।
‘Kicchena laddhaṃ kasirābhataṃ dhanaṃ, vittaṃ vināseti dukkhena sambhataṃ;
पटिविस्सकेहि च करोति सन्थवं, एते पदुट्ठाय भवन्ति लक्खणा॥
Paṭivissakehi ca karoti santhavaṃ, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.
३०६.
306.
‘निक्खन्तपादा विसिखानुचारिनी, निच्चञ्च सामिम्हि पदुट्ठमानसा।
‘Nikkhantapādā visikhānucārinī, niccañca sāmimhi paduṭṭhamānasā;
अतिचारिनी होति अपेतगारवा, एते पदुट्ठाय भवन्ति लक्खणा॥
Aticārinī hoti apetagāravā, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.
३०७.
307.
‘अभिक्खणं तिट्ठति द्वारमूले, थनानि कच्छानि च दस्सयन्ती।
‘Abhikkhaṇaṃ tiṭṭhati dvāramūle, thanāni kacchāni ca dassayantī;
दिसोदिसं पेक्खति भन्तचित्ता, एते पदुट्ठाय भवन्ति लक्खणा॥
Disodisaṃ pekkhati bhantacittā, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.
३०८.
308.
‘सब्बा नदी वङ्कगती, सब्बे कट्ठमया वना।
‘Sabbā nadī vaṅkagatī, sabbe kaṭṭhamayā vanā;
सब्बित्थियो करे पापं, लभमाने निवातके॥
Sabbitthiyo kare pāpaṃ, labhamāne nivātake.
३०९.
309.
‘सचे लभेथ खणं वा रहो वा, निवातकं वापि लभेथ तादिसं।
‘Sace labhetha khaṇaṃ vā raho vā, nivātakaṃ vāpi labhetha tādisaṃ;
सब्बाव इत्थी कयिरुं नु पापं, अञ्ञं अलत्थ पीठसप्पिनापि सद्धिं॥
Sabbāva itthī kayiruṃ nu pāpaṃ, aññaṃ alattha pīṭhasappināpi saddhiṃ.
३१०.
310.
‘नरानमारामकरासु नारिसु, अनेकचित्तासु अनिग्गहासु च।
‘Narānamārāmakarāsu nārisu, anekacittāsu aniggahāsu ca;
सब्बत्थ नापीतिकरापि चे सिया, न विस्ससे तित्थसमा हि नारियो’’’ति॥
Sabbattha nāpītikarāpi ce siyā, na vissase titthasamā hi nāriyo’’’ti.
तत्थ गोणं धेनुन्ति लिङ्गविपल्लासेन वुत्तं। ञातिकुले पदुस्सतीति तत्थ सा निब्भया हुत्वा तरुणकालतो पट्ठाय विस्सासकेहि दासादीहिपि सद्धिं अनाचारं चरति, ञातका ञत्वापि निग्गहं न करोन्ति, अत्तनो अकित्तिं परिहरमाना अजानन्ता विय होन्ति। अनत्थचरानीति अचरितब्बानि अत्थानि, अकिच्चकारानीति अत्थो। अगुणन्ति जियारहितं। पापसहायकोति दुम्मित्तो।
Tattha goṇaṃ dhenunti liṅgavipallāsena vuttaṃ. Ñātikule padussatīti tattha sā nibbhayā hutvā taruṇakālato paṭṭhāya vissāsakehi dāsādīhipi saddhiṃ anācāraṃ carati, ñātakā ñatvāpi niggahaṃ na karonti, attano akittiṃ pariharamānā ajānantā viya honti. Anatthacarānīti acaritabbāni atthāni, akiccakārānīti attho. Aguṇanti jiyārahitaṃ. Pāpasahāyakoti dummitto.
दलिद्दताति दलिद्दताय। सेसपदेसुपि एसेव नयो। तत्थ दलिद्दो अलङ्कारादीनं अभावतो किलेसेन सङ्गण्हितुं न सक्कोतीति तं अवजानाति। गिलानो वत्थुकामकिलेसकामेहि सङ्गण्हितुं न सक्कोति। जराजिण्णो कायिकवाचसिकखिड्डारतिसमत्थो न होति। सुरासोण्डो तस्सा हत्थपिळन्धनादीनिपि सुराघरञ्ञेव पवेसेति। मुद्धो अन्धबालो रतिकुसलो न होति। पमत्तो दासिसोण्डो हुत्वा घरदासीहि सद्धिं संवसति, भरियं पन अक्कोसति परिभासति, तेन नं अवजानाति। सब्बकिच्चेसु अनुवत्तन्तं ‘‘अयं नित्तेजो, ममेव अनुवत्तती’’ति तं अक्कोसति परिभासति। यो पन सब्बं धनं अनुप्पदेति कुटुम्बं पटिच्छापेति, तस्स भरिया सब्बं धनसारं हत्थे कत्वा तं दासं विय अवजानाति, इच्छमाना ‘‘को तया अत्थो’’ति घरतोपि नं निक्कड्ढति। मुद्धपत्तन्ति मुद्धभावप्पत्तं।
Daliddatāti daliddatāya. Sesapadesupi eseva nayo. Tattha daliddo alaṅkārādīnaṃ abhāvato kilesena saṅgaṇhituṃ na sakkotīti taṃ avajānāti. Gilāno vatthukāmakilesakāmehi saṅgaṇhituṃ na sakkoti. Jarājiṇṇo kāyikavācasikakhiḍḍāratisamattho na hoti. Surāsoṇḍo tassā hatthapiḷandhanādīnipi surāgharaññeva paveseti. Muddho andhabālo ratikusalo na hoti. Pamatto dāsisoṇḍo hutvā gharadāsīhi saddhiṃ saṃvasati, bhariyaṃ pana akkosati paribhāsati, tena naṃ avajānāti. Sabbakiccesu anuvattantaṃ ‘‘ayaṃ nittejo, mameva anuvattatī’’ti taṃ akkosati paribhāsati. Yo pana sabbaṃ dhanaṃ anuppadeti kuṭumbaṃ paṭicchāpeti, tassa bhariyā sabbaṃ dhanasāraṃ hatthe katvā taṃ dāsaṃ viya avajānāti, icchamānā ‘‘ko tayā attho’’ti gharatopi naṃ nikkaḍḍhati. Muddhapattanti muddhabhāvappattaṃ.
पदोसमाहरतीति सामिके पदोसं आहरति दुस्सति, पापकम्मं करोतीति अत्थो। आरामगमनसीलाति सामिकं आपुच्छा वा अनापुच्छा वा अभिण्हं पुप्फारामादीसु अञ्ञतरं गन्त्वा तत्थ अनाचारं चरित्वा ‘‘अज्ज मया आरामे रुक्खदेवताय बलिकम्मं कत’’न्तिआदीनि वत्वा बालसामिकं सञ्ञापेति। पण्डितो पन ‘‘अद्धा एसा तत्थ अनाचारं चरती’’ति पुन तस्सा गन्तुं न देति। एवं सब्बपदेसुपि अत्थो वेदितब्बो। परकुलन्ति सन्दिट्ठसम्भत्तादीनं गेहं। तं सा ‘‘असुककुले मे वड्ढि पयोजिता अत्थि, तावकालिकं दिन्नकं अत्थि, तं साधेमी’’तिआदीनि वत्वा गच्छति। निल्लोकनसीलाति वातपानन्तरादीहि ओलोकनसीला। सद्वारट्ठायिनीति अत्तनो अङ्गपच्चङ्गानि दस्सेन्ती सद्वारे तिट्ठति।
Padosamāharatīti sāmike padosaṃ āharati dussati, pāpakammaṃ karotīti attho. Ārāmagamanasīlāti sāmikaṃ āpucchā vā anāpucchā vā abhiṇhaṃ pupphārāmādīsu aññataraṃ gantvā tattha anācāraṃ caritvā ‘‘ajja mayā ārāme rukkhadevatāya balikammaṃ kata’’ntiādīni vatvā bālasāmikaṃ saññāpeti. Paṇḍito pana ‘‘addhā esā tattha anācāraṃ caratī’’ti puna tassā gantuṃ na deti. Evaṃ sabbapadesupi attho veditabbo. Parakulanti sandiṭṭhasambhattādīnaṃ gehaṃ. Taṃ sā ‘‘asukakule me vaḍḍhi payojitā atthi, tāvakālikaṃ dinnakaṃ atthi, taṃ sādhemī’’tiādīni vatvā gacchati. Nillokanasīlāti vātapānantarādīhi olokanasīlā. Sadvāraṭṭhāyinīti attano aṅgapaccaṅgāni dassentī sadvāre tiṭṭhati.
अच्चाचरतीति अतिक्कम्म चरति, सामिकस्स सन्तिके ठिताव अञ्ञस्स निमित्तं दस्सेतीति अत्थो। विजम्भतीति ‘‘अहं तं दिस्वा विजम्भिस्सामि, ताय सञ्ञाय ओकासस्स अत्थिभावं वा नत्थिभावं वा जानेय्यासी’’ति पठममेव कतसङ्केता वा हुत्वा अकतसङ्केता वापि ‘‘एवं एस मयि बज्झिस्सती’’ति सामिकस्स पस्से ठिताव विजम्भति विजम्भनं दस्सेति। विनमतीति किञ्चिदेव भूमियं पातेत्वा तं उक्खिपन्ती विय ओनमित्वा पिट्ठिं दस्सेति। विलसतीति गमनादीहि वा इरियापथेहि अलङ्कारेन वा विलासं दस्सेति। विलज्जतीति लज्जन्ती विय वत्थेन सरीरं छादेति, कवाटं वा भित्तिं वा अल्लीयति। नखेनाति पादनखेन पादनखं, हत्थनखेन हत्थनखं घट्टेति। कट्ठेनाति दण्डकेन। दारकन्ति अत्तनो वा पुत्तं अञ्ञस्स वा पुत्तं गहेत्वा उक्खिपति वा उक्खिपापेति वा। कीळतीति सयं वा कीळति, दारकं वा कीळापेति। चुम्बनादीसुपि एसेव नयो। ददातीति तस्स किञ्चिदेव फलं वा पुप्फं वा देति। याचतीति तमेव पटियाचति। अनुकरोतीति दारकेन कतं कतं अनुकरोति। उच्चन्ति महासद्दवसेन वा थोमनवसेन वा उच्चं। नीचन्ति मन्दसद्दवसेन वा अमनापवचनेन वा परिभववचनेन वा नीचं। अविच्चन्ति बहुजनमज्झे अप्पटिच्छन्नं। विविच्चन्ति रहो पटिच्छन्नं। नच्चेनाति एतेहि नच्चादीहि निमित्तं करोति। तत्थ रोदितेन निमित्तकरणेन रत्तिं देवे वस्सन्ते वातपानेन हत्थिं आरोपेत्वा सेट्ठिपुत्तेन नीताय पुरोहितब्राह्मणिया वत्थु कथेतब्बं। जग्घतीति महाहसितं हसति, एवम्पि निमित्तं करोति । कच्छन्ति उपकच्छकं। उपलिखतीति दन्तेहि उपलिखति। सिरसन्ति केसवट्टिं। एवं केसानं मोचनबन्धनेहिपि परपुरिसानं निमित्तं करोति, नियामेत्वा वा अनियामेत्वा वा कोचिदेव सारज्जिस्सतीतिपि करोतियेव।
Accācaratīti atikkamma carati, sāmikassa santike ṭhitāva aññassa nimittaṃ dassetīti attho. Vijambhatīti ‘‘ahaṃ taṃ disvā vijambhissāmi, tāya saññāya okāsassa atthibhāvaṃ vā natthibhāvaṃ vā jāneyyāsī’’ti paṭhamameva katasaṅketā vā hutvā akatasaṅketā vāpi ‘‘evaṃ esa mayi bajjhissatī’’ti sāmikassa passe ṭhitāva vijambhati vijambhanaṃ dasseti. Vinamatīti kiñcideva bhūmiyaṃ pātetvā taṃ ukkhipantī viya onamitvā piṭṭhiṃ dasseti. Vilasatīti gamanādīhi vā iriyāpathehi alaṅkārena vā vilāsaṃ dasseti. Vilajjatīti lajjantī viya vatthena sarīraṃ chādeti, kavāṭaṃ vā bhittiṃ vā allīyati. Nakhenāti pādanakhena pādanakhaṃ, hatthanakhena hatthanakhaṃ ghaṭṭeti. Kaṭṭhenāti daṇḍakena. Dārakanti attano vā puttaṃ aññassa vā puttaṃ gahetvā ukkhipati vā ukkhipāpeti vā. Kīḷatīti sayaṃ vā kīḷati, dārakaṃ vā kīḷāpeti. Cumbanādīsupi eseva nayo. Dadātīti tassa kiñcideva phalaṃ vā pupphaṃ vā deti. Yācatīti tameva paṭiyācati. Anukarotīti dārakena kataṃ kataṃ anukaroti. Uccanti mahāsaddavasena vā thomanavasena vā uccaṃ. Nīcanti mandasaddavasena vā amanāpavacanena vā paribhavavacanena vā nīcaṃ. Aviccanti bahujanamajjhe appaṭicchannaṃ. Viviccanti raho paṭicchannaṃ. Naccenāti etehi naccādīhi nimittaṃ karoti. Tattha roditena nimittakaraṇena rattiṃ deve vassante vātapānena hatthiṃ āropetvā seṭṭhiputtena nītāya purohitabrāhmaṇiyā vatthu kathetabbaṃ. Jagghatīti mahāhasitaṃ hasati, evampi nimittaṃ karoti . Kacchanti upakacchakaṃ. Upalikhatīti dantehi upalikhati. Sirasanti kesavaṭṭiṃ. Evaṃ kesānaṃ mocanabandhanehipi parapurisānaṃ nimittaṃ karoti, niyāmetvā vā aniyāmetvā vā kocideva sārajjissatītipi karotiyeva.
पदुट्ठा वेदितब्बा भवतीति अयं मयि पदुट्ठा कुद्धा, कुज्झित्वा च पन मिच्छाचारं चरतीति पण्डितेन वेदितब्बा भवति। पवासन्ति ‘‘असुकगामे पयुत्तं धनं नस्सति, गच्छ तं साधेहि, वोहारं करोही’’तिआदीनि वत्वा तस्मिं गते अनाचारं चरितुकामा पवासं वण्णेति। अनत्थन्ति अवड्ढिं। अकिच्चन्ति अकत्तब्बयुत्तकं। परिदहित्वाति गाळ्हं निवासेत्वा। परिवत्तकजाताति इतो चितो च परिवत्तमाना। कुङ्कुमियजाताति कोलाहलजाता पादमूले निपन्ना परिचारिका उट्ठापेति, दीपं जालापेति, नानप्पकारं कोलाहलं करोति, तस्स किलेसरतिं नासेति। दुक्खं वेदयतीति सीसं मे रुज्जतीतिआदीनि वदति। विलोममाचरतीति आहारं सीतलं इच्छन्तस्स उण्हं देतीतिआदीनं वसेन पच्चनीकवुत्ति होति। निहतभोगाति सामिकेन दुक्खसम्भतानं भोगानं सुरालोलतादीहि विनासिका। सन्थवन्ति किलेसवसेन सन्थवं करोति। निक्खन्तपादाति जारस्स उपधारणत्थाय निक्खन्तपादा। सामिकेति पतिम्हि अगारवेन च पदुट्ठमानसाय च अतिचारिनी होति।
Paduṭṭhā veditabbā bhavatīti ayaṃ mayi paduṭṭhā kuddhā, kujjhitvā ca pana micchācāraṃ caratīti paṇḍitena veditabbā bhavati. Pavāsanti ‘‘asukagāme payuttaṃ dhanaṃ nassati, gaccha taṃ sādhehi, vohāraṃ karohī’’tiādīni vatvā tasmiṃ gate anācāraṃ caritukāmā pavāsaṃ vaṇṇeti. Anatthanti avaḍḍhiṃ. Akiccanti akattabbayuttakaṃ. Paridahitvāti gāḷhaṃ nivāsetvā. Parivattakajātāti ito cito ca parivattamānā. Kuṅkumiyajātāti kolāhalajātā pādamūle nipannā paricārikā uṭṭhāpeti, dīpaṃ jālāpeti, nānappakāraṃ kolāhalaṃ karoti, tassa kilesaratiṃ nāseti. Dukkhaṃ vedayatīti sīsaṃ me rujjatītiādīni vadati. Vilomamācaratīti āhāraṃ sītalaṃ icchantassa uṇhaṃ detītiādīnaṃ vasena paccanīkavutti hoti. Nihatabhogāti sāmikena dukkhasambhatānaṃ bhogānaṃ surālolatādīhi vināsikā. Santhavanti kilesavasena santhavaṃ karoti. Nikkhantapādāti jārassa upadhāraṇatthāya nikkhantapādā. Sāmiketi patimhi agāravena ca paduṭṭhamānasāya ca aticārinī hoti.
सब्बित्थियोति ठपेत्वा विपस्सनाय तनुकतकिलेसा सेसा सब्बा इत्थियो पापं करेय्युं। लभमानेति लब्भमाने, संविज्जमानेति अत्थो। निवातकेति रहोमन्तनके परिभेदके। खणं वा रहो वाति पापकरणत्थाय ओकासं वा पटिच्छन्नट्ठानं वा। कयिरुं नूति एत्थ नू-ति निपातमत्तं। अलत्थाति अलद्धा। अयमेव वा पाठो, अञ्ञं सम्पन्नपुरिसं अलभित्वा पीठसप्पिनापि ततो पटिक्कूलतरेनापि पापं करेय्युं। आरामकरासूति अभिरतिकारिकासु। अनिग्गहासूति निग्गहेन विनेतुं असक्कुणेय्यासु। तित्थसमाति यथा तित्थं उत्तमाधमेसु न कञ्चि न्हायन्तं वारेति, तथा एतापि रहो वा खणे वा निवातके वा सति न कञ्चि पटिक्खिपन्ति।
Sabbitthiyoti ṭhapetvā vipassanāya tanukatakilesā sesā sabbā itthiyo pāpaṃ kareyyuṃ. Labhamāneti labbhamāne, saṃvijjamāneti attho. Nivātaketi rahomantanake paribhedake. Khaṇaṃ vā rahovāti pāpakaraṇatthāya okāsaṃ vā paṭicchannaṭṭhānaṃ vā. Kayiruṃ nūti ettha nū-ti nipātamattaṃ. Alatthāti aladdhā. Ayameva vā pāṭho, aññaṃ sampannapurisaṃ alabhitvā pīṭhasappināpi tato paṭikkūlatarenāpi pāpaṃ kareyyuṃ. Ārāmakarāsūti abhiratikārikāsu. Aniggahāsūti niggahena vinetuṃ asakkuṇeyyāsu. Titthasamāti yathā titthaṃ uttamādhamesu na kañci nhāyantaṃ vāreti, tathā etāpi raho vā khaṇe vā nivātake vā sati na kañci paṭikkhipanti.
तथा हि अतीते बाराणसियं कण्डरी नाम राजा अहोसि उत्तमरूपधरो। तस्स देवसिकं अमच्चा गन्धकरण्डकसहस्सं आहरन्ति। तेनस्स निवेसने परिभण्डं कत्वा गन्धकरण्डके फालेत्वा गन्धदारूनि कत्वा आहारं पचन्ति। भरियापिस्स अभिरूपा अहोसि नामेन किन्नरा नाम। पुरोहितोपिस्स समवयो पञ्चालचण्डो नाम बुद्धिसम्पन्नो अहोसि। रञ्ञो पन पासादं निस्साय अन्तोपाकारे जम्बुरुक्खो निब्बत्ति, तस्स साखा पाकारमत्थके ओलम्बति। तस्स छायाय जेगुच्छो दुस्सण्ठानो पीठसप्पी वसति। अथेकदिवसं किन्नरा देवी वातपानेन ओलोकेन्ती तं दित्वा पटिबद्धचित्ता हुत्वा रत्तिं राजानं रतिया सङ्गण्हित्वा तस्मिं निद्दं ओक्कन्ते सणिकं उट्ठायासना नानग्गरसभोजनं सुवण्णसरके पक्खिपित्वा उच्छङ्गे कत्वा साटकरज्जुया वातपानेन ओतरित्वा जम्बुं आरुय्ह साखाय ओरुय्ह पीठसप्पिं भोजेत्वा पापं कत्वा आगतमग्गेनेव पासादं आरुय्ह गन्धेहि सरीरं उब्बट्टेत्वा रञ्ञा सद्धिं निपज्जि। एतेनुपायेन निबद्धं तेन सद्धिं पापं करोति। राजा पन न जानाति।
Tathā hi atīte bārāṇasiyaṃ kaṇḍarī nāma rājā ahosi uttamarūpadharo. Tassa devasikaṃ amaccā gandhakaraṇḍakasahassaṃ āharanti. Tenassa nivesane paribhaṇḍaṃ katvā gandhakaraṇḍake phāletvā gandhadārūni katvā āhāraṃ pacanti. Bhariyāpissa abhirūpā ahosi nāmena kinnarā nāma. Purohitopissa samavayo pañcālacaṇḍo nāma buddhisampanno ahosi. Rañño pana pāsādaṃ nissāya antopākāre jamburukkho nibbatti, tassa sākhā pākāramatthake olambati. Tassa chāyāya jeguccho dussaṇṭhāno pīṭhasappī vasati. Athekadivasaṃ kinnarā devī vātapānena olokentī taṃ ditvā paṭibaddhacittā hutvā rattiṃ rājānaṃ ratiyā saṅgaṇhitvā tasmiṃ niddaṃ okkante saṇikaṃ uṭṭhāyāsanā nānaggarasabhojanaṃ suvaṇṇasarake pakkhipitvā ucchaṅge katvā sāṭakarajjuyā vātapānena otaritvā jambuṃ āruyha sākhāya oruyha pīṭhasappiṃ bhojetvā pāpaṃ katvā āgatamaggeneva pāsādaṃ āruyha gandhehi sarīraṃ ubbaṭṭetvā raññā saddhiṃ nipajji. Etenupāyena nibaddhaṃ tena saddhiṃ pāpaṃ karoti. Rājā pana na jānāti.
सो एकदिवसं नगरं पदक्खिणं कत्वा निवेसनं पवेसन्तो जम्बुछायाय सयितं परमकारुञ्ञप्पत्तं पीठसप्पिं दिस्वा पुरोहितं आह – ‘‘पस्सेतं मनुस्सपेत’’न्ति। ‘‘आम, पस्सामि देवा’’ति। ‘‘अपि नु खो, सम्म, एवरूपं पटिक्कूलं काचि इत्थी छन्दरागवसेन उपगच्छेय्या’’ति। तं कथं सुत्वा पीठसप्पी मानं जनेत्वा ‘‘अयं राजा किं कथेति, अत्तनो देविया मम सन्तिकं आगमनं न जानाति मञ्ञे’’ति जम्बुरुक्खस्स अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘सुण सामि, जम्बुरुक्खे निब्बत्तदेवते, ठपेत्वा तं अञ्ञो एतं कारणं न जानाती’’ति आह। पुरोहितो तस्स किरियं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अद्धा रञ्ञो अग्गमहेसी जम्बुरुक्खेन गन्त्वा इमिना सद्धिं पापं करोती’’ति। सो राजानं पुच्छि – ‘‘महाराज, देविया ते रत्तिभागे सरीरसम्फस्सो कीदिसो होती’’ति? ‘‘सम्म, अञ्ञं न पस्सामि, मज्झिमयामे पनस्सा सरीरं सीतलं होती’’ति। ‘‘तेन हि, देव, तिट्ठतु अञ्ञा इत्थी, अग्गमहेसी ते किन्नरादेवी इमिना सद्धिं पापं करोती’’ति। ‘‘सम्म, किं वदेसि, एवरूपा परमविलाससम्पन्ना किं इमिना परमजेगुच्छेन सद्धिं अभिरमिस्सती’’ति? ‘‘तेन हि नं, देव, परिग्गण्हाही’’ति।
So ekadivasaṃ nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā nivesanaṃ pavesanto jambuchāyāya sayitaṃ paramakāruññappattaṃ pīṭhasappiṃ disvā purohitaṃ āha – ‘‘passetaṃ manussapeta’’nti. ‘‘Āma, passāmi devā’’ti. ‘‘Api nu kho, samma, evarūpaṃ paṭikkūlaṃ kāci itthī chandarāgavasena upagaccheyyā’’ti. Taṃ kathaṃ sutvā pīṭhasappī mānaṃ janetvā ‘‘ayaṃ rājā kiṃ katheti, attano deviyā mama santikaṃ āgamanaṃ na jānāti maññe’’ti jamburukkhassa añjaliṃ paggahetvā ‘‘suṇa sāmi, jamburukkhe nibbattadevate, ṭhapetvā taṃ añño etaṃ kāraṇaṃ na jānātī’’ti āha. Purohito tassa kiriyaṃ disvā cintesi – ‘‘addhā rañño aggamahesī jamburukkhena gantvā iminā saddhiṃ pāpaṃ karotī’’ti. So rājānaṃ pucchi – ‘‘mahārāja, deviyā te rattibhāge sarīrasamphasso kīdiso hotī’’ti? ‘‘Samma, aññaṃ na passāmi, majjhimayāme panassā sarīraṃ sītalaṃ hotī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, tiṭṭhatu aññā itthī, aggamahesī te kinnarādevī iminā saddhiṃ pāpaṃ karotī’’ti. ‘‘Samma, kiṃ vadesi, evarūpā paramavilāsasampannā kiṃ iminā paramajegucchena saddhiṃ abhiramissatī’’ti? ‘‘Tena hi naṃ, deva, pariggaṇhāhī’’ti.
सो ‘‘साधू’’ति रत्तिं भुत्तसायमासो ताय सद्धिं निप्पज्जित्वा ‘‘परिग्गण्हिस्सामि न’’न्ति पकतिया निद्दुपगमनवेलाय निद्दुपगतो विय अहोसि। सापि उट्ठाय तथेव अकासि। राजा तस्सा अनुपदञ्ञेव गन्त्वा जम्बुछायं निस्साय अट्ठासि। पीठसप्पी देविया कुज्झित्वा ‘‘त्वं अज्ज अतिचिरायित्वा आगता’’ति हत्थेन कण्णसङ्खलिकं पहरि। अथ नं ‘‘मा मं कुज्झि, सामि, रञ्ञो निद्दुपगमनं ओलोकेसि’’न्ति वत्वा तस्स गेहे पादपरिचारिका विय अहोसि। तेन पनस्सा पहारेन सीहमुखकुण्डलं कण्णतो गळित्वा रञ्ञो पादमूले पति। राजा ‘‘वट्टिस्सति एत्तक’’न्ति तं गहेत्वा गतो। सापि तेन सद्धिं अतिचरित्वा पुरिमनियामेनेव गन्त्वा रञ्ञा सद्धिं निपज्जितुं आरभि। राजा पटिक्खिपित्वा पुनदिवसे ‘‘किन्नरादेवी मया दिन्नं सब्बालङ्कारं अलङ्करित्वा एतू’’ति आणापेसि। सा ‘‘सीहमुखकुण्डलं मे सुवण्णकारस्स सन्तिके’’ति वत्वा नागमि, पुन पेसिते च पन एककुण्डलाव आगमासि । राजा पुच्छि – ‘‘कहं ते कुण्डल’’न्ति? ‘‘सुवण्णकारस्स सन्तिके’’ति । सुवण्णकारं पक्कोसापेत्वा ‘‘किंकारणा इमिस्सा कुण्डलं न देसी’’ति आह। ‘‘नाहं गण्हामि देवा’’ति। राजा तस्सा कुज्झित्वा ‘‘पापे चण्डालि मादिसेन ते सुवण्णकारेन भवितब्ब’’न्ति वत्वा तं कुण्डलं तस्सा पुरथो खिपित्वा पुरोहितं आह – ‘‘सम्म, सच्चं तया वुत्तं, गच्छ सीसमस्सा छेदापेही’’ति। सो तं राजगेहेयेव एकस्मिं पदेसे ठपेत्वा राजानं उपसङ्कमित्वा – ‘‘देव, मा किन्नरादेविया कुज्झित्थ, सब्बा इत्थियो एवरूपायेव। सचेपि इत्थीनं दुस्सीलभावं ञातुकामोसि, दस्सेस्सामि ते एतासं पापकञ्चेव बहुमायाभावञ्च, एहि अञ्ञातकवेसेन जनपदं चरामा’’ति आह।
So ‘‘sādhū’’ti rattiṃ bhuttasāyamāso tāya saddhiṃ nippajjitvā ‘‘pariggaṇhissāmi na’’nti pakatiyā niddupagamanavelāya niddupagato viya ahosi. Sāpi uṭṭhāya tatheva akāsi. Rājā tassā anupadaññeva gantvā jambuchāyaṃ nissāya aṭṭhāsi. Pīṭhasappī deviyā kujjhitvā ‘‘tvaṃ ajja aticirāyitvā āgatā’’ti hatthena kaṇṇasaṅkhalikaṃ pahari. Atha naṃ ‘‘mā maṃ kujjhi, sāmi, rañño niddupagamanaṃ olokesi’’nti vatvā tassa gehe pādaparicārikā viya ahosi. Tena panassā pahārena sīhamukhakuṇḍalaṃ kaṇṇato gaḷitvā rañño pādamūle pati. Rājā ‘‘vaṭṭissati ettaka’’nti taṃ gahetvā gato. Sāpi tena saddhiṃ aticaritvā purimaniyāmeneva gantvā raññā saddhiṃ nipajjituṃ ārabhi. Rājā paṭikkhipitvā punadivase ‘‘kinnarādevī mayā dinnaṃ sabbālaṅkāraṃ alaṅkaritvā etū’’ti āṇāpesi. Sā ‘‘sīhamukhakuṇḍalaṃ me suvaṇṇakārassa santike’’ti vatvā nāgami, puna pesite ca pana ekakuṇḍalāva āgamāsi . Rājā pucchi – ‘‘kahaṃ te kuṇḍala’’nti? ‘‘Suvaṇṇakārassa santike’’ti . Suvaṇṇakāraṃ pakkosāpetvā ‘‘kiṃkāraṇā imissā kuṇḍalaṃ na desī’’ti āha. ‘‘Nāhaṃ gaṇhāmi devā’’ti. Rājā tassā kujjhitvā ‘‘pāpe caṇḍāli mādisena te suvaṇṇakārena bhavitabba’’nti vatvā taṃ kuṇḍalaṃ tassā puratho khipitvā purohitaṃ āha – ‘‘samma, saccaṃ tayā vuttaṃ, gaccha sīsamassā chedāpehī’’ti. So taṃ rājageheyeva ekasmiṃ padese ṭhapetvā rājānaṃ upasaṅkamitvā – ‘‘deva, mā kinnarādeviyā kujjhittha, sabbā itthiyo evarūpāyeva. Sacepi itthīnaṃ dussīlabhāvaṃ ñātukāmosi, dassessāmi te etāsaṃ pāpakañceva bahumāyābhāvañca, ehi aññātakavesena janapadaṃ carāmā’’ti āha.
राजा ‘‘साधू’’ति मातरं रज्जं पटिच्छापेत्वा तेन सद्धिं चारिकं पक्कामि। तेसं योजनं मग्गं गन्त्वा महामग्गे निसिन्नानंयेव एको कुटुम्बिको पुत्तस्सत्थाय मङ्गलं कत्वा एकं कुमारिकं पटिच्छन्नयाने निसीदापेत्वा महन्तेन परिवारेन गच्छति। तं दिस्वा पुरोहितो राजानं आह – ‘‘सचे इच्छसि, इमं कुमारिकं तया सद्धिं पापं कारेतुं सक्का देवा’’ति। ‘‘किं कथेसि, महापरिवारा एसा, न सक्का सम्मा’’ति? पुरोहितो ‘‘तेन हि पस्स, देवा’’ति पुरतो गन्त्वा मग्गतो अविदूरे साणिया परिक्खिपित्वा राजानं अन्तोसाणियं कत्वा सयं मग्गपस्से रोदन्तो निसीदि। अथ नं सो कुटुम्बिको दिस्वा ‘‘तात, कस्मा रोदसी’’ति पुच्छि। ‘‘भरिया मे गरुभारा, तं कुलघरं नेतुं मग्गपटिपन्नोस्मि, तस्सा अन्तरामग्गेयेव गब्भो चलि, एसा अन्तोसाणियं किलमति, काचिस्सा इत्थी सन्तिके नत्थि, मयापि तत्थ गन्तुं न सक्का, न जानामि ‘किं भविस्सती’ति, एकं इत्थिं लद्धुं वट्टती’’ति? ‘‘मा रोदि, बहू मे इत्थियो, एका गमिस्सती’’ति। ‘‘तेन हि अयमेव कुमारिका गच्छतु, एतिस्सापि मङ्गलं भविस्सती’’ति। सो चिन्तेसि – ‘‘सच्चं वदति, सुणिसायपि मे मङ्गलमेव, इमिना हि निमित्तेन सा पुत्तधीताहि वड्ढिस्सती’’ति तमेव पेसेसि। सा तत्थ पविसित्वा राजानं दिस्वाव पटिबद्धचित्ता हुत्वा पापमकासि। राजापिस्सा अङ्गुलिमुद्दिकं अदासि। अथ नं कतकिच्चं निक्खमित्वा आगतं पुच्छिंसु – ‘‘किं विजाता’’ति? ‘‘सुवण्णवण्णं पुत्त’’न्ति। कुटुम्बिको तं आदाय पायासि । पुरोहितोपि रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘दिट्ठा ते, देव, कुमारिकापि एवं पापा, किमङ्गं पन अञ्ञा, अपि पन ते किञ्चि दिन्न’’न्ति पुच्छि। ‘‘आम, अङ्गुलिमुद्दिका दिन्ना’’ति। ‘‘नास्सा तं दस्सामी’’ति वेगेन गन्त्वा यानकं गण्हित्वा ‘‘किमेत’’न्ति वुत्ते ‘‘अयं मे ब्राह्मणिया उस्सीसके ठपितं मुद्दिकं गहेत्वा आगता, देहि, अम्म, मुद्दिक’’न्ति आह। सा तं ददमाना ब्राह्मणं हत्थे नखेन विज्झित्वा ‘‘गण्ह चोरा’’ति अदासि।
Rājā ‘‘sādhū’’ti mātaraṃ rajjaṃ paṭicchāpetvā tena saddhiṃ cārikaṃ pakkāmi. Tesaṃ yojanaṃ maggaṃ gantvā mahāmagge nisinnānaṃyeva eko kuṭumbiko puttassatthāya maṅgalaṃ katvā ekaṃ kumārikaṃ paṭicchannayāne nisīdāpetvā mahantena parivārena gacchati. Taṃ disvā purohito rājānaṃ āha – ‘‘sace icchasi, imaṃ kumārikaṃ tayā saddhiṃ pāpaṃ kāretuṃ sakkā devā’’ti. ‘‘Kiṃ kathesi, mahāparivārā esā, na sakkā sammā’’ti? Purohito ‘‘tena hi passa, devā’’ti purato gantvā maggato avidūre sāṇiyā parikkhipitvā rājānaṃ antosāṇiyaṃ katvā sayaṃ maggapasse rodanto nisīdi. Atha naṃ so kuṭumbiko disvā ‘‘tāta, kasmā rodasī’’ti pucchi. ‘‘Bhariyā me garubhārā, taṃ kulagharaṃ netuṃ maggapaṭipannosmi, tassā antarāmaggeyeva gabbho cali, esā antosāṇiyaṃ kilamati, kācissā itthī santike natthi, mayāpi tattha gantuṃ na sakkā, na jānāmi ‘kiṃ bhavissatī’ti, ekaṃ itthiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Mā rodi, bahū me itthiyo, ekā gamissatī’’ti. ‘‘Tena hi ayameva kumārikā gacchatu, etissāpi maṅgalaṃ bhavissatī’’ti. So cintesi – ‘‘saccaṃ vadati, suṇisāyapi me maṅgalameva, iminā hi nimittena sā puttadhītāhi vaḍḍhissatī’’ti tameva pesesi. Sā tattha pavisitvā rājānaṃ disvāva paṭibaddhacittā hutvā pāpamakāsi. Rājāpissā aṅgulimuddikaṃ adāsi. Atha naṃ katakiccaṃ nikkhamitvā āgataṃ pucchiṃsu – ‘‘kiṃ vijātā’’ti? ‘‘Suvaṇṇavaṇṇaṃ putta’’nti. Kuṭumbiko taṃ ādāya pāyāsi . Purohitopi rañño santikaṃ gantvā ‘‘diṭṭhā te, deva, kumārikāpi evaṃ pāpā, kimaṅgaṃ pana aññā, api pana te kiñci dinna’’nti pucchi. ‘‘Āma, aṅgulimuddikā dinnā’’ti. ‘‘Nāssā taṃ dassāmī’’ti vegena gantvā yānakaṃ gaṇhitvā ‘‘kimeta’’nti vutte ‘‘ayaṃ me brāhmaṇiyā ussīsake ṭhapitaṃ muddikaṃ gahetvā āgatā, dehi, amma, muddika’’nti āha. Sā taṃ dadamānā brāhmaṇaṃ hatthe nakhena vijjhitvā ‘‘gaṇha corā’’ti adāsi.
एवं ब्राह्मणो नानाविधेहि उपायेहि अञ्ञापि बहू अतिचारिनियो रञ्ञो दस्सेत्वा ‘‘इध ताव एत्तकं होतु, अञ्ञत्थ गमिस्साम, देवा’’ति आह। राजा ‘‘सकलजम्बुदीपे चरितेपि सब्बा इत्थियो एवरूपाव भविस्सन्ति, किं नो एताहि, निवत्तामा’’ति बाराणसिमेव पच्चागन्त्वा – ‘‘महाराज, इत्थियो नाम एवं पापधम्मा, पकति एसा एतासं, खमथ, देव, किन्नरादेविया’’ति पुरोहितेन याचितो खमित्वा राजनिवेसनतो नं निक्कड्ढापेसि, ठानतो पन तं अपनेत्वा अञ्ञं अग्गमहेसिं अकासि। तञ्च पीठसप्पिं निक्कड्ढापेत्वा जम्बुसाखं छेदापेसि। तदा कुणालो पञ्चालचण्डो अहोसि। इति अत्तना दिट्ठकारणमेव आहरित्वा दस्सेन्तो गाथमाह –
Evaṃ brāhmaṇo nānāvidhehi upāyehi aññāpi bahū aticāriniyo rañño dassetvā ‘‘idha tāva ettakaṃ hotu, aññattha gamissāma, devā’’ti āha. Rājā ‘‘sakalajambudīpe caritepi sabbā itthiyo evarūpāva bhavissanti, kiṃ no etāhi, nivattāmā’’ti bārāṇasimeva paccāgantvā – ‘‘mahārāja, itthiyo nāma evaṃ pāpadhammā, pakati esā etāsaṃ, khamatha, deva, kinnarādeviyā’’ti purohitena yācito khamitvā rājanivesanato naṃ nikkaḍḍhāpesi, ṭhānato pana taṃ apanetvā aññaṃ aggamahesiṃ akāsi. Tañca pīṭhasappiṃ nikkaḍḍhāpetvā jambusākhaṃ chedāpesi. Tadā kuṇālo pañcālacaṇḍo ahosi. Iti attanā diṭṭhakāraṇameva āharitvā dassento gāthamāha –
३११.
311.
‘‘यं वे दिस्वा कण्डरीकिन्नरानं, सब्बित्थियो न रमन्ति अगारे।
‘‘Yaṃ ve disvā kaṇḍarīkinnarānaṃ, sabbitthiyo na ramanti agāre;
तं तादिसं मच्चं चजित्वा भरिया, अञ्ञं दिस्वा पुरिसं पीठसप्पि’’न्ति॥
Taṃ tādisaṃ maccaṃ cajitvā bhariyā, aññaṃ disvā purisaṃ pīṭhasappi’’nti.
तस्सत्थो – यं वे कण्डरिस्स रञ्ञो किन्नराय देविया चाति इमेसं कण्डरिकिन्नरानं विरागकारणं अहोसि, तं दिस्वा जानितब्बं – सब्बित्थियो अत्तनो सामिकानं न रमन्ति अगारे । तथा हि अञ्ञं पीठसप्पिं पुरिसं दिस्वा तं राजानं तादिसं रतिकुसलं मच्चं चजित्वा भरिया तेन मनुस्सपेतेन सद्धिं पापमकासीति।
Tassattho – yaṃ ve kaṇḍarissa rañño kinnarāya deviyā cāti imesaṃ kaṇḍarikinnarānaṃ virāgakāraṇaṃ ahosi, taṃ disvā jānitabbaṃ – sabbitthiyo attano sāmikānaṃ na ramanti agāre . Tathā hi aññaṃ pīṭhasappiṃ purisaṃ disvā taṃ rājānaṃ tādisaṃ ratikusalaṃ maccaṃ cajitvā bhariyā tena manussapetena saddhiṃ pāpamakāsīti.
अपरोपि अतीते बाराणसियं बको नाम राजा धम्मेन रज्जं कारेसि। तदा बाराणसिया पाचीनद्वारवासिनो एकस्स दलिद्दस्स पञ्चपापी नाम धीता अहोसि। सा किर पुब्बेपि एका दलिद्दधीता मत्तिकं मद्दित्वा गेहे भित्तिं विलिम्पति। अथेको पच्चेकबुद्धो अत्तनो पब्भारपरिभण्डकरणत्थं ‘‘कहं मत्तिकं लभिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘बाराणसियं लद्धुं सक्का’’ति चीवरं पारुपित्वा पत्तहत्थो नगरं पविसित्वा तस्सा अविदूरे अट्ठासि। सा कुज्झित्वा उल्लोकेन्ती पदुट्ठेन मनसा ‘‘मत्तिकम्पि भिक्खती’’ति अवोच। पच्चेकबुद्धो निच्चलोव अहोसि। अथ सा पच्चेकबुद्धं निच्चलितं दिस्वा पुन चित्तं पसादेत्वा, ‘‘समण, मत्तिकम्पि न लभसी’’ति वत्वा महन्तं मत्तिकापिण्डं आहरित्वा पत्ते ठपेसि। सो ताय मत्तिकाय पब्भारे परिभण्डमकासि। सा नचिरस्सेव ततो चवित्वा तस्मिंयेव नगरे बहिद्वारगामे दुग्गतित्थिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। सा दसमासच्चयेन मातु कुच्छितो निक्खमि। तस्सा मत्तिकापिण्डफलेन सरीरं फस्ससम्पन्नं अहोसि, कुज्झित्वा उल्लोकितत्ता पन हत्थपादमुखअक्खिनासानि पापानि विरूपानि अहेसुं। तेन तं ‘‘पञ्चपापी’’त्वेव सञ्जानिंसु।
Aparopi atīte bārāṇasiyaṃ bako nāma rājā dhammena rajjaṃ kāresi. Tadā bārāṇasiyā pācīnadvāravāsino ekassa daliddassa pañcapāpī nāma dhītā ahosi. Sā kira pubbepi ekā daliddadhītā mattikaṃ madditvā gehe bhittiṃ vilimpati. Atheko paccekabuddho attano pabbhāraparibhaṇḍakaraṇatthaṃ ‘‘kahaṃ mattikaṃ labhissāmī’’ti cintetvā ‘‘bārāṇasiyaṃ laddhuṃ sakkā’’ti cīvaraṃ pārupitvā pattahattho nagaraṃ pavisitvā tassā avidūre aṭṭhāsi. Sā kujjhitvā ullokentī paduṭṭhena manasā ‘‘mattikampi bhikkhatī’’ti avoca. Paccekabuddho niccalova ahosi. Atha sā paccekabuddhaṃ niccalitaṃ disvā puna cittaṃ pasādetvā, ‘‘samaṇa, mattikampi na labhasī’’ti vatvā mahantaṃ mattikāpiṇḍaṃ āharitvā patte ṭhapesi. So tāya mattikāya pabbhāre paribhaṇḍamakāsi. Sā nacirasseva tato cavitvā tasmiṃyeva nagare bahidvāragāme duggatitthiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā dasamāsaccayena mātu kucchito nikkhami. Tassā mattikāpiṇḍaphalena sarīraṃ phassasampannaṃ ahosi, kujjhitvā ullokitattā pana hatthapādamukhaakkhināsāni pāpāni virūpāni ahesuṃ. Tena taṃ ‘‘pañcapāpī’’tveva sañjāniṃsu.
अथेकदिवसं बाराणसिराजा रत्तिं अञ्ञातकवेसेन नगरं परिग्गण्हन्तो तं पदेसं गतो। सापि गामदारिकाहि सद्धिं कीळन्ती अजानित्वाव राजानं हत्थे गण्हि। सो तस्सा हत्थसम्फस्सेन सकभावेन सण्ठातुं नासक्खि, दिब्बसम्फस्सेन फुट्ठो विय अहोसि। सो फस्सरागरत्तो तथाविरूपम्पि तं हत्थे गहेत्वा ‘‘कस्स धीतासी’’ति पुच्छित्वा ‘‘द्वारवासिनो’’ति वुत्ते अस्सामिकभावं पुच्छित्वा ‘‘अहं ते सामिको भविस्सामि, गच्छ मातापितरो अनुजानापेही’’ति आह। सा मातापितरो उपगन्त्वा ‘‘एको, अम्म, पुरिसो मं इच्छती’’ति वत्वा ‘‘सोपि दुग्गतो भविस्सति, सचे तादिसम्पि इच्छति, साधू’’ति वुत्ते गन्त्वा मातापितूहि अनुञ्ञातभावं आरोचेसि। सो तस्मिंयेव गेहे ताय सद्धिं वसित्वा पातोव राजनिवेसनं पाविसि। ततो पट्ठायेव अञ्ञातकवेसेन निबद्धं तत्थ गच्छति, अञ्ञं इत्थिं ओलोकेतुम्पि न इच्छति।
Athekadivasaṃ bārāṇasirājā rattiṃ aññātakavesena nagaraṃ pariggaṇhanto taṃ padesaṃ gato. Sāpi gāmadārikāhi saddhiṃ kīḷantī ajānitvāva rājānaṃ hatthe gaṇhi. So tassā hatthasamphassena sakabhāvena saṇṭhātuṃ nāsakkhi, dibbasamphassena phuṭṭho viya ahosi. So phassarāgaratto tathāvirūpampi taṃ hatthe gahetvā ‘‘kassa dhītāsī’’ti pucchitvā ‘‘dvāravāsino’’ti vutte assāmikabhāvaṃ pucchitvā ‘‘ahaṃ te sāmiko bhavissāmi, gaccha mātāpitaro anujānāpehī’’ti āha. Sā mātāpitaro upagantvā ‘‘eko, amma, puriso maṃ icchatī’’ti vatvā ‘‘sopi duggato bhavissati, sace tādisampi icchati, sādhū’’ti vutte gantvā mātāpitūhi anuññātabhāvaṃ ārocesi. So tasmiṃyeva gehe tāya saddhiṃ vasitvā pātova rājanivesanaṃ pāvisi. Tato paṭṭhāyeva aññātakavesena nibaddhaṃ tattha gacchati, aññaṃ itthiṃ oloketumpi na icchati.
अथेकदिवसं तस्सा पितु लोहितपक्खन्दिका उप्पज्जि। असम्भिन्नखीरसप्पिमधुसक्खरयुत्तपायासोव एतस्स भेसज्जं, तं ते दलिद्दताय उप्पादेतुं न सक्कोन्ति । ततो पञ्चपापिमाता धीतरं आह – ‘‘किं, अम्म, तव सामिको पायासं उप्पादेतुं सक्खिस्सती’’ति? ‘‘अम्म, मम सामिकेन अम्हेहिपि दुग्गततरेन भवितब्बं, एवं सन्तेपि पुच्छिस्सामि नं, मा चिन्तयी’’ति वत्वा तस्सागमनवेलायं दुम्मना हुत्वा निसीदि। अथ नं राजा आगन्त्वा ‘‘किं दुम्मनासी’’ति पुच्छि। सा तमत्थं आरोचेसि। तं सुत्वा राजा ‘‘भद्दे इदं अतिरसभेसज्जं, कुतो लभिस्सामी’’ति वत्वा चिन्तेसि – ‘‘न सक्का मया निच्चकालं एवं चरितुं, अन्तरामग्गे परिस्सयोपि दट्ठब्बो, सचे खो पन एतं अन्तेपुरं नेस्सामि, एतिस्सा फस्ससम्पदं अजानन्ता ‘अम्हाकं राजा यक्खिनिं गहेत्वा आगतो’ति केळिं करिस्सन्ति, सकलनगरवासिनो एतिस्सा सम्फस्सं जानापेत्वा गरहं मोचेस्सामी’’ति। अथ नं राजा – ‘‘भद्दे, मा चिन्तयि, आहरिस्सामि ते पितु पायास’’न्ति वत्वा ताय सद्धिं अभिरमित्वा राजनिवेसनं गन्त्वा पुनदिवसे तादिसं पायासं पचापेत्वा पण्णानि आहरापेत्वा द्वे पुटे कत्वा एकस्मिं पायासं पक्खिपित्वा एकस्मिं चूळामणिं ठपेत्वा बन्धित्वा रत्तिभागे गन्त्वा, ‘‘भद्दे, मयं दलिद्दा, किच्छेन सम्पादितं, तव पितरं ‘अज्ज इमम्हा पुटा पायासं भुञ्ज, स्वे इमम्हा’ति वदेय्यासी’’ति आह। सा तथा अकासि। अथस्सा पिता ओजसम्पन्नत्ता पायासस्स थोकमेव भुञ्जित्वा सुहितो जातो। सेसं मातु दत्वा सयम्पि भुञ्जि। तयोपि सुहिता अहेसुं। चूळामणिपुटं पन पुनदिवसत्थाय ठपेसुं।
Athekadivasaṃ tassā pitu lohitapakkhandikā uppajji. Asambhinnakhīrasappimadhusakkharayuttapāyāsova etassa bhesajjaṃ, taṃ te daliddatāya uppādetuṃ na sakkonti . Tato pañcapāpimātā dhītaraṃ āha – ‘‘kiṃ, amma, tava sāmiko pāyāsaṃ uppādetuṃ sakkhissatī’’ti? ‘‘Amma, mama sāmikena amhehipi duggatatarena bhavitabbaṃ, evaṃ santepi pucchissāmi naṃ, mā cintayī’’ti vatvā tassāgamanavelāyaṃ dummanā hutvā nisīdi. Atha naṃ rājā āgantvā ‘‘kiṃ dummanāsī’’ti pucchi. Sā tamatthaṃ ārocesi. Taṃ sutvā rājā ‘‘bhadde idaṃ atirasabhesajjaṃ, kuto labhissāmī’’ti vatvā cintesi – ‘‘na sakkā mayā niccakālaṃ evaṃ carituṃ, antarāmagge parissayopi daṭṭhabbo, sace kho pana etaṃ antepuraṃ nessāmi, etissā phassasampadaṃ ajānantā ‘amhākaṃ rājā yakkhiniṃ gahetvā āgato’ti keḷiṃ karissanti, sakalanagaravāsino etissā samphassaṃ jānāpetvā garahaṃ mocessāmī’’ti. Atha naṃ rājā – ‘‘bhadde, mā cintayi, āharissāmi te pitu pāyāsa’’nti vatvā tāya saddhiṃ abhiramitvā rājanivesanaṃ gantvā punadivase tādisaṃ pāyāsaṃ pacāpetvā paṇṇāni āharāpetvā dve puṭe katvā ekasmiṃ pāyāsaṃ pakkhipitvā ekasmiṃ cūḷāmaṇiṃ ṭhapetvā bandhitvā rattibhāge gantvā, ‘‘bhadde, mayaṃ daliddā, kicchena sampāditaṃ, tava pitaraṃ ‘ajja imamhā puṭā pāyāsaṃ bhuñja, sve imamhā’ti vadeyyāsī’’ti āha. Sā tathā akāsi. Athassā pitā ojasampannattā pāyāsassa thokameva bhuñjitvā suhito jāto. Sesaṃ mātu datvā sayampi bhuñji. Tayopi suhitā ahesuṃ. Cūḷāmaṇipuṭaṃ pana punadivasatthāya ṭhapesuṃ.
राजा निवेसनं गन्त्वा मुखं धोवित्वाव ‘‘चूळामणिं मे आहरथा’’ति वत्वा ‘‘न पस्साम, देवा’’ति वुत्ते ‘‘सकलनगरं विचिनथा’’ति आह। ते विचिनित्वापि न पस्सिंसु। तेन हि बहिनगरे दलिद्दगेहेसु भत्तपण्णपुटे उपादाय विचिनथाति। विचिनन्ता तस्मिं घटे चूळामणिं दिस्वा तस्सा मातापितरो ‘‘चोरा’’ति बन्धित्वा नयिंसु। अथस्सा पिता, ‘‘सामि, न मयं चोरा, अञ्ञेनायं मणि आभतो’’ति वत्वा ‘‘केना’’ति वुत्ते ‘‘जामातरा मे’’ति आचिक्खित्वा ‘‘कहं सो’’ति पुच्छितो ‘‘धीता मे जानाती’’ति आह। ततो धीताय सद्धिं कथेसि – ‘‘अम्म, सामिकं ते जानासी’’ति? ‘‘न जानामी’’ति। ‘‘एवं सन्ते अम्हाकं जीवितं नत्थी’’ति। ‘‘तात, सो अन्धकारे आगन्त्वा अन्धकारे एव याति, तेनस्स रूपं न जानामि, हत्थसम्फस्सेन पन नं जानितुं सक्कोमी’’ति। सो राजपुरिसानं आरोचेसि। तेपि रञ्ञो आरोचेसुं। राजा अजानन्तो विय हुत्वा ‘‘तेन हि तं इत्थिं राजङ्गणे अन्तोसाणियं ठपेत्वा साणिया हत्थप्पमाणं छिद्दं कत्वा नगरवासिनो सन्निपातेत्वा हत्थसम्फस्सेन चोरं गण्हथा’’ति आह। राजपुरिसा तथा कातुं तस्सा सन्तिकं गन्त्वा रूपं दिस्वाव विप्पटिसारिनो हुत्वा – ‘‘धी, धी पिसाची’’ति जिगुच्छित्वा फुसितुं न उस्सहिंसु, आनेत्वा पन नं राजङ्गणे अन्तोसाणियं ठपेत्वा सकलनगरवासिनो सन्निपातेसुं। सा आगतागतस्स छिद्देन पसारितहत्थं गहेत्वाव ‘‘नो एसो’’ति वदति। पुरिसा तस्सा दिब्बफस्ससदिसे फस्से बज्झित्वा अपगन्तुं न सक्खिंसु, ‘‘सचायं दण्डारहा, दण्डं दत्वापि दासकम्मकारभावं उपगन्त्वापि एतं घरे करिस्सामा’’ति चिन्तयिंसु। अथ ने राजपुरिसा दण्डेहि कोट्टेत्वा पलापेसुं। उपराजानं आदिं कत्वा सब्बे उम्मत्तका विय अहेसुं।
Rājā nivesanaṃ gantvā mukhaṃ dhovitvāva ‘‘cūḷāmaṇiṃ me āharathā’’ti vatvā ‘‘na passāma, devā’’ti vutte ‘‘sakalanagaraṃ vicinathā’’ti āha. Te vicinitvāpi na passiṃsu. Tena hi bahinagare daliddagehesu bhattapaṇṇapuṭe upādāya vicinathāti. Vicinantā tasmiṃ ghaṭe cūḷāmaṇiṃ disvā tassā mātāpitaro ‘‘corā’’ti bandhitvā nayiṃsu. Athassā pitā, ‘‘sāmi, na mayaṃ corā, aññenāyaṃ maṇi ābhato’’ti vatvā ‘‘kenā’’ti vutte ‘‘jāmātarā me’’ti ācikkhitvā ‘‘kahaṃ so’’ti pucchito ‘‘dhītā me jānātī’’ti āha. Tato dhītāya saddhiṃ kathesi – ‘‘amma, sāmikaṃ te jānāsī’’ti? ‘‘Na jānāmī’’ti. ‘‘Evaṃ sante amhākaṃ jīvitaṃ natthī’’ti. ‘‘Tāta, so andhakāre āgantvā andhakāre eva yāti, tenassa rūpaṃ na jānāmi, hatthasamphassena pana naṃ jānituṃ sakkomī’’ti. So rājapurisānaṃ ārocesi. Tepi rañño ārocesuṃ. Rājā ajānanto viya hutvā ‘‘tena hi taṃ itthiṃ rājaṅgaṇe antosāṇiyaṃ ṭhapetvā sāṇiyā hatthappamāṇaṃ chiddaṃ katvā nagaravāsino sannipātetvā hatthasamphassena coraṃ gaṇhathā’’ti āha. Rājapurisā tathā kātuṃ tassā santikaṃ gantvā rūpaṃ disvāva vippaṭisārino hutvā – ‘‘dhī, dhī pisācī’’ti jigucchitvā phusituṃ na ussahiṃsu, ānetvā pana naṃ rājaṅgaṇe antosāṇiyaṃ ṭhapetvā sakalanagaravāsino sannipātesuṃ. Sā āgatāgatassa chiddena pasāritahatthaṃ gahetvāva ‘‘no eso’’ti vadati. Purisā tassā dibbaphassasadise phasse bajjhitvā apagantuṃ na sakkhiṃsu, ‘‘sacāyaṃ daṇḍārahā, daṇḍaṃ datvāpi dāsakammakārabhāvaṃ upagantvāpi etaṃ ghare karissāmā’’ti cintayiṃsu. Atha ne rājapurisā daṇḍehi koṭṭetvā palāpesuṃ. Uparājānaṃ ādiṃ katvā sabbe ummattakā viya ahesuṃ.
अथ राजा – ‘‘कच्चि अहं भवेय्य’’न्ति हत्थं पसारेसि। तं हत्थे गहेत्वाव ‘‘चोरो मे गहितो’’ति महासद्दं करि। राजा तेपि पुच्छि – ‘‘तुम्हे एताय हत्थे गहिता किं चिन्तयित्था’’ति। ते यथाभूतं आरोचेसुं। अथ ने राजा आह – ‘‘अहं एतं अत्तनो गेहं आनेतुं एवं कारेसिं ‘एतिस्सा फस्सं अजानन्ता मं परिभवेय्यु’न्ति चिन्तेत्वा, तस्मा मया सब्बे तुम्हे जानापिता, वदथ, भो दानि, सा कस्स गेहे भवितुं युत्ता’’ति? ‘‘तुम्हाकं, देवा’’ति। अथ नं अभिसिञ्चित्वा अग्गमहेसिं अकासि। मातापितूनम्पिस्सा इस्सरियं दापेसि। ततो पट्ठाय च पन ताय सम्मत्तो नेव विनिच्छयं पट्ठपेसि, न अञ्ञं इत्थिं ओलोकेसि। ता तस्सा अन्तरं परियेसिंसु। सा एकदिवसं द्विन्नं राजूनं अग्गमहेसिभावस्स सुपिने निमित्तं दिस्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा सुपिनपाठके पक्कोसापेत्वा ‘‘एवरूपे सुपिने दिट्ठे किं होती’’ति पुच्छि। ते इतरासं इत्थीनं सन्तिका लञ्जं गहेत्वा – ‘‘महाराज, देविया सब्बसेतस्स हत्थिनो खन्धे निसिन्नभावो तुम्हाकं मरणस्स पुब्बनिमित्तं, हत्थिखन्धगताय पन चन्दपरामसनं तुम्हाकं पच्चामित्तराजानयनस्स पुब्बनिमित्त’’न्ति वत्वा ‘‘इदानि किं कातब्ब’’न्ति वुत्ते ‘‘देव इमं मारेतुं न सक्का, नावाय पन नं ठपेत्वा नदियं विस्सज्जेतुं वट्टती’’ति वदिंसु। राजा आहारवत्थालङ्कारेहि सद्धिं रत्तिभागे नं नावाय ठपेत्वा नदियं विस्सज्जेसि।
Atha rājā – ‘‘kacci ahaṃ bhaveyya’’nti hatthaṃ pasāresi. Taṃ hatthe gahetvāva ‘‘coro me gahito’’ti mahāsaddaṃ kari. Rājā tepi pucchi – ‘‘tumhe etāya hatthe gahitā kiṃ cintayitthā’’ti. Te yathābhūtaṃ ārocesuṃ. Atha ne rājā āha – ‘‘ahaṃ etaṃ attano gehaṃ ānetuṃ evaṃ kāresiṃ ‘etissā phassaṃ ajānantā maṃ paribhaveyyu’nti cintetvā, tasmā mayā sabbe tumhe jānāpitā, vadatha, bho dāni, sā kassa gehe bhavituṃ yuttā’’ti? ‘‘Tumhākaṃ, devā’’ti. Atha naṃ abhisiñcitvā aggamahesiṃ akāsi. Mātāpitūnampissā issariyaṃ dāpesi. Tato paṭṭhāya ca pana tāya sammatto neva vinicchayaṃ paṭṭhapesi, na aññaṃ itthiṃ olokesi. Tā tassā antaraṃ pariyesiṃsu. Sā ekadivasaṃ dvinnaṃ rājūnaṃ aggamahesibhāvassa supine nimittaṃ disvā rañño ārocesi. Rājā supinapāṭhake pakkosāpetvā ‘‘evarūpe supine diṭṭhe kiṃ hotī’’ti pucchi. Te itarāsaṃ itthīnaṃ santikā lañjaṃ gahetvā – ‘‘mahārāja, deviyā sabbasetassa hatthino khandhe nisinnabhāvo tumhākaṃ maraṇassa pubbanimittaṃ, hatthikhandhagatāya pana candaparāmasanaṃ tumhākaṃ paccāmittarājānayanassa pubbanimitta’’nti vatvā ‘‘idāni kiṃ kātabba’’nti vutte ‘‘deva imaṃ māretuṃ na sakkā, nāvāya pana naṃ ṭhapetvā nadiyaṃ vissajjetuṃ vaṭṭatī’’ti vadiṃsu. Rājā āhāravatthālaṅkārehi saddhiṃ rattibhāge naṃ nāvāya ṭhapetvā nadiyaṃ vissajjesi.
सा नदिया वुय्हमाना हेट्ठानदिया नावाय उदकं कीळन्तस्स बावरिकरञ्ञो अभिमुखट्ठानं पत्ता। तस्स सेनापति नावं दिस्वा ‘‘अयं नावा मय्ह’’न्ति आह। राजा ‘‘नावाय भण्डं मय्ह’’न्ति वत्वा आगताय नावाय तं दिस्वा ‘‘का नाम त्वं पिसाचीसदिसा’’ति पुच्छि। सा सितं कत्वा बकस्स रञ्ञो अग्गमहेसिभावं कथेत्वा सब्बं तं पवत्तिं तस्स कथेसि। सा पन पञ्चपापीति सकलजम्बुदीपे पाकटा। अथ नं राजा हत्थे गहेत्वा उक्खिपि, सह गहणेनेव फस्सरागरत्तो अञ्ञासु इत्थीसु इत्थिसञ्ञं अकत्वा तं अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। सा तस्स पाणसमा अहोसि। बको तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘नाहं तस्स अग्गमहेसिं कातुं दस्सामी’’ति सेनं सङ्कड्ढित्वा तस्स पटितित्थे निवेसनं कत्वा पण्णं पेसेसि – ‘‘भरियं वा मे देतु युद्धं वा’’ति। सो ‘‘युद्धं दस्सामि, न भरिय’’न्ति वत्वा युद्धसज्जो अहोसि। उभिन्नं अमच्चा ‘‘मातुगामं निस्साय मरणकिच्चं नत्थि, पुरिमसामिकत्ता एसा बकस्स पापुणाति, नावाय लद्धत्ता बावरिकस्स, तस्मा एकेकस्स गेहे सत्त सत्त दिवसानि होतू’’ति मन्तेत्वा द्वेपि राजानो सञ्ञापेसुं। ते उभोपि अत्तमना हुत्वा तित्थपटितित्थे नगरानि मापेत्वा वसिंसु। सा द्विन्नम्पि तेसं अग्गमहेसित्तं कारेसि। द्वेपि तस्सा सम्मत्ता अहेसुं। सा पन एकस्स घरे सत्ताहं वसित्वा नावाय इतरस्स घरं गच्छन्ती नावं पाजेत्वा नेन्तेन एकेन महल्लकखुज्जकेवट्टेन सद्धिं नदीमज्झे पापं करोति। तदा कुणालो सकुणराजा बको अहोसि, तस्मा इदं अत्तना दिट्ठकारणं आहरित्वा दस्सेन्तो गाथमाह –
Sā nadiyā vuyhamānā heṭṭhānadiyā nāvāya udakaṃ kīḷantassa bāvarikarañño abhimukhaṭṭhānaṃ pattā. Tassa senāpati nāvaṃ disvā ‘‘ayaṃ nāvā mayha’’nti āha. Rājā ‘‘nāvāya bhaṇḍaṃ mayha’’nti vatvā āgatāya nāvāya taṃ disvā ‘‘kā nāma tvaṃ pisācīsadisā’’ti pucchi. Sā sitaṃ katvā bakassa rañño aggamahesibhāvaṃ kathetvā sabbaṃ taṃ pavattiṃ tassa kathesi. Sā pana pañcapāpīti sakalajambudīpe pākaṭā. Atha naṃ rājā hatthe gahetvā ukkhipi, saha gahaṇeneva phassarāgaratto aññāsu itthīsu itthisaññaṃ akatvā taṃ aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā tassa pāṇasamā ahosi. Bako taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘nāhaṃ tassa aggamahesiṃ kātuṃ dassāmī’’ti senaṃ saṅkaḍḍhitvā tassa paṭititthe nivesanaṃ katvā paṇṇaṃ pesesi – ‘‘bhariyaṃ vā me detu yuddhaṃ vā’’ti. So ‘‘yuddhaṃ dassāmi, na bhariya’’nti vatvā yuddhasajjo ahosi. Ubhinnaṃ amaccā ‘‘mātugāmaṃ nissāya maraṇakiccaṃ natthi, purimasāmikattā esā bakassa pāpuṇāti, nāvāya laddhattā bāvarikassa, tasmā ekekassa gehe satta satta divasāni hotū’’ti mantetvā dvepi rājāno saññāpesuṃ. Te ubhopi attamanā hutvā titthapaṭititthe nagarāni māpetvā vasiṃsu. Sā dvinnampi tesaṃ aggamahesittaṃ kāresi. Dvepi tassā sammattā ahesuṃ. Sā pana ekassa ghare sattāhaṃ vasitvā nāvāya itarassa gharaṃ gacchantī nāvaṃ pājetvā nentena ekena mahallakakhujjakevaṭṭena saddhiṃ nadīmajjhe pāpaṃ karoti. Tadā kuṇālo sakuṇarājā bako ahosi, tasmā idaṃ attanā diṭṭhakāraṇaṃ āharitvā dassento gāthamāha –
३१२.
312.
‘‘बकस्स च बावरिकस्स च रञ्ञो, अच्चन्तकामानुगतस्स भरिया।
‘‘Bakassa ca bāvarikassa ca rañño, accantakāmānugatassa bhariyā;
अवाचरी पट्ठवसानुगस्स, कं वापि इत्थी नातिचरे तदञ्ञ’’न्ति॥
Avācarī paṭṭhavasānugassa, kaṃ vāpi itthī nāticare tadañña’’nti.
तत्थ अच्चन्तकामानुगतस्साति अच्चन्तं कामं अनुगतस्स। अवाचरीति अनाचारं चरि। पट्ठवसानुगस्साति पट्ठस्स अत्तनो वसानुगतस्स, अत्तनो पेसनकारस्स सन्तिकेति अत्थो। करणत्थे वा सामिवचनं , तेन सद्धिं पापमकासीति वुत्तं होति। तदञ्ञन्ति कतरं तं अञ्ञं पुरिसं नातिचरेय्याति अत्थो।
Tattha accantakāmānugatassāti accantaṃ kāmaṃ anugatassa. Avācarīti anācāraṃ cari. Paṭṭhavasānugassāti paṭṭhassa attano vasānugatassa, attano pesanakārassa santiketi attho. Karaṇatthe vā sāmivacanaṃ , tena saddhiṃ pāpamakāsīti vuttaṃ hoti. Tadaññanti kataraṃ taṃ aññaṃ purisaṃ nāticareyyāti attho.
अपरापि अतीते ब्रह्मदत्तस्स भरिया पिङ्गियानी नाम अग्गमहेसी सीहपञ्जरं विवरित्वा ओलोकेन्ती मङ्गलअस्सगोपकं दिस्वा रञ्ञो निद्दुपगमनकाले वातपानेन ओरुय्ह तेन सद्धिं अतिचरित्वा पुन पासादं आरुय्ह गन्धेहि सरीरं उब्बट्टेत्वा रञ्ञा सद्धिं निपज्जि। अथेकदिवसं राजा ‘‘किं नु खो देविया अड्ढरत्तसमये निच्चं सरीरं सीतं होति, परिग्गण्हिस्सामि न’’न्ति एकदिवसं निद्दुपगतो विय हुत्वा तं उट्ठाय गच्छन्तिं अनुगन्त्वा अस्सबन्धेन सद्धिं अतिचरन्तिं दिस्वा निवत्तित्वा सयनं अभिरुहि। सापि अतिचरित्वा आगन्त्वा चूळसयनके निपज्जि। पुनदिवसे राजा अमच्चगणमज्झेयेव तं पक्कोसापेत्वा तं किच्चं आविकत्वा ‘‘सब्बाव इत्थियो पापधम्मा’’ति तस्सा वधबन्धछेज्जभेज्जारहं दोसं खमित्वा ठाना चावेत्वा अञ्ञं अग्गमहेसिं अकासि। तदा कुणालो राजा ब्रह्मदत्तो अहोसि, तेन तं अत्तना दिट्ठं आहरित्वा दस्सेन्तो गाथमाह –
Aparāpi atīte brahmadattassa bhariyā piṅgiyānī nāma aggamahesī sīhapañjaraṃ vivaritvā olokentī maṅgalaassagopakaṃ disvā rañño niddupagamanakāle vātapānena oruyha tena saddhiṃ aticaritvā puna pāsādaṃ āruyha gandhehi sarīraṃ ubbaṭṭetvā raññā saddhiṃ nipajji. Athekadivasaṃ rājā ‘‘kiṃ nu kho deviyā aḍḍharattasamaye niccaṃ sarīraṃ sītaṃ hoti, pariggaṇhissāmi na’’nti ekadivasaṃ niddupagato viya hutvā taṃ uṭṭhāya gacchantiṃ anugantvā assabandhena saddhiṃ aticarantiṃ disvā nivattitvā sayanaṃ abhiruhi. Sāpi aticaritvā āgantvā cūḷasayanake nipajji. Punadivase rājā amaccagaṇamajjheyeva taṃ pakkosāpetvā taṃ kiccaṃ āvikatvā ‘‘sabbāva itthiyo pāpadhammā’’ti tassā vadhabandhachejjabhejjārahaṃ dosaṃ khamitvā ṭhānā cāvetvā aññaṃ aggamahesiṃ akāsi. Tadā kuṇālo rājā brahmadatto ahosi, tena taṃ attanā diṭṭhaṃ āharitvā dassento gāthamāha –
३१३.
313.
‘‘पिङ्गियानी सब्बलोकिस्सरस्स, रञ्ञो पिया ब्रह्मदत्तस्स भरिया।
‘‘Piṅgiyānī sabbalokissarassa, rañño piyā brahmadattassa bhariyā;
अवाचरी पट्ठवसानुगस्स, तं वापि सा नाज्झगा कामकामिनी’’ति॥
Avācarī paṭṭhavasānugassa, taṃ vāpi sā nājjhagā kāmakāminī’’ti.
तत्थ तं वाति सा एवं अतिचरन्ती तं वा अस्सबन्धं तं वा अग्गमहेसिट्ठानन्ति उभयम्पि नाज्झगा, उभतो भट्ठा अहोसि। कामकामिनीति कामे पत्थयमाना।
Tattha taṃ vāti sā evaṃ aticarantī taṃ vā assabandhaṃ taṃ vā aggamahesiṭṭhānanti ubhayampi nājjhagā, ubhato bhaṭṭhā ahosi. Kāmakāminīti kāme patthayamānā.
एवं पापधम्मा इत्थियोति अतीतवत्थूहि इत्थीनं दोसं कथेत्वा अपरेनपि परियायेन तासं दोसमेव कथेन्तो आह –
Evaṃ pāpadhammā itthiyoti atītavatthūhi itthīnaṃ dosaṃ kathetvā aparenapi pariyāyena tāsaṃ dosameva kathento āha –
३१४.
314.
‘‘लुद्धानं लहुचित्तानं, अकतञ्ञून दुब्भिनं।
‘‘Luddhānaṃ lahucittānaṃ, akataññūna dubbhinaṃ;
नादेवसत्तो पुरिसो, थीनं सद्धातुमरहति॥
Nādevasatto puriso, thīnaṃ saddhātumarahati.
३१५.
315.
‘‘न ता पजानन्ति कतं न किच्चं, न मातरं पितरं भातरं वा।
‘‘Na tā pajānanti kataṃ na kiccaṃ, na mātaraṃ pitaraṃ bhātaraṃ vā;
अनरिया समतिक्कन्तधम्मा, सस्सेव चित्तस्स वसं वजन्ति॥
Anariyā samatikkantadhammā, sasseva cittassa vasaṃ vajanti.
३१६.
316.
‘‘चिरानुवुट्ठम्पि पियं मनापं, अनुकम्पकं पाणसमम्पि भत्तुं।
‘‘Cirānuvuṭṭhampi piyaṃ manāpaṃ, anukampakaṃ pāṇasamampi bhattuṃ;
आवासु किच्चेसु च नं जहन्ति, तस्माहमित्थीनं न विस्ससामि॥
Āvāsu kiccesu ca naṃ jahanti, tasmāhamitthīnaṃ na vissasāmi.
३१७.
317.
‘‘थीनञ्हि चित्तं यथा वानरस्स, कन्नप्पकन्नं यथा रुक्खछाया।
‘‘Thīnañhi cittaṃ yathā vānarassa, kannappakannaṃ yathā rukkhachāyā;
चलाचलं हदयमित्थियानं, चक्कस्स नेमि विय परिवत्तति॥
Calācalaṃ hadayamitthiyānaṃ, cakkassa nemi viya parivattati.
३१८.
318.
‘‘यदा ता पस्सन्ति समेक्खमाना, आदेय्यरूपं पुरिसस्स वित्तं।
‘‘Yadā tā passanti samekkhamānā, ādeyyarūpaṃ purisassa vittaṃ;
सण्हाहि वाचाहि नयन्ति मेनं, कम्बोजका जलजेनेव अस्सं॥
Saṇhāhi vācāhi nayanti menaṃ, kambojakā jalajeneva assaṃ.
३१९.
319.
‘‘यदा न पस्सन्ति समेक्खमाना, आदेय्यरूपं पुरिसस्स वित्तं।
‘‘Yadā na passanti samekkhamānā, ādeyyarūpaṃ purisassa vittaṃ;
समन्ततो नं परिवज्जयन्ति, तिण्णो नदीपारगतोव कुल्लं॥
Samantato naṃ parivajjayanti, tiṇṇo nadīpāragatova kullaṃ.
३२०.
320.
‘‘सिलेसूपमा सिखिरिव सब्बभक्खा, तिक्खमाया नदीरिव सीघसोता।
‘‘Silesūpamā sikhiriva sabbabhakkhā, tikkhamāyā nadīriva sīghasotā;
सेवन्ति हेता पियमप्पियञ्च, नावा यथा ओरकुलं परञ्च॥
Sevanti hetā piyamappiyañca, nāvā yathā orakulaṃ parañca.
३२१.
321.
‘‘न ता एकस्स न द्विन्नं, आपणोव पसारितो।
‘‘Na tā ekassa na dvinnaṃ, āpaṇova pasārito;
यो ता मय्हन्ति मञ्ञेय्य, वातं जालेन बाधये॥
Yo tā mayhanti maññeyya, vātaṃ jālena bādhaye.
३२२.
322.
‘‘यथा नदी च पन्थो च, पानागारं सभा पपा।
‘‘Yathā nadī ca pantho ca, pānāgāraṃ sabhā papā;
एवं लोकित्थियो नाम, वेला तासं न विज्जति॥
Evaṃ lokitthiyo nāma, velā tāsaṃ na vijjati.
३२३.
323.
‘‘घतासनसमा एता, कण्हसप्पसिरूपमा।
‘‘Ghatāsanasamā etā, kaṇhasappasirūpamā;
गावो बहि तिणस्सेव, ओमसन्ति वरं वरं॥
Gāvo bahi tiṇasseva, omasanti varaṃ varaṃ.
३२४.
324.
‘‘घतासनं कुञ्जरं कण्हसप्पं, मुद्धाभिसित्तं पमदा च सब्बा।
‘‘Ghatāsanaṃ kuñjaraṃ kaṇhasappaṃ, muddhābhisittaṃ pamadā ca sabbā;
एते नरो निच्चयतो भजेथ, तेसं हवे दुब्बिदु सब्बभावो॥
Ete naro niccayato bhajetha, tesaṃ have dubbidu sabbabhāvo.
३२५.
325.
‘‘नच्चन्तवण्णा न बहून कन्ता, न दक्खिणा पमदा सेवितब्बा।
‘‘Naccantavaṇṇā na bahūna kantā, na dakkhiṇā pamadā sevitabbā;
न परस्स भरिया न धनस्स हेतु, एतित्थियो पञ्च न सेवितब्बा’’ति॥
Na parassa bhariyā na dhanassa hetu, etitthiyo pañca na sevitabbā’’ti.
तत्थ लुद्धानन्ति लुब्भानं। कणवेरजातके (जा॰ १.४.६९-७२) विय बद्धचोरेपि सारज्जनं सन्धायेतं वुत्तं। लहुचित्तानन्ति मुहुत्तमेव परिवत्तनचित्तानं। चूळधनुग्गहजातकेन (जा॰ १.५.१२८ आदयो) एतं दीपेतब्बं। अकतञ्ञुता पन एतासं एककनिपाते तक्कारियजातकेन (जा॰ १.१३.१०४ आदयो) दीपेतब्बा। नादेवसत्तोति न अदेवसत्तो देवेन अनासत्तो अयक्खगहितको अभूतविट्ठो पुरिसो थीनं सीलवन्ततं सद्धातुं नारहति, भूतविट्ठो पन सद्दहेय्य। कतन्ति अत्तनो कतं उपकारं। किच्चन्ति अत्तना कत्तब्बं किच्चं। न मातरन्ति सब्बेपि ञातके छड्डेत्वा यस्मिं पटिबद्धचित्ता होन्ति, तञ्ञेव अनुबन्धनतो एते मातादयो न जानन्ति नाम महापन्थकमाता विय। अनरियाति निल्लज्जा। सस्सेवाति सकस्स। आवासूति आपदासु। किच्चेसूति तेसु तेसु करणीयेसु।
Tattha luddhānanti lubbhānaṃ. Kaṇaverajātake (jā. 1.4.69-72) viya baddhacorepi sārajjanaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Lahucittānanti muhuttameva parivattanacittānaṃ. Cūḷadhanuggahajātakena (jā. 1.5.128 ādayo) etaṃ dīpetabbaṃ. Akataññutā pana etāsaṃ ekakanipāte takkāriyajātakena (jā. 1.13.104 ādayo) dīpetabbā. Nādevasattoti na adevasatto devena anāsatto ayakkhagahitako abhūtaviṭṭho puriso thīnaṃ sīlavantataṃ saddhātuṃ nārahati, bhūtaviṭṭho pana saddaheyya. Katanti attano kataṃ upakāraṃ. Kiccanti attanā kattabbaṃ kiccaṃ. Na mātaranti sabbepi ñātake chaḍḍetvā yasmiṃ paṭibaddhacittā honti, taññeva anubandhanato ete mātādayo na jānanti nāma mahāpanthakamātā viya. Anariyāti nillajjā. Sassevāti sakassa. Āvāsūti āpadāsu. Kiccesūti tesu tesu karaṇīyesu.
कन्नप्पकन्नन्ति ओतिण्णोतिण्णं। यथा हि विसमे पदेसे रुक्खछाया निन्नम्पिओरोहति, थलम्पि अभिरुहति, तथा एतासम्पि चित्तं न कञ्चि उत्तमाधमं वज्जेति। चलाचलन्ति एकस्मिंयेव अपतिट्ठितं। नेमि वियाति सकटस्स गच्छतो चक्कनेमि विय। आदेय्यरूपन्ति गहेतब्बजातिकं। वित्तन्ति धनं। नयन्तीति अत्तनो वसं नेन्ति। जलजेनाति जलजातसेवालेन। कम्बोजरट्ठवासिनो किर यदा अटवितो अस्से गण्हितुकामा होन्ति, तदा एकस्मिं ठाने वतिं परिक्खिपित्वा द्वारं योजेत्वा अस्सानं उदकपानतित्थे सेवालं मधुना मक्खेत्वा सेवालसम्बन्धानि तीरे तिणानि आदिं कत्वा याव परिक्खेपद्वारा मक्खेन्ति, अस्सा पानीयं पिवित्वा रसगिद्धेन मधुना मक्खितानि तानि तिणानि खादन्ता अनुक्कमेन तं ठानं पविसन्ति। इति यथा ते जलजेन पलोभेत्वा अस्से वसं नेन्ति, तथा एतापि धनं दिस्वा तस्स गहणत्थाय सण्हाहि वाचाहिपि पुरिसं वसं नेन्तीति अत्थो। कुल्लन्ति तरणत्थाय गहितं यं किञ्चि।
Kannappakannanti otiṇṇotiṇṇaṃ. Yathā hi visame padese rukkhachāyā ninnampiorohati, thalampi abhiruhati, tathā etāsampi cittaṃ na kañci uttamādhamaṃ vajjeti. Calācalanti ekasmiṃyeva apatiṭṭhitaṃ. Nemi viyāti sakaṭassa gacchato cakkanemi viya. Ādeyyarūpanti gahetabbajātikaṃ. Vittanti dhanaṃ. Nayantīti attano vasaṃ nenti. Jalajenāti jalajātasevālena. Kambojaraṭṭhavāsino kira yadā aṭavito asse gaṇhitukāmā honti, tadā ekasmiṃ ṭhāne vatiṃ parikkhipitvā dvāraṃ yojetvā assānaṃ udakapānatitthe sevālaṃ madhunā makkhetvā sevālasambandhāni tīre tiṇāni ādiṃ katvā yāva parikkhepadvārā makkhenti, assā pānīyaṃ pivitvā rasagiddhena madhunā makkhitāni tāni tiṇāni khādantā anukkamena taṃ ṭhānaṃ pavisanti. Iti yathā te jalajena palobhetvā asse vasaṃ nenti, tathā etāpi dhanaṃ disvā tassa gahaṇatthāya saṇhāhi vācāhipi purisaṃ vasaṃ nentīti attho. Kullanti taraṇatthāya gahitaṃ yaṃ kiñci.
सिलेसूपमाति पुरिसानं चित्तबन्धनेन सिलेससदिसा। तिक्खमायाति तिखिणमाया सीघमाया। नदीरिवाति यथा पब्बतेय्या नदी सीघसोता, एवं सीघमायाति अत्थो। आपणोवाति यथा च पसारितापणो येसं मूलं अत्थि, तेसञ्ञेव उपकारो, तथेव तापि। यो ताति यो पुरिसो ता इत्थियो। बाधयेति सो वातं जालेन बाधेय्य। वेला तासं न विज्जतीति यथा एतेसं नदीआदीनं ‘‘असुकवेलायमेव एत्थ गन्तब्ब’’न्ति वेला नत्थि, रत्तिम्पि दिवापि इच्छितिच्छितक्खणे उपगन्तब्बानेव, असुकेनेवातिपि मरियादा नत्थि, अत्थिकेन उपगन्तब्बानेव, तथा तासम्पीति अत्थो।
Silesūpamāti purisānaṃ cittabandhanena silesasadisā. Tikkhamāyāti tikhiṇamāyā sīghamāyā. Nadīrivāti yathā pabbateyyā nadī sīghasotā, evaṃ sīghamāyāti attho. Āpaṇovāti yathā ca pasāritāpaṇo yesaṃ mūlaṃ atthi, tesaññeva upakāro, tatheva tāpi. Yo tāti yo puriso tā itthiyo. Bādhayeti so vātaṃ jālena bādheyya. Velā tāsaṃ na vijjatīti yathā etesaṃ nadīādīnaṃ ‘‘asukavelāyameva ettha gantabba’’nti velā natthi, rattimpi divāpi icchiticchitakkhaṇe upagantabbāneva, asukenevātipi mariyādā natthi, atthikena upagantabbāneva, tathā tāsampīti attho.
घतासनसमा एताति यथा अग्गि इन्धनेन न तप्पति, एवमेतापि किलेसरतिया। कण्हसप्पसिरूपमाति कोधनताय उपनाहिताय घोरविसताय दुजिव्हताय मित्तदुब्भितायाति पञ्चहि कारणेहि कण्हसप्पसिरसदिसा। तत्थ बहुलरागताय घोरविसता, पिसुणताय दुजिव्हता, अतिचारिताय मित्तदुब्भिता वेदितब्बा। गावो बहि तिणस्सेवाति यथा गावो खादितट्ठानं छड्डेत्वा बहि मनापमनापस्स तिणस्स वरं वरं ओमसन्ति खादन्ति, एवमेतापि निद्धनं छड्डेत्वा अञ्ञं सधनमेव भजन्तीति अत्थो। मुद्धाभिसित्तन्ति राजानं। पमदा च सब्बाति सब्बा च इत्थियो। एतेति एते पञ्च जने। निच्चयतोति निच्चसञ्ञतो, उपट्ठितस्सति अप्पमत्तोव हुत्वाति अत्थो। दुब्बिदूति दुज्जानो। सब्बभावोति अज्झासयो। चिरपरिचिण्णोपि हि अग्गि दहति, चिरविस्सासिकोपि कुञ्जरो घातेति, चिरपरिचितोपि सप्पो डंसति, चिरविस्सासिकोपि राजा अनत्थकरो होति, एवं चिराचिण्णापि इत्थियो विकारं दस्सेन्तीति।
Ghatāsanasamā etāti yathā aggi indhanena na tappati, evametāpi kilesaratiyā. Kaṇhasappasirūpamāti kodhanatāya upanāhitāya ghoravisatāya dujivhatāya mittadubbhitāyāti pañcahi kāraṇehi kaṇhasappasirasadisā. Tattha bahularāgatāya ghoravisatā, pisuṇatāya dujivhatā, aticāritāya mittadubbhitā veditabbā. Gāvo bahi tiṇassevāti yathā gāvo khāditaṭṭhānaṃ chaḍḍetvā bahi manāpamanāpassa tiṇassa varaṃ varaṃ omasanti khādanti, evametāpi niddhanaṃ chaḍḍetvā aññaṃ sadhanameva bhajantīti attho. Muddhābhisittanti rājānaṃ. Pamadā ca sabbāti sabbā ca itthiyo. Eteti ete pañca jane. Niccayatoti niccasaññato, upaṭṭhitassati appamattova hutvāti attho. Dubbidūti dujjāno. Sabbabhāvoti ajjhāsayo. Cirapariciṇṇopi hi aggi dahati, ciravissāsikopi kuñjaro ghāteti, ciraparicitopi sappo ḍaṃsati, ciravissāsikopi rājā anatthakaro hoti, evaṃ cirāciṇṇāpi itthiyo vikāraṃ dassentīti.
नच्चन्तवण्णाति अभिरूपवती। न बहून कन्ताति अड्ढकासिगणिका विय बहूनं पिया मनापा। न दक्खिणाति नच्चगीतकुसला। तथारूपा हि बहुपत्थिता बहुमित्ता होन्ति, तस्मा न सेवितब्बा। न धनस्स हेतूति या धनहेतुयेव भजति, सा अपरिग्गहापि न सेवितब्बा। सा हि धनं अलभमाना कुज्झतीति।
Naccantavaṇṇāti abhirūpavatī. Na bahūna kantāti aḍḍhakāsigaṇikā viya bahūnaṃ piyā manāpā. Na dakkhiṇāti naccagītakusalā. Tathārūpā hi bahupatthitā bahumittā honti, tasmā na sevitabbā. Na dhanassa hetūti yā dhanahetuyeva bhajati, sā apariggahāpi na sevitabbā. Sā hi dhanaṃ alabhamānā kujjhatīti.
एवं वुत्ते महाजनो महासत्तस्स ‘‘अहो सुकथित’’न्ति साधुकारमदासि। सोपि एत्तकेहि कारणेहि इत्थीनं अगुणं कथेत्वा तुण्ही अहोसि। तं सुत्वा आनन्दो गिज्झराजा, ‘‘सम्म कुणाल, अहम्पि अत्तनो ञाणबलेन इत्थीनं अगुणं कथेस्सामी’’ति वत्वा अगुणकथं आरभि। तं दस्सेन्तो सत्था आह –
Evaṃ vutte mahājano mahāsattassa ‘‘aho sukathita’’nti sādhukāramadāsi. Sopi ettakehi kāraṇehi itthīnaṃ aguṇaṃ kathetvā tuṇhī ahosi. Taṃ sutvā ānando gijjharājā, ‘‘samma kuṇāla, ahampi attano ñāṇabalena itthīnaṃ aguṇaṃ kathessāmī’’ti vatvā aguṇakathaṃ ārabhi. Taṃ dassento satthā āha –
‘‘अथ खलु, भो, आनन्दो गिज्झराजा कुणालस्स आदिमज्झकथापरियोसानं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथा अभासि –
‘‘Atha khalu, bho, ānando gijjharājā kuṇālassa ādimajjhakathāpariyosānaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imā gāthā abhāsi –
३२६.
326.
‘‘पुण्णम्पि चेमं पथविं धनेन, दज्जित्थिया पुरिसो सम्मताय।
‘‘Puṇṇampi cemaṃ pathaviṃ dhanena, dajjitthiyā puriso sammatāya;
लद्धा खणं अतिमञ्ञेय्य तम्पि, तासं वसं असतीनं न गच्छे॥
Laddhā khaṇaṃ atimaññeyya tampi, tāsaṃ vasaṃ asatīnaṃ na gacche.
३२७.
327.
‘‘उट्ठाहकं चेपि अलीनवुत्तिं, कोमारभत्तारं पियं मनापं।
‘‘Uṭṭhāhakaṃ cepi alīnavuttiṃ, komārabhattāraṃ piyaṃ manāpaṃ;
आवासु किच्चेसु च नं जहन्ति, तस्माहमित्थीनं न विस्ससामि॥
Āvāsu kiccesu ca naṃ jahanti, tasmāhamitthīnaṃ na vissasāmi.
३२८.
328.
‘‘न विस्ससे ‘इच्छति म’न्ति पोसो, न विस्ससे ‘रोदति मे सकासे’।
‘‘Na vissase ‘icchati ma’nti poso, na vissase ‘rodati me sakāse’;
सेवन्ति हेता पियमप्पियञ्च, नावा यथा ओरकूलं परञ्च॥
Sevanti hetā piyamappiyañca, nāvā yathā orakūlaṃ parañca.
३२९.
329.
‘‘न विस्ससे साखपुराणसन्थतं, न विस्ससे मित्तपुराणचोरं।
‘‘Na vissase sākhapurāṇasanthataṃ, na vissase mittapurāṇacoraṃ;
न विस्ससे राजानं ‘सखा मम’न्ति, न विस्ससे इत्थि दसन्न मातरं॥
Na vissase rājānaṃ ‘sakhā mama’nti, na vissase itthi dasanna mātaraṃ.
३३०.
330.
‘‘न विस्ससे रामकरासु नारिसु, अच्चन्तसीलासु असञ्ञतासु।
‘‘Na vissase rāmakarāsu nārisu, accantasīlāsu asaññatāsu;
अच्चन्तपेमानुगतस्स भरिया, न विस्ससे तित्थसमा हि नारियो॥
Accantapemānugatassa bhariyā, na vissase titthasamā hi nāriyo.
३३१.
331.
‘‘हनेय्युं छिन्देय्युं छेदापेय्युम्पि, कण्ठेपि छेत्वा रुधिरं पिवेय्युं।
‘‘Haneyyuṃ chindeyyuṃ chedāpeyyumpi, kaṇṭhepi chetvā rudhiraṃ piveyyuṃ;
मा दीनकामासु असञ्ञतासु, भावं करे गङ्गतित्थूपमासु॥
Mā dīnakāmāsu asaññatāsu, bhāvaṃ kare gaṅgatitthūpamāsu.
३३२.
332.
‘‘मुसा तासं यथा सच्चं, सच्चं तासं यथा मुसा।
‘‘Musā tāsaṃ yathā saccaṃ, saccaṃ tāsaṃ yathā musā;
गावो बहि तिणस्सेव, ओमसन्ति वरं वरं॥
Gāvo bahi tiṇasseva, omasanti varaṃ varaṃ.
३३३.
333.
‘‘गतेनेता पलोभेन्ति, पेक्खितेन म्हितेन च।
‘‘Gatenetā palobhenti, pekkhitena mhitena ca;
अथोपि दुन्निवत्थेन, मञ्जुना भणितेन च॥
Athopi dunnivatthena, mañjunā bhaṇitena ca.
३३४.
334.
‘‘चोरियो कथिना हेता, वाळा च लपसक्खरा।
‘‘Coriyo kathinā hetā, vāḷā ca lapasakkharā;
न ता किञ्चि न जानन्ति, यं मनुस्सेसु वञ्चनं॥
Na tā kiñci na jānanti, yaṃ manussesu vañcanaṃ.
३३५.
335.
‘‘असा लोकित्थियो नाम, वेला तासं न विज्जति।
‘‘Asā lokitthiyo nāma, velā tāsaṃ na vijjati;
सारत्ता च पगब्भा च, सिखी सब्बघसो यथा॥
Sārattā ca pagabbhā ca, sikhī sabbaghaso yathā.
३३६.
336.
‘‘नत्थित्थीनं पियो नाम, अप्पियोपि न विज्जति।
‘‘Natthitthīnaṃ piyo nāma, appiyopi na vijjati;
सेवन्ति हेता पियमप्पियञ्च, नावा यथा ओरकूलं परञ्च॥
Sevanti hetā piyamappiyañca, nāvā yathā orakūlaṃ parañca.
३३७.
337.
‘‘नत्थित्थीनं पियो नाम, अप्पियोपि न विज्जति।
‘‘Natthitthīnaṃ piyo nāma, appiyopi na vijjati;
धनत्ता पटिवल्लन्ति, लताव दुमनिस्सिता॥
Dhanattā paṭivallanti, latāva dumanissitā.
३३८.
338.
‘‘हत्थिबन्धं अस्सबन्धं, गोपुरिसञ्च मण्डलं।
‘‘Hatthibandhaṃ assabandhaṃ, gopurisañca maṇḍalaṃ;
छवडाहकं पुप्फछड्डकं, सधनमनुपतन्ति नारियो॥
Chavaḍāhakaṃ pupphachaḍḍakaṃ, sadhanamanupatanti nāriyo.
३३९.
339.
‘‘कुलपुत्तम्पि जहन्ति अकिञ्चनं, छवकसमसदिसम्पि।
‘‘Kulaputtampi jahanti akiñcanaṃ, chavakasamasadisampi;
अनुगच्छन्ति अनुपतन्ति, धनहेतु हि नारियो’’ति॥
Anugacchanti anupatanti, dhanahetu hi nāriyo’’ti.
तत्थ आदिमज्झकथापरियोसानन्ति कथाय आदिमज्झपरियोसानं। लद्धा खणन्ति ओकासं लभित्वा। इच्छति मन्ति मं एसा इच्छतीति पुरिसो इत्थिं न विस्ससेय्य। साखपुराणसन्थतन्ति हिय्यो वा परे वा सन्थतं पुराणसाखासन्थतं न विस्ससे, अपप्फोटेत्वा अपच्चवेक्खित्वा न परिभुञ्जेय्य। तत्र हि दीघजातिको वा पविसित्वा तिट्ठेय्ये, पच्चामित्तो वा सत्थं निक्खिपेय्य। मित्तपुराणचोरन्ति पन्थदूहनट्ठाने ठितं चोरं ‘‘पुराणमित्तो मे’’ति न विस्ससेय्य। चोरा हि ये सञ्जानन्ति तेयेव मारेन्ति। सखा ममन्ति सो हि खिप्पमेव कुज्झति, तस्मा राजानं ‘‘सखा मे’’ति न विस्ससे। दसन्नमातरन्ति ‘‘अयं महल्लिका इदानि मं न अतिचरिस्सति, अत्तानं रक्खिस्सती’’ति न विस्ससेतब्बा। रामकरासूति बालानं रतिकरासु। अच्चन्तसीलासूति अतिक्कन्तसीलासु। अच्चन्तपेमानुगतस्साति सचेपि अच्चन्तं अनुगतपेमा अस्स, तथापि तं न विस्ससे। किंकारणा? तित्थसमा हि नारियोति सम्बन्धो, तित्थं विय सब्बसाधारणाति अत्थो।
Tattha ādimajjhakathāpariyosānanti kathāya ādimajjhapariyosānaṃ. Laddhā khaṇanti okāsaṃ labhitvā. Icchati manti maṃ esā icchatīti puriso itthiṃ na vissaseyya. Sākhapurāṇasanthatanti hiyyo vā pare vā santhataṃ purāṇasākhāsanthataṃ na vissase, apapphoṭetvā apaccavekkhitvā na paribhuñjeyya. Tatra hi dīghajātiko vā pavisitvā tiṭṭheyye, paccāmitto vā satthaṃ nikkhipeyya. Mittapurāṇacoranti panthadūhanaṭṭhāne ṭhitaṃ coraṃ ‘‘purāṇamitto me’’ti na vissaseyya. Corā hi ye sañjānanti teyeva mārenti. Sakhā mamanti so hi khippameva kujjhati, tasmā rājānaṃ ‘‘sakhā me’’ti na vissase. Dasannamātaranti ‘‘ayaṃ mahallikā idāni maṃ na aticarissati, attānaṃ rakkhissatī’’ti na vissasetabbā. Rāmakarāsūti bālānaṃ ratikarāsu. Accantasīlāsūti atikkantasīlāsu. Accantapemānugatassāti sacepi accantaṃ anugatapemā assa, tathāpi taṃ na vissase. Kiṃkāraṇā? Titthasamā hi nāriyoti sambandho, titthaṃ viya sabbasādhāraṇāti attho.
हनेय्युन्ति कुद्धा वा अञ्ञपुरिससारत्ता वा हुत्वा सब्बमेतं हननादिं करेय्युं। मा दीनकामासूति हीनज्झासयासु संकिलिट्ठआसयासु। भावन्ति एवरूपासु सिनेहं मा करे। गङ्गतित्थूपमासूति सब्बसाधारणट्ठेन गङ्गातित्थसदिसासु। मुसाति मुसावादो तासं सच्चसदिसोव। गतेनातिआदीसु पेक्खितेन पलोभने उम्मादन्तीजातकं, (जा॰ २.१८.५७ आदयो) दुन्निवत्थेन निळिनिकाजातकं, (जा॰ २.१८.१ आदयो) मञ्जुना भणितेन ‘‘तुवटं खो, अय्यपुत्त, आगच्छेय्यासी’’ति नन्दत्थेरस्स वत्थु (उदा॰ २२) कथेतब्बं। चोरियोति सम्भतस्स धनस्स विनासनेन चोरियो। कथिनाति थद्धहदया। वाळाति दुट्ठा अप्पकेनेव कुज्झनसीला। लपसक्खराति निरत्थकलपनेन सक्खरा विय मधुरा। असाति असतियो लामका। सारत्ताति सब्बदा सारत्ता। पगब्भाति कायपागब्भियादीहि पगब्भा। यथाति यथा सिखी सब्बघसो, एवमेतापि सब्बघसा। पटिवल्लन्तीति परिस्सजन्ति उपगूहन्ति वेठेन्ति। लतावाति यथा लता रुक्खनिस्सिता रुक्खं वेठेन्ति, एवमेता पुरिसं परिस्सजन्ति नाम।
Haneyyunti kuddhā vā aññapurisasārattā vā hutvā sabbametaṃ hananādiṃ kareyyuṃ. Mā dīnakāmāsūti hīnajjhāsayāsu saṃkiliṭṭhaāsayāsu. Bhāvanti evarūpāsu sinehaṃ mā kare. Gaṅgatitthūpamāsūti sabbasādhāraṇaṭṭhena gaṅgātitthasadisāsu. Musāti musāvādo tāsaṃ saccasadisova. Gatenātiādīsu pekkhitena palobhane ummādantījātakaṃ, (jā. 2.18.57 ādayo) dunnivatthena niḷinikājātakaṃ, (jā. 2.18.1 ādayo) mañjunā bhaṇitena ‘‘tuvaṭaṃ kho, ayyaputta, āgaccheyyāsī’’ti nandattherassa vatthu (udā. 22) kathetabbaṃ. Coriyoti sambhatassa dhanassa vināsanena coriyo. Kathināti thaddhahadayā. Vāḷāti duṭṭhā appakeneva kujjhanasīlā. Lapasakkharāti niratthakalapanena sakkharā viya madhurā. Asāti asatiyo lāmakā. Sārattāti sabbadā sārattā. Pagabbhāti kāyapāgabbhiyādīhi pagabbhā. Yathāti yathā sikhī sabbaghaso, evametāpi sabbaghasā. Paṭivallantīti parissajanti upagūhanti veṭhenti. Latāvāti yathā latā rukkhanissitā rukkhaṃ veṭhenti, evametā purisaṃ parissajanti nāma.
हत्थिबन्धन्तिआदीसु गोपुरिसो वुच्चति गोपालको। छवडाहकन्ति छवानं डाहकं, सुसानपालन्ति वुत्तं होति। पुप्फछड्डकन्ति वच्चट्ठानसोधकं। सधनन्ति एतेसुपि सधनं अनुगच्छन्तियेव । अकिञ्चनन्ति अधनं। छवकसमसदिसन्ति सुनखमंसखादचण्डालेन समं सदिसं, तेन निब्बिसेसम्पि पुरिसं गच्छन्ति भजन्ति। कस्मा? यस्मा अनुपतन्ति धनहेतु नारियोति।
Hatthibandhantiādīsu gopuriso vuccati gopālako. Chavaḍāhakanti chavānaṃ ḍāhakaṃ, susānapālanti vuttaṃ hoti. Pupphachaḍḍakanti vaccaṭṭhānasodhakaṃ. Sadhananti etesupi sadhanaṃ anugacchantiyeva . Akiñcananti adhanaṃ. Chavakasamasadisanti sunakhamaṃsakhādacaṇḍālena samaṃ sadisaṃ, tena nibbisesampi purisaṃ gacchanti bhajanti. Kasmā? Yasmā anupatanti dhanahetu nāriyoti.
एवं अत्तनो ञाणे ठत्वा आनन्दो गिज्झराजा इत्थीनं अगुणं कथेत्वा तुण्ही अहोसि। तस्स वचनं सुत्वा नारदोपि अत्तनो ञाणे ठत्वा तासं अगुणं कथेसि। तं दस्सेन्तो सत्था आह –
Evaṃ attano ñāṇe ṭhatvā ānando gijjharājā itthīnaṃ aguṇaṃ kathetvā tuṇhī ahosi. Tassa vacanaṃ sutvā nāradopi attano ñāṇe ṭhatvā tāsaṃ aguṇaṃ kathesi. Taṃ dassento satthā āha –
‘‘अथ खलु, भो, नारदो देवब्राह्मणो आनन्दस्स गिज्झराजस्स आदिमज्झकथापरियोसानं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथा अभासि –
‘‘Atha khalu, bho, nārado devabrāhmaṇo ānandassa gijjharājassa ādimajjhakathāpariyosānaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imā gāthā abhāsi –
३४०.
340.
‘‘‘चत्तारोमे न पूरेन्ति, ते मे सुणाथ भासतो।
‘‘‘Cattārome na pūrenti, te me suṇātha bhāsato;
समुद्दो ब्राह्मणो राजा, इत्थी चापि दिजम्पति॥
Samuddo brāhmaṇo rājā, itthī cāpi dijampati.
३४१.
341.
‘‘सरिता सागरं यन्ति, या काचि पथविस्सिता।
‘‘Saritā sāgaraṃ yanti, yā kāci pathavissitā;
ता समुद्दं न पूरेन्ति, ऊनत्ता हि न पूरति॥
Tā samuddaṃ na pūrenti, ūnattā hi na pūrati.
३४२.
342.
‘‘ब्राह्मणो च अधीयान, वेदमक्खानपञ्चमं।
‘‘Brāhmaṇo ca adhīyāna, vedamakkhānapañcamaṃ;
भिय्योपि सुतमिच्छेय्य, ऊनत्ता हि न पूरति॥
Bhiyyopi sutamiccheyya, ūnattā hi na pūrati.
३४३.
343.
‘‘राजा च पथविं सब्बं, ससमुद्दं सपब्बतं।
‘‘Rājā ca pathaviṃ sabbaṃ, sasamuddaṃ sapabbataṃ;
अज्झावसं विजिनित्वा, अनन्तरतनोचितं।
Ajjhāvasaṃ vijinitvā, anantaratanocitaṃ;
पारं समुद्दं पत्थेति ऊनत्ता हि न पूरति॥
Pāraṃ samuddaṃ pattheti ūnattā hi na pūrati.
३४४.
344.
‘‘एकमेकाय इत्थिया, अट्ठट्ठ पतिनो सिया।
‘‘Ekamekāya itthiyā, aṭṭhaṭṭha patino siyā;
सूरा च बलवन्तो च, सब्बकामरसाहरा।
Sūrā ca balavanto ca, sabbakāmarasāharā;
करेय्य नवमे छन्दं, ऊनत्ता हि न पूरति॥
Kareyya navame chandaṃ, ūnattā hi na pūrati.
३४५.
345.
‘‘सब्बित्थियो सिखीरिव सब्बभक्खा, सब्बित्थियो नदीरिव सब्बवाही।
‘‘Sabbitthiyo sikhīriva sabbabhakkhā, sabbitthiyo nadīriva sabbavāhī;
सब्बित्थियो कण्टकानंव साखा, सब्बित्थियो धनहेतु वजन्ति॥
Sabbitthiyo kaṇṭakānaṃva sākhā, sabbitthiyo dhanahetu vajanti.
३४६.
346.
‘‘वातञ्च जालेन नरो परामसे, ओसिञ्चये सागरमेकपाणिना।
‘‘Vātañca jālena naro parāmase, osiñcaye sāgaramekapāṇinā;
सकेन हत्थेन करेय्य घोसं, यो सब्बभावं पमदासु ओस्सजे॥
Sakena hatthena kareyya ghosaṃ, yo sabbabhāvaṃ pamadāsu ossaje.
३४७.
347.
‘‘चोरीनं बहुबुद्धीनं, यासु सच्चं सुदुल्लभं।
‘‘Corīnaṃ bahubuddhīnaṃ, yāsu saccaṃ sudullabhaṃ;
थीनं भावो दुराजानो, मच्छस्सेवोदके गतं॥
Thīnaṃ bhāvo durājāno, macchassevodake gataṃ.
३४८.
348.
‘‘अनला मुदुसम्भासा, दुप्पूरा ता नदीसमा।
‘‘Analā mudusambhāsā, duppūrā tā nadīsamā;
सीदन्ति नं विदित्वान, आरका परिवज्जये॥
Sīdanti naṃ viditvāna, ārakā parivajjaye.
३४९.
349.
‘‘आवट्टनी महामाया, ब्रह्मचरियविकोपना।
‘‘Āvaṭṭanī mahāmāyā, brahmacariyavikopanā;
सीदन्ति नं विदित्वान, आरका परिवज्जये॥
Sīdanti naṃ viditvāna, ārakā parivajjaye.
३५०.
350.
‘‘यं एता उपसेवन्ति, छन्दसा वा धनेन वा।
‘‘Yaṃ etā upasevanti, chandasā vā dhanena vā;
जातवेदोव संठानं, खिप्पं अनुदहन्ति न’’’न्ति॥
Jātavedova saṃṭhānaṃ, khippaṃ anudahanti na’’’nti.
तत्थ दिजम्पतीति दिजजेट्ठकं कुणालं आलपति। ‘‘सरिता’’तिआदि ठपितमातिकाय भाजनत्थं वुत्तं। ऊनत्ताति उदकपतिट्ठानस्स महन्तताय ऊना एव। अधीयानाति सज्झायित्वा। वेदमक्खानपञ्चमन्ति इतिहासपञ्चमं वेदचतुक्कं। ऊनत्ताति सो हि अज्झासयमहन्तताय सिक्खितब्बस्स न पूरति। अनन्तरतनोचितन्ति नानारतनेहि ओचितं परिपुण्णं। ऊनत्ताति सो हि तण्हामहन्तताय न पूरति। सियाति सियुं, अयमेव वा पाठो। सब्बकामरसाहराति सब्बेसं कामरसानं आहरका। ‘‘नवमे’’ति अट्ठहि अतित्तभावदस्सनत्थं वुत्तं। सा पन दसमेपि वीसतिमेपि ततो उत्तरितरेपि छन्दं करोतेव। ऊनत्ताति सा हि कामतण्हाय महन्तताय न पूरति। कण्डकानंव साखाति सम्बाधमग्गे कण्टकसाखसदिसा। यथा हि साखा लग्गित्वा आकड्ढति, एवं एतापि रूपादीहि कड्ढन्ति। यथा साखा हत्थादीसु विज्झित्वा दुक्खं उप्पादेति, एवं एतापि फुट्ठमत्ता सरीरसम्फस्सेन विज्झित्वा महाविनासं पापेन्ति। वजन्तीति परपुरिसं वजन्ति।
Tattha dijampatīti dijajeṭṭhakaṃ kuṇālaṃ ālapati. ‘‘Saritā’’tiādi ṭhapitamātikāya bhājanatthaṃ vuttaṃ. Ūnattāti udakapatiṭṭhānassa mahantatāya ūnā eva. Adhīyānāti sajjhāyitvā. Vedamakkhānapañcamanti itihāsapañcamaṃ vedacatukkaṃ. Ūnattāti so hi ajjhāsayamahantatāya sikkhitabbassa na pūrati. Anantaratanocitanti nānāratanehi ocitaṃ paripuṇṇaṃ. Ūnattāti so hi taṇhāmahantatāya na pūrati. Siyāti siyuṃ, ayameva vā pāṭho. Sabbakāmarasāharāti sabbesaṃ kāmarasānaṃ āharakā. ‘‘Navame’’ti aṭṭhahi atittabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Sā pana dasamepi vīsatimepi tato uttaritarepi chandaṃ karoteva. Ūnattāti sā hi kāmataṇhāya mahantatāya na pūrati. Kaṇḍakānaṃva sākhāti sambādhamagge kaṇṭakasākhasadisā. Yathā hi sākhā laggitvā ākaḍḍhati, evaṃ etāpi rūpādīhi kaḍḍhanti. Yathā sākhā hatthādīsu vijjhitvā dukkhaṃ uppādeti, evaṃ etāpi phuṭṭhamattā sarīrasamphassena vijjhitvā mahāvināsaṃ pāpenti. Vajantīti parapurisaṃ vajanti.
परामसेति गण्हेय्य। ओसिञ्चयेति न्हायितुं ओतिण्णो एकेन पाणिना सकलसमुद्दउदकं ओसिञ्चेय्य गहेत्वा छड्डेय्य। सकेनाति एकेन अत्तनो हत्थेन तमेव हत्थं हरित्वा घोसं उप्पादेय्य। सब्बभावन्ति ‘‘त्वमेव इट्ठो कन्तो पियो मनापो’’ति वुच्चमानो यो पुरिसो ‘‘एवमेत’’न्ति सद्दहन्तो सब्बं अत्तनो अज्झासयं पमदासु ओस्सजेय्य, सो जालादीहि वातग्गहणादीनि करेय्याति अत्थो। गतन्ति गमनं। अनलाति तीहि धम्मेहि अलन्ति वचनविरहिता। दुप्पुरा ताति यथा महानदी उदकेन, एवं किलेसरतिया ता दुप्पूरा। सीदन्ति नं विदित्वानाति एत्थ नन्ति निपातमत्तं, इत्थियो अल्लीना चतूसु अपायेसु सीदन्तीति विदित्वा। आवट्टनीति यथा आवट्टनी महाजनस्स हदयं मोहेत्वा अत्तनो वसे वत्तेति, एवमेतापीति अत्थो। विकोपनाति नासनत्थेन च गरहत्थेन च ब्रह्मचरियस्स कोपिका। छन्दसा वाति पियसंवासेन वा। धनेन वाति धनहेतु वा। संठानन्ति यथा जातवेदो अत्तनो ठानं यं यं पदेसं अल्लीयति, तं तं दहति, तथा एतापि यं यं पुरिसं किलेसवसेन अल्लीयन्ति, तं तं अनुदहन्ति महाविनासं पापेन्ति।
Parāmaseti gaṇheyya. Osiñcayeti nhāyituṃ otiṇṇo ekena pāṇinā sakalasamuddaudakaṃ osiñceyya gahetvā chaḍḍeyya. Sakenāti ekena attano hatthena tameva hatthaṃ haritvā ghosaṃ uppādeyya. Sabbabhāvanti ‘‘tvameva iṭṭho kanto piyo manāpo’’ti vuccamāno yo puriso ‘‘evameta’’nti saddahanto sabbaṃ attano ajjhāsayaṃ pamadāsu ossajeyya, so jālādīhi vātaggahaṇādīni kareyyāti attho. Gatanti gamanaṃ. Analāti tīhi dhammehi alanti vacanavirahitā. Duppurā tāti yathā mahānadī udakena, evaṃ kilesaratiyā tā duppūrā. Sīdanti naṃ viditvānāti ettha nanti nipātamattaṃ, itthiyo allīnā catūsu apāyesu sīdantīti viditvā. Āvaṭṭanīti yathā āvaṭṭanī mahājanassa hadayaṃ mohetvā attano vase vatteti, evametāpīti attho. Vikopanāti nāsanatthena ca garahatthena ca brahmacariyassa kopikā. Chandasā vāti piyasaṃvāsena vā. Dhanena vāti dhanahetu vā. Saṃṭhānanti yathā jātavedo attano ṭhānaṃ yaṃ yaṃ padesaṃ allīyati, taṃ taṃ dahati, tathā etāpi yaṃ yaṃ purisaṃ kilesavasena allīyanti, taṃ taṃ anudahanti mahāvināsaṃ pāpenti.
एवं नारदेन इत्थीनं अगुणे पकासिते पुन महासत्तो विसेसेत्वा तासं अगुणं पकासेति। तं दस्सेतुं सत्था आह –
Evaṃ nāradena itthīnaṃ aguṇe pakāsite puna mahāsatto visesetvā tāsaṃ aguṇaṃ pakāseti. Taṃ dassetuṃ satthā āha –
‘‘अथ खलु, भो, कुणालो सकुणो नारदस्स देवब्राह्मणस्स आदिमज्झकथापरियोसानं विदित्वा तायं वेलायं इमा गाथायो अज्झभासि –
‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo nāradassa devabrāhmaṇassa ādimajjhakathāpariyosānaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imā gāthāyo ajjhabhāsi –
३५१.
351.
‘‘‘सल्लपे निसितखग्गपाणिना, पण्डितो अपि पिसाचदोसिना।
‘‘‘Sallape nisitakhaggapāṇinā, paṇḍito api pisācadosinā;
उग्गतेजमुरगम्पि आसिदे, एको एकाय पमदाय नालपे॥
Uggatejamuragampi āside, eko ekāya pamadāya nālape.
३५२.
352.
‘‘लोकचित्तमथना हि नारियो, नच्चगीतभणितम्हितावुधा।
‘‘Lokacittamathanā hi nāriyo, naccagītabhaṇitamhitāvudhā;
बाधयन्ति अनुपट्ठितस्सतिं, दीपे रक्खसिगणोव वाणिजे॥
Bādhayanti anupaṭṭhitassatiṃ, dīpe rakkhasigaṇova vāṇije.
३५३.
353.
‘‘नत्थि तासं विनयो न संवरो, मज्जमंसनिरता असञ्ञता।
‘‘Natthi tāsaṃ vinayo na saṃvaro, majjamaṃsaniratā asaññatā;
ता गिलन्ति पुरिसस्स पाभतं, सागरेव मकरं तिमिङ्गलो॥
Tā gilanti purisassa pābhataṃ, sāgareva makaraṃ timiṅgalo.
३५४.
354.
‘‘पञ्चकामगुणसातगोचरा, उद्धता अनियता असञ्ञता।
‘‘Pañcakāmaguṇasātagocarā, uddhatā aniyatā asaññatā;
ओसरन्ति पमदा पमादिनं, लोणतोयवतियंव आपका॥
Osaranti pamadā pamādinaṃ, loṇatoyavatiyaṃva āpakā.
३५५.
355.
‘‘यं नरं उपलपेन्ति नारियो, छन्दसा वा रतिया धनेन वा।
‘‘Yaṃ naraṃ upalapenti nāriyo, chandasā vā ratiyā dhanena vā;
जातवेदसदिसम्पि तादिसं, रागदोसवधियो दहन्ति नं॥
Jātavedasadisampi tādisaṃ, rāgadosavadhiyo dahanti naṃ.
३५६.
356.
‘‘अड्ढं ञत्वा पुरिसं महद्धनं, ओसरन्ति सधनं सहत्तना।
‘‘Aḍḍhaṃ ñatvā purisaṃ mahaddhanaṃ, osaranti sadhanaṃ sahattanā;
रत्तचित्तमतिवेठयन्ति नं, साल मालुवलताव कानने॥
Rattacittamativeṭhayanti naṃ, sāla māluvalatāva kānane.
३५७.
357.
‘‘ता उपेन्ति विविधेन छन्दसा, चित्रबिम्बमुखियो अलङ्कता।
‘‘Tā upenti vividhena chandasā, citrabimbamukhiyo alaṅkatā;
उहसन्ति पहसन्ति नारियो, सम्बरोव सतमायकोविदा॥
Uhasanti pahasanti nāriyo, sambarova satamāyakovidā.
३५८.
358.
‘‘जातरूपमणिमुत्तभूसिता, सक्कता पतिकुलेसु नारियो।
‘‘Jātarūpamaṇimuttabhūsitā, sakkatā patikulesu nāriyo;
रक्खिता अतिचरन्ति सामिकं, दानवंव हदयन्तरस्सिता॥
Rakkhitā aticaranti sāmikaṃ, dānavaṃva hadayantarassitā.
३५९.
359.
‘‘तेजवापि हि नरो विचक्खणो, सक्कतो बहुजनस्स पूजितो।
‘‘Tejavāpi hi naro vicakkhaṇo, sakkato bahujanassa pūjito;
नारिनं वसगतो न भासति, राहुना उपहतोव चन्दिमा॥
Nārinaṃ vasagato na bhāsati, rāhunā upahatova candimā.
३६०.
360.
‘‘यं करेय्य कुपितो दिसो दिसं, दुट्ठचित्तो वसमागतं अरिं।
‘‘Yaṃ kareyya kupito diso disaṃ, duṭṭhacitto vasamāgataṃ ariṃ;
तेन भिय्यो ब्यसनं निगच्छति, नारिनं वसगतो अपेक्खवा॥
Tena bhiyyo byasanaṃ nigacchati, nārinaṃ vasagato apekkhavā.
३६१.
361.
‘‘केसलूननखछिन्नतज्जिता, पादपाणिकसदण्डताळिता।
‘‘Kesalūnanakhachinnatajjitā, pādapāṇikasadaṇḍatāḷitā;
हीनमेवुपगता हि नारियो, ता रमन्ति कुणपेव मक्खिका॥
Hīnamevupagatā hi nāriyo, tā ramanti kuṇapeva makkhikā.
३६२.
362.
‘‘ता कुलेसु विसिखन्तरेसु वा, राजधानिनिगमेसु वा पुन।
‘‘Tā kulesu visikhantaresu vā, rājadhāninigamesu vā puna;
ओड्डितं नमुचिपासवाकरं, चक्खुमा परिवज्जे सुखत्थिको॥
Oḍḍitaṃ namucipāsavākaraṃ, cakkhumā parivajje sukhatthiko.
३६३.
363.
‘‘ओस्सजित्व कुसलं तपोगुणं, यो अनरियचरितानि माचरि।
‘‘Ossajitva kusalaṃ tapoguṇaṃ, yo anariyacaritāni mācari;
देवताहि निरयं निमिस्सति, छेदगामिमणियंव वाणिजो॥
Devatāhi nirayaṃ nimissati, chedagāmimaṇiyaṃva vāṇijo.
३६४.
364.
‘‘सो इध गरहितो परत्थ च, दुम्मती उपहतो सकम्मुना।
‘‘So idha garahito parattha ca, dummatī upahato sakammunā;
गच्छती अनियतो गळागळं, दुट्ठगद्रभरथोव उप्पथे॥
Gacchatī aniyato gaḷāgaḷaṃ, duṭṭhagadrabharathova uppathe.
३६५.
365.
‘‘सो उपेति निरयं पतापनं, सत्तिसिम्बलिवनञ्च आयसं।
‘‘So upeti nirayaṃ patāpanaṃ, sattisimbalivanañca āyasaṃ;
आवसित्वा तिरच्छानयोनियं, पेतराजविसयं न मुञ्चति॥
Āvasitvā tiracchānayoniyaṃ, petarājavisayaṃ na muñcati.
३६६.
366.
‘‘दिब्यखिड्डरतियो च नन्दने, चक्कवत्तिचरितञ्च मानुसे।
‘‘Dibyakhiḍḍaratiyo ca nandane, cakkavatticaritañca mānuse;
नासयन्ति पमदा पमादिनं, दुग्गतिञ्च पटिपादयन्ति नं॥
Nāsayanti pamadā pamādinaṃ, duggatiñca paṭipādayanti naṃ.
३६७.
367.
‘‘दिब्यखिड्डरतियो न दुल्लभा, चक्कवत्तिचरितञ्च मानुसे।
‘‘Dibyakhiḍḍaratiyo na dullabhā, cakkavatticaritañca mānuse;
सोण्णब्यम्हनिलया च अच्छरा, ये चरन्ति पमदाहनत्थिका॥
Soṇṇabyamhanilayā ca accharā, ye caranti pamadāhanatthikā.
३६८.
368.
‘‘कामधातुसमतिक्कमा गति, रूपधातुया भावो न दुल्लभो।
‘‘Kāmadhātusamatikkamā gati, rūpadhātuyā bhāvo na dullabho;
वीतरागविसयूपपत्ति या, ये चरन्ति पमदाहनत्थिका॥
Vītarāgavisayūpapatti yā, ye caranti pamadāhanatthikā.
३६९.
369.
‘‘सब्बदुक्खसमत्तिक्कमं सिवं, अच्चन्तमचलितं असङ्खतं।
‘‘Sabbadukkhasamattikkamaṃ sivaṃ, accantamacalitaṃ asaṅkhataṃ;
निब्बुतेहि सुचिही न दुल्लभं, ये चरन्ति पमदाहनत्थिका’’’ति॥
Nibbutehi sucihī na dullabhaṃ, ye caranti pamadāhanatthikā’’’ti.
तत्थ सल्लपेति ‘‘सचे मया सद्धिं सल्लपेस्ससि, सीसं ते पातेस्सामी’’ति वत्वा खग्गं आदाय ठितेनापि, ‘‘सल्लपितमत्तेयेव तं खादित्वा जीवितविनासं पापेस्सामी’’ति दोसिना हुत्वा ठितेनापि पिसाचेन सद्धिं सल्लपे। ‘‘उपगतं डंसित्वा नासेस्सामी’’ति ठितं उग्गतेजं उरगम्पि आसिदे। एको पन हुत्वा रहो एकाय पमदाय न हि आलपे। लोकचित्तमथनाति लोकस्स चित्तघातिका। दीपे रक्खसिगणोति यथा दीपे रक्खसिगणो मनुस्सवेसेन वाणिजे उपलापेत्वा अत्तनो वसे गते कत्वा खादति, एवं इमापि पञ्चहि कामगुणेहि अत्तनो वसे कत्वा सत्ते महाविनासं पापेन्तीति अत्थो। विनयोति आचारो। संवरोति मरियादो। पुरिसस्स पाभतन्ति दुक्खसम्भतं धनं गिलन्ति नासेन्ति।
Tattha sallapeti ‘‘sace mayā saddhiṃ sallapessasi, sīsaṃ te pātessāmī’’ti vatvā khaggaṃ ādāya ṭhitenāpi, ‘‘sallapitamatteyeva taṃ khāditvā jīvitavināsaṃ pāpessāmī’’ti dosinā hutvā ṭhitenāpi pisācena saddhiṃ sallape. ‘‘Upagataṃ ḍaṃsitvā nāsessāmī’’ti ṭhitaṃ uggatejaṃ uragampi āside. Eko pana hutvā raho ekāya pamadāya na hi ālape. Lokacittamathanāti lokassa cittaghātikā. Dīpe rakkhasigaṇoti yathā dīpe rakkhasigaṇo manussavesena vāṇije upalāpetvā attano vase gate katvā khādati, evaṃ imāpi pañcahi kāmaguṇehi attano vase katvā satte mahāvināsaṃ pāpentīti attho. Vinayoti ācāro. Saṃvaroti mariyādo. Purisassa pābhatanti dukkhasambhataṃ dhanaṃ gilanti nāsenti.
अनियताति अनियतचित्ता। लोणतोयवतियन्ति लोणतोयवन्तं समुद्दन्ति अत्थो। आपकाति आपगा, अयमेव वा पाठो। यथा समुद्दं नदियो ओसरन्ति, एवं पमादिनं पमदाति अत्थो। छन्दसाति पेमेन। रतियाति पञ्चकामगुणरतिया। धनेन वाति धनहेतु वा। जातवेदसदिसन्ति गुणसम्पत्तिया अग्गिमिव जलितम्पि। रागदोसवधियोति कामरागदोसेहि वधिका। रागदोसगतियोतिपि पाठो। ओसरन्तीति धनगहणत्थाय मधुरवचनेन तं बन्धन्तियो उपगच्छन्ति। सधनन्ति सधना। अयमेव वा पाठो, वत्थालङ्कारत्थाय किञ्चि अत्तनो धनं दत्वापि ओसरन्तीति अत्थो। सहत्तनाति अत्तभावेन सद्धिं अत्तभावम्पि तस्सेव परिच्चजन्तियो विय होन्ति। अतिवेठयन्तीति धनगहणत्थाय अतिविय वेठेन्ति पीळेन्ति।
Aniyatāti aniyatacittā. Loṇatoyavatiyanti loṇatoyavantaṃ samuddanti attho. Āpakāti āpagā, ayameva vā pāṭho. Yathā samuddaṃ nadiyo osaranti, evaṃ pamādinaṃ pamadāti attho. Chandasāti pemena. Ratiyāti pañcakāmaguṇaratiyā. Dhanena vāti dhanahetu vā. Jātavedasadisanti guṇasampattiyā aggimiva jalitampi. Rāgadosavadhiyoti kāmarāgadosehi vadhikā. Rāgadosagatiyotipi pāṭho. Osarantīti dhanagahaṇatthāya madhuravacanena taṃ bandhantiyo upagacchanti. Sadhananti sadhanā. Ayameva vā pāṭho, vatthālaṅkāratthāya kiñci attano dhanaṃ datvāpi osarantīti attho. Sahattanāti attabhāvena saddhiṃ attabhāvampi tasseva pariccajantiyo viya honti. Ativeṭhayantīti dhanagahaṇatthāya ativiya veṭhenti pīḷenti.
विविधेन छन्दसाति नानाविधेन आकारेन। चित्रबिम्बमुखियोति अलङ्कारवसेन चित्रसरीरा चित्रमुखियो हुत्वा। उहसन्तीति महाहसितं हसन्ति। पहसन्तीति मन्दहसितं हसन्ति। सम्बरोवाति मायाकारपुरिसो विय असुरिन्दो विय च । दानवंव हदयन्तरस्सिताति यथा ‘‘कुतो नु आगच्छथ, भो, तयो जना’’ति करण्डकजातके (जा॰ १.९.८७ आदयो) हदयन्तरनिस्सिता अन्तोउदरगतापि दानवं अतिचरि, एवं अतिचरन्ति। अरक्खिता हेताति दीपेति। न भासतीति न विरोचति हरितचलोमसकस्सपकुसराजानो विय। तेनाति तम्हा अमित्तेन कता ब्यसना अतिरेकतरं ब्यसनन्ति अत्थो। अपेक्खवाति सतण्हो।
Vividhena chandasāti nānāvidhena ākārena. Citrabimbamukhiyoti alaṅkāravasena citrasarīrā citramukhiyo hutvā. Uhasantīti mahāhasitaṃ hasanti. Pahasantīti mandahasitaṃ hasanti. Sambarovāti māyākārapuriso viya asurindo viya ca . Dānavaṃva hadayantarassitāti yathā ‘‘kuto nu āgacchatha, bho, tayo janā’’ti karaṇḍakajātake (jā. 1.9.87 ādayo) hadayantaranissitā antoudaragatāpi dānavaṃ aticari, evaṃ aticaranti. Arakkhitā hetāti dīpeti. Na bhāsatīti na virocati haritacalomasakassapakusarājāno viya. Tenāti tamhā amittena katā byasanā atirekataraṃ byasananti attho. Apekkhavāti sataṇho.
केसलूननखछिन्नतज्जिताति आकड्ढित्वा लूनकेसा नखेहि छिन्नगत्ता तज्जिता पादादीहि च ताळिताव हुत्वा। यो किलेसवसेन एतेपि विप्पकारे करोति, तादिसं हीनमेव उपगता नारियो रमन्ति, न एते विप्पकारे परिहरन्ति, मधुरसमाचारे किंकारणा ता न रमन्ति। कुणपेव मक्खिकाति यस्मा जेगुच्छहत्थिकुणपादिम्हि मक्खिका विय ता हीनेयेव रमन्तीति अत्थो। ओड्डितन्ति न एता इत्थियो नाम, अथ खो इमेसु ठानेसु नमुचिनो किलेसमारस्स मिगपक्खिगहणत्थं लुद्दकेहि ओड्डितं पासञ्च वाकरञ्चाति मञ्ञमानो पञ्ञाचक्खुमा पुरिसो दिब्बमानुसिकेन सुखेन अत्थिको परिवज्जेय्य।
Kesalūnanakhachinnatajjitāti ākaḍḍhitvā lūnakesā nakhehi chinnagattā tajjitā pādādīhi ca tāḷitāva hutvā. Yo kilesavasena etepi vippakāre karoti, tādisaṃ hīnameva upagatā nāriyo ramanti, na ete vippakāre pariharanti, madhurasamācāre kiṃkāraṇā tā na ramanti. Kuṇapeva makkhikāti yasmā jegucchahatthikuṇapādimhi makkhikā viya tā hīneyeva ramantīti attho. Oḍḍitanti na etā itthiyo nāma, atha kho imesu ṭhānesu namucino kilesamārassa migapakkhigahaṇatthaṃ luddakehi oḍḍitaṃ pāsañca vākarañcāti maññamāno paññācakkhumā puriso dibbamānusikena sukhena atthiko parivajjeyya.
ओस्सजित्वाति देवमनुस्सेसु महासम्पत्तिदायकं तपोगुणं छड्डेत्वा। योति यो पुरिसो अनरियेसु अपरिसुद्धेसु कामगुणेसु कामरतिचरितानि आचरति। देवताहि निरयं निमिस्सतीति सो देवलोकेन परिवत्तित्वा निरयं गण्हिस्सति। छेदगामिमणियंव वाणिजोति यथा बालवाणिजो सतसहस्सग्घभण्डं दत्वा छेदगामिमणिकं गण्हाति, तथारूपो अयं होतीति अत्थो। सोति सो इत्थीनं वसं गतो। अनियतोति एत्तकं नाम कालं अपायेसु पच्चिस्सतीति अनियतो। गळागळन्ति देवलोका वा मनुस्सलोका वा गळित्वा अपायमेव गच्छतीति अत्थो। यथा किं? दुट्ठगद्रभरथोव उप्पथेति, यथा कूटगद्रभयुत्तरथो मग्गा ओक्कमित्वा उप्पथेयेव गच्छति, तथा। सत्तिसिम्बलिवनन्ति सत्तिसदिसेहि कण्टकेहि युत्तं आयसं सिम्बलिवनं। पेतराजविसयन्ति पेतविसयञ्च कालकञ्चिकअसुरविसयञ्च।
Ossajitvāti devamanussesu mahāsampattidāyakaṃ tapoguṇaṃ chaḍḍetvā. Yoti yo puriso anariyesu aparisuddhesu kāmaguṇesu kāmaraticaritāni ācarati. Devatāhi nirayaṃ nimissatīti so devalokena parivattitvā nirayaṃ gaṇhissati. Chedagāmimaṇiyaṃva vāṇijoti yathā bālavāṇijo satasahassagghabhaṇḍaṃ datvā chedagāmimaṇikaṃ gaṇhāti, tathārūpo ayaṃ hotīti attho. Soti so itthīnaṃ vasaṃ gato. Aniyatoti ettakaṃ nāma kālaṃ apāyesu paccissatīti aniyato. Gaḷāgaḷanti devalokā vā manussalokā vā gaḷitvā apāyameva gacchatīti attho. Yathā kiṃ? Duṭṭhagadrabharathova uppatheti, yathā kūṭagadrabhayuttaratho maggā okkamitvā uppatheyeva gacchati, tathā. Sattisimbalivananti sattisadisehi kaṇṭakehi yuttaṃ āyasaṃ simbalivanaṃ. Petarājavisayanti petavisayañca kālakañcikaasuravisayañca.
पमादिनन्ति पमत्तानं। ते हि पमदासु पमत्ता तासं सम्पत्तीनं मूलभूतं कुसलं न करोन्ति, इति तेसं पमदा सब्बा ता नासेन्ति नाम। पटिपादयन्तीति तथाविधं पुरिसं ता पमादवसेनेव अकुसलं कारेत्वा दुग्गतिं पटिपादेन्ति नाम। सोण्णब्यम्हनिलयाति सुवण्णमयविमानवासिनियो। पमदाहनत्थिकाति ये पुरिसा पमदाहि अनत्थिका हुत्वा ब्रह्मचरियं चरन्ति। कामधातुसमतिक्कमाति कामधातुसमतिक्कमा या गति। रूपधातुया भावोति यो कामधातुसमतिक्कमगतिसङ्खातो रूपधातुया भावो, सो तेसं न दुल्लभो। वीतरागविसयूपपत्ति याति या वीतरागविसये सुद्धावासलोके उपपत्ति, सापि तेसं न दुल्लभाति अत्थो। अच्चन्तन्ति अन्तातीतं अविनासधम्मं। अचलितन्ति किलेसेहि अकम्पितं। निब्बुतेहीति निब्बुतकिलेसेहि। सुचिहीति सुचीहि परिसुद्धेहि एवरूपं निब्बानं न दुल्लभन्ति।
Pamādinanti pamattānaṃ. Te hi pamadāsu pamattā tāsaṃ sampattīnaṃ mūlabhūtaṃ kusalaṃ na karonti, iti tesaṃ pamadā sabbā tā nāsenti nāma. Paṭipādayantīti tathāvidhaṃ purisaṃ tā pamādavaseneva akusalaṃ kāretvā duggatiṃ paṭipādenti nāma. Soṇṇabyamhanilayāti suvaṇṇamayavimānavāsiniyo. Pamadāhanatthikāti ye purisā pamadāhi anatthikā hutvā brahmacariyaṃ caranti. Kāmadhātusamatikkamāti kāmadhātusamatikkamā yā gati. Rūpadhātuyā bhāvoti yo kāmadhātusamatikkamagatisaṅkhāto rūpadhātuyā bhāvo, so tesaṃ na dullabho. Vītarāgavisayūpapatti yāti yā vītarāgavisaye suddhāvāsaloke upapatti, sāpi tesaṃ na dullabhāti attho. Accantanti antātītaṃ avināsadhammaṃ. Acalitanti kilesehi akampitaṃ. Nibbutehīti nibbutakilesehi. Sucihīti sucīhi parisuddhehi evarūpaṃ nibbānaṃ na dullabhanti.
एवं महासत्तो अमतमहानिब्बानं पापेत्वा देसनं निट्ठापेसि। हिमवन्ते किन्नरमहोरगादयो आकासे ठिता देवता च ‘‘अहो बुद्धलीलाय कथिता’’ति साधुकारं अदंसु । आनन्दो गिज्झराजा नारदो देवब्राह्मणो पुण्णमुखो च फुस्सकोकिलो अत्तनो अत्तनो परिसं आदाय यथाठानमेव गमिंसु। महासत्तोपि सकट्ठानमेव गतो। इतरे पन अन्तरन्तरा गन्त्वा महासत्तस्स सन्तिके ओवादं गहेत्वा तस्मिं ओवादे ठत्वा सग्गपरायणा अहेसुं।
Evaṃ mahāsatto amatamahānibbānaṃ pāpetvā desanaṃ niṭṭhāpesi. Himavante kinnaramahoragādayo ākāse ṭhitā devatā ca ‘‘aho buddhalīlāya kathitā’’ti sādhukāraṃ adaṃsu . Ānando gijjharājā nārado devabrāhmaṇo puṇṇamukho ca phussakokilo attano attano parisaṃ ādāya yathāṭhānameva gamiṃsu. Mahāsattopi sakaṭṭhānameva gato. Itare pana antarantarā gantvā mahāsattassa santike ovādaṃ gahetvā tasmiṃ ovāde ṭhatvā saggaparāyaṇā ahesuṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेन्तो ओसानगाथा अभासि –
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānento osānagāthā abhāsi –
३७०.
370.
‘‘कुणालोहं तदा आसिं, उदायी फुस्सकोकिलो।
‘‘Kuṇālohaṃ tadā āsiṃ, udāyī phussakokilo;
आनन्दो गिज्झराजासि, सारिपुत्तो च नारदो।
Ānando gijjharājāsi, sāriputto ca nārado;
परिसा बुद्धपरिसा, एवं धारेथ जातक’’न्ति॥
Parisā buddhaparisā, evaṃ dhāretha jātaka’’nti.
ते पन भिक्खू गमनकाले सत्थानुभावेन गन्त्वा आगमनकाले अत्तनो अत्तनोव आनुभावेन आगता। तेसं सत्था महावनेयेव कम्मट्ठानं कथेसि। सब्बेपि ते तं दिवसमेव अरहत्तं पापुणिंसु। महादेवतासमागमो अहोसि। अथस्स भगवा महासमयसुत्तं (दी॰ नि॰ २.३३१ आदयो) कथेसि।
Te pana bhikkhū gamanakāle satthānubhāvena gantvā āgamanakāle attano attanova ānubhāvena āgatā. Tesaṃ satthā mahāvaneyeva kammaṭṭhānaṃ kathesi. Sabbepi te taṃ divasameva arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Mahādevatāsamāgamo ahosi. Athassa bhagavā mahāsamayasuttaṃ (dī. ni. 2.331 ādayo) kathesi.
कुणालजातकवण्णना चतुत्था।
Kuṇālajātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५३६. कुणालजातकं • 536. Kuṇālajātakaṃ
