Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā

    [៥៣៦] ៤. កុណាលជាតកវណ្ណនា

    [536] 4. Kuṇālajātakavaṇṇanā

    ឯវមក្ខាយតីតិ ឥទំ សត្ថា កុណាលទហេ វិហរន្តោ អនភិរតិបីឡិតេ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អារព្ភ កថេសិ។ តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – សាកិយកោលិយា កិរ កបិលវត្ថុនគរស្ស ច កោលិយនគរស្ស ច អន្តរេ រោហិណិំ នាម នទិំ ឯកេនេវាវរណេន ពន្ធាបេត្វា សស្សានិ ការេន្តិ។ អថ ជេដ្ឋមូលមាសេ សស្សេសុ មិលាយន្តេសុ ឧភយនគរវាសីនម្បិ កម្មការា សន្និបតិំសុ។ តត្ថ កោលិយនគរវាសិនោ វទិំសុ – ‘‘ឥទំ ឧទកំ ឧភយតោ នីហរិយមានំ នេវ តុម្ហាកំ, ន អម្ហាកំ បហោស្សតិ, អម្ហាកំ បន សស្សំ ឯកឧទកេនេវ និប្ផជ្ជិស្សតិ, ឥទំ ឧទកំ អម្ហាកំ ទេថា’’តិ។ កបិលវត្ថុវាសិនោ វទិំសុ – ‘‘តុម្ហេសុ កោដ្ឋេ បូរេត្វា ឋិតេសុ មយំ រត្តសុវណ្ណនីលមណិកាឡកហាបណេ គហេត្វា ន សក្ខិស្សាម បច្ឆិបសិព្ពកាទិហត្ថា តុម្ហាកំ ឃរទ្វារេ វិចរិតុំ, អម្ហាកម្បិ សស្សំ ឯកេនេវ ឧទកេន និប្ផជ្ជិស្សតិ, ឥទំ ឧទកំ អម្ហាកំ ទេថា’’តិ។ ‘‘ន មយំ ទស្សាមា’’តិ? ‘‘មយម្បិ ន ទស្សាមា’’តិ។ ឯវំ កលហំ វឌ្ឍេត្វា ឯកោ ឧដ្ឋាយ ឯកស្ស បហារំ អទាសិ, សោបិ អញ្ញស្សាតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ បហរិត្វា រាជកុលានំ ជាតិំ ឃដ្ដេត្វា កលហំ បវត្តេសុំ។

    Evamakkhāyatīti idaṃ satthā kuṇāladahe viharanto anabhiratipīḷite pañcasate bhikkhū ārabbha kathesi. Tatrāyaṃ anupubbikathā – sākiyakoliyā kira kapilavatthunagarassa ca koliyanagarassa ca antare rohiṇiṃ nāma nadiṃ ekenevāvaraṇena bandhāpetvā sassāni kārenti. Atha jeṭṭhamūlamāse sassesu milāyantesu ubhayanagaravāsīnampi kammakārā sannipatiṃsu. Tattha koliyanagaravāsino vadiṃsu – ‘‘idaṃ udakaṃ ubhayato nīhariyamānaṃ neva tumhākaṃ, na amhākaṃ pahossati, amhākaṃ pana sassaṃ ekaudakeneva nipphajjissati, idaṃ udakaṃ amhākaṃ dethā’’ti. Kapilavatthuvāsino vadiṃsu – ‘‘tumhesu koṭṭhe pūretvā ṭhitesu mayaṃ rattasuvaṇṇanīlamaṇikāḷakahāpaṇe gahetvā na sakkhissāma pacchipasibbakādihatthā tumhākaṃ gharadvāre vicarituṃ, amhākampi sassaṃ ekeneva udakena nipphajjissati, idaṃ udakaṃ amhākaṃ dethā’’ti. ‘‘Na mayaṃ dassāmā’’ti? ‘‘Mayampi na dassāmā’’ti. Evaṃ kalahaṃ vaḍḍhetvā eko uṭṭhāya ekassa pahāraṃ adāsi, sopi aññassāti evaṃ aññamaññaṃ paharitvā rājakulānaṃ jātiṃ ghaṭṭetvā kalahaṃ pavattesuṃ.

    កោលិយកម្មការា វទន្តិ – ‘‘តុម្ហេ កបិលវត្ថុវាសិកេ សាកិយទារកេ គហេត្វា គជ្ជថ , យេ សោណសិង្គាលាទយោ វិយ អត្តនោ ភគិនីហិ សទ្ធិំ វសិំសុ, ឯតេសំ ហត្ថិអស្សាទយោ វា ផលកាវុធានិ វា អម្ហាកំ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? សាកិយកម្មការា វទន្តិ – ‘‘តុម្ហេ ទានិ កុដ្ឋិនោ ទារកេ គហេត្វា គជ្ជថ, យេ អនាថា និគ្គតិកា តិរច្ឆានា វិយ កោលរុក្ខេ វសិំសុ, ឯតេសំ ហត្ថិអស្សាទយោ វា ផលកាវុធានិ វា អម្ហាកំ កិំ ករិស្សន្តី’’តិ? តេ គន្ត្វា តស្មិំ កម្មេ និយុត្តអមច្ចានំ កថេសុំ, អមច្ចា រាជកុលានំ កថេសុំ។ តតោ សាកិយា ‘‘ភគិនីហិ សទ្ធិំ សំវាសិកានំ ថាមញ្ច ពលញ្ច ទស្សេស្សាមា’’តិ យុទ្ធសជ្ជា និក្ខមិំសុ។ កោលិយាបិ ‘‘កោលរុក្ខវាសីនំ ថាមញ្ច ពលញ្ច ទស្សេស្សាមា’’តិ យុទ្ធសជ្ជា និក្ខមិំសុ។ អបរេ បនាចរិយា ‘‘សាកិយកោលិយានំ ទាសីសុ ឧទកត្ថាយ នទិំ គន្ត្វា ចុម្ពដានិ ភូមិយំ និក្ខិបិត្វា សុខកថាយ សន្និសិន្នាសុ ឯកិស្សា ចុម្ពដំ ឯកា សកសញ្ញាយ គណ្ហិ, តំ និស្សាយ ‘មម ចុម្ពដំ, តវ ចុម្ពដ’ន្តិ កលហេ បវត្តេ កមេន ឧភយនគរវាសិនោ ទាសកម្មការា ចេវ សេវកគាមភោជកាមច្ចឧបរាជានោ ចាតិ សព្ពេ យុទ្ធសជ្ជា និក្ខមិំសូ’’តិ វទន្តិ។ ឥមម្ហា បន នយា បុរិមនយោវ ពហូសុ អដ្ឋកថាសុ អាគតោ, យុត្តរូបោ ចាតិ ស្វេវ គហេតព្ពោ។

    Koliyakammakārā vadanti – ‘‘tumhe kapilavatthuvāsike sākiyadārake gahetvā gajjatha , ye soṇasiṅgālādayo viya attano bhaginīhi saddhiṃ vasiṃsu, etesaṃ hatthiassādayo vā phalakāvudhāni vā amhākaṃ kiṃ karissantī’’ti? Sākiyakammakārā vadanti – ‘‘tumhe dāni kuṭṭhino dārake gahetvā gajjatha, ye anāthā niggatikā tiracchānā viya kolarukkhe vasiṃsu, etesaṃ hatthiassādayo vā phalakāvudhāni vā amhākaṃ kiṃ karissantī’’ti? Te gantvā tasmiṃ kamme niyuttaamaccānaṃ kathesuṃ, amaccā rājakulānaṃ kathesuṃ. Tato sākiyā ‘‘bhaginīhi saddhiṃ saṃvāsikānaṃ thāmañca balañca dassessāmā’’ti yuddhasajjā nikkhamiṃsu. Koliyāpi ‘‘kolarukkhavāsīnaṃ thāmañca balañca dassessāmā’’ti yuddhasajjā nikkhamiṃsu. Apare panācariyā ‘‘sākiyakoliyānaṃ dāsīsu udakatthāya nadiṃ gantvā cumbaṭāni bhūmiyaṃ nikkhipitvā sukhakathāya sannisinnāsu ekissā cumbaṭaṃ ekā sakasaññāya gaṇhi, taṃ nissāya ‘mama cumbaṭaṃ, tava cumbaṭa’nti kalahe pavatte kamena ubhayanagaravāsino dāsakammakārā ceva sevakagāmabhojakāmaccauparājāno cāti sabbe yuddhasajjā nikkhamiṃsū’’ti vadanti. Imamhā pana nayā purimanayova bahūsu aṭṭhakathāsu āgato, yuttarūpo cāti sveva gahetabbo.

    តេ បន សាយន្ហសមយេ យុទ្ធសជ្ជា និក្ខមិស្សន្តីតិ តស្មិំ សមយេ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរន្តោ បច្ចូសសមយេ លោកំ វោលោកេន្តោ ឥមេ ឯវំ យុទ្ធសជ្ជេ និក្ខន្តេ អទ្ទស, ទិស្វា ច ‘‘មយិ គតេ ឯស កលហោ វូបសមិស្សតិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ‘‘អហមេត្ថ គន្ត្វា កលហវូបសមត្ថំ តីណិ ជាតកានិ កថេស្សាមិ, តតោ កលហោ វូបសមិស្សតិ, អថ សាមគ្គិទីបនត្ថាយ ទ្វេ ជាតកានិ កថេត្វា អត្តទណ្ឌសុត្តំ (សុ. និ. ៩៤១ អាទយោ) ទេសេស្សាមិ, ទេសនំ សុត្វា ឧភយនគរវាសិនោ អឌ្ឍតេយ្យានិ អឌ្ឍតេយ្យានិ កុមារសតានិ ទស្សន្តិ, អហំ តេ បព្ពាជេស្សាមិ, មហន្តោ សមាគមោ ភវិស្សតី’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ សាយន្ហសមយេ គន្ធកុដិតោ និក្ខមិត្វា កស្សចិ អនារោចេត្វា សយមេវ បត្តចីវរមាទាយ ទ្វិន្នំ សេនានំ អន្តរេ អាកាសេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា តេសំ សំវេគជននត្ថំ ទិវា អន្ធការំ កាតុំ កេសរំសិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ និសីទិ។ អថ នេសំ សំវិគ្គមានសានំ អត្តានំ ទស្សេន្តោ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរំសិយោ វិស្សជ្ជេសិ។ កបិលវត្ថុវាសិនោបិ ភគវន្តំ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ ញាតិសេដ្ឋោ សត្ថា អាគតោ, ទិដ្ឋោ នុ ខោ តេន អម្ហាកំ កលហករណភាវោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ន ខោ បន សក្កា សត្ថរិ អាគតេ អម្ហេហិ បរស្ស សរីរេ សត្ថំ បាតេតុំ, កោលិយនគរវាសិនោ អម្ហេ ហនន្តុ វា ពជ្ឈន្តុ វា’’តិ អាវុធានិ ឆឌ្ឌេសុំ។ កោលិយនគរវាសិនោបិ តថេវ អកំសុ។

    Te pana sāyanhasamaye yuddhasajjā nikkhamissantīti tasmiṃ samaye bhagavā sāvatthiyaṃ viharanto paccūsasamaye lokaṃ volokento ime evaṃ yuddhasajje nikkhante addasa, disvā ca ‘‘mayi gate esa kalaho vūpasamissati nu kho, no’’ti upadhārento ‘‘ahamettha gantvā kalahavūpasamatthaṃ tīṇi jātakāni kathessāmi, tato kalaho vūpasamissati, atha sāmaggidīpanatthāya dve jātakāni kathetvā attadaṇḍasuttaṃ (su. ni. 941 ādayo) desessāmi, desanaṃ sutvā ubhayanagaravāsino aḍḍhateyyāni aḍḍhateyyāni kumārasatāni dassanti, ahaṃ te pabbājessāmi, mahanto samāgamo bhavissatī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā piṇḍapātapaṭikkanto sāyanhasamaye gandhakuṭito nikkhamitvā kassaci anārocetvā sayameva pattacīvaramādāya dvinnaṃ senānaṃ antare ākāse pallaṅkaṃ ābhujitvā tesaṃ saṃvegajananatthaṃ divā andhakāraṃ kātuṃ kesaraṃsiyo vissajjento nisīdi. Atha nesaṃ saṃviggamānasānaṃ attānaṃ dassento chabbaṇṇā buddharaṃsiyo vissajjesi. Kapilavatthuvāsinopi bhagavantaṃ disvā ‘‘amhākaṃ ñātiseṭṭho satthā āgato, diṭṭho nu kho tena amhākaṃ kalahakaraṇabhāvo’’ti cintetvā ‘‘na kho pana sakkā satthari āgate amhehi parassa sarīre satthaṃ pātetuṃ, koliyanagaravāsino amhe hanantu vā bajjhantu vā’’ti āvudhāni chaḍḍesuṃ. Koliyanagaravāsinopi tatheva akaṃsu.

    អថ ភគវា ឱតរិត្វា រមណីយេ បទេសេ វាលុកបុលិនេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសីទិ អនោបមាយ ពុទ្ធសិរិយា វិរោចមានោ។ តេបិ រាជានោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា និសីទិំសុ។ អថ នេ សត្ថា ជានន្តោវ ‘‘កស្មា អាគតត្ថ, មហារាជា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘នេវ, ភន្តេ, នទិទស្សនត្ថាយ, ន កីឡនត្ថាយ, អបិច ខោ បន ឥមស្មិំ ឋានេ សង្គាមំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា អាគតម្ហា’’តិ។ ‘‘កិំ និស្សាយ វោ កលហោ, មហារាជា’’តិ? ‘‘ឧទកំ និស្សាយ ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ឧទកំ កិំ អគ្ឃតិ មហារាជា’’តិ? ‘‘អប្បគ្ឃំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘បថវី នាម កិំ អគ្ឃតិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘អនគ្ឃា, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘ខត្តិយា កិំ អគ្ឃន្តិ, មហារាជា’’តិ? ‘‘ខត្តិយា នាម អនគ្ឃា, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘អប្បគ្ឃំ ឧទកំ និស្សាយ កស្មា អនគ្ឃេ ខត្តិយេ នាសេថ, មហារាជ, កលហស្មិញ្ហិ អស្សាទោ នាម នត្ថិ, កលហវសេន ហិ មហារាជា ឯកាយ រុក្ខទេវតាយ កាឡសីហេន សទ្ធិំ ពទ្ធាឃាតោ សកលម្បិ ឥមំ កប្បំ អនុប្បត្តោយេវា’’តិ វត្វា ផន្ទនជាតកំ (ជា. ១.១៣.១៤ អាទយោ) កថេសិ។ តតោ ‘‘បរបត្តិយេន នាម មហារាជា ន ភវិតព្ពំ, បរបត្តិយា ហិ ហុត្វា ឯកស្ស សសស្ស កថាយ តិយោជនសហស្សវិត្ថតេ ហិមវន្តេ ចតុប្បទគណា មហាសមុទ្ទំ បក្ខន្ទិនោ អហេសុំ, តស្មា បរបត្តិយេន ន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ទទ្ទរជាតកំ (ជា. ១.២៤៣-៤៤; ១.៤.១៣-១៦; ១.៩.១០៥ អាទយោ) កថេសិ។ តតោ ‘‘កទាចិ មហារាជា ទុព្ពលោបិ មហព្ពលស្ស រន្ធំ បស្សតិ, កទាចិ មហព្ពលោបិ ទុព្ពលស្ស រន្ធំ បស្សតិ, លដុកិកាបិ ហិ សកុណិកា ហត្ថិនាគំ ឃាតេសី’’តិ វត្វា លដុកិកជាតកំ (ជា. ១.៥.៣៩ អាទយោ) កថេសិ។ ឯវំ កលហវូបសមនត្ថាយ តីណិ ជាតកានិ កថេត្វា សាមគ្គិបរិទីបនត្ថាយ ទ្វេ ជាតកានិ កថេសិ។ ‘‘សមគ្គានញ្ហិ មហារាជា កោចិ ឱតារំ នាម បស្សិតុំ ន សក្កោតី’’តិ វត្វា រុក្ខធម្មជាតកំ (ជា. ១.១.៧៤) កថេសិ។ តតោ ‘‘សមគ្គានំ មហារាជា កោចិ វិវរំ បស្សិតុំ នាសក្ខិ, យទា បន អញ្ញមញ្ញំ វិវាទមកំសុ, អថ នេ ឯកោ នេសាទបុត្តោ ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា អាទាយ គតោ, វិវាទេ អស្សាទោ នាម នត្ថី’’តិ វត្វា វដ្ដកជាតកំ (ជា. ១.១.៣៥, ១១៨; ១.៦.១២៨-១៣៣) កថេសិ។ ឯវំ ឥមានិ បញ្ច ជាតកានិ កថេត្វា អវសានេ អត្តទណ្ឌសុត្តំ (សុ. និ. ៩៤១ អាទយោ) កថេសិ។

    Atha bhagavā otaritvā ramaṇīye padese vālukapuline paññattavarabuddhāsane nisīdi anopamāya buddhasiriyā virocamāno. Tepi rājāno bhagavantaṃ vanditvā nisīdiṃsu. Atha ne satthā jānantova ‘‘kasmā āgatattha, mahārājā’’ti pucchi. ‘‘Neva, bhante, nadidassanatthāya, na kīḷanatthāya, apica kho pana imasmiṃ ṭhāne saṅgāmaṃ paccupaṭṭhāpetvā āgatamhā’’ti. ‘‘Kiṃ nissāya vo kalaho, mahārājā’’ti? ‘‘Udakaṃ nissāya bhante’’ti. ‘‘Udakaṃ kiṃ agghati mahārājā’’ti? ‘‘Appagghaṃ, bhante’’ti. ‘‘Pathavī nāma kiṃ agghati, mahārājā’’ti? ‘‘Anagghā, bhante’’ti. ‘‘Khattiyā kiṃ agghanti, mahārājā’’ti? ‘‘Khattiyā nāma anagghā, bhante’’ti. ‘‘Appagghaṃ udakaṃ nissāya kasmā anagghe khattiye nāsetha, mahārāja, kalahasmiñhi assādo nāma natthi, kalahavasena hi mahārājā ekāya rukkhadevatāya kāḷasīhena saddhiṃ baddhāghāto sakalampi imaṃ kappaṃ anuppattoyevā’’ti vatvā phandanajātakaṃ (jā. 1.13.14 ādayo) kathesi. Tato ‘‘parapattiyena nāma mahārājā na bhavitabbaṃ, parapattiyā hi hutvā ekassa sasassa kathāya tiyojanasahassavitthate himavante catuppadagaṇā mahāsamuddaṃ pakkhandino ahesuṃ, tasmā parapattiyena na bhavitabba’’nti vatvā daddarajātakaṃ (jā. 1.243-44; 1.4.13-16; 1.9.105 ādayo) kathesi. Tato ‘‘kadāci mahārājā dubbalopi mahabbalassa randhaṃ passati, kadāci mahabbalopi dubbalassa randhaṃ passati, laṭukikāpi hi sakuṇikā hatthināgaṃ ghātesī’’ti vatvā laṭukikajātakaṃ (jā. 1.5.39 ādayo) kathesi. Evaṃ kalahavūpasamanatthāya tīṇi jātakāni kathetvā sāmaggiparidīpanatthāya dve jātakāni kathesi. ‘‘Samaggānañhi mahārājā koci otāraṃ nāma passituṃ na sakkotī’’ti vatvā rukkhadhammajātakaṃ (jā. 1.1.74) kathesi. Tato ‘‘samaggānaṃ mahārājā koci vivaraṃ passituṃ nāsakkhi, yadā pana aññamaññaṃ vivādamakaṃsu, atha ne eko nesādaputto jīvitakkhayaṃ pāpetvā ādāya gato, vivāde assādo nāma natthī’’ti vatvā vaṭṭakajātakaṃ (jā. 1.1.35, 118; 1.6.128-133) kathesi. Evaṃ imāni pañca jātakāni kathetvā avasāne attadaṇḍasuttaṃ (su. ni. 941 ādayo) kathesi.

    អថ រាជានោ បសន្នា ‘‘សចេ សត្ថា នាគមិស្ស, មយំ អញ្ញមញ្ញំ វធិត្វា លោហិតនទិំ បវត្តយិស្សាម, សត្ថារំ និស្សាយ នោ ជីវិតំ លទ្ធំ។ សចេ បន សត្ថា អគារំ អជ្ឈាវសិស្ស, ទ្វិសហស្សទីបបរិវារំ ចតុមហាទីបរជ្ជំ ហត្ថគតំ អភវិស្ស, អតិរេកសហស្សំ ខោ បនស្ស បុត្តា អភវិស្សំសុ, តតោ ខត្តិយបរិវារោវ អវិចរិស្ស, តំ ខោ បនេស សម្បត្តិំ បហាយ និក្ខមិត្វា សម្ពោធិំ បត្តោ, ឥទានិបិ ខត្តិយបរិវារោវ វិចរតូ’’តិ ឧភយនគរវាសិនោ អឌ្ឍតេយ្យានិ អឌ្ឍតេយ្យានិ កុមារសតានិ អទំសុ។ ភគវា តេ បព្ពាជេត្វា មហាវនំ អគមាសិ។ បុនទិវសតោ បដ្ឋាយ តេហិ បរិវុតោ ឯកទា កបិលវត្ថុនគរេ ឯកទា កោលិយនគរេតិ ទ្វីសុ នគរេសុ បិណ្ឌាយ ចរតិ។ ឧភយនគរវាសិនោ មហាសក្ការំ ករិំសុ។ តេសំ គរុគារវេន ន អត្តនោ រុចិយា បព្ពជិតានំ អនភិរតិ ឧប្បជ្ជិ។ បុរាណទុតិយិកាយោបិ នេសំ អនភិរតិជននត្ថាយ តំ តំ វត្វា សាសនំ បេសេសុំ។ តេ អតិរេកតរំ ឧក្កណ្ឋិំសុ។ ភគវា អាវជ្ជេន្តោ តេសំ អនភិរតភាវំ ញត្វា ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ មាទិសេន ពុទ្ធេន សទ្ធិំ ឯកតោ វសន្តា ឧក្កណ្ឋន្តិ, កថំ រូបា នុ ខោ តេសំ ធម្មកថា សប្បាយា’’តិ ឧបធារេន្តោ កុណាលធម្មទេសនំ បស្សិ។ អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘អហំ ឥមេ ភិក្ខូ ហិមវន្តំ នេត្វា កុណាលកថាយ នេសំ មាតុគាមទោសំ បកាសេត្វា អនភិរតិំ ហរិត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ ទស្សាមី’’តិ។

    Atha rājāno pasannā ‘‘sace satthā nāgamissa, mayaṃ aññamaññaṃ vadhitvā lohitanadiṃ pavattayissāma, satthāraṃ nissāya no jīvitaṃ laddhaṃ. Sace pana satthā agāraṃ ajjhāvasissa, dvisahassadīpaparivāraṃ catumahādīparajjaṃ hatthagataṃ abhavissa, atirekasahassaṃ kho panassa puttā abhavissaṃsu, tato khattiyaparivārova avicarissa, taṃ kho panesa sampattiṃ pahāya nikkhamitvā sambodhiṃ patto, idānipi khattiyaparivārova vicaratū’’ti ubhayanagaravāsino aḍḍhateyyāni aḍḍhateyyāni kumārasatāni adaṃsu. Bhagavā te pabbājetvā mahāvanaṃ agamāsi. Punadivasato paṭṭhāya tehi parivuto ekadā kapilavatthunagare ekadā koliyanagareti dvīsu nagaresu piṇḍāya carati. Ubhayanagaravāsino mahāsakkāraṃ kariṃsu. Tesaṃ garugāravena na attano ruciyā pabbajitānaṃ anabhirati uppajji. Purāṇadutiyikāyopi nesaṃ anabhiratijananatthāya taṃ taṃ vatvā sāsanaṃ pesesuṃ. Te atirekataraṃ ukkaṇṭhiṃsu. Bhagavā āvajjento tesaṃ anabhiratabhāvaṃ ñatvā ‘‘ime bhikkhū mādisena buddhena saddhiṃ ekato vasantā ukkaṇṭhanti, kathaṃ rūpā nu kho tesaṃ dhammakathā sappāyā’’ti upadhārento kuṇāladhammadesanaṃ passi. Athassa etadahosi – ‘‘ahaṃ ime bhikkhū himavantaṃ netvā kuṇālakathāya nesaṃ mātugāmadosaṃ pakāsetvā anabhiratiṃ haritvā sotāpattimaggaṃ dassāmī’’ti.

    សោ បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ កបិលវត្ថុំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ ភត្តកិច្ចវេលាយមេវ តេ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘ទិដ្ឋបុព្ពោ វោ, ភិក្ខវេ, រមណីយោ ហិមវន្តបទេសោ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘នោហេតំ, ភន្តេ’’តិ។ ‘‘គច្ឆិស្សថ បន ហិមវន្តចារិក’’ន្តិ? ‘‘ភន្តេ, អនិទ្ធិមន្តោ មយំ កថំ គមិស្សាមា’’តិ។ ‘‘សចេ បន វោ កោចិ គហេត្វា គច្ឆេយ្យ, គច្ឆេយ្យាថា’’តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ។ សត្ថា សព្ពេបិ តេ អត្តនោ ឥទ្ធិយា គហេត្វា អាកាសេ ឧប្បតិត្វា ហិមវន្តំ គន្ត្វា គគនតលេ ឋិតោវ រមណីយេ ហិមវន្តបទេសេ កញ្ចនបព្ពតំ រជតបព្ពតំ មណិបព្ពតំ ហិង្គុលិកបព្ពតំ អញ្ជនបព្ពតំ សានុបព្ពតំ ផលិកបព្ពតន្តិ នានាវិធេ បព្ពតេ, បញ្ច មហានទិយោ, កណ្ណមុណ្ឌកំ រថការំ សីហបបាតំ ឆទ្ទន្តំ តិយគ្គឡំ អនោតត្តំ កុណាលទហន្តិ សត្ត ទហេ ទស្សេសិ។ ហិមវន្តោ ច នាម មហា បញ្ចយោជនសតុព្ពេធោ តិយោជនសហស្សវិត្ថតោ, តស្ស ឥមំ រមណីយំ ឯកទេសំ អត្តនោ អានុភាវេន ទស្សេសិ។ តត្ថ កតនិវាសានិ សីហព្យគ្ឃហត្ថិកុលាទីនិ ចតុប្បទានិបិ ឯកទេសតោ ទស្សេសិ។ តត្ថ អារាមរាមណេយ្យកាទីនិ បុប្ផូបគផលូបគេ រុក្ខេ នានាវិធេ សកុណសង្ឃេ ជលជថលជបុប្ផានិ ហិមវន្តស្ស បុរត្ថិមបស្សេ សុវណ្ណតលំ, បុច្ឆិមបស្សេ ហិង្គុលតលំ ទស្សេសិ។ ឥមេសំ រាមណេយ្យកានំ ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ តេសំ ភិក្ខូនំ បុរាណទុតិយិកាសុ ឆន្ទរាគោ បហីនោ។

    So pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya kapilavatthuṃ piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkanto bhattakiccavelāyameva te pañcasate bhikkhū āmantetvā ‘‘diṭṭhapubbo vo, bhikkhave, ramaṇīyo himavantapadeso’’ti pucchi. ‘‘Nohetaṃ, bhante’’ti. ‘‘Gacchissatha pana himavantacārika’’nti? ‘‘Bhante, aniddhimanto mayaṃ kathaṃ gamissāmā’’ti. ‘‘Sace pana vo koci gahetvā gaccheyya, gaccheyyāthā’’ti? ‘‘Āma, bhante’’ti. Satthā sabbepi te attano iddhiyā gahetvā ākāse uppatitvā himavantaṃ gantvā gaganatale ṭhitova ramaṇīye himavantapadese kañcanapabbataṃ rajatapabbataṃ maṇipabbataṃ hiṅgulikapabbataṃ añjanapabbataṃ sānupabbataṃ phalikapabbatanti nānāvidhe pabbate, pañca mahānadiyo, kaṇṇamuṇḍakaṃ rathakāraṃ sīhapapātaṃ chaddantaṃ tiyaggaḷaṃ anotattaṃ kuṇāladahanti satta dahe dassesi. Himavanto ca nāma mahā pañcayojanasatubbedho tiyojanasahassavitthato, tassa imaṃ ramaṇīyaṃ ekadesaṃ attano ānubhāvena dassesi. Tattha katanivāsāni sīhabyagghahatthikulādīni catuppadānipi ekadesato dassesi. Tattha ārāmarāmaṇeyyakādīni pupphūpagaphalūpage rukkhe nānāvidhe sakuṇasaṅghe jalajathalajapupphāni himavantassa puratthimapasse suvaṇṇatalaṃ, pucchimapasse hiṅgulatalaṃ dassesi. Imesaṃ rāmaṇeyyakānaṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya tesaṃ bhikkhūnaṃ purāṇadutiyikāsu chandarāgo pahīno.

    អថ សត្ថា តេ ភិក្ខូ គហេត្វា អាកាសតោ ឱតរិត្វា ហិមវន្តបច្ឆិមបស្សេ សដ្ឋិយោជនិកេ មនោសិលាតលេ សត្តយោជនិកស្ស កប្បដ្ឋិកសាលរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា តិយោជនិកាយ មនោសិលាតលាយ តេហិ ភិក្ខូហិ បរិវុតោ ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ វិស្សជ្ជេន្តោ អណ្ណវកុច្ឆិំ ខោភេត្វា ជលមានោ សូរិយោ វិយ និសីទិត្វា មធុរស្សរំ និច្ឆារេន្តោ តេ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ភិក្ខវេ, ឥមស្មិំ ហិមវន្តេ តុម្ហេហិ អទិដ្ឋបុព្ពំ បុច្ឆថា’’តិ។ តស្មិំ ខណេ ទ្វេ ចិត្រកោកិលា ឧភោសុ កោដីសុ ទណ្ឌកំ មុខេន ឌំសិត្វា មជ្ឈេ អត្តនោ សាមិកំ និសីទាបេត្វា អដ្ឋ ចិត្រកោកិលា បុរតោ, អដ្ឋ បច្ឆតោ, អដ្ឋ វាមតោ, អដ្ឋ ទក្ខិណតោ, អដ្ឋ ហេដ្ឋា, អដ្ឋ ឧបរិ ឆាយំ កត្វា ឯវំ ចិត្រកោកិលំ បរិវារេត្វា អាកាសេនាគច្ឆន្តិ។ អថ តេ ភិក្ខូ តំ សកុណសង្ឃំ ទិស្វា សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កេ នាមេតេ, ភន្តេ សកុណា’’តិ? ‘‘ភិក្ខវេ, ឯស មម បោរាណកោ វំសោ, មយា ឋបិតា បវេណី, មំ តាវ បុព្ពេ ឯវំ បរិចរិំសុ, តទា បនេស សកុណគណោ មហា អហោសិ, អឌ្ឍុឌ្ឍានិ ទិជកញ្ញាសហស្សានិ មំ បរិចរិំសុ។ អនុបុព្ពេន បរិហាយិត្វា ឥទានិ ឯត្តកោ ជាតោ’’តិ។ ‘‘កថំ ឯវរូបេ បន, ភន្តេ, វនសណ្ឌេ ឯតា ទិជកញ្ញាយោ តុម្ហេ បរិចរិំសូ’’តិ? អថ នេសំ សត្ថា ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ សតិំ ឧបដ្ឋាបេត្វា អតីតំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ –

    Atha satthā te bhikkhū gahetvā ākāsato otaritvā himavantapacchimapasse saṭṭhiyojanike manosilātale sattayojanikassa kappaṭṭhikasālarukkhassa heṭṭhā tiyojanikāya manosilātalāya tehi bhikkhūhi parivuto chabbaṇṇarasmiyo vissajjento aṇṇavakucchiṃ khobhetvā jalamāno sūriyo viya nisīditvā madhurassaraṃ nicchārento te bhikkhū āmantesi – ‘‘bhikkhave, imasmiṃ himavante tumhehi adiṭṭhapubbaṃ pucchathā’’ti. Tasmiṃ khaṇe dve citrakokilā ubhosu koṭīsu daṇḍakaṃ mukhena ḍaṃsitvā majjhe attano sāmikaṃ nisīdāpetvā aṭṭha citrakokilā purato, aṭṭha pacchato, aṭṭha vāmato, aṭṭha dakkhiṇato, aṭṭha heṭṭhā, aṭṭha upari chāyaṃ katvā evaṃ citrakokilaṃ parivāretvā ākāsenāgacchanti. Atha te bhikkhū taṃ sakuṇasaṅghaṃ disvā satthāraṃ pucchiṃsu – ‘‘ke nāmete, bhante sakuṇā’’ti? ‘‘Bhikkhave, esa mama porāṇako vaṃso, mayā ṭhapitā paveṇī, maṃ tāva pubbe evaṃ paricariṃsu, tadā panesa sakuṇagaṇo mahā ahosi, aḍḍhuḍḍhāni dijakaññāsahassāni maṃ paricariṃsu. Anupubbena parihāyitvā idāni ettako jāto’’ti. ‘‘Kathaṃ evarūpe pana, bhante, vanasaṇḍe etā dijakaññāyo tumhe paricariṃsū’’ti? Atha nesaṃ satthā ‘‘tena hi, bhikkhave, suṇāthā’’ti satiṃ upaṭṭhāpetvā atītaṃ āharitvā dassento āha –

    ‘‘ឯវមក្ខាយតិ ឯវមនុសូយតិ, សព្ពោសធធរណិធរេ នេកបុប្ផមាល្យវិតតេ គជគវជមហិំសរុរុចមរបសទខគ្គគោកណ្ណសីហព្យគ្ឃទីបិអច្ឆកោកតរច្ឆឧទ្ទារកទលិ- មិគពិឡារសសកណ្ណិកានុចរិតេ អាកិណ្ណនេលមណ្ឌលមហាវរាហនាគកុលករេណុសង្ឃាធិវុដ្ឋេ ឥស្សមិគសាខមិគសរភមិគឯណីមិគវាតមិគបសទមិគបុរិសាលុកិម្បុរិសយក្ខរក្ខ- សនិសេវិតេ អមជ្ជវមញ្ជរីធរបហដ្ឋបុប្ផផុសិតគ្គានេកបាទបគណវិតកេ កុររចកោរវារណមយូរបរភតជីវញ្ជីវកចេលាវកភិង្ការករវីកមត្តវិហង្គគណសតតសម្បឃុដ្ឋេ អញ្ជនមនោសិលាហរិតាលហិង្គុលកហេមរជតកនកានេកធាតុ- សតវិនទ្ធបដិមណ្ឌិតបទេសេ ឯវរូបេ ខលុ, ភោ, រម្មេ វនសណ្ឌេ កុណាលោ នាម សកុណោ បដិវសតិ អតិវិយ ចិត្តោ អតិវិយ ចិត្តបត្តច្ឆទនោ’’។

    ‘‘Evamakkhāyati evamanusūyati, sabbosadhadharaṇidhare nekapupphamālyavitate gajagavajamahiṃsarurucamarapasadakhaggagokaṇṇasīhabyagghadīpiacchakokataracchauddārakadali- migabiḷārasasakaṇṇikānucarite ākiṇṇanelamaṇḍalamahāvarāhanāgakulakareṇusaṅghādhivuṭṭhe issamigasākhamigasarabhamigaeṇīmigavātamigapasadamigapurisālukimpurisayakkharakkha- sanisevite amajjavamañjarīdharapahaṭṭhapupphaphusitaggānekapādapagaṇavitake kuraracakoravāraṇamayūraparabhatajīvañjīvakacelāvakabhiṅkārakaravīkamattavihaṅgagaṇasatatasampaghuṭṭhe añjanamanosilāharitālahiṅgulakahemarajatakanakānekadhātu- satavinaddhapaṭimaṇḍitapadese evarūpe khalu, bho, ramme vanasaṇḍe kuṇālo nāma sakuṇo paṭivasati ativiya citto ativiya cittapattacchadano’’.

    ‘‘តស្សេវ ខលុ, ភោ, កុណាលស្ស សកុណស្ស អឌ្ឍុឌ្ឍានិ ឥត្ថិសហស្សានិ បរិចារិកា ទិជកញ្ញាយោ, អថ ខលុ, ភោ, ទ្វេ ទិជកញ្ញាយោ កដ្ឋំ មុខេន ឌំសិត្វា តំ កុណាលំ សកុណំ មជ្ឈេ និសីទាបេត្វា ឧឌ្ឌេន្តិមា នំ កុណាលំ សកុណំ អទ្ធានបរិយាយបថេ កិលមថោ ឧព្ពាហេត្ថា’’តិ។

    ‘‘Tasseva khalu, bho, kuṇālassa sakuṇassa aḍḍhuḍḍhāni itthisahassāni paricārikā dijakaññāyo, atha khalu, bho, dve dijakaññāyo kaṭṭhaṃ mukhena ḍaṃsitvā taṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ majjhe nisīdāpetvā uḍḍentimā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ addhānapariyāyapathe kilamatho ubbāhetthā’’ti.

    ‘‘បញ្ចសតា ទិជកញ្ញាយោ ហេដ្ឋតោ ហេដ្ឋតោ ឧឌ្ឌេន្តិ ‘សចាយំ កុណាលោ សកុណោ អាសនា បរិបតិស្សតិ, មយំ តំ បក្ខេហិ បដិគ្គហេស្សាមា’តិ។

    ‘‘Pañcasatā dijakaññāyo heṭṭhato heṭṭhato uḍḍenti ‘sacāyaṃ kuṇālo sakuṇo āsanā paripatissati, mayaṃ taṃ pakkhehi paṭiggahessāmā’ti.

    ‘‘បញ្ចសតា ទិជកញ្ញាយោ ឧបរូបរិ ឧឌ្ឌេន្តិ ‘មា នំ កុណាលំ សកុណំ អាតបោ បរិតាបេសី’តិ។

    ‘‘Pañcasatā dijakaññāyo uparūpari uḍḍenti ‘mā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ ātapo paritāpesī’ti.

    ‘‘បញ្ចសតា ទិជកញ្ញាយោ ឧភតោបស្សេន ឧឌ្ឌេន្តិ ‘មា នំ កុណាលំ សកុណំ សីតំ វា ឧណ្ហំ វា តិណំ វា រជោ វា វាតោ វា ឧស្សាវោ វា ឧបប្ផុសី’តិ។

    ‘‘Pañcasatā dijakaññāyo ubhatopassena uḍḍenti ‘mā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ sītaṃ vā uṇhaṃ vā tiṇaṃ vā rajo vā vāto vā ussāvo vā upapphusī’ti.

    ‘‘បញ្ចសតា ទិជកញ្ញាយោ បុរតោ បុរតោ ឧឌ្ឌេន្តិ ‘មា នំ កុណាលំ សកុណំ គោបាលកា វា បសុបាលកា វា តិណហារកា វា កដ្ឋហារកា វា វនកម្មិកា វា កដ្ឋេន វា កឋលេន វា បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា សក្ខរាហិ វា បហារំ អទំសុ, មាយំ កុណាលោ សកុណោ គច្ឆេហិ វា លតាហិ វា រុក្ខេហិ វា សាខាហិ វា ថម្ភេហិ វា បាសាណេហិ វា ពលវន្តេហិ វា បក្ខីហិ សង្គមេសី’តិ។

    ‘‘Pañcasatā dijakaññāyo purato purato uḍḍenti ‘mā naṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ gopālakā vā pasupālakā vā tiṇahārakā vā kaṭṭhahārakā vā vanakammikā vā kaṭṭhena vā kaṭhalena vā pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā sakkharāhi vā pahāraṃ adaṃsu, māyaṃ kuṇālo sakuṇo gacchehi vā latāhi vā rukkhehi vā sākhāhi vā thambhehi vā pāsāṇehi vā balavantehi vā pakkhīhi saṅgamesī’ti.

    ‘‘បញ្ចសតា ទិជកញ្ញាយោ បច្ឆតោ បច្ឆតោ ឧឌ្ឌេន្តិ សណ្ហាហិ សខិលាហិ មញ្ជូហិ មធុរាហិ វាចាហិ សមុទាចរន្តិយោ ‘មាយំ កុណាលោ សកុណោ អាសនេ បរិយុក្កណ្ឋី’តិ។

    ‘‘Pañcasatā dijakaññāyo pacchato pacchato uḍḍenti saṇhāhi sakhilāhi mañjūhi madhurāhi vācāhi samudācarantiyo ‘māyaṃ kuṇālo sakuṇo āsane pariyukkaṇṭhī’ti.

    ‘‘បញ្ចសតា ទិជកញ្ញាយោ ទិសោទិសំ ឧឌ្ឌេន្តិ អនេករុក្ខវិវិធវិកតិផលមាហរន្តិយោ ‘មាយំ កុណាលោ សកុណោ ខុទាយ បរិកិលមិត្ថា’តិ។

    ‘‘Pañcasatā dijakaññāyo disodisaṃ uḍḍenti anekarukkhavividhavikatiphalamāharantiyo ‘māyaṃ kuṇālo sakuṇo khudāya parikilamitthā’ti.

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, តា ទិជកញ្ញាយោ តំ កុណាលំ សកុណំ អារាមេនេវ អារាមំ, ឧយ្យានេនេវ ឧយ្យានំ, នទីតិត្ថេនេវ នទីតិត្ថំ, បព្ពតសិខរេនេវ បព្ពតសិខរំ, អម្ពវនេនេវ អម្ពវនំ, ជម្ពុវនេនេវ ជម្ពុវនំ, លពុជវនេនេវ លពុជវនំ, នាឡិកេរសញ្ចារិយេនេវ នាឡិកេរសញ្ចារិយំ ខិប្បមេវ អភិសម្ភោន្តិ រតិត្ថាយ។

    ‘‘Atha khalu, bho, tā dijakaññāyo taṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ ārāmeneva ārāmaṃ, uyyāneneva uyyānaṃ, nadītittheneva nadītitthaṃ, pabbatasikhareneva pabbatasikharaṃ, ambavaneneva ambavanaṃ, jambuvaneneva jambuvanaṃ, labujavaneneva labujavanaṃ, nāḷikerasañcāriyeneva nāḷikerasañcāriyaṃ khippameva abhisambhonti ratitthāya.

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, កុណាលោ សកុណោ តាហិ ទិជកញ្ញាហិ ទិវសំ បរិព្យូឡ្ហោ ឯវំ អបសាទេតិ ‘នស្សថ តុម្ហេ វសលិយោ, វិនស្សថ តុម្ហេ វសិលិយោ ចោរិយោ ធុត្តិយោ អសតិយោ លហុចិត្តាយោ កតស្ស អប្បដិការិកាយោ អនិលោ វិយ យេនកាមំគមាយោ’’’ តិ។

    ‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo tāhi dijakaññāhi divasaṃ paribyūḷho evaṃ apasādeti ‘nassatha tumhe vasaliyo, vinassatha tumhe vasiliyo coriyo dhuttiyo asatiyo lahucittāyo katassa appaṭikārikāyo anilo viya yenakāmaṃgamāyo’’’ ti.

    តត្រាយំ អត្ថវណ្ណនា – ភិក្ខវេ, សោ វនសណ្ឌោ ឯវំ អក្ខាយតិ ឯវញ្ច អនុសូយតិ។ កិន្តិ? សព្ពោសធធរណិធរេតិ វិត្ថារោ។ តត្ថ សព្ពោសធធរណិធរេតិ មូលតចបត្តបុប្ផាទិសព្ពោសធធរាយ ធរណិយា សមន្នាគតេតិ អត្ថោ, សព្ពោសធយុត្តោ វា ធរណិធរោ។ សោ ហិ បទេសោ សព្ពោសធធរណិធរោតិ ឯវមក្ខាយតិ ឯវញ្ច អនុសូយតិ, តស្មិំ វនសណ្ឌេតិ វុត្តំ ហោតិ។ សេសបទយោជនាយបិ ឯសេវ នយោ។ នេកបុប្ផមាល្យវិតតេតិ អនេកេហិ ផលត្ថាយ ឧប្បន្នបុប្ផេហិ ចេវ បិឡន្ធនមាល្យេហិ ច វិតតេ។ រុរូតិ សុវណ្ណវណ្ណា មិគា។ ឧទ្ទារាតិ ឧទ្ទា។ ពិឡារាតិ មហាពិឡារា។ នេលមណ្ឌលំ វុច្ចតិ តរុណភិង្កច្ឆាបមណ្ឌលំ។ មហាវរាហាតិ មហាហត្ថិនោ, អាកិណ្ណនេលមណ្ឌលមហាវរាហេន គោចរិយាទិភេទេន ទសវិធេន នាគកុលេន ចេវ ករេណុសង្ឃេន ច អធិវុដ្ឋេតិ អត្ថោ។ ឥស្សមិគាតិ កាឡសីហា។ វាតមិគាតិ មហាវាតមិគា។ បសទមិគាតិ ចិត្រមិគា។ បុរិសាលូតិ វឡវាមុខយក្ខិនិយោ។ កិម្បុរិសាតិ ទេវកិន្នរចន្ទកិន្នរទុមកិន្នរទណ្ឌមាណវកកោន្តិ- សកុណកណ្ណបាវុរណាទិភេទា កិន្នរា។ អមជ្ជវមញ្ជរីធរបហដ្ឋបុប្ផផុសិតគ្គានេកបាទបគណវិតតេតិ មកុលធរេហិ ចេវ មញ្ជរីធរេហិ ច សុបុប្ផិតេហិ ច អគ្គមត្តបុប្ផិតេហិ ច អនេកេហិ បាទបគណេហិ វិតតេ។ វារណា នាម ហត្ថិលិង្គសកុណា។ ចេលាវកាតិបិ ឯតេ សកុណាយេវ។ ហេមញ្ច កនកញ្ចាតិ ទ្វេ សុវណ្ណជាតិយោ។ ឯតេហិ អញ្ជនាទីហិ អនេកធាតុសតេហិ អនេកេហិ វណ្ណធាតុរាសីហិ វិនទ្ធបដិមណ្ឌិតបទេសេ។ ភោតិ ធម្មាលបនមត្តមេតំ។ ចិត្តោតិ មុខតុណ្ឌកេបិ ហេដ្ឋាឧទរភាគេបិ ចិត្រោវ។

    Tatrāyaṃ atthavaṇṇanā – bhikkhave, so vanasaṇḍo evaṃ akkhāyati evañca anusūyati. Kinti? Sabbosadhadharaṇidhareti vitthāro. Tattha sabbosadhadharaṇidhareti mūlatacapattapupphādisabbosadhadharāya dharaṇiyā samannāgateti attho, sabbosadhayutto vā dharaṇidharo. So hi padeso sabbosadhadharaṇidharoti evamakkhāyati evañca anusūyati, tasmiṃ vanasaṇḍeti vuttaṃ hoti. Sesapadayojanāyapi eseva nayo. Nekapupphamālyavitateti anekehi phalatthāya uppannapupphehi ceva piḷandhanamālyehi ca vitate. Rurūti suvaṇṇavaṇṇā migā. Uddārāti uddā. Biḷārāti mahābiḷārā. Nelamaṇḍalaṃ vuccati taruṇabhiṅkacchāpamaṇḍalaṃ. Mahāvarāhāti mahāhatthino, ākiṇṇanelamaṇḍalamahāvarāhena gocariyādibhedena dasavidhena nāgakulena ceva kareṇusaṅghena ca adhivuṭṭheti attho. Issamigāti kāḷasīhā. Vātamigāti mahāvātamigā. Pasadamigāti citramigā. Purisālūti vaḷavāmukhayakkhiniyo. Kimpurisāti devakinnaracandakinnaradumakinnaradaṇḍamāṇavakakonti- sakuṇakaṇṇapāvuraṇādibhedā kinnarā. Amajjavamañjarīdharapahaṭṭhapupphaphusitaggānekapādapagaṇavitateti makuladharehi ceva mañjarīdharehi ca supupphitehi ca aggamattapupphitehi ca anekehi pādapagaṇehi vitate. Vāraṇā nāma hatthiliṅgasakuṇā. Celāvakātipi ete sakuṇāyeva. Hemañca kanakañcāti dve suvaṇṇajātiyo. Etehi añjanādīhi anekadhātusatehi anekehi vaṇṇadhāturāsīhi vinaddhapaṭimaṇḍitapadese. Bhoti dhammālapanamattametaṃ. Cittoti mukhatuṇḍakepi heṭṭhāudarabhāgepi citrova.

    អឌ្ឍុឌ្ឍានីតិ អឌ្ឍចតុត្ថានិ, តីណិ សហស្សានិ បញ្ចេវ សតានីតិ អត្ថោ។ អទ្ធានបរិយាយបថេតិ អទ្ធានសង្ខាតេ គមនមគ្គេ។ ឧព្ពាហេត្ថាតិ ពាធយិត្ថ។ ឧបប្ផុសីតិ ឧបគន្ត្វា ផុសិ។ បហារំ អទំសូតិ ឯត្ថ ‘‘មា ន’’ន្តិ បទស្ស សាមិវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ សង្គមេសីតិ សមាគច្ឆិ។ សណ្ហាហីតិ មដ្ឋាហិ។ សខិលាហីតិ បិយាហិ។ មញ្ជូហីតិ សខិលាហិ។ មធុរាហីតិ មធុរស្សរាហិ។ សមុទាចរន្តិយោតិ គន្ធព្ពករណវសេន បរិចរន្តិយោ។ អនេករុក្ខវិវិធវិកតិផលន្តិ អនេកេហិ រុក្ខេហិ វិវិធវិកតិផលំ។ អារាមេនេវ អារាមន្តិ បុប្ផារាមាទីសុ អញ្ញតរេន អារាមេនេវ អញ្ញតរំ អារាមំ នេន្តីតិ អត្ថោ។ ឧយ្យានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ នាឡិកេរសញ្ចារិយេនេវាតិ នាឡិកេរវនេនេវ អញ្ញំ នាឡិកេរវនំ។ អតិសម្ភោន្តីតិ ឯវំ នេត្វា តត្ថ នំ ខិប្បញ្ញេវ រតិត្ថាយ បាបុណន្តិ។

    Aḍḍhuḍḍhānīti aḍḍhacatutthāni, tīṇi sahassāni pañceva satānīti attho. Addhānapariyāyapatheti addhānasaṅkhāte gamanamagge. Ubbāhetthāti bādhayittha. Upapphusīti upagantvā phusi. Pahāraṃ adaṃsūti ettha ‘‘mā na’’nti padassa sāmivasena attho veditabbo. Saṅgamesīti samāgacchi. Saṇhāhīti maṭṭhāhi. Sakhilāhīti piyāhi. Mañjūhīti sakhilāhi. Madhurāhīti madhurassarāhi. Samudācarantiyoti gandhabbakaraṇavasena paricarantiyo. Anekarukkhavividhavikatiphalanti anekehi rukkhehi vividhavikatiphalaṃ. Ārāmeneva ārāmanti pupphārāmādīsu aññatarena ārāmeneva aññataraṃ ārāmaṃ nentīti attho. Uyyānādīsupi eseva nayo. Nāḷikerasañcāriyenevāti nāḷikeravaneneva aññaṃ nāḷikeravanaṃ. Atisambhontīti evaṃ netvā tattha naṃ khippaññeva ratitthāya pāpuṇanti.

    ទិវសំ បរិព្យូឡ្ហោតិ សកលទិវសំ បរិព្យូឡ្ហោ។ អបសាទេតីតិ តា កិរ តំ ឯវំ ទិវសំ បរិចរិត្វា និវាសរុក្ខេ ឱតារេត្វា បរិវារេត្វា រុក្ខសាខាសុ និសីទិត្វា ‘‘អប្បេវ នាម មធុរវចនំ លភេយ្យាមា’’តិ បត្ថយន្តិយោ ឥមិនា ឧយ្យោជិតកាលេ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គមិស្សាមាតិ វសន្តិ។ កុណាលរាជា បន តា ឧយ្យោជេន្តោ ‘‘នស្សថា’’តិអាទិវចនេហិ អបសាទេតិ។ តត្ថ នស្សថាតិ គច្ឆថ។ វិនស្សថាតិ សព្ពតោភាគេន នស្សថ។ គេហេ ធនធញ្ញាទីនំ នាសនេន ចោរិយោ, ពហុមាយតាយ ធុត្តិយោ, នដ្ឋស្សតិតាយ អសតិយោ, អនវដ្ឋិតចិត្តតាយ លហុចិត្តាយោ, កតវិនាសនេន មិត្តទុព្ភិតាយ កតស្ស អប្បដិការិកាយោតិ។

    Divasaṃ paribyūḷhoti sakaladivasaṃ paribyūḷho. Apasādetīti tā kira taṃ evaṃ divasaṃ paricaritvā nivāsarukkhe otāretvā parivāretvā rukkhasākhāsu nisīditvā ‘‘appeva nāma madhuravacanaṃ labheyyāmā’’ti patthayantiyo iminā uyyojitakāle attano vasanaṭṭhānaṃ gamissāmāti vasanti. Kuṇālarājā pana tā uyyojento ‘‘nassathā’’tiādivacanehi apasādeti. Tattha nassathāti gacchatha. Vinassathāti sabbatobhāgena nassatha. Gehe dhanadhaññādīnaṃ nāsanena coriyo, bahumāyatāya dhuttiyo, naṭṭhassatitāya asatiyo, anavaṭṭhitacittatāya lahucittāyo, katavināsanena mittadubbhitāya katassa appaṭikārikāyoti.

    ឯវញ្ច បន វត្វា ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អហំ តិរច្ឆានគតោបិ ឥត្ថីនំ អកតញ្ញុតំ ពហុមាយតំ អនាចារតំ ទុស្សីលតញ្ច ជានាមិ, តទាបាហំ តាសំ វសេ អវត្តិត្វា តា ឯវ អត្តនោ វសេ វត្តេមី’’តិ ឥមាយ កថាយ តេសំ ភិក្ខូនំ អនភិរតិំ ហរិត្វា សត្ថា តុណ្ហី អហោសិ។ តស្មិំ ខណេ ទ្វេ កាឡកោកិលា សាមិកំ ទណ្ឌកេន ឧក្ខិបិត្វា ហេដ្ឋាភាគាទីសុ ចតស្សោ ចតស្សោ ហុត្វា តំ បទេសំ អាគមិំសុ។ តេ ភិក្ខូ តាបិ ទិស្វា សត្ថារំ បុច្ឆិំសុ។ សត្ថា ‘‘បុព្ពេ, ភិក្ខវេ, មម សហាយោ បុណ្ណមុខោ នាម ផុស្សកោកិលោ អហោសិ, តស្សាយំ វំសោ’’តិ វត្វា បុរិមនយេនេវ តេហិ ភិក្ខូហិ បុច្ឆិតោ អាហ –

    Evañca pana vatvā ‘‘iti kho, bhikkhave, ahaṃ tiracchānagatopi itthīnaṃ akataññutaṃ bahumāyataṃ anācārataṃ dussīlatañca jānāmi, tadāpāhaṃ tāsaṃ vase avattitvā tā eva attano vase vattemī’’ti imāya kathāya tesaṃ bhikkhūnaṃ anabhiratiṃ haritvā satthā tuṇhī ahosi. Tasmiṃ khaṇe dve kāḷakokilā sāmikaṃ daṇḍakena ukkhipitvā heṭṭhābhāgādīsu catasso catasso hutvā taṃ padesaṃ āgamiṃsu. Te bhikkhū tāpi disvā satthāraṃ pucchiṃsu. Satthā ‘‘pubbe, bhikkhave, mama sahāyo puṇṇamukho nāma phussakokilo ahosi, tassāyaṃ vaṃso’’ti vatvā purimanayeneva tehi bhikkhūhi pucchito āha –

    ‘‘តស្សេវ ខលុ, ភោ, ហិមវតោ បព្ពតរាជស្ស បុរត្ថិមទិសាភាគេ សុសុខុមសុនិបុណគិរិប្បភវហរិតុបយន្តិយោ’’តិ។

    ‘‘Tasseva khalu, bho, himavato pabbatarājassa puratthimadisābhāge susukhumasunipuṇagirippabhavaharitupayantiyo’’ti.

    តត្ថ សុដ្ឋុ សុខុមសណ្ហសលិលតាយ សុសុខុមសុនិបុណា, គិរិ ឯតាសំ បភវោតិ គិរិប្បភវា , ហិមវន្តតោ សន្ទមានហរិតតិណមិស្សឱឃតាយ ហរិតា, កុណាលទហំ ឧបគមនេន ឧបយន្តិយោតិ សុសុខុមសុនិបុណគិរិប្បភវហរិតុបយន្តិយោ, ឯវរូបា នទិយោ យស្មិំ សន្ទន្តីតិ អត្ថោ។

    Tattha suṭṭhu sukhumasaṇhasalilatāya susukhumasunipuṇā, giri etāsaṃ pabhavoti girippabhavā , himavantato sandamānaharitatiṇamissaoghatāya haritā, kuṇāladahaṃ upagamanena upayantiyoti susukhumasunipuṇagirippabhavaharitupayantiyo, evarūpā nadiyo yasmiṃ sandantīti attho.

    ឥទានិ យំ កុណាលទហំ តា ឧបយន្តិ, តត្ថ បុប្ផានិ វណ្ណេន្តោ អាហ –

    Idāni yaṃ kuṇāladahaṃ tā upayanti, tattha pupphāni vaṇṇento āha –

    ‘‘ឧប្បលបទុមកុមុទនលិនសតបត្តសោគន្ធិកមន្ទាលកសម្បតិវិរុឡ្ហ- សុចិគន្ឋមនុញ្ញមាវកប្បទេសេ’’តិ។

    ‘‘Uppalapadumakumudanalinasatapattasogandhikamandālakasampativiruḷha- suciganṭhamanuññamāvakappadese’’ti.

    តត្ថ ឧប្បលន្តិ នីលុប្បលំ។ នលិនន្តិ សេតបទុមំ។ សតបត្តន្តិ បរិបុណ្ណសតបត្តបទុមំ។ សម្បតីតិ ឯតេហិ សម្បតិវិរុឡ្ហេហិ អភិនវជាតេហិ សុចិគន្ធេន ចេវ មនុញ្ញេន ច ហទយពន្ធនសមត្ថតាយ មាវកេន ច បទេសេន សមន្នាគតេតិ អត្ថោ។

    Tattha uppalanti nīluppalaṃ. Nalinanti setapadumaṃ. Satapattanti paripuṇṇasatapattapadumaṃ. Sampatīti etehi sampativiruḷhehi abhinavajātehi sucigandhena ceva manuññena ca hadayabandhanasamatthatāya māvakena ca padesena samannāgateti attho.

    ឥទានិ តស្មិំ ទហេ រុក្ខាទយោ វណ្ណេន្តោ អាហ –

    Idāni tasmiṃ dahe rukkhādayo vaṇṇento āha –

    ‘‘កុរវកមុចលិន្ទកេតកវេទិសវញ្ជុលបុន្នាគពកុលតិលកបិយកហសនសាលសឡល- ចម្បកអសោកនាគរុក្ខតិរីដិភុជបត្តលោទ្ទចន្ទនោឃវនេ កាឡាគរុបទ្មកបិយង្គុទេវទារុកចោចគហនេ កកុធកុដជអង្កោលកច្ចិការកណិការកណ្ណិការ- កនវេរកោរណ្ឌកកោវិឡារកិំសុកយោធិកវនមល្លិកមនង្គណមនវជ្ជភណ្ឌិសុរុចិរ- ភគិនិមាលាមល្យធរេ ជាតិសុមនមធុគន្ធិកធនុតក្ការិតាលីសតគរមុសីរកោដ្ឋកច្ឆវិតតេ អតិមុត្តកសំកុសុមិតលតាវិតតបដិមណ្ឌិតប្បទេសេ ហំសបិលវកាទម្ពការណ្ឌវាភិនទិតេ វិជ្ជាធរសិទ្ធសមណតាបសគណាធិវុដ្ឋេ វរទេវយក្ខរក្ខសទានវគន្ធព្ពកិន្នរមហោរគានុចិណ្ណប្បទេសេ – ឯវរូបេ ខលុ, ភោ, រម្មេ វនសណ្ឌេ បុណ្ណមុខោ នាម ផុស្សកោកិលោ បតិវសតិ អតិវិយ មធុរគិរោ វិលាសិតនយនោ មត្តក្ខោ។

    ‘‘Kuravakamucalindaketakavedisavañjulapunnāgabakulatilakapiyakahasanasālasaḷala- campakaasokanāgarukkhatirīṭibhujapattaloddacandanoghavane kāḷāgarupadmakapiyaṅgudevadārukacocagahane kakudhakuṭajaaṅkolakaccikārakaṇikārakaṇṇikāra- kanaverakoraṇḍakakoviḷārakiṃsukayodhikavanamallikamanaṅgaṇamanavajjabhaṇḍisurucira- bhaginimālāmalyadhare jātisumanamadhugandhikadhanutakkāritālīsatagaramusīrakoṭṭhakacchavitate atimuttakasaṃkusumitalatāvitatapaṭimaṇḍitappadese haṃsapilavakādambakāraṇḍavābhinadite vijjādharasiddhasamaṇatāpasagaṇādhivuṭṭhe varadevayakkharakkhasadānavagandhabbakinnaramahoragānuciṇṇappadese – evarūpe khalu, bho, ramme vanasaṇḍe puṇṇamukho nāma phussakokilo pativasati ativiya madhuragiro vilāsitanayano mattakkho.

    ‘‘តស្សេវ ខលុ, ភោ, បុណ្ណមុខស្ស ផុស្សកោកិលស្ស អឌ្ឍុឌ្ឍានិ ឥត្ថិសតានិ បរិចារិកា ទិជកញ្ញាយោ។ អថ ខលុ, ភោ, ទ្វេ ទិជកញ្ញាយោ កដ្ឋំ មុខេន ឌំសិត្វា តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ មជ្ឈេ និសីទាបេត្វា ឧឌ្ឌេន្តិ ‘មា នំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ អទ្ធានបរិយាយបថេ កិលមថោ ឧព្ពាហេត្ថា’តិ។

    ‘‘Tasseva khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa aḍḍhuḍḍhāni itthisatāni paricārikā dijakaññāyo. Atha khalu, bho, dve dijakaññāyo kaṭṭhaṃ mukhena ḍaṃsitvā taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ majjhe nisīdāpetvā uḍḍenti ‘mā naṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ addhānapariyāyapathe kilamatho ubbāhetthā’ti.

    ‘‘បញ្ញាស ទិជកញ្ញាយោ ហេដ្ឋតោ ហេដ្ឋតោ ឧឌ្ឌេន្តិ ‘សចាយំ បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ សកុណោ អាសនា បរិបតិស្សតិ, មយំ តំ បក្ខេហិ បដិគ្គហេស្សាមា’តិ។

    ‘‘Paññāsa dijakaññāyo heṭṭhato heṭṭhato uḍḍenti ‘sacāyaṃ puṇṇamukho phussakokilo sakuṇo āsanā paripatissati, mayaṃ taṃ pakkhehi paṭiggahessāmā’ti.

    ‘‘បញ្ញាស ទិជកញ្ញាយោ ឧបរូបរិ ឧឌ្ឌេន្តិ ‘មា នំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ អាតបោ បរិតាបេសី’តិ។

    ‘‘Paññāsa dijakaññāyo uparūpari uḍḍenti ‘mā naṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ ātapo paritāpesī’ti.

    ‘‘បញ្ញាស បញ្ញាស ទិជកញ្ញាយោ ឧភតោបស្សេន ឧឌ្ឌេន្តិ ‘មានំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ សីតំ វា ឧណ្ហំ វា តិណំ វា រជោ វា វាតោ វា ឧស្សាវោ វា ឧបប្ផុសី’តិ។

    ‘‘Paññāsa paññāsa dijakaññāyo ubhatopassena uḍḍenti ‘mānaṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ sītaṃ vā uṇhaṃ vā tiṇaṃ vā rajo vā vāto vā ussāvo vā upapphusī’ti.

    ‘‘បញ្ញាស ទិជកញ្ញាយោ បុរតោ បុរតោ ឧឌ្ឌេន្តិ ‘មា នំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ គោបាលកា វា បសុបាលកា វា តិណហារកា វា កដ្ឋហារកា វា វនកម្មិកា វា កដ្ឋេន វា កឋលាយ វា បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា សក្ខរាហិ វា បហារមទំសុ, មាយំ បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ គច្ឆេហិ វា លតាហិ វា រុក្ខេហិ វា សាខាហិ វា ថម្ភេហិ វា បាសាណេហិ វា ពលវន្តេហិ វា បក្ខីហិ សង្គមេសី’តិ។

    ‘‘Paññāsa dijakaññāyo purato purato uḍḍenti ‘mā naṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ gopālakā vā pasupālakā vā tiṇahārakā vā kaṭṭhahārakā vā vanakammikā vā kaṭṭhena vā kaṭhalāya vā pāṇinā vā leḍḍunā vā daṇḍena vā satthena vā sakkharāhi vā pahāramadaṃsu, māyaṃ puṇṇamukho phussakokilo gacchehi vā latāhi vā rukkhehi vā sākhāhi vā thambhehi vā pāsāṇehi vā balavantehi vā pakkhīhi saṅgamesī’ti.

    ‘‘បញ្ញាស ទិជកញ្ញាយោ បច្ឆតោ បច្ឆតោ ឧឌ្ឌេន្តិ សណ្ហាហិ សខិលាហិ មញ្ជូហិ មធុរាហិ វាចាហិ សមុទាចរន្តិយោ ‘មាយំ បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ អាសនេ បរិយុក្កណ្ឋី’តិ។

    ‘‘Paññāsa dijakaññāyo pacchato pacchato uḍḍenti saṇhāhi sakhilāhi mañjūhi madhurāhi vācāhi samudācarantiyo ‘māyaṃ puṇṇamukho phussakokilo āsane pariyukkaṇṭhī’ti.

    ‘‘បញ្ញាស ទិជកញ្ញាយោ ទិសោទិសំ ឧឌ្ឌេន្តិ អនេករុក្ខវិវិធវិកតិផលមាហរន្តិយោ ‘មាយំ បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ ខុទាយ បរិកិលមិត្ថា’តិ។

    ‘‘Paññāsa dijakaññāyo disodisaṃ uḍḍenti anekarukkhavividhavikatiphalamāharantiyo ‘māyaṃ puṇṇamukho phussakokilo khudāya parikilamitthā’ti.

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, តា ទិជកញ្ញាយោ តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ អារាមេនេវ អារាមំ, ឧយ្យានេនេវ ឧយ្យានំ, នទីតិត្ថេនេវ នទីតិត្ថំ, បព្ពតសិខរេនេវ បព្ពតសិខរំ, អម្ពវនេនេវ អម្ពវនំ, ជម្ពុវនេនេវ ជម្ពុវនំ, លពុជវនេនេវ លពុជវនំ, នាឡិកេរសញ្ចារិយេនេវ នាឡិកេរសញ្ចារិយំ ខិប្បមេវ អភិសម្ភោន្តិ រតិត្ថាយ។

    ‘‘Atha khalu, bho, tā dijakaññāyo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ ārāmeneva ārāmaṃ, uyyāneneva uyyānaṃ, nadītittheneva nadītitthaṃ, pabbatasikhareneva pabbatasikharaṃ, ambavaneneva ambavanaṃ, jambuvaneneva jambuvanaṃ, labujavaneneva labujavanaṃ, nāḷikerasañcāriyeneva nāḷikerasañcāriyaṃ khippameva abhisambhonti ratitthāya.

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ តាហិ ទិជកញ្ញាហិ ទិវសំ បរិព្យូឡ្ហោ ឯវំ បសំសតិ ‘សាធុ សាធុ, ភគិនិយោ, ឯតំ ខោ ភគិនិយោ តុម្ហាកំ បតិរូបំ កុលធីតានំ, យំ តុម្ហេ ភត្តារំ បរិចរេយ្យាថា’តិ។

    ‘‘Atha khalu, bho, puṇṇamukho phussakokilo tāhi dijakaññāhi divasaṃ paribyūḷho evaṃ pasaṃsati ‘sādhu sādhu, bhaginiyo, etaṃ kho bhaginiyo tumhākaṃ patirūpaṃ kuladhītānaṃ, yaṃ tumhe bhattāraṃ paricareyyāthā’ti.

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ យេន កុណាលោ សកុណោ តេនុបសង្កមិ។ អទ្ទសំសុ ខោ កុណាលស្ស សកុណស្ស បរិចារិកា ទិជកញ្ញាយោ តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ, ទិស្វាន យេន បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ តេនុបសង្កមិំសុ, ឧបសង្កមិត្វា តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ ឯតទវោចុំ – ‘អយំ, សម្ម បុណ្ណមុខ, កុណាលោ សកុណោ អតិវិយ ផរុសោ អតិវិយ ផរុសវាចោ, អប្បេវ នាម តវម្បិ អាគម្ម បិយវាចំ លភេយ្យាមា’តិ។ ‘អប្បេវ នាម ភគិនិយោ’តិ វត្វា យេន កុណាលោ សកុណោ តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា កុណាលេន សកុណេន សទ្ធិំ បដិសម្មោទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ, ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ តំ កុណាលំ សកុណំ ឯតទវោច – ‘កិស្ស ត្វំ, សម្ម កុណាល, ឥត្ថីនំ សុជាតានំ កុលធីតានំ សម្មាបដិបន្នានំ មិច្ឆាបដិបន្នោសិ, អមនាបភាណីនម្បិ កិរ, សម្ម កុណាល, ឥត្ថីនំ មនាបភាណិនា ភវិតព្ពំ, កិមង្គំ បន មនាបភាណីន’ន្តិ។

    ‘‘Atha khalu, bho, puṇṇamukho phussakokilo yena kuṇālo sakuṇo tenupasaṅkami. Addasaṃsu kho kuṇālassa sakuṇassa paricārikā dijakaññāyo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ dūratova āgacchantaṃ, disvāna yena puṇṇamukho phussakokilo tenupasaṅkamiṃsu, upasaṅkamitvā taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ etadavocuṃ – ‘ayaṃ, samma puṇṇamukha, kuṇālo sakuṇo ativiya pharuso ativiya pharusavāco, appeva nāma tavampi āgamma piyavācaṃ labheyyāmā’ti. ‘Appeva nāma bhaginiyo’ti vatvā yena kuṇālo sakuṇo tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā kuṇālena sakuṇena saddhiṃ paṭisammoditvā ekamantaṃ nisīdi, ekamantaṃ nisinno kho puṇṇamukho phussakokilo taṃ kuṇālaṃ sakuṇaṃ etadavoca – ‘kissa tvaṃ, samma kuṇāla, itthīnaṃ sujātānaṃ kuladhītānaṃ sammāpaṭipannānaṃ micchāpaṭipannosi, amanāpabhāṇīnampi kira, samma kuṇāla, itthīnaṃ manāpabhāṇinā bhavitabbaṃ, kimaṅgaṃ pana manāpabhāṇīna’nti.

    ‘‘ឯវំ វុត្តេ កុណាលោ សកុណោ តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ ឯវំ អបសាទេសិ – ‘នស្ស ត្វំ, សម្ម ជម្ម វសល, វិនស្ស ត្វំ, សម្ម ជម្ម វសល, កោ នុ តយា វិយត្តោ ជាយាជិនេនា’តិ។ ឯវំ អបសាទិតោ ច បន បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ តតោយេវ បដិនិវត្តិ។

    ‘‘Evaṃ vutte kuṇālo sakuṇo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ evaṃ apasādesi – ‘nassa tvaṃ, samma jamma vasala, vinassa tvaṃ, samma jamma vasala, ko nu tayā viyatto jāyājinenā’ti. Evaṃ apasādito ca pana puṇṇamukho phussakokilo tatoyeva paṭinivatti.

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, បុណ្ណមុខស្ស ផុស្សកោកិលស្ស អបរេន សមយេន នចិរស្សេវ ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, លោហិតបក្ខន្ទិកា ពាឡ្ហា វេទនា វត្តន្តិ មារណន្តិកា។ អថ ខលុ, ភោ, បុណ្ណមុខស្ស ផុស្សកោកិលស្ស បរិចារិកានំ ទិជកញ្ញានំ ឯតទហោសិ – ‘អាពាធិកោ ខោ អយំ បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ, អប្បេវ នាម ឥមម្ហា អាពាធា វុដ្ឋហេយ្យា’តិ ឯកំ អទុតិយំ ឱហាយ យេន កុណាលោ សកុណោ តេនុបសង្កមិំសុ។ អទ្ទសា ខោ កុណាលោ សកុណោ តា ទិជកញ្ញាយោ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តិយោ, ទិស្វាន តា ទិជកញ្ញាយោ ឯតទវោច – ‘កហំ បន តុម្ហំ វសលិយោ ភត្តា’តិ។ ‘អាពាធិកោ ខោ, សម្ម កុណាល, បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ អប្បេវ នាម តម្ហា អាពាធា វុដ្ឋហេយ្យា’តិ។ ឯវំ វុត្តេ កុណាលោ សកុណោ តា ទិជកញ្ញាយោ ឯវំ អបសាទេសិ – ‘នស្សថ តុម្ហេ វសលិយោ, វិនស្សថ តុម្ហេ វសលិយោ ចោរិយោ ធុត្តិយោ អសតិយោ លហុចិត្តាយោ កតស្ស អប្បដិការិកាយោ អនិលោ វិយ យេនកាមំគមាយោ’តិ វត្វា យេន បុណ្ណមុខោ ផុស្សកោកិលោ តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ ឯតទវោច – ‘ហំ, សម្ម, បុណ្ណមុខា’តិ។ ‘ហំ, សម្ម, កុណាលា’តិ។

    ‘‘Atha khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa aparena samayena nacirasseva kharo ābādho uppajji, lohitapakkhandikā bāḷhā vedanā vattanti māraṇantikā. Atha khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa paricārikānaṃ dijakaññānaṃ etadahosi – ‘ābādhiko kho ayaṃ puṇṇamukho phussakokilo, appeva nāma imamhā ābādhā vuṭṭhaheyyā’ti ekaṃ adutiyaṃ ohāya yena kuṇālo sakuṇo tenupasaṅkamiṃsu. Addasā kho kuṇālo sakuṇo tā dijakaññāyo dūratova āgacchantiyo, disvāna tā dijakaññāyo etadavoca – ‘kahaṃ pana tumhaṃ vasaliyo bhattā’ti. ‘Ābādhiko kho, samma kuṇāla, puṇṇamukho phussakokilo appeva nāma tamhā ābādhā vuṭṭhaheyyā’ti. Evaṃ vutte kuṇālo sakuṇo tā dijakaññāyo evaṃ apasādesi – ‘nassatha tumhe vasaliyo, vinassatha tumhe vasaliyo coriyo dhuttiyo asatiyo lahucittāyo katassa appaṭikārikāyo anilo viya yenakāmaṃgamāyo’ti vatvā yena puṇṇamukho phussakokilo tenupasaṅkami, upasaṅkamitvā taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ etadavoca – ‘haṃ, samma, puṇṇamukhā’ti. ‘Haṃ, samma, kuṇālā’ti.

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, កុណាលោ សកុណោ តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ បក្ខេហិ ច មុខតុណ្ឌកេន ច បរិគ្គហេត្វា វុដ្ឋាបេត្វា នានាភេសជ្ជានិ បាយាបេសិ។ អថ ខលុ, ភោ, បុណ្ណមុខស្ស ផុស្សកោកិលស្ស សោ អាពាធោ បដិប្បស្សម្ភី’’តិ។

    ‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ pakkhehi ca mukhatuṇḍakena ca pariggahetvā vuṭṭhāpetvā nānābhesajjāni pāyāpesi. Atha khalu, bho, puṇṇamukhassa phussakokilassa so ābādho paṭippassambhī’’ti.

    តត្ថ បិយកាតិ សេតបុប្ផា។ ហសនាតិ ហ-ការោ សន្ធិករោ, អសនាយេវ។ តិរីដីតិ ឯកា រុក្ខជាតិ។ ចន្ទនាតិ រត្តសុរភិចន្ទនា។ ឱឃវនេតិ ឯតេសំ ឱឃេន ឃដាយ សមន្នាគតវនេ។ ទេវទារុកចោចគហនេតិ ទេវទារុរុក្ខេហិ ចេវ កទលីហិ ច គហនេ។ កច្ចិការាតិ ឯកា រុក្ខជាតិ។ កណិការាតិ មហាបុប្ផា។ កណ្ណិការាតិ ខុទ្ទកបុប្ផា។ កិំសុកាតិ វាតឃាតកា។ យោធិកាតិ យូថិកា។ វនមល្លិកមនង្គណមនវជ្ជភណ្ឌិសុរុចិរភគិនិមាលាមល្យធរេតិ មល្លិកានញ្ច អនង្គណានំ អនវជ្ជានញ្ច ភណ្ឌីនំ សុរុចិរានញ្ច ភគិនីនំ បុប្ផេហិ មាល្យធារយមានេ។ ធនុតក្ការីតិ ធនុបាដលិ។ តាលីសាតិ តាលីសបត្តរុក្ខា។ កច្ឆវិតតេតិ ឯតេហិ ជាតិសុមនាទីហិ វិតតេ នទិកច្ឆបព្ពតកច្ឆេ។ សំកុសុមិតលតាតិ តេសុ តេសុ ឋានេសុ សុដ្ឋុ កុសុមិតអតិមុត្តកេហិ ចេវ នានាវិធលតាហិ ច វិតតបដិមណ្ឌិតបទេសេ។ គណាធិវុដ្ឋេតិ ឯតេសំ វិជ្ជាធរាទីនំ គណេហិ អធិវុដ្ឋេ។ បុណ្ណមុខោតិ មុខបរិបុណ្ណតាយ បុណ្ណមុខោ។ បរេហិ ផុដ្ឋតាយ ផុស្សកោកិលោ។ វិលាសិតនយនោតិ វិលាសិតនេត្តោ។ មត្តក្ខោតិ យថា មត្តានំ អក្ខីនិ រត្តានិ ហោន្តិ, ឯវំ រត្តក្ខោ, បមាណយុត្តនេត្តោ វា។

    Tattha piyakāti setapupphā. Hasanāti ha-kāro sandhikaro, asanāyeva. Tirīṭīti ekā rukkhajāti. Candanāti rattasurabhicandanā. Oghavaneti etesaṃ oghena ghaṭāya samannāgatavane. Devadārukacocagahaneti devadārurukkhehi ceva kadalīhi ca gahane. Kaccikārāti ekā rukkhajāti. Kaṇikārāti mahāpupphā. Kaṇṇikārāti khuddakapupphā. Kiṃsukāti vātaghātakā. Yodhikāti yūthikā. Vanamallikamanaṅgaṇamanavajjabhaṇḍisurucirabhaginimālāmalyadhareti mallikānañca anaṅgaṇānaṃ anavajjānañca bhaṇḍīnaṃ surucirānañca bhaginīnaṃ pupphehi mālyadhārayamāne. Dhanutakkārīti dhanupāṭali. Tālīsāti tālīsapattarukkhā. Kacchavitateti etehi jātisumanādīhi vitate nadikacchapabbatakacche. Saṃkusumitalatāti tesu tesu ṭhānesu suṭṭhu kusumitaatimuttakehi ceva nānāvidhalatāhi ca vitatapaṭimaṇḍitapadese. Gaṇādhivuṭṭheti etesaṃ vijjādharādīnaṃ gaṇehi adhivuṭṭhe. Puṇṇamukhoti mukhaparipuṇṇatāya puṇṇamukho. Parehi phuṭṭhatāya phussakokilo. Vilāsitanayanoti vilāsitanetto. Mattakkhoti yathā mattānaṃ akkhīni rattāni honti, evaṃ rattakkho, pamāṇayuttanetto vā.

    ភគិនិយោតិ អរិយវោហារេន អាលបនំ។ បរិចរេយ្យាថាតិ សកលទិវសំ គហេត្វា វិចរេយ្យាថ។ ឥតិ សោ បិយកថំ កថេត្វា ឧយ្យោជេតិ។ កទាចិ បន កុណាលោ សបរិវារោ បុណ្ណមុខំ ទស្សនាយ គច្ឆតិ, កទាចិ បុណ្ណមុខោ កុណាលស្ស សន្តិកំ អាគច្ឆតិ។ តេនាហ ‘‘អថ ខលុ, ភោ’’តិ។ សម្មាតិ វយស្ស។ អាគម្មាតិ បដិច្ច ឧបនិស្សាយ។ លភេយ្យាមាតិ កុណាលស្ស សន្តិកា បិយវចនំ លភេយ្យាម។ អប្បេវ នាមាតិ អបិ នាម លភេយ្យាថ, វក្ខាមិ នន្តិ។ សុជាតានន្តិ សមជាតិកានំ។

    Bhaginiyoti ariyavohārena ālapanaṃ. Paricareyyāthāti sakaladivasaṃ gahetvā vicareyyātha. Iti so piyakathaṃ kathetvā uyyojeti. Kadāci pana kuṇālo saparivāro puṇṇamukhaṃ dassanāya gacchati, kadāci puṇṇamukho kuṇālassa santikaṃ āgacchati. Tenāha ‘‘atha khalu, bho’’ti. Sammāti vayassa. Āgammāti paṭicca upanissāya. Labheyyāmāti kuṇālassa santikā piyavacanaṃ labheyyāma. Appeva nāmāti api nāma labheyyātha, vakkhāmi nanti. Sujātānanti samajātikānaṃ.

    នស្សាតិ បលាយ។ ជម្មាតិ លាមក។ វិយត្តោតិ កោ នុ តយា សទិសោ អញ្ញោ ព្យត្តោ នាម អត្ថិ។ ជាយាជិនេនាតិ ជាយាជិតេន, អយមេវ វា បាឋោ។ ឯវំ ឥត្ថិបរាជិតេន តយា សទិសោ កោ នាម ព្យត្តោ អត្ថីតិ តំ បុន ឯវរូបស្ស វចនស្ស អភណនត្ថាយ អបសាទេតិ។ តតោយេវាតិ ‘‘កុទ្ធោ មេ កុណាលោ’’តិ ចិន្តេត្វា តតោយេវ បដិនិវត្តិ, សោ និវត្តិត្វា សបរិវារោ អត្តនោ និវាសដ្ឋានមេវ អគមាសិ។

    Nassāti palāya. Jammāti lāmaka. Viyattoti ko nu tayā sadiso añño byatto nāma atthi. Jāyājinenāti jāyājitena, ayameva vā pāṭho. Evaṃ itthiparājitena tayā sadiso ko nāma byatto atthīti taṃ puna evarūpassa vacanassa abhaṇanatthāya apasādeti. Tatoyevāti ‘‘kuddho me kuṇālo’’ti cintetvā tatoyeva paṭinivatti, so nivattitvā saparivāro attano nivāsaṭṭhānameva agamāsi.

    អប្បេវ នាមាតិ សំសយបរិវិតក្កោ, ឥមម្ហា អាពាធា វុដ្ឋហេយ្យ វា នោ វាតិ ឯវំ ចិន្តេត្វា តំ ឱហាយ បក្កមិំសុ។ តុម្ហន្តិ តុម្ហាកំ។ អប្បេវ នាមាតិ តម្ហា អាពាធា វុដ្ឋហេយ្យ វា នោ វា, អម្ហាកំ អាគតកាលេ មតោ ភវិស្សតិ។ មយញ្ហិ ឥទានេវ សោ មរិស្សតីតិ ញត្វា តុម្ហាកំ បាទបរិចារិកា ភវិតុំ អាគតា។ តេនុបសង្កមីតិ ឥមា ឥត្ថិយោ សាមិកស្ស មតកាលេ អាគតា បដិក្កូលា ភវិស្សាមាតិ តំ បហាយ អាគតា, អហំ គន្ត្វា មម សហាយកំ បុប្ផផលាទីនិ នានាភេសជ្ជានិ សំហរិត្វា អរោគំ ករិស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា នាគពលោ មហាសត្តោ អាកាសេ ឧប្បតិត្វា យេន សោ តេនុបសង្កមិ។ ហន្តិ និបាតោ, ‘‘ជីវសិ, សម្មា’’តិ បុច្ឆន្តោ ឯវមាហ។ ឥតរោបិស្ស ‘‘ជីវាមី’’តិ វទន្តោ ‘‘ហំ សម្មា’’តិ អាហ។ បាយាបេសីតិ បាយេសិ។ បដិប្បស្សម្ភីតិ វូបសមីតិ។

    Appeva nāmāti saṃsayaparivitakko, imamhā ābādhā vuṭṭhaheyya vā no vāti evaṃ cintetvā taṃ ohāya pakkamiṃsu. Tumhanti tumhākaṃ. Appeva nāmāti tamhā ābādhā vuṭṭhaheyya vā no vā, amhākaṃ āgatakāle mato bhavissati. Mayañhi idāneva so marissatīti ñatvā tumhākaṃ pādaparicārikā bhavituṃ āgatā. Tenupasaṅkamīti imā itthiyo sāmikassa matakāle āgatā paṭikkūlā bhavissāmāti taṃ pahāya āgatā, ahaṃ gantvā mama sahāyakaṃ pupphaphalādīni nānābhesajjāni saṃharitvā arogaṃ karissāmīti cintetvā nāgabalo mahāsatto ākāse uppatitvā yena so tenupasaṅkami. Hanti nipāto, ‘‘jīvasi, sammā’’ti pucchanto evamāha. Itaropissa ‘‘jīvāmī’’ti vadanto ‘‘haṃ sammā’’ti āha. Pāyāpesīti pāyesi. Paṭippassambhīti vūpasamīti.

    តាបិ ទិជកញ្ញាយោ អស្មិំ អរោគេ ជាតេ អាគតា។ កុណាលោបិ បុណ្ណមុខំ កតិបាហំ ផលាផលានិ ខាទាបេត្វា តស្ស ពលប្បត្តកាលេ, ‘‘សម្ម, ឥទានិ ត្វំ អរោគោ, អត្តនោ បរិចារិកាហិ សទ្ធិំ វស, អហម្បិ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គមិស្សាមី’’តិ អាហ។ អថ នំ សោ ‘‘ឥមា, សម្ម, មំ ពាឡ្ហគិលានំ បហាយ បលាយន្តិ, ន មេ ឯតាហិ ធុត្តីហិ អត្ថោ’’តិ អាហ។ តំ សុត្វា មហាសត្តោ ‘‘តេន ហិ តេ, សម្ម, ឥត្ថីនំ បាបភាវំ អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ បុណ្ណមុខំ គហេត្វា ហិមវន្តបស្សេ មនោសិលាតលំ នេត្វា សត្តយោជនិកសាលរុក្ខមូលេ មនោសិលាសនេ និសីទិ។ ឯកស្មិំ បស្សេ បុណ្ណមុខោ សបរិវារោ និសីទិ។ សកលហិមវន្តេ ទេវឃោសនា ចរិ – ‘‘អជ្ជ កុណាលោ សកុណរាជា ហិមវន្តេ មនោសិលាសនេ និសីទិត្វា ពុទ្ធលីលាយ ធម្មំ ទេសេស្សតិ, តំ សុណាថា’’តិ។ បរម្បរឃោសេន ឆ កាមាវចរទេវា សុត្វា យេភុយ្យេន តត្ថ សន្និបតិំសុ។ ពហុនាគសុបណ្ណកិន្នរវិជ្ជាធរាទីនម្បិ ទេវតា តមត្ថំ ឧគ្ឃោសេសុំ។ តទា អានន្ទោ នាម គិជ្ឈរាជា ទសសហស្សគិជ្ឈបរិវារោ គិជ្ឈបព្ពតេ បដិវសតិ។ សោបិ តំ កោលាហលំ សុត្វា ‘‘ធម្មំ សុណិស្សាមី’’តិ សបរិវារោ អាគន្ត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ នារទោបិ បញ្ចាភិញ្ញោ តាបសោ ទសសហស្សតាបសបរិវុតោ ហិមវន្តបទេសេ វិហរន្តោ តំ ទេវឃោសនំ សុត្វា ‘‘សហាយោ កិរ មេ កុណាលោ ឥត្ថីនំ អគុណំ កថេស្សតិ, មហាសមាគមោ ភវិស្សតិ, មយាបិ តំ ទេសនំ សោតុំ វដ្ដតី’’តិ តាបសទសសហស្សេន សទ្ធិំ ឥទ្ធិយា តត្ថ គន្ត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ ពុទ្ធានំ ទេសនាសន្និបាតសទិសោ មហាសមាគមោ អហោសិ។ អថ មហាសត្តោ ជាតិស្សរញាណេន ឥត្ថិទោសបដិសំយុត្តំ អតីតភវេ ទិដ្ឋការណំ បុណ្ណមុខំ កាយសក្ខិំ កត្វា កថេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Tāpi dijakaññāyo asmiṃ aroge jāte āgatā. Kuṇālopi puṇṇamukhaṃ katipāhaṃ phalāphalāni khādāpetvā tassa balappattakāle, ‘‘samma, idāni tvaṃ arogo, attano paricārikāhi saddhiṃ vasa, ahampi attano vasanaṭṭhānaṃ gamissāmī’’ti āha. Atha naṃ so ‘‘imā, samma, maṃ bāḷhagilānaṃ pahāya palāyanti, na me etāhi dhuttīhi attho’’ti āha. Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘tena hi te, samma, itthīnaṃ pāpabhāvaṃ ācikkhissāmī’’ti puṇṇamukhaṃ gahetvā himavantapasse manosilātalaṃ netvā sattayojanikasālarukkhamūle manosilāsane nisīdi. Ekasmiṃ passe puṇṇamukho saparivāro nisīdi. Sakalahimavante devaghosanā cari – ‘‘ajja kuṇālo sakuṇarājā himavante manosilāsane nisīditvā buddhalīlāya dhammaṃ desessati, taṃ suṇāthā’’ti. Paramparaghosena cha kāmāvacaradevā sutvā yebhuyyena tattha sannipatiṃsu. Bahunāgasupaṇṇakinnaravijjādharādīnampi devatā tamatthaṃ ugghosesuṃ. Tadā ānando nāma gijjharājā dasasahassagijjhaparivāro gijjhapabbate paṭivasati. Sopi taṃ kolāhalaṃ sutvā ‘‘dhammaṃ suṇissāmī’’ti saparivāro āgantvā ekamantaṃ nisīdi. Nāradopi pañcābhiñño tāpaso dasasahassatāpasaparivuto himavantapadese viharanto taṃ devaghosanaṃ sutvā ‘‘sahāyo kira me kuṇālo itthīnaṃ aguṇaṃ kathessati, mahāsamāgamo bhavissati, mayāpi taṃ desanaṃ sotuṃ vaṭṭatī’’ti tāpasadasasahassena saddhiṃ iddhiyā tattha gantvā ekamantaṃ nisīdi. Buddhānaṃ desanāsannipātasadiso mahāsamāgamo ahosi. Atha mahāsatto jātissarañāṇena itthidosapaṭisaṃyuttaṃ atītabhave diṭṭhakāraṇaṃ puṇṇamukhaṃ kāyasakkhiṃ katvā kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, កុណាលោ សកុណោ តំ បុណ្ណមុខំ ផុស្សកោកិលំ គិលានវុដ្ឋិតំ អចិរវុដ្ឋិតំ គេលញ្ញា ឯតទវោច –

    ‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo taṃ puṇṇamukhaṃ phussakokilaṃ gilānavuṭṭhitaṃ aciravuṭṭhitaṃ gelaññā etadavoca –

    ‘‘‘ទិដ្ឋា មយា, សម្ម បុណ្ណមុខ, កណ្ហា ទ្វេបិតិកា បញ្ចបតិកាយ ឆដ្ឋេ បុរិសេ ចិត្តំ បដិពន្ធន្តិយា, យទិទំ កពន្ធេ បីឋសប្បិម្ហី’’’តិ។ ភវតិ ច បនុត្តរេត្ថ វាក្យំ –

    ‘‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, kaṇhā dvepitikā pañcapatikāya chaṭṭhe purise cittaṃ paṭibandhantiyā, yadidaṃ kabandhe pīṭhasappimhī’’’ti. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –

    ២៩០.

    290.

    ‘‘អថជ្ជុនោ នកុលោ ភីមសេនោ, យុធិដ្ឋិលោ សហទេវោ ច រាជា;

    ‘‘Athajjuno nakulo bhīmaseno, yudhiṭṭhilo sahadevo ca rājā;

    ឯតេ បតី បញ្ច មតិច្ច នារី, អកាសិ ខុជ្ជវាមនកេន បាប’ន្តិ។

    Ete patī pañca maticca nārī, akāsi khujjavāmanakena pāpa’nti.

    ‘‘ទិដ្ឋា មយា, សម្ម បុណ្ណមុខ, សច្ចតបាបី នាម សមណី សុសានមជ្ឈេ វសន្តី ចតុត្ថភត្តំ បរិណាមយមានា សុរាធុត្តកេន បាបមកាសិ។

    ‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, saccatapāpī nāma samaṇī susānamajjhe vasantī catutthabhattaṃ pariṇāmayamānā surādhuttakena pāpamakāsi.

    ‘‘ទិដ្ឋា មយា, សម្ម បុណ្ណមុខ, កាកវតី នាម ទេវី សមុទ្ទមជ្ឈេ វសន្តី ភរិយា វេនតេយ្យស្ស នដកុវេរេន បាបមកាសិ។

    ‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, kākavatī nāma devī samuddamajjhe vasantī bhariyā venateyyassa naṭakuverena pāpamakāsi.

    ‘‘ទិដ្ឋា មយា, សម្ម បុណ្ណមុខ, កុរុង្គទេវី នាម លោមសុទ្ទរី ឯឡិកកុមារំ កាមយមានា ឆឡង្គកុមារធនន្តេវាសិនា បាបមកាសិ។

    ‘‘Diṭṭhā mayā, samma puṇṇamukha, kuruṅgadevī nāma lomasuddarī eḷikakumāraṃ kāmayamānā chaḷaṅgakumāradhanantevāsinā pāpamakāsi.

    ‘‘ឯវញ្ហេតំ មយា ញាតំ, ព្រហ្មទត្តស្ស មាតរំ;

    ‘‘Evañhetaṃ mayā ñātaṃ, brahmadattassa mātaraṃ;

    ឱហាយ កោសលរាជំ, បញ្ចាលចណ្ឌេន បាបមកាសិ។

    Ohāya kosalarājaṃ, pañcālacaṇḍena pāpamakāsi.

    ២៩១.

    291.

    ‘‘ឯតា ច អញ្ញា ច អកំសុ បាបំ, តស្មាហមិត្ថីនំ ន វិស្សសេ នប្បសំសេ;

    ‘‘Etā ca aññā ca akaṃsu pāpaṃ, tasmāhamitthīnaṃ na vissase nappasaṃse;

    មហី យថា ជគតិ សមានរត្តា, វសុន្ធរា ឥតរីតរាបតិដ្ឋា;

    Mahī yathā jagati samānarattā, vasundharā itarītarāpatiṭṭhā;

    សព្ពសហា អផន្ទនា អកុប្បា, តថិត្ថិយោ តាយោ ន វិស្សសេ នរោ។

    Sabbasahā aphandanā akuppā, tathitthiyo tāyo na vissase naro.

    ២៩២.

    292.

    ‘‘សីហោ យថា លោហិតមំសភោជនោ, វាឡមិគោ បញ្ចាវុធោ សុរុទ្ធោ;

    ‘‘Sīho yathā lohitamaṃsabhojano, vāḷamigo pañcāvudho suruddho;

    បសយ្ហខាទី បរហិំសនេ រតោ, តថិត្ថិយោ តាយោ ន វិស្សសេ នរោ។

    Pasayhakhādī parahiṃsane rato, tathitthiyo tāyo na vissase naro.

    ‘‘ន ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ, វេសិយោ នារិយោ គមនិយោ, ន ហេតា ពន្ធកិយោ នាម, វធិកាយោ នាម ឯតាយោ, យទិទំ វេសិយោ នារិយោ គមនិយោ’’តិ។

    ‘‘Na khalu, samma puṇṇamukha, vesiyo nāriyo gamaniyo, na hetā bandhakiyo nāma, vadhikāyo nāma etāyo, yadidaṃ vesiyo nāriyo gamaniyo’’ti.

    ‘‘ចោរោ វិយ វេណិកតា មទិរាវ ទិទ្ធា វាណិជោ វិយ វាចាសន្ថុតិយោ ឥស្សសិង្គមិវ វិបរិវត្តាយោ ឧរគមិវ ទុជិវ្ហាយោ។ សោព្ភមិវ បដិច្ឆន្នា បាតាលមិវ ទុប្បូរា រក្ខសី វិយ ទុត្តោសា យមោវេកន្តហារិយោ។ សិខីរិវ សព្ពភក្ខា នទីរិវ សព្ពវាហី អនិលោ វិយ យេនកាមំចរា នេរុ វិយ អវិសេសករា វិសរុក្ខោ វិយ និច្ចផលិតាយោតិ។ ភវតិ ច បនុត្តរេត្ថ វាក្យំ –

    ‘‘Coro viya veṇikatā madirāva diddhā vāṇijo viya vācāsanthutiyo issasiṅgamiva viparivattāyo uragamiva dujivhāyo. Sobbhamiva paṭicchannā pātālamiva duppūrā rakkhasī viya duttosā yamovekantahāriyo. Sikhīriva sabbabhakkhā nadīriva sabbavāhī anilo viya yenakāmaṃcarā neru viya avisesakarā visarukkho viya niccaphalitāyoti. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –

    ២៩៣.

    293.

    ‘‘‘យថា ចោរោ យថា ទិទ្ធោ, វាណិជោវ វិកត្ថនី;

    ‘‘‘Yathā coro yathā diddho, vāṇijova vikatthanī;

    ឥស្សសិង្គមិវ បរិវត្តា, ទុជិវ្ហា ឧរគោ វិយ។

    Issasiṅgamiva parivattā, dujivhā urago viya.

    ២៩៤.

    294.

    ‘‘‘សោព្ភមិវ បដិច្ឆន្នា, បាតាលមិវ ទុប្បុរា;

    ‘‘‘Sobbhamiva paṭicchannā, pātālamiva duppurā;

    រក្ខសី វិយ ទុត្តោសា, យមោវេកន្តហារិយោ។

    Rakkhasī viya duttosā, yamovekantahāriyo.

    ២៩៥.

    295.

    ‘‘យថា សិខី នទី វាតោ, នេរុនាវ សមាគតា;

    ‘‘Yathā sikhī nadī vāto, nerunāva samāgatā;

    វិសរុក្ខោ វិយ និច្ចផលា, នាសយន្តិ ឃរេ ភោគំ;

    Visarukkho viya niccaphalā, nāsayanti ghare bhogaṃ;

    រតនន្តករិត្ថិយោ’’’តិ។

    Ratanantakaritthiyo’’’ti.

    តត្ថ គិលានវុដ្ឋិតន្តិ បឋមំ គិលានំ បច្ឆា វុដ្ឋិតំ។ ទិដ្ឋា មយាតិ អតីតេ កិរ ព្រហ្មទត្តោ កាសិរាជា សម្បន្នពលវាហនតាយ កោសលរជ្ជំ គហេត្វា កោសលរាជានំ មារេត្វា តស្ស អគ្គមហេសិំ សគព្ភំ គហេត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា តំ អត្តនោ អគ្គមហេសិំ អកាសិ។ សា អបរភាគេ ធីតរំ វិជាយិ។ រញ្ញោ បន បកតិយា ធីតា វា បុត្តោ វា នត្ថិ, សោ តុស្សិត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, វរំ គណ្ហាហី’’តិ អាហ។ សា គហិតកំ កត្វា ឋបេសិ។ តស្សា បន កុមារិកាយ ‘‘កណ្ហា’’តិ នាមំ ករិំសុ។ អថស្សា វយប្បត្តាយ មាតា តំ អាហ – ‘‘អម្ម, បិតរា តវ វរោ ទិន្នោ, តមហំ គហេត្វា ឋបេសិំ, តវ រុច្ចនកំ វរំ គណ្ហា’’តិ។ សា ‘‘អម្ម, មយ្ហំ អញ្ញំ អវិជ្ជមានំ នត្ថិ, បតិគ្គហណត្ថាយ មេ សយំ វរំ ការេហី’’តិ កិលេសពហុលតាយ ហិរោត្តប្បំ ភិន្ទិត្វា មាតរំ អាហ។ សា រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា ‘‘យថារុចិតំ បតិំ គណ្ហតូ’’តិ វត្វា សយំ វរំ ឃោសាបេសិ។ រាជង្គណេ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ពហូ បុរិសា សន្និបតិំសុ។ កណ្ហា បុប្ផសមុគ្គំ អាទាយ ឧត្តរសីហបញ្ជរេ ឋិតា ឱលោកេន្តី ឯកម្បិ ន រោចេសិ។

    Tattha gilānavuṭṭhitanti paṭhamaṃ gilānaṃ pacchā vuṭṭhitaṃ. Diṭṭhā mayāti atīte kira brahmadatto kāsirājā sampannabalavāhanatāya kosalarajjaṃ gahetvā kosalarājānaṃ māretvā tassa aggamahesiṃ sagabbhaṃ gahetvā bārāṇasiṃ gantvā taṃ attano aggamahesiṃ akāsi. Sā aparabhāge dhītaraṃ vijāyi. Rañño pana pakatiyā dhītā vā putto vā natthi, so tussitvā, ‘‘bhadde, varaṃ gaṇhāhī’’ti āha. Sā gahitakaṃ katvā ṭhapesi. Tassā pana kumārikāya ‘‘kaṇhā’’ti nāmaṃ kariṃsu. Athassā vayappattāya mātā taṃ āha – ‘‘amma, pitarā tava varo dinno, tamahaṃ gahetvā ṭhapesiṃ, tava ruccanakaṃ varaṃ gaṇhā’’ti. Sā ‘‘amma, mayhaṃ aññaṃ avijjamānaṃ natthi, patiggahaṇatthāya me sayaṃ varaṃ kārehī’’ti kilesabahulatāya hirottappaṃ bhinditvā mātaraṃ āha. Sā rañño ārocesi. Rājā ‘‘yathārucitaṃ patiṃ gaṇhatū’’ti vatvā sayaṃ varaṃ ghosāpesi. Rājaṅgaṇe sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā bahū purisā sannipatiṃsu. Kaṇhā pupphasamuggaṃ ādāya uttarasīhapañjare ṭhitā olokentī ekampi na rocesi.

    តទា បណ្ឌុរាជគោត្តតោ អជ្ជុនោ នកុលោ ភីមសេនោ យុធិដ្ឋិលោ សហទេវោតិ ឥមេ បញ្ច បណ្ឌុរាជបុត្តា តក្កសិលាយំ ទិសាបាមោក្ខស្ស អាចរិយស្ស សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គហេត្វា ‘‘ទេសចារិត្តំ ជានិស្សាមា’’តិ វិចរន្តា ពារាណសិំ បត្វា អន្តោនគរេ កោលាហលំ សុត្វា បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ ញត្វា ‘‘មយម្បិ គមិស្សាមា’’តិ កញ្ចនរូបសមានរូបា តត្ថ គន្ត្វា បដិបាដិយា អដ្ឋំសុ។ កណ្ហា តេ ទិស្វា បញ្ចសុបិ តេសុ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា បញ្ចន្នម្បិ សីសេសុ មាលាចុម្ពដកានិ ខិបិត្វា, ‘‘អម្ម, ឥមេ បញ្ច ជនេ វរេមី’’តិ អាហ។ សាបិ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា វរស្ស ទិន្នត្តា ‘‘ន លភិស្សតី’’តិ អវត្វា អនត្តមនោវ ‘‘កិំជាតិកា កស្ស បុត្តា’’តិ បុច្ឆិត្វា បណ្ឌុរាជបុត្តភាវំ ញត្វា តេសំ សក្ការំ កត្វា តំ បាទបរិចារិកំ អទាសិ។

    Tadā paṇḍurājagottato ajjuno nakulo bhīmaseno yudhiṭṭhilo sahadevoti ime pañca paṇḍurājaputtā takkasilāyaṃ disāpāmokkhassa ācariyassa santike sippaṃ uggahetvā ‘‘desacārittaṃ jānissāmā’’ti vicarantā bārāṇasiṃ patvā antonagare kolāhalaṃ sutvā pucchitvā tamatthaṃ ñatvā ‘‘mayampi gamissāmā’’ti kañcanarūpasamānarūpā tattha gantvā paṭipāṭiyā aṭṭhaṃsu. Kaṇhā te disvā pañcasupi tesu paṭibaddhacittā hutvā pañcannampi sīsesu mālācumbaṭakāni khipitvā, ‘‘amma, ime pañca jane varemī’’ti āha. Sāpi rañño ārocesi. Rājā varassa dinnattā ‘‘na labhissatī’’ti avatvā anattamanova ‘‘kiṃjātikā kassa puttā’’ti pucchitvā paṇḍurājaputtabhāvaṃ ñatvā tesaṃ sakkāraṃ katvā taṃ pādaparicārikaṃ adāsi.

    សា សត្តភូមិកបាសាទេ តេ កិលេសវសេន សង្គណ្ហិ។ ឯកោ បនស្សា បរិចារកោ ខុជ្ជោ បីឋសប្បី អត្ថិ។ សា បញ្ច រាជបុត្តេ កិលេសវសេន សង្គណ្ហិត្វា តេសំ ពហិ និក្ខន្តកាលេ ឱកាសំ លភិត្វា កិលេសេន អនុឌយ្ហមានា ខុជ្ជេន សទ្ធិំ បាបំ ករោតិ, តេន ច សទ្ធិំ កថេន្តី – ‘‘មយ្ហំ តយា សទិសោ បិយោ នត្ថិ, រាជបុត្តេ មារាបេត្វា តេសំ គលលោហិតេន តវ បាទេ មក្ខាបេស្សាមី’’តិ វទតិ។ ឥតរេសុបិ ជេដ្ឋភាតិកេន មិស្សីភូតកាលេ – ‘‘ឥមេហិ ចតូហិ ត្វមេវ មយ្ហំ បិយតរោ, មយា ជីវិតម្បិ តវត្ថាយ បរិច្ចត្តំ, មម បិតុ អច្ចយេន តុយ្ហញ្ញេវ រជ្ជំ ទាបេស្សាមី’’តិ វទតិ។ ឥតរេហិ សទ្ធិំ មិស្សីភូតកាលេបិ ឯសេវ នយោ។ តេ ‘‘អយំ អម្ហេ បិយាយតិ, ឥស្សរិយញ្ច នោ ឯតំ និស្សាយ ជាត’’ន្តិ តស្សា អតិវិយ តុស្សន្តិ។

    Sā sattabhūmikapāsāde te kilesavasena saṅgaṇhi. Eko panassā paricārako khujjo pīṭhasappī atthi. Sā pañca rājaputte kilesavasena saṅgaṇhitvā tesaṃ bahi nikkhantakāle okāsaṃ labhitvā kilesena anuḍayhamānā khujjena saddhiṃ pāpaṃ karoti, tena ca saddhiṃ kathentī – ‘‘mayhaṃ tayā sadiso piyo natthi, rājaputte mārāpetvā tesaṃ galalohitena tava pāde makkhāpessāmī’’ti vadati. Itaresupi jeṭṭhabhātikena missībhūtakāle – ‘‘imehi catūhi tvameva mayhaṃ piyataro, mayā jīvitampi tavatthāya pariccattaṃ, mama pitu accayena tuyhaññeva rajjaṃ dāpessāmī’’ti vadati. Itarehi saddhiṃ missībhūtakālepi eseva nayo. Te ‘‘ayaṃ amhe piyāyati, issariyañca no etaṃ nissāya jāta’’nti tassā ativiya tussanti.

    សា ឯកទិវសំ អាពាធិកា អហោសិ។ អថ នំ តេ បរិវារេត្វា ឯកោ សីសំ សម្ពាហន្តោ និសីទិ, សេសា ឯកេកំ ហត្ថញ្ច បាទញ្ច។ ខុជ្ជោ បន បាទមូលេ និសីទិ។ សា សីសំ សម្ពាហមានស្ស ជេដ្ឋភាតិកស្ស អជ្ជុនកុមារស្ស – ‘‘មយ្ហំ តយា បិយតរោ នត្ថិ, ជីវមានា តុយ្ហំ ជីវិស្សាមិ, បិតុ អច្ចយេន តុយ្ហំ រជ្ជំ ទាបេស្សាមី’’តិ សីសេន សញ្ញំ ទទមានា តំ សង្គណ្ហិ, ឥតរេសម្បិ ហត្ថបាទេហិ តថេវ សញ្ញំ អទាសិ។ ខុជ្ជស្ស បន – ‘‘ត្វញ្ញេវ មម បិយោ, តវត្ថាយ អហំ ជីវិស្សាមី’’តិ ជិវ្ហាយ សញ្ញំ អទាសិ។ តេ សព្ពេបិ បុព្ពេ កថិតភាវេន តាយ សញ្ញាយ តមត្ថំ ជានិំសុ។ តេសុ សេសា អត្តនោ ទិន្នសញ្ញាយេវ ជានិំសុ។ អជ្ជុនកុមារោ បន តស្សា ហត្ថបាទជិវ្ហាវិការេ ទិស្វា – ‘‘យថា មយ្ហំ, ឯវំ សេសានម្បិ ឥមាយ សញ្ញា ទិន្នា ភវិស្សតិ, ខុជ្ជេន ចាបិ សទ្ធិំ ឯតិស្សាយ សន្ថវេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ភាតរោ គហេត្វា ពហិ និក្ខមិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ទិដ្ឋា វោ បញ្ចបតិកា មម សីសវិការំ ទស្សេន្តី’’តិ? ‘‘អាម, ទិដ្ឋា’’តិ។ ‘‘កិំការណំ ជានាថា’’តិ? ‘‘ន ជានាមា’’តិ។ ‘‘ឥទំ នាមេត្ថ ការណំ, តុម្ហាកំ បន ហត្ថបាទេហិ ទិន្នសញ្ញាយ ការណំ ជានាថា’’តិ? ‘‘អាម, ជានាមា’’តិ។ ‘‘អម្ហាកម្បិ តេនេវ ការណេន អទាសិ, ខុជ្ជស្ស ជិវ្ហាវិការេន សញ្ញាទានស្ស ការណំ ជានាថា’’តិ? ‘‘ន ជានាមា’’តិ។ អថ នេសំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘ឥមិនាបិ សទ្ធិំ ឯតាយ បាបកម្មំ កត’’ន្តិ វត្វា តេសុ អសទ្ទហន្តេសុ ខុជ្ជំ បក្កោសិត្វា បុច្ឆិ។ សោ សព្ពំ បវត្តិំ កថេសិ។

    Sā ekadivasaṃ ābādhikā ahosi. Atha naṃ te parivāretvā eko sīsaṃ sambāhanto nisīdi, sesā ekekaṃ hatthañca pādañca. Khujjo pana pādamūle nisīdi. Sā sīsaṃ sambāhamānassa jeṭṭhabhātikassa ajjunakumārassa – ‘‘mayhaṃ tayā piyataro natthi, jīvamānā tuyhaṃ jīvissāmi, pitu accayena tuyhaṃ rajjaṃ dāpessāmī’’ti sīsena saññaṃ dadamānā taṃ saṅgaṇhi, itaresampi hatthapādehi tatheva saññaṃ adāsi. Khujjassa pana – ‘‘tvaññeva mama piyo, tavatthāya ahaṃ jīvissāmī’’ti jivhāya saññaṃ adāsi. Te sabbepi pubbe kathitabhāvena tāya saññāya tamatthaṃ jāniṃsu. Tesu sesā attano dinnasaññāyeva jāniṃsu. Ajjunakumāro pana tassā hatthapādajivhāvikāre disvā – ‘‘yathā mayhaṃ, evaṃ sesānampi imāya saññā dinnā bhavissati, khujjena cāpi saddhiṃ etissāya santhavena bhavitabba’’nti cintetvā bhātaro gahetvā bahi nikkhamitvā pucchi – ‘‘diṭṭhā vo pañcapatikā mama sīsavikāraṃ dassentī’’ti? ‘‘Āma, diṭṭhā’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Na jānāmā’’ti. ‘‘Idaṃ nāmettha kāraṇaṃ, tumhākaṃ pana hatthapādehi dinnasaññāya kāraṇaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma, jānāmā’’ti. ‘‘Amhākampi teneva kāraṇena adāsi, khujjassa jivhāvikārena saññādānassa kāraṇaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Na jānāmā’’ti. Atha nesaṃ ācikkhitvā ‘‘imināpi saddhiṃ etāya pāpakammaṃ kata’’nti vatvā tesu asaddahantesu khujjaṃ pakkositvā pucchi. So sabbaṃ pavattiṃ kathesi.

    តេ តស្ស វចនំ សុត្វា តស្សា វិគតច្ឆន្ទរាគា ហុត្វា – ‘‘អហោ មាតុគាមោ នាម បាបោ ទុស្សីលោ, មាទិសេ នាម ជាតិសម្បន្នេ សោភគ្គប្បត្តេ បហាយ ឯវរូបេន ជេគុច្ឆបដិកូលេន ខុជ្ជេន សទ្ធិំ បាបកម្មំ ករោតិ, កោ នាម បណ្ឌិតជាតិកោ ឯវំ និល្លជ្ជាហិ បាបធម្មាហិ ឥត្ថីហិ សទ្ធិំ រមិស្សតី’’តិ អនេកបរិយាយេន មាតុគាមំ គរហិត្វា ‘‘អលំ នោ ឃរាវាសេនា’’តិ បញ្ច ជនា ហិមវន្តំ បវិសិត្វា បព្ពជិត្វា កសិណបរិកម្មំ កត្វា អាយុបរិយោសានេ យថាកម្មំ គតា។ កុណាលោ បន សកុណរាជា តទា អជ្ជុនកុមារោ អហោសិ។ តស្មា អត្តនា ទិដ្ឋការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋា មយា’’តិអាទិមាហ។

    Te tassa vacanaṃ sutvā tassā vigatacchandarāgā hutvā – ‘‘aho mātugāmo nāma pāpo dussīlo, mādise nāma jātisampanne sobhaggappatte pahāya evarūpena jegucchapaṭikūlena khujjena saddhiṃ pāpakammaṃ karoti, ko nāma paṇḍitajātiko evaṃ nillajjāhi pāpadhammāhi itthīhi saddhiṃ ramissatī’’ti anekapariyāyena mātugāmaṃ garahitvā ‘‘alaṃ no gharāvāsenā’’ti pañca janā himavantaṃ pavisitvā pabbajitvā kasiṇaparikammaṃ katvā āyupariyosāne yathākammaṃ gatā. Kuṇālo pana sakuṇarājā tadā ajjunakumāro ahosi. Tasmā attanā diṭṭhakāraṇaṃ dassento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.

    តត្ថ ទ្វេបិតិកាតិ កោសលរញ្ញោ ច កាសិរញ្ញោ ច វសេនេតំ វុត្តំ។ បញ្ចបតិកាយាតិ បញ្ចបតិកា, យ-ការោ និបាតមត្តោ។ បដិពន្ធន្តិយាតិ បដិពន្ធមានា។ កពន្ធេតិ តស្ស កិរ គីវា ឱនមិត្វា ឧរំ អល្លីនា, តស្មា ឆិន្នសីសោ វិយ ខាយតិ។ បញ្ច មតិច្ចាតិ ឯតេ បញ្ច អតិក្កមិត្វា។ ខុជ្ជវាមនកេនាតិ ខុជ្ជេន វាមនកេន។

    Tattha dvepitikāti kosalarañño ca kāsirañño ca vasenetaṃ vuttaṃ. Pañcapatikāyāti pañcapatikā, ya-kāro nipātamatto. Paṭibandhantiyāti paṭibandhamānā. Kabandheti tassa kira gīvā onamitvā uraṃ allīnā, tasmā chinnasīso viya khāyati. Pañca maticcāti ete pañca atikkamitvā. Khujjavāmanakenāti khujjena vāmanakena.

    ឥទំ វត្វា អបរានិបិ ទិដ្ឋបុព្ពានិ ទស្សេន្តោ បុន ‘‘ទិដ្ឋា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ទុតិយវត្ថុស្មិំ តាវ អយំ វិភាវនា – អតីតេ កិរ ពារាណសិំ និស្សាយ សច្ចតបាបី នាម សេតសមណី សុសានេ បណ្ណសាលំ ការេត្វា តត្ថ វសមានា ចត្តារិ ភត្តានិ អតិក្កមិត្វា ភុញ្ជតិ, សកលនគរេ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច បាកដា អហោសិ។ ពារាណសិវាសិនោ ខិបិត្វាបិ ខលិត្វាបិ ‘‘នមោ សច្ចតបាបិយា’’តិ វទន្តិ។ អថេកស្មិំ ឆណកាលេ បឋមទិវសេ តាវ សុវណ្ណការា គណពន្ធេន ឯកស្មិំ បទេសេ មណ្ឌបំ កត្វា មច្ឆមំសសុរាគន្ធមាលាទីនិ អាហរិត្វា សុរាបានំ អារភិំសុ។ អថេកោ សុវណ្ណការោ សុរាបិដ្ឋកំ ឆឌ្ឌេន្តោ – ‘‘នមោ សច្ចតបាបិយា’’តិ វត្វា ឯកេន បណ្ឌិតេន – ‘‘អម្ភោ អន្ធពាល, ចលចិត្តាយ ឥត្ថិយា នមោ ករោសិ, អហោ ពាលោ’’តិ វុត្តេ – ‘‘សម្ម, មា ឯវំ អវច, មា និរយសំវត្តនិកំ កម្មំ ករី’’តិ អាហ។ អថ នំ សោ ‘‘ទុព្ពុទ្ធិ តុណ្ហី ហោហិ, សហស្សេន អព្ភុតំ ករោហិ, អហំ តេ សច្ចតបាបិំ ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ អលង្កតបដិយត្តំ ឥមស្មិំយេវ ឋានេ និសិន្នោ សុរាបិដ្ឋកំ គាហាបេត្វា សុរំ បិវិស្សាមិ , មាតុគាមោ ធុវសីលោ នាម នត្ថី’’តិ អាហ។ សោ ‘‘ន សក្ខិស្សសី’’តិ វត្វា តេន សទ្ធិំ សហស្សេន អព្ភុតមកាសិ។ សោ តំ អញ្ញេសំ សុវណ្ណការានំ អារោចេត្វា បុនទិវសេ បាតោវ តាបសវេសេន សុសានំ បវិសិត្វា តស្សា វសនដ្ឋានស្ស អវិទូរេ សូរិយំ នមស្សន្តោ អដ្ឋាសិ។

    Idaṃ vatvā aparānipi diṭṭhapubbāni dassento puna ‘‘diṭṭhā’’tiādimāha. Tattha dutiyavatthusmiṃ tāva ayaṃ vibhāvanā – atīte kira bārāṇasiṃ nissāya saccatapāpī nāma setasamaṇī susāne paṇṇasālaṃ kāretvā tattha vasamānā cattāri bhattāni atikkamitvā bhuñjati, sakalanagare cando viya sūriyo viya ca pākaṭā ahosi. Bārāṇasivāsino khipitvāpi khalitvāpi ‘‘namo saccatapāpiyā’’ti vadanti. Athekasmiṃ chaṇakāle paṭhamadivase tāva suvaṇṇakārā gaṇabandhena ekasmiṃ padese maṇḍapaṃ katvā macchamaṃsasurāgandhamālādīni āharitvā surāpānaṃ ārabhiṃsu. Atheko suvaṇṇakāro surāpiṭṭhakaṃ chaḍḍento – ‘‘namo saccatapāpiyā’’ti vatvā ekena paṇḍitena – ‘‘ambho andhabāla, calacittāya itthiyā namo karosi, aho bālo’’ti vutte – ‘‘samma, mā evaṃ avaca, mā nirayasaṃvattanikaṃ kammaṃ karī’’ti āha. Atha naṃ so ‘‘dubbuddhi tuṇhī hohi, sahassena abbhutaṃ karohi, ahaṃ te saccatapāpiṃ ito sattame divase alaṅkatapaṭiyattaṃ imasmiṃyeva ṭhāne nisinno surāpiṭṭhakaṃ gāhāpetvā suraṃ pivissāmi , mātugāmo dhuvasīlo nāma natthī’’ti āha. So ‘‘na sakkhissasī’’ti vatvā tena saddhiṃ sahassena abbhutamakāsi. So taṃ aññesaṃ suvaṇṇakārānaṃ ārocetvā punadivase pātova tāpasavesena susānaṃ pavisitvā tassā vasanaṭṭhānassa avidūre sūriyaṃ namassanto aṭṭhāsi.

    សា ភិក្ខាយ គច្ឆមានា នំ ទិស្វា – ‘‘មហិទ្ធិកោ តាបសោ ភវិស្សតិ, អហំ តាវ សុសានបស្សេ វសាមិ, អយំ មជ្ឈេ សុសានស្ស វសតិ, ភវិតព្ពមស្សព្ភន្តរេ សន្តធម្មេន, វន្ទិស្សាមិ ន’’ន្តិ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិ។ សោ នេវ ឱលោកេសិ ន អាលបិ។ ទុតិយទិវសេបិ តថេវ អកាសិ។ តតិយទិវសេ បន វន្ទិតកាលេ អធោមុខោវ ‘‘គច្ឆាហី’’តិ អាហ។ ចតុត្ថទិវសេ ‘‘កច្ចិ ភិក្ខាយ ន កិលមសី’’តិ បដិសន្ថារមកាសិ។ សា ‘‘បដិសន្ថារោ មេ លទ្ធោ’’តិ តុដ្ឋា បក្កាមិ។ បញ្ចមទិវសេ ពហុតរំ បដិសន្ថារំ លភិត្វា ថោកំ និសីទិត្វា គតា។ ឆដ្ឋេ ទិវសេ បន តំ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា និសិន្នំ – ‘‘ភគិនិ, កិំ នុ ខោ អជ្ជ ពារាណសិយំ មហាគីតវាទិតសទ្ទោ’’តិ វត្វា – ‘‘អយ្យ, តុម្ហេ ន ជានាថ, នគរេ ឆណោ ឃុដ្ឋោ, តត្ថ កីឡន្តានំ ឯស សទ្ទោ’’តិ វុត្តេ – ‘‘ឯត្ថ នាមេសោ សទ្ទោ’’តិ អជានន្តោ វិយ ហុត្វា – ‘‘ភគិនិ, កតិ ភត្តានិ អតិក្កមេសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ចត្តារិ, អយ្យ, តុម្ហេ បន កតិ អតិក្កមេថា’’តិ? ‘‘សត្ត ភគិនី’’តិ។ ឥទំ សោ មុសា អភាសិ។ ទេវសិកំ ហេស រត្តិំ ភុញ្ជតិ។ សោ តំ ‘‘កតិ តេ ភគិនិ វស្សានិ បព្ពជិតាយា’’តិ បុច្ឆិត្វា តាយ ‘‘ទ្វាទស វស្សានី’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ កតិ វស្សានី’’តិ វុត្តោ ‘‘ឥទំ មេ ឆដ្ឋំ វស្ស’’ន្តិ អាហ។ អថ នំ ‘‘អត្ថិ បន តេ ភគិនិ សន្តធម្មាធិគមោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថិ, អយ្យ, តុម្ហាកំ បន អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘មយ្ហម្បិ នត្ថី’’តិ វត្វា – ‘‘ភគិនិ, មយំ នេវ កាមសុខំ លភាម, ន នេក្ខម្មសុខំ, កិំ អម្ហាកំយេវ ឧណ្ហោ និរយោ, មហាជនស្ស កិរិយំ ករោម, អហំ គិហី ភវិស្សាមិ, អត្ថិ មេ មាតុ សន្តកំ ធនំ, ន សក្កោមិ ទុក្ខំ អនុភវិតុ’’ន្តិ អាហ។ សា តស្ស វចនំ សុត្វា អត្តនោ ចលចិត្តតាយ តស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា – ‘‘អយ្យ, អហម្បិ ឧក្កណ្ឋិតា, សចេ បន មំ ន ឆឌ្ឌេស្សថ, អហម្បិ គិហិនី ភវិស្សាមី’’តិ អាហ។ អថ នំ សោ ‘‘ឯហិ តំ ន ឆឌ្ឌេស្សាមិ, ភរិយា មេ ភវិស្សសី’’តិ តំ នគរំ បវេសេត្វា សំវសិត្វា សុរាបានមណ្ឌបំ គន្ត្វា តាយ សុរាបិដ្ឋកំ គាហាបេត្វា សុរំ បិវិ។ ឥតរោ សហស្សំ ជិតោ។ សា តំ បដិច្ច បុត្តធីតាហិ វឌ្ឍិ។ តទា កុណាលោ សុរាធុត្តកោ អហោសិ។ តស្មា អត្តនា ទិដ្ឋំ បកាសេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋា មយា’’តិអាទិមាហ។

    Sā bhikkhāya gacchamānā naṃ disvā – ‘‘mahiddhiko tāpaso bhavissati, ahaṃ tāva susānapasse vasāmi, ayaṃ majjhe susānassa vasati, bhavitabbamassabbhantare santadhammena, vandissāmi na’’nti upasaṅkamitvā vandi. So neva olokesi na ālapi. Dutiyadivasepi tatheva akāsi. Tatiyadivase pana vanditakāle adhomukhova ‘‘gacchāhī’’ti āha. Catutthadivase ‘‘kacci bhikkhāya na kilamasī’’ti paṭisanthāramakāsi. Sā ‘‘paṭisanthāro me laddho’’ti tuṭṭhā pakkāmi. Pañcamadivase bahutaraṃ paṭisanthāraṃ labhitvā thokaṃ nisīditvā gatā. Chaṭṭhe divase pana taṃ āgantvā vanditvā nisinnaṃ – ‘‘bhagini, kiṃ nu kho ajja bārāṇasiyaṃ mahāgītavāditasaddo’’ti vatvā – ‘‘ayya, tumhe na jānātha, nagare chaṇo ghuṭṭho, tattha kīḷantānaṃ esa saddo’’ti vutte – ‘‘ettha nāmeso saddo’’ti ajānanto viya hutvā – ‘‘bhagini, kati bhattāni atikkamesī’’ti pucchi. ‘‘Cattāri, ayya, tumhe pana kati atikkamethā’’ti? ‘‘Satta bhaginī’’ti. Idaṃ so musā abhāsi. Devasikaṃ hesa rattiṃ bhuñjati. So taṃ ‘‘kati te bhagini vassāni pabbajitāyā’’ti pucchitvā tāya ‘‘dvādasa vassānī’’ti vatvā ‘‘tumhākaṃ kati vassānī’’ti vutto ‘‘idaṃ me chaṭṭhaṃ vassa’’nti āha. Atha naṃ ‘‘atthi pana te bhagini santadhammādhigamo’’ti pucchitvā ‘‘natthi, ayya, tumhākaṃ pana atthī’’ti vutte ‘‘mayhampi natthī’’ti vatvā – ‘‘bhagini, mayaṃ neva kāmasukhaṃ labhāma, na nekkhammasukhaṃ, kiṃ amhākaṃyeva uṇho nirayo, mahājanassa kiriyaṃ karoma, ahaṃ gihī bhavissāmi, atthi me mātu santakaṃ dhanaṃ, na sakkomi dukkhaṃ anubhavitu’’nti āha. Sā tassa vacanaṃ sutvā attano calacittatāya tasmiṃ paṭibaddhacittā hutvā – ‘‘ayya, ahampi ukkaṇṭhitā, sace pana maṃ na chaḍḍessatha, ahampi gihinī bhavissāmī’’ti āha. Atha naṃ so ‘‘ehi taṃ na chaḍḍessāmi, bhariyā me bhavissasī’’ti taṃ nagaraṃ pavesetvā saṃvasitvā surāpānamaṇḍapaṃ gantvā tāya surāpiṭṭhakaṃ gāhāpetvā suraṃ pivi. Itaro sahassaṃ jito. Sā taṃ paṭicca puttadhītāhi vaḍḍhi. Tadā kuṇālo surādhuttako ahosi. Tasmā attanā diṭṭhaṃ pakāsento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.

    តតិយវត្ថុស្មិំ អតីតកថា ចតុក្កនិបាតេ កាកវតីជាតកវណ្ណនាយំ (ជា. អដ្ឋ. ៣.៤.កាកវតីជាតកវណ្ណនា) វិត្ថារិតា។ តទា បន កុណាលោ គរុឡោ អហោសិ។ តស្មា អត្តនា ទិដ្ឋំ បកាសេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋា មយា’’តិអាទិមាហ។

    Tatiyavatthusmiṃ atītakathā catukkanipāte kākavatījātakavaṇṇanāyaṃ (jā. aṭṭha. 3.4.kākavatījātakavaṇṇanā) vitthāritā. Tadā pana kuṇālo garuḷo ahosi. Tasmā attanā diṭṭhaṃ pakāsento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.

    ចតុត្ថវត្ថុស្មិំ អតីតេ ព្រហ្មទត្តោ កោសលរាជានំ វធិត្វា រជ្ជំ គហេត្វា តស្ស អគ្គមហេសិំ គព្ភិនិំ អាទាយ ពារាណសិំ បច្ចាគន្ត្វា តស្សា គព្ភិនិភាវំ ជានន្តោបិ តំ អគ្គមហេសិំ អកាសិ។ សា បរិបក្កគព្ភា សុវណ្ណរូបកសទិសំ បុត្តំ វិជាយិត្វា – ‘‘វុទ្ធិប្បត្តម្បិ នំ ពារាណសិរាជា ‘ឯស មេ បច្ចាមិត្តស្ស បុត្តោ, កិំ ឥមិនា’តិ មារាបេស្សតិ, មា មេ បុត្តោ បរហត្ថេ មរតូ’’តិ ចិន្តេត្វា ធាតិំ អាហ – ‘‘អម្ម, ឥមំ ទារកំ បិលោតិកំ អត្ថរិត្វា អាមកសុសានេ និបជ្ជាបេត្វា ឯហី’’តិ។ ធាតី តថា កត្វា ន្ហត្វា បច្ចាគមិ។ កោសលរាជាបិ មរិត្វា បុត្តស្ស អារក្ខទេវតា ហុត្វា និព្ពត្តិ។ តស្សានុភាវេន ឯកស្ស ឯឡកបាលកស្ស តស្មិំ បទេសេ ឯឡកេ ចារេន្តស្ស ឯកា ឯឡិកា តំ កុមារំ ទិស្វា សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា ខីរំ បាយេត្វា ថោកំ ចរិត្វា បុន គន្ត្វា ទ្វេ តយោ ចត្តារោ វារេ បាយេសិ។ ឯឡកបាលកោ តស្សា កិរិយំ ទិស្វា តំ ឋានំ គន្ត្វា តំ ទារកំ ទិស្វា បុត្តសិនេហំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា នេត្វា អត្តនោ ភរិយាយ អទាសិ។ សា បន អបុត្តិកា, តេនស្សា ថញ្ញំ នត្ថិ, អថ នំ ឯឡិកខីរមេវ បាយេសិ។ តតោ បដ្ឋាយ បន ទេវសិកំ ទ្វេ តិស្សោ ឯឡិកា មរន្តិ។ ឯឡកបាលោ – ‘‘ឥមស្មិំ បដិជគ្គិយមានេ សព្ពា ឯឡិកា មរិស្សន្តិ, កិំ នោ ឥមិនា’’តិ តំ ឯកស្មិំ មត្តិកាភាជនេ និបជ្ជាបេត្វា អបរេន បិទហិត្វា មាសចុណ្ណេន មុខំ និព្ពិវរំ វិលិម្បិត្វា នទិយំ វិស្សជ្ជេសិ។ តមេនំ វុយ្ហមានំ ហេដ្ឋាតិត្ថេ រាជនិវេសនេ ជិណ្ណបដិសង្ខារកោ ឯកោ ចណ្ឌាលោ សបជាបតិកោ មកចិំ ធោវន្តោ ទិស្វាវ វេគេន គន្ត្វា អាហរិត្វា តីរេ ឋបេត្វា ‘‘កិមេត្ថា’’តិ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តោ ទារកំ បស្សិ។ ភរិយាបិស្ស អបុត្តិកា, តស្សា តស្មិំ បុត្តសិនេហោ និព្ពត្តិ, អថ នំ គេហំ នេត្វា បដិជគ្គិ។ តំ សត្តដ្ឋវស្សកាលតោ បដ្ឋាយ មាតាបិតរោ រាជកុលំ គច្ឆន្តា អាទាយ គច្ឆន្តិ។ សោឡសវស្សកាលតោ បន បដ្ឋាយ ស្វេវ ពហុលំ គន្ត្វា ជិណ្ណបដិសង្ខរណំ ករោតិ។

    Catutthavatthusmiṃ atīte brahmadatto kosalarājānaṃ vadhitvā rajjaṃ gahetvā tassa aggamahesiṃ gabbhiniṃ ādāya bārāṇasiṃ paccāgantvā tassā gabbhinibhāvaṃ jānantopi taṃ aggamahesiṃ akāsi. Sā paripakkagabbhā suvaṇṇarūpakasadisaṃ puttaṃ vijāyitvā – ‘‘vuddhippattampi naṃ bārāṇasirājā ‘esa me paccāmittassa putto, kiṃ iminā’ti mārāpessati, mā me putto parahatthe maratū’’ti cintetvā dhātiṃ āha – ‘‘amma, imaṃ dārakaṃ pilotikaṃ attharitvā āmakasusāne nipajjāpetvā ehī’’ti. Dhātī tathā katvā nhatvā paccāgami. Kosalarājāpi maritvā puttassa ārakkhadevatā hutvā nibbatti. Tassānubhāvena ekassa eḷakapālakassa tasmiṃ padese eḷake cārentassa ekā eḷikā taṃ kumāraṃ disvā sinehaṃ uppādetvā khīraṃ pāyetvā thokaṃ caritvā puna gantvā dve tayo cattāro vāre pāyesi. Eḷakapālako tassā kiriyaṃ disvā taṃ ṭhānaṃ gantvā taṃ dārakaṃ disvā puttasinehaṃ paccupaṭṭhapetvā netvā attano bhariyāya adāsi. Sā pana aputtikā, tenassā thaññaṃ natthi, atha naṃ eḷikakhīrameva pāyesi. Tato paṭṭhāya pana devasikaṃ dve tisso eḷikā maranti. Eḷakapālo – ‘‘imasmiṃ paṭijaggiyamāne sabbā eḷikā marissanti, kiṃ no iminā’’ti taṃ ekasmiṃ mattikābhājane nipajjāpetvā aparena pidahitvā māsacuṇṇena mukhaṃ nibbivaraṃ vilimpitvā nadiyaṃ vissajjesi. Tamenaṃ vuyhamānaṃ heṭṭhātitthe rājanivesane jiṇṇapaṭisaṅkhārako eko caṇḍālo sapajāpatiko makaciṃ dhovanto disvāva vegena gantvā āharitvā tīre ṭhapetvā ‘‘kimetthā’’ti vivaritvā olokento dārakaṃ passi. Bhariyāpissa aputtikā, tassā tasmiṃ puttasineho nibbatti, atha naṃ gehaṃ netvā paṭijaggi. Taṃ sattaṭṭhavassakālato paṭṭhāya mātāpitaro rājakulaṃ gacchantā ādāya gacchanti. Soḷasavassakālato pana paṭṭhāya sveva bahulaṃ gantvā jiṇṇapaṭisaṅkharaṇaṃ karoti.

    រញ្ញោ ច អគ្គមហេសិយា កុរុង្គទេវី នាម ធីតា អហោសិ ឧត្តមរូបធរា។ សា តស្ស ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ តស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា អញ្ញត្ថ អនភិរតា តស្ស កម្មករណដ្ឋានមេវ អាគច្ឆតិ។ តេសំ អភិណ្ហទស្សនេន អញ្ញមញ្ញំ បដិពទ្ធចិត្តានំ អន្តោរាជកុលេយេវ បដិច្ឆន្នោកាសេ អជ្ឈាចារោ បវត្តិ។ គច្ឆន្តេ កាលេ បរិចារិកាយោ ញត្វា រញ្ញោ អារោចេសុំ។ រាជា កុជ្ឈិត្វា អមច្ចេ សន្និបាតេត្វា – ‘‘ឥមិនា ចណ្ឌាលបុត្តេន ឥទំ នាម កតំ, ឥមស្ស កត្តព្ពំ ជានាថា’’តិ អាហ។ អមច្ចា ‘‘មហាបរាធោ ឯស, នានាវិធកម្មការណា ការេត្វា បច្ឆា មារេតុំ វដ្ដតី’’តិ វទិំសុ។ តស្មិំ ខណេ កុមារស្ស បិតា អារក្ខទេវតា តស្សេវ កុមារស្ស មាតុ សរីរេ អធិមុច្ចិ។ សា ទេវតានុភាវេន រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘មហារាជ, នាយំ កុមារោ ចណ្ឌាលោ, ឯស កុមារោ មម កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ កោសលរញ្ញោ បុត្តោ, អហំ ‘បុត្តោ មេ មតោ’តិ តុម្ហាកំ មុសា អវចំ, អហមេតំ ‘តុម្ហាកំ បច្ចាមិត្តស្ស បុត្តោ’តិ ធាតិយា ទត្វា អាមកសុសានេ ឆឌ្ឌាបេសិំ, អថ នំ ឯកោ ឯឡកបាលកោ បដិជគ្គិ, សោ អត្តនោ ឯឡិកាសុ មរន្តីសុ នទិយា បវាហេសិ, អថ នំ វុយ្ហមានំ តុម្ហាកំ គេហេ ជិណ្ណបដិសង្ខារកោ ចណ្ឌាលោ ទិស្វា បោសេសិ, សចេ ន សទ្ទហថ, តេ សព្ពេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆថា’’តិ។

    Rañño ca aggamahesiyā kuruṅgadevī nāma dhītā ahosi uttamarūpadharā. Sā tassa diṭṭhakālato paṭṭhāya tasmiṃ paṭibaddhacittā hutvā aññattha anabhiratā tassa kammakaraṇaṭṭhānameva āgacchati. Tesaṃ abhiṇhadassanena aññamaññaṃ paṭibaddhacittānaṃ antorājakuleyeva paṭicchannokāse ajjhācāro pavatti. Gacchante kāle paricārikāyo ñatvā rañño ārocesuṃ. Rājā kujjhitvā amacce sannipātetvā – ‘‘iminā caṇḍālaputtena idaṃ nāma kataṃ, imassa kattabbaṃ jānāthā’’ti āha. Amaccā ‘‘mahāparādho esa, nānāvidhakammakāraṇā kāretvā pacchā māretuṃ vaṭṭatī’’ti vadiṃsu. Tasmiṃ khaṇe kumārassa pitā ārakkhadevatā tasseva kumārassa mātu sarīre adhimucci. Sā devatānubhāvena rājānaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘mahārāja, nāyaṃ kumāro caṇḍālo, esa kumāro mama kucchimhi nibbatto kosalarañño putto, ahaṃ ‘putto me mato’ti tumhākaṃ musā avacaṃ, ahametaṃ ‘tumhākaṃ paccāmittassa putto’ti dhātiyā datvā āmakasusāne chaḍḍāpesiṃ, atha naṃ eko eḷakapālako paṭijaggi, so attano eḷikāsu marantīsu nadiyā pavāhesi, atha naṃ vuyhamānaṃ tumhākaṃ gehe jiṇṇapaṭisaṅkhārako caṇḍālo disvā posesi, sace na saddahatha, te sabbe pakkosāpetvā pucchathā’’ti.

    រាជា ធាតិំ អាទិំ កត្វា សព្ពេ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិត្វា តថេវ តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘ជាតិសម្បន្នោយំ កុមារោ’’តិ តុដ្ឋោ តំ ន្ហាបេត្វា អលង្ការាបេត្វា តស្សេវ ធីតរំ អទាសិ។ តស្ស បន ឯឡិកានំ មារិតត្តា ‘‘ឯឡិកកុមារោ’’តិ នាមំ អកំសុ។ អថស្ស រាជា សសេនវាហនំ ទត្វា – ‘‘គច្ឆ អត្តនោ បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហា’’តិ តំ ឧយ្យោជេសិ។ សោបិ កុរុង្គទេវិំ អាទាយ គន្ត្វា រជ្ជេ បតិដ្ឋាសិ។ អថស្ស ពារាណសិរាជា ‘‘អនុគ្គហិតសិប្បោ អយ’’ន្តិ សិប្បសិក្ខាបនត្ថំ ឆឡង្គកុមារំ នាម អាចរិយំ បេសេសិ។ សោ តស្ស ‘‘អាចរិយោ មេ’’តិ សេនាបតិដ្ឋានំ អទាសិ។ អបរភាគេ កុរុង្គទេវី តេន សទ្ធិំ អនាចារមកាសិ។ សេនាបតិនោបិ បរិចារកោ ធនន្តេវាសី នាម អត្ថិ។ សោ តស្ស ហត្ថេ កុរុង្គទេវិយា វត្ថាលង្ការាទីនិ បេសេសិ។ សា តេនបិ សទ្ធិំ បាបមកាសិ។ កុណាលោ តំ ការណំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋា មយា’’តិអាទិមាហ។

    Rājā dhātiṃ ādiṃ katvā sabbe pakkosāpetvā pucchitvā tatheva taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘jātisampannoyaṃ kumāro’’ti tuṭṭho taṃ nhāpetvā alaṅkārāpetvā tasseva dhītaraṃ adāsi. Tassa pana eḷikānaṃ māritattā ‘‘eḷikakumāro’’ti nāmaṃ akaṃsu. Athassa rājā sasenavāhanaṃ datvā – ‘‘gaccha attano pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhā’’ti taṃ uyyojesi. Sopi kuruṅgadeviṃ ādāya gantvā rajje patiṭṭhāsi. Athassa bārāṇasirājā ‘‘anuggahitasippo aya’’nti sippasikkhāpanatthaṃ chaḷaṅgakumāraṃ nāma ācariyaṃ pesesi. So tassa ‘‘ācariyo me’’ti senāpatiṭṭhānaṃ adāsi. Aparabhāge kuruṅgadevī tena saddhiṃ anācāramakāsi. Senāpatinopi paricārako dhanantevāsī nāma atthi. So tassa hatthe kuruṅgadeviyā vatthālaṅkārādīni pesesi. Sā tenapi saddhiṃ pāpamakāsi. Kuṇālo taṃ kāraṇaṃ āharitvā dassento ‘‘diṭṭhā mayā’’tiādimāha.

    តត្ថ លោមសុទ្ទរីតិ លោមរាជិយា មណ្ឌិតឧទរា។ ឆឡង្គកុមារធនន្តេវាសិនាតិ ឯឡិកកុមារកំ បត្ថយមានាបិ ឆឡង្គកុមារសេនាបតិនា ច តស្សេវ បរិចារកេន ធនន្តេវាសិនា ច សទ្ធិំ បាបមកាសិ។ ឯវំ អនាចារា ឥត្ថិយោ ទុស្សីលា បាបធម្មា, តេនាហំ តា នប្បសំសាមីតិ ឥទំ មហាសត្តោ អតីតំ អាហរិត្វា ទស្សេសិ។ សោ ហិ តទា ឆឡង្គកុមារោ អហោសិ, តស្មា អត្តនា ទិដ្ឋការណំ អាហរិ។

    Tattha lomasuddarīti lomarājiyā maṇḍitaudarā. Chaḷaṅgakumāradhanantevāsināti eḷikakumārakaṃ patthayamānāpi chaḷaṅgakumārasenāpatinā ca tasseva paricārakena dhanantevāsinā ca saddhiṃ pāpamakāsi. Evaṃ anācārā itthiyo dussīlā pāpadhammā, tenāhaṃ tā nappasaṃsāmīti idaṃ mahāsatto atītaṃ āharitvā dassesi. So hi tadā chaḷaṅgakumāro ahosi, tasmā attanā diṭṭhakāraṇaṃ āhari.

    បញ្ចមវត្ថុស្មិម្បិ អតីតេ កោសលរាជា ពារាណសិរជ្ជំ គហេត្វា ពារាណសិរញ្ញោ អគ្គមហេសិំ គព្ភិនិម្បិ អគ្គមហេសិំ កត្វា សកនគរមេវ គតោ ។ សា អបរភាគេ បុត្តំ វិជាយិ។ រាជា អបុត្តកត្តា តំ បុត្តសិនេហេន បោសេត្វា សព្ពសិប្បានិ សិក្ខាបេត្វា វយប្បត្តំ ‘‘អត្តនោ បិតុ សន្តកំ រជ្ជំ គណ្ហា’’តិ បេសេសិ។ សោ តត្ថ គន្ត្វា រជ្ជំ ការេសិ។ អថស្ស មាតា ‘‘បុត្តំ បស្សិតុកាមាម្ហី’’តិ កោសលរាជានំ អាបុច្ឆិត្វា មហាបរិវារា ពារាណសិំ គច្ឆន្តី ទ្វិន្នំ រដ្ឋានំ អន្តរេ ឯកស្មិំ និគមេ និវាសំ គណ្ហិ។ តត្ថេវេកោ បញ្ចាលចណ្ឌោ នាម ព្រាហ្មណកុមារោ អត្ថិ អភិរូបោ។ សោ តស្សា បណ្ណាការំ ឧបនាមេសិ។ សា តំ ទិស្វា បដិពទ្ធចិត្តា តេន សទ្ធិំ បាបកម្មំ កត្វា កតិបាហំ តត្ថេវ វីតិនាមេត្វា ពារាណសិំ គន្ត្វា បុត្តំ ទិស្វា ខិប្បំ និវត្តិត្វា បុន តស្មិំយេវ និគមេ និវាសំ គហេត្វា កតិបាហំ តេន សទ្ធិំ អនាចារំ ចរិត្វា កោសលនគរំ គតា។ សា តតោ បដ្ឋាយ នចិរស្សេវ តំ តំ ការណំ វត្វា ‘‘បុត្តស្ស សន្តិកំ គច្ឆាមី’’តិ រាជានំ អាបុច្ឆិត្វា គច្ឆន្តី ច អាគច្ឆន្តី ច តស្មិំ និគមេ អឌ្ឍមាសមត្តំ តេន សទ្ធិំ អនាចារំ ចរិ។ សម្ម បុណ្ណមុខ, ឥត្ថិយោ នាមេតា ទុស្សីលា មុសាវាទិនិយោតិ ឥទម្បិ អតីតំ ទស្សេន្តោ មហាសត្តោ ‘‘ឯវញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ។

    Pañcamavatthusmimpi atīte kosalarājā bārāṇasirajjaṃ gahetvā bārāṇasirañño aggamahesiṃ gabbhinimpi aggamahesiṃ katvā sakanagarameva gato . Sā aparabhāge puttaṃ vijāyi. Rājā aputtakattā taṃ puttasinehena posetvā sabbasippāni sikkhāpetvā vayappattaṃ ‘‘attano pitu santakaṃ rajjaṃ gaṇhā’’ti pesesi. So tattha gantvā rajjaṃ kāresi. Athassa mātā ‘‘puttaṃ passitukāmāmhī’’ti kosalarājānaṃ āpucchitvā mahāparivārā bārāṇasiṃ gacchantī dvinnaṃ raṭṭhānaṃ antare ekasmiṃ nigame nivāsaṃ gaṇhi. Tattheveko pañcālacaṇḍo nāma brāhmaṇakumāro atthi abhirūpo. So tassā paṇṇākāraṃ upanāmesi. Sā taṃ disvā paṭibaddhacittā tena saddhiṃ pāpakammaṃ katvā katipāhaṃ tattheva vītināmetvā bārāṇasiṃ gantvā puttaṃ disvā khippaṃ nivattitvā puna tasmiṃyeva nigame nivāsaṃ gahetvā katipāhaṃ tena saddhiṃ anācāraṃ caritvā kosalanagaraṃ gatā. Sā tato paṭṭhāya nacirasseva taṃ taṃ kāraṇaṃ vatvā ‘‘puttassa santikaṃ gacchāmī’’ti rājānaṃ āpucchitvā gacchantī ca āgacchantī ca tasmiṃ nigame aḍḍhamāsamattaṃ tena saddhiṃ anācāraṃ cari. Samma puṇṇamukha, itthiyo nāmetā dussīlā musāvādiniyoti idampi atītaṃ dassento mahāsatto ‘‘evañheta’’ntiādimāha.

    តត្ថ ព្រហ្មទត្តស្ស មាតរន្តិ ពារាណសិរជ្ជំ ការេន្តស្ស ព្រហ្មទត្តកុមារស្ស មាតរំ។ តទា កិរ កុណាលោ បញ្ចាលចណ្ឌោ អហោសិ, តស្មា តំ អត្តនា ញាតការណំ ទស្សេន្តោ ឯវមាហ។

    Tattha brahmadattassa mātaranti bārāṇasirajjaṃ kārentassa brahmadattakumārassa mātaraṃ. Tadā kira kuṇālo pañcālacaṇḍo ahosi, tasmā taṃ attanā ñātakāraṇaṃ dassento evamāha.

    ឯតា ចាតិ, សម្ម បុណ្ណមុខ, ឯតាវ បញ្ច ឥត្ថិយោ បាបមកំសុ, ន អញ្ញាតិ សញ្ញំ មា ករិ, អថ ខោ ឯតា ច អញ្ញា ច ពហូ បាបកម្មការិកាតិ។ ឥមស្មិំ ឋានេ ឋត្វា លោកេ អតិចារិនីនំ វត្ថូនិ កថេតព្ពានិ។ ជគតីតិ យថា ជគតិសង្ខាតា មហី សមានរត្តា បដិឃាភាវេន សព្ពេសុ សមានរត្តា ហុត្វា សា វសុន្ធរា ឥតរីតរាបតិដ្ឋា ឧត្តមានញ្ច អធមានញ្ច បតិដ្ឋា ហោតិ, តថា ឥត្ថិយោបិ កិលេសវសេន សព្ពេសម្បិ ឧត្តមាធមានំ បតិដ្ឋា ហោន្តិ។ ឥត្ថិយោ ហិ ឱកាសំ លភមានា កេនចិ សទ្ធិំ បាបកំ ករោន្តិ នាម។ សព្ពសហាតិ យថា ច សា សព្ពមេវ សហតិ ន ផន្ទតិ ន កុប្បតិ ន ចលតិ, តថា ឥត្ថិយោ សព្ពេបិ បុរិសេ លោកស្សាទវសេន សហន្តិ។ សចេ តាសំ កោចិ បុរិសោ ចិត្តេ បតិដ្ឋិតោ ហោតិ, តស្ស រក្ខណត្ថំ ន ផន្ទន្តិ ន ចលន្តិ ន កោលាហលំ ករោន្តិ ។ យថា ច សា ន កុប្បតិ ន ចលតិ, ឯវំ ឥត្ថិយោបិ មេថុនធម្មេន ន កុប្បន្តិ ន ចលន្តិ, ន សក្កា តេន បូរេតុំ។

    Etā cāti, samma puṇṇamukha, etāva pañca itthiyo pāpamakaṃsu, na aññāti saññaṃ mā kari, atha kho etā ca aññā ca bahū pāpakammakārikāti. Imasmiṃ ṭhāne ṭhatvā loke aticārinīnaṃ vatthūni kathetabbāni. Jagatīti yathā jagatisaṅkhātā mahī samānarattā paṭighābhāvena sabbesu samānarattā hutvā sā vasundharā itarītarāpatiṭṭhā uttamānañca adhamānañca patiṭṭhā hoti, tathā itthiyopi kilesavasena sabbesampi uttamādhamānaṃ patiṭṭhā honti. Itthiyo hi okāsaṃ labhamānā kenaci saddhiṃ pāpakaṃ karonti nāma. Sabbasahāti yathā ca sā sabbameva sahati na phandati na kuppati na calati, tathā itthiyo sabbepi purise lokassādavasena sahanti. Sace tāsaṃ koci puriso citte patiṭṭhito hoti, tassa rakkhaṇatthaṃ na phandanti na calanti na kolāhalaṃ karonti . Yathā ca sā na kuppati na calati, evaṃ itthiyopi methunadhammena na kuppanti na calanti, na sakkā tena pūretuṃ.

    វាឡមិគោតិ ទុដ្ឋមិគោ។ បញ្ចាវុធោតិ មុខស្ស ចេវ ចតុន្នញ្ច ចរណានំ វសេនេតំ វុត្តំ។ សុរុទ្ធោតិ សុលុទ្ធោ សុផរុសោ។ តថិត្ថិយោតិ យថា ហិ សីហស្ស មុខញ្ចេវ ចត្តារោ ច ហត្ថបាទាតិ បញ្ចាវុធានិ, តថា ឥត្ថីនម្បិ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពានិ បញ្ចាវុធានិ។ យថា សោ អត្តនោ ភក្ខំ គណ្ហន្តោ តេហិបិ បញ្ចហិ គណ្ហាតិ, តថា តាបិ កិលេសភក្ខំ គណ្ហមានា រូបាទីហិ អាវុធេហិ បហរិត្វា គណ្ហន្តិ។ យថា សោ កក្ខឡោ បសយ្ហ ខាទតិ, ឯវំ ឯតាបិ កក្ខឡា បសយ្ហ ខាទិកា។ តថា ហេតា ថិរសីលេបិ បុរិសេ អត្តនោ ពលេន បសយ្ហការំ កត្វា សីលវិនាសំ បាបេន្តិ។ យថា សោ បរហិំសនេ រតោ, ឯវមេតាបិ កិលេសវសេន បរហិំសនេ រតា។ តាយោតិ តា ឯវំ អគុណសម្មន្នាគតា ន វិស្សសេ នរោ។

    Vāḷamigoti duṭṭhamigo. Pañcāvudhoti mukhassa ceva catunnañca caraṇānaṃ vasenetaṃ vuttaṃ. Suruddhoti suluddho supharuso. Tathitthiyoti yathā hi sīhassa mukhañceva cattāro ca hatthapādāti pañcāvudhāni, tathā itthīnampi rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbāni pañcāvudhāni. Yathā so attano bhakkhaṃ gaṇhanto tehipi pañcahi gaṇhāti, tathā tāpi kilesabhakkhaṃ gaṇhamānā rūpādīhi āvudhehi paharitvā gaṇhanti. Yathā so kakkhaḷo pasayha khādati, evaṃ etāpi kakkhaḷā pasayha khādikā. Tathā hetā thirasīlepi purise attano balena pasayhakāraṃ katvā sīlavināsaṃ pāpenti. Yathā so parahiṃsane rato, evametāpi kilesavasena parahiṃsane ratā. Tāyoti tā evaṃ aguṇasammannāgatā na vissase naro.

    គមនិយោតិ គណិកាយោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សម្ម បុណ្ណមុខ, យានេតានិ ឥត្ថីនំ ‘‘វេសិយោ’’តិអាទីនិ នាមានិ, ន ឯតានិ តាសំ សភាវនាមានិ។ ន ហេតា វេសិយោ នាម គមនិយោ នាម ពន្ធកិយោ នាម, សភាវនាមតោ បន វធិកាយោ នាម ឯតាយោ, យា ឯតា វេសិយោ នារិយោ គមនិយោតិ វុច្ចន្តិ។ វធិកាយោតិ សាមិកឃាតិកាយោ។ ស្វាយមត្ថោ មហាហំសជាតកេន ទីបេតព្ពោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Gamaniyoti gaṇikāyo. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma puṇṇamukha, yānetāni itthīnaṃ ‘‘vesiyo’’tiādīni nāmāni, na etāni tāsaṃ sabhāvanāmāni. Na hetā vesiyo nāma gamaniyo nāma bandhakiyo nāma, sabhāvanāmato pana vadhikāyo nāma etāyo, yā etā vesiyo nāriyo gamaniyoti vuccanti. Vadhikāyoti sāmikaghātikāyo. Svāyamattho mahāhaṃsajātakena dīpetabbo. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘មាយា ចេតា មរីចី ច, សោកា រោគា ចុបទ្ទវា;

    ‘‘Māyā cetā marīcī ca, sokā rogā cupaddavā;

    ខរា ច ពន្ធនា ចេតា, មច្ចុបាសា គុហាសយា;

    Kharā ca bandhanā cetā, maccupāsā guhāsayā;

    តាសុ យោ វិស្សសេ បោសោ, សោ នរេសុ នរាធមោ’’តិ។ (ជា. ២.២១.១១៨);

    Tāsu yo vissase poso, so naresu narādhamo’’ti. (jā. 2.21.118);

    វេណិកតាតិ កតវេណិយោ។ យថា ហិ មោឡិំ ពន្ធិត្វា អដវិយំ ឋិតចោរោ ធនំ វិលុម្បតិ, ឯវមេតាបិ កិលេសវសំ នេត្វា ធនំ វិលុម្បន្តិ។ មទិរាវ ទិទ្ធាតិ វិសមិស្សកា សុរា វិយ។ យថា សា វិការំ ទស្សេតិ, ឯវមេតាបិ អញ្ញេសុ បុរិសេសុ សារត្តា កិច្ចាកិច្ចំ អជានន្តិយោ អញ្ញស្មិំ កត្តព្ពេ អញ្ញមេវ ករោន្តិយោ វិការំ ទស្សេន្តិ។ វាចាសន្ថុតិយោតិ យថា វាណិជោ អត្តនោ ភណ្ឌស្ស វណ្ណមេវ ភណតិ, ឯវមេតាបិ អត្តនោ អគុណំ បដិច្ឆាទេត្វា គុណមេវ បកាសេន្តិ។ វិបរិវត្តាយោតិ យថា ឥស្សមិគស្ស សិង្គំ បរិវត្តិត្វា ឋិតំ, ឯវំ លហុចិត្តតាយ វិបរិវត្តាយោវ ហោន្តិ។ ឧរគមិវាតិ ឧរគោ វិយ មុសាវាទិតាយ ទុជិវ្ហា នាម។ សោព្ភមិវាតិ យថា បទរបដិច្ឆន្នោ គូថកូបោ, ឯវំ វត្ថាលង្ការបដិច្ឆន្នា ហុត្វា វិចរន្តិ។ យថា ច កចវរេហិ បដិច្ឆន្នោ អាវាដោ អក្កន្តោ បាទទុក្ខំ ជនេតិ, ឯវមេតាបិ វិស្សាសេន ឧបសេវិយមានា។ បាតាលមិវាតិ យថា មហាសមុទ្ទេ បាតាលំ ទុប្បូរំ, ឯវមេតាបិ មេថុនេន វិជាយនេន អលង្ការេនាតិ តីហិ ទុប្បូរា។ តេនេវាហ – ‘‘តិណ្ណំ, ភិក្ខវេ, ធម្មានំ អតិត្តោ មាតុគាមោ’’តិអាទិ។

    Veṇikatāti kataveṇiyo. Yathā hi moḷiṃ bandhitvā aṭaviyaṃ ṭhitacoro dhanaṃ vilumpati, evametāpi kilesavasaṃ netvā dhanaṃ vilumpanti. Madirāva diddhāti visamissakā surā viya. Yathā sā vikāraṃ dasseti, evametāpi aññesu purisesu sārattā kiccākiccaṃ ajānantiyo aññasmiṃ kattabbe aññameva karontiyo vikāraṃ dassenti. Vācāsanthutiyoti yathā vāṇijo attano bhaṇḍassa vaṇṇameva bhaṇati, evametāpi attano aguṇaṃ paṭicchādetvā guṇameva pakāsenti. Viparivattāyoti yathā issamigassa siṅgaṃ parivattitvā ṭhitaṃ, evaṃ lahucittatāya viparivattāyova honti. Uragamivāti urago viya musāvāditāya dujivhā nāma. Sobbhamivāti yathā padarapaṭicchanno gūthakūpo, evaṃ vatthālaṅkārapaṭicchannā hutvā vicaranti. Yathā ca kacavarehi paṭicchanno āvāṭo akkanto pādadukkhaṃ janeti, evametāpi vissāsena upaseviyamānā. Pātālamivāti yathā mahāsamudde pātālaṃ duppūraṃ, evametāpi methunena vijāyanena alaṅkārenāti tīhi duppūrā. Tenevāha – ‘‘tiṇṇaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ atitto mātugāmo’’tiādi.

    រក្ខសី វិយាតិ យថា រក្ខសី នាម មំសគិទ្ធតាយ ធនេន ន សក្កា តោសេតុំ, ពហុម្បិ ធនំ បដិក្ខិបិត្វា មំសមេវ បត្ថេតិ, ឯវមេតាបិ មេថុនគិទ្ធតាយ ពហុនាបិ ធនេន ន តុស្សន្តិ, ធនំ អគណេត្វា មេថុនមេវ បត្ថេន្តិ។ យមោវាតិ យថា យមោ ឯកន្តហរោ ន កិញ្ចិ បរិហរតិ, ឯវមេតាបិ ជាតិសម្បន្នាទីសុ ន កញ្ចិ បរិហរន្តិ, សព្ពំ កិលេសវសេន សីលាទិវិនាសំ បាបេត្វា ទុតិយចិត្តវារេ និរយំ ឧបនេន្តិ។ សិខីរិវាតិ យថា សិខី សុចិម្បិ អសុចិម្បិ សព្ពំ ភក្ខយតិ, តថេតាបិ ហីនុត្តមេ សព្ពេ សេវន្តិ។ នទីឧបមាយម្បិ ឯសេវ នយោ។ យេនកា មំចរាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ, យត្ថ ឯតាសំ កាមោ ហោតិ, តត្ថេវ ធាវន្តិ។ នេរូតិ ហិមវតិ ឯកោ សុវណ្ណបព្ពតោ, តំ ឧបគតា កាកាបិ សុវណ្ណវណ្ណាវ ហោន្តិ។ យថា សោ, ឯវំ ឯតាបិ និព្ពិសេសករា អត្តានំ ឧបគតំ ឯកសទិសំ កត្វា បស្សន្តិ។

    Rakkhasīviyāti yathā rakkhasī nāma maṃsagiddhatāya dhanena na sakkā tosetuṃ, bahumpi dhanaṃ paṭikkhipitvā maṃsameva pattheti, evametāpi methunagiddhatāya bahunāpi dhanena na tussanti, dhanaṃ agaṇetvā methunameva patthenti. Yamovāti yathā yamo ekantaharo na kiñci pariharati, evametāpi jātisampannādīsu na kañci pariharanti, sabbaṃ kilesavasena sīlādivināsaṃ pāpetvā dutiyacittavāre nirayaṃ upanenti. Sikhīrivāti yathā sikhī sucimpi asucimpi sabbaṃ bhakkhayati, tathetāpi hīnuttame sabbe sevanti. Nadīupamāyampi eseva nayo. Yenakā maṃcarāti bhummatthe karaṇavacanaṃ, yattha etāsaṃ kāmo hoti, tattheva dhāvanti. Nerūti himavati eko suvaṇṇapabbato, taṃ upagatā kākāpi suvaṇṇavaṇṇāva honti. Yathā so, evaṃ etāpi nibbisesakarā attānaṃ upagataṃ ekasadisaṃ katvā passanti.

    វិសរុក្ខោតិ អម្ពសទិសោ កិំបក្ករុក្ខោ។ សោ និច្ចមេវ ផលតិ, វណ្ណាទិសម្បន្នោ ច ហោតិ, តេន នំ និរាសង្កា បរិភុញ្ជិត្វា មរន្តិ, ឯវមេវ តាបិ រូបាទិវសេន និច្ចផលិតា រមណីយា វិយ ខាយន្តិ។ សេវិយមានា បន បមាទំ ឧប្បាទេត្វា អបាយេសុ បាតេន្តិ។ តេន វុត្តំ –

    Visarukkhoti ambasadiso kiṃpakkarukkho. So niccameva phalati, vaṇṇādisampanno ca hoti, tena naṃ nirāsaṅkā paribhuñjitvā maranti, evameva tāpi rūpādivasena niccaphalitā ramaṇīyā viya khāyanti. Seviyamānā pana pamādaṃ uppādetvā apāyesu pātenti. Tena vuttaṃ –

    ‘‘អាយតិំ ទោសំ នញ្ញាយ, យោ កាមេ បដិសេវតិ;

    ‘‘Āyatiṃ dosaṃ naññāya, yo kāme paṭisevati;

    វិបាកន្តេ ហនន្តិ នំ, កិំបក្កមិវ ភក្ខិត’’ន្តិ។ (ជា. ១.១.៨៥);

    Vipākante hananti naṃ, kiṃpakkamiva bhakkhita’’nti. (jā. 1.1.85);

    យថា វា វិសរុក្ខោ និច្ចផលិតោ សទា អនត្ថាវហោ ហោតិ, ឯវមេតាបិ សីលាទិវិនាសនវសេន។ យថា វិសរុក្ខស្ស មូលម្បិ តចោបិ បត្តម្បិ បុប្ផម្បិ ផលម្បិ វិសមេវាតិ និច្ចផលោ, តថេវ តាសំ រូបម្បិ…បេ.… ផោដ្ឋព្ពម្បិ វិសមេវាតិ វិសរុក្ខោ វិយ និច្ចផលិតាយោតិ។

    Yathā vā visarukkho niccaphalito sadā anatthāvaho hoti, evametāpi sīlādivināsanavasena. Yathā visarukkhassa mūlampi tacopi pattampi pupphampi phalampi visamevāti niccaphalo, tatheva tāsaṃ rūpampi…pe… phoṭṭhabbampi visamevāti visarukkho viya niccaphalitāyoti.

    ‘‘បនុត្តរេត្ថា’’តិ គាថាពន្ធេន តមត្ថំ បាកដំ កាតុំ ឯវមាហ។ តត្ថ រតនន្តករិត្ថិយោតិ សាមិកេហិ ទុក្ខសម្ភតានំ រតនានំ អន្តរាយករា ឥត្ថិយោ ឯតានិ បរេសំ ទត្វា អនាចារំ ចរន្តិ។

    ‘‘Panuttaretthā’’ti gāthābandhena tamatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ evamāha. Tattha ratanantakaritthiyoti sāmikehi dukkhasambhatānaṃ ratanānaṃ antarāyakarā itthiyo etāni paresaṃ datvā anācāraṃ caranti.

    ឥតោ បរំ នានប្បការេន អត្តនោ ធម្មកថាវិលាសំ ទស្សេន្តោ អាហ –

    Ito paraṃ nānappakārena attano dhammakathāvilāsaṃ dassento āha –

    ‘‘ចត្តារិមានិ, សម្ម បុណ្ណមុខ, យានិ វត្ថូនិ កិច្ចេ ជាតេ អនត្ថចរានិ ភវន្តិ , តានិ បរកុលេ ន វាសេតព្ពានិ, គោណំ ធេនុំ យានំ ភរិយា។ ចត្តារិ ឯតានិ បណ្ឌិតោ ធនានិ ឃរា ន វិប្បវាសយេ។ ភវតិ ច បនុត្តរេត្ថ វាក្យំ –

    ‘‘Cattārimāni, samma puṇṇamukha, yāni vatthūni kicce jāte anatthacarāni bhavanti , tāni parakule na vāsetabbāni, goṇaṃ dhenuṃ yānaṃ bhariyā. Cattāri etāni paṇḍito dhanāni gharā na vippavāsaye. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –

    ២៩៦.

    296.

    ‘គោណំ ធេនុញ្ច យានញ្ច, ភរិយំ ញាតិកុលេ ន វាសយេ;

    ‘Goṇaṃ dhenuñca yānañca, bhariyaṃ ñātikule na vāsaye;

    ភញ្ជន្តិ រថំ អយានកា, អតិវាហេន ហនន្តិ បុង្គវំ;

    Bhañjanti rathaṃ ayānakā, ativāhena hananti puṅgavaṃ;

    ទោហេន ហនន្តិ វច្ឆកំ, ភរិយា ញាតិកុលេ បទុស្សតី’’’តិ។

    Dohena hananti vacchakaṃ, bhariyā ñātikule padussatī’’’ti.

    ‘‘ឆ ឥមានិ, សម្ម បុណ្ណមុខ, យានិ វត្ថូនិ កិច្ចេ ជាតេ អនត្ថចរានិ ភវន្តិ –

    ‘‘Cha imāni, samma puṇṇamukha, yāni vatthūni kicce jāte anatthacarāni bhavanti –

    ២៩៧.

    297.

    ‘អគុណំ ធនុ ញាតិកុលេ ច ភរិយា, បារំ នាវា អក្ខភគ្គញ្ច យានំ;

    ‘Aguṇaṃ dhanu ñātikule ca bhariyā, pāraṃ nāvā akkhabhaggañca yānaṃ;

    ទូរេ មិត្តោ បាបសហាយកោ ច, កិច្ចេ ជាតេ អនត្ថចរានិ ភវន្តី’’’តិ។

    Dūre mitto pāpasahāyako ca, kicce jāte anatthacarāni bhavantī’’’ti.

    ‘‘អដ្ឋហិ ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ ឋានេហិ ឥត្ថី សាមិកំ អវជានាតិ – ទលិទ្ទតា, អាតុរតា, ជិណ្ណតា, សុរាសោណ្ឌតា, មុទ្ធតា, បមត្តតា, សព្ពកិច្ចេសុ អនុវត្តនតា, សព្ពធនអនុប្បទានេន។ ឥមេហិ ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ, អដ្ឋហិ ឋានេហិ ឥត្ថី សាមិកំ អវជានាតិ។ ភវតិ ច បនុត្តរេត្ថ វាក្យំ –

    ‘‘Aṭṭhahi khalu, samma puṇṇamukha ṭhānehi itthī sāmikaṃ avajānāti – daliddatā, āturatā, jiṇṇatā, surāsoṇḍatā, muddhatā, pamattatā, sabbakiccesu anuvattanatā, sabbadhanaanuppadānena. Imehi khalu, samma puṇṇamukha, aṭṭhahi ṭhānehi itthī sāmikaṃ avajānāti. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –

    ២៩៨.

    298.

    ‘‘‘ទលិទ្ទំ អាតុរញ្ចាបិ, ជិណ្ណកំ សុរសោណ្ឌកំ;

    ‘‘‘Daliddaṃ āturañcāpi, jiṇṇakaṃ surasoṇḍakaṃ;

    បមត្តំ មុទ្ធបត្តញ្ច, សព្ពកិច្ចេសុ ហាបនំ;

    Pamattaṃ muddhapattañca, sabbakiccesu hāpanaṃ;

    សព្ពកាមប្បទានេន, អវជានាតិ សាមិក’’’ន្តិ។

    Sabbakāmappadānena, avajānāti sāmika’’’nti.

    ‘‘នវហិ ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ ឋានេហិ ឥត្ថី បទោសមាហរតិ – អារាមគមនសីលា ច ហោតិ, ឧយ្យានគមនសីលា ច ហោតិ, នទីតិត្ថគមនសីលា ច ហោតិ, ញាតិកុលគមនសីលា ច ហោតិ, បរកុលគមនសីលា ច ហោតិ, អាទាសទុស្សមណ្ឌនានុយោគមនុយុត្តសីលា ច ហោតិ, មជ្ជបាយិនី ច ហោតិ, និល្លោកនសីលា ច ហោតិ, សទ្វារដ្ឋាយិនី ច ហោតិ។ ឥមេហិ ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ, នវហិ ឋានេហិ ឥត្ថី បទោសមាហរតិ។ ភវតិ ច បនុត្តរេត្ថ វាក្យំ –

    ‘‘Navahi khalu, samma puṇṇamukha ṭhānehi itthī padosamāharati – ārāmagamanasīlā ca hoti, uyyānagamanasīlā ca hoti, nadītitthagamanasīlā ca hoti, ñātikulagamanasīlā ca hoti, parakulagamanasīlā ca hoti, ādāsadussamaṇḍanānuyogamanuyuttasīlā ca hoti, majjapāyinī ca hoti, nillokanasīlā ca hoti, sadvāraṭṭhāyinī ca hoti. Imehi khalu, samma puṇṇamukha, navahi ṭhānehi itthī padosamāharati. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –

    ២៩៩.

    299.

    ‘អារាមសីលា ច ឧយ្យានំ, នទី ញាតិ បរកុលំ;

    ‘Ārāmasīlā ca uyyānaṃ, nadī ñāti parakulaṃ;

    អាទាសទុស្សមណ្ឌនមនុយុត្តា, យា ចិត្ថី មជ្ជបាយិនី។

    Ādāsadussamaṇḍanamanuyuttā, yā citthī majjapāyinī.

    ៣០០.

    300.

    ‘‘‘យា ច និល្លោកនសីលា, យា ច សទ្វារឋាយិនី;

    ‘‘‘Yā ca nillokanasīlā, yā ca sadvāraṭhāyinī;

    នវហេតេហិ ឋានេហិ, បទោសមាហរន្តិ ឥត្ថិយោ’’’តិ។

    Navahetehi ṭhānehi, padosamāharanti itthiyo’’’ti.

    ‘‘ចត្តាលីសាយ ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ, ឋានេហិ ឥត្ថី បុរិសំ អច្ចាចរតិ – វិជម្ភតិ, វិនមតិ, វិលសតិ, វិលជ្ជតិ, នខេន នខំ ឃដ្ដេតិ, បាទេន បាទំ អក្កមតិ, កដ្ឋេន បថវិំ វិលិខតិ, ទារកំ ឧល្លង្ឃតិ ឧល្លង្ឃាបេតិ , កីឡតិ កីឡាបេតិ, ចុម្ពតិ ចុម្ពាបេតិ, ភុញ្ជតិ ភុញ្ជាបេតិ, ទទាតិ, យាចតិ, កតមនុករោតិ, ឧច្ចំ ភាសតិ, នីចំ ភាសតិ, អវិច្ចំ ភាសតិ, វិវិច្ចំ ភាសតិ, នច្ចេន គីតេន វាទិតេន រោទនេន វិលសិតេន វិភូសិតេន ជគ្ឃតិ, បេក្ខតិ, កដិំ ចាលេតិ, គុយ្ហភណ្ឌកំ សញ្ចាលេតិ, ឩរុំ វិវរតិ, ឩរុំ បិទហតិ, ថនំ ទស្សេតិ, កច្ឆំ ទស្សេតិ, នាភិំ ទស្សេតិ, អក្ខិំ និខនតិ, ភមុកំ ឧក្ខិបតិ, ឱដ្ឋំ ឧបលិខតិ, ជិវ្ហំ និល្លាលេតិ, ទុស្សំ មុញ្ចតិ, ទុស្សំ បដិពន្ធតិ, សិរសំ មុញ្ចតិ, សិរសំ ពន្ធតិ។ ឥមេហិ ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ, ចត្តាលីសាយ ឋានេហិ ឥត្ថី បុរិសំ អច្ចាចរតិ។

    ‘‘Cattālīsāya khalu, samma puṇṇamukha, ṭhānehi itthī purisaṃ accācarati – vijambhati, vinamati, vilasati, vilajjati, nakhena nakhaṃ ghaṭṭeti, pādena pādaṃ akkamati, kaṭṭhena pathaviṃ vilikhati, dārakaṃ ullaṅghati ullaṅghāpeti , kīḷati kīḷāpeti, cumbati cumbāpeti, bhuñjati bhuñjāpeti, dadāti, yācati, katamanukaroti, uccaṃ bhāsati, nīcaṃ bhāsati, aviccaṃ bhāsati, viviccaṃ bhāsati, naccena gītena vāditena rodanena vilasitena vibhūsitena jagghati, pekkhati, kaṭiṃ cāleti, guyhabhaṇḍakaṃ sañcāleti, ūruṃ vivarati, ūruṃ pidahati, thanaṃ dasseti, kacchaṃ dasseti, nābhiṃ dasseti, akkhiṃ nikhanati, bhamukaṃ ukkhipati, oṭṭhaṃ upalikhati, jivhaṃ nillāleti, dussaṃ muñcati, dussaṃ paṭibandhati, sirasaṃ muñcati, sirasaṃ bandhati. Imehi khalu, samma puṇṇamukha, cattālīsāya ṭhānehi itthī purisaṃ accācarati.

    ‘‘បញ្ចវីសាយ ខលុ, សម្ម បុណ្ណមុខ, ឋានេហិ ឥត្ថី បទុដ្ឋា វេទិតព្ពា ភវតិ – សាមិកស្ស បវាសំ វណ្ណេតិ, បវុដ្ឋំ ន សរតិ, អាគតំ នាភិនន្ទតិ, អវណ្ណំ តស្ស ភណតិ, វណ្ណំ តស្ស ន ភណតិ, អនត្ថំ តស្ស ចរតិ, អត្ថំ តស្ស ន ចរតិ, អកិច្ចំ តស្ស ករោតិ, កិច្ចំ តស្ស ន ករោតិ, បរិទហិត្វា សយតិ, បរម្មុខី និបជ្ជតិ, បរិវត្តកជាតា ខោ បន ហោតិ កុង្កុមិយជាតា, ទីឃំ អស្សសតិ, ទុក្ខំ វេទយតិ, ឧច្ចារបស្សាវំ អភិណ្ហំ គច្ឆតិ, វិលោមមាចរតិ, បរបុរិសសទ្ទំ សុត្វា កណ្ណសោតំ វិវរមោទហតិ, និហតភោគា ខោ បន ហោតិ, បដិវិស្សកេហិ សន្ថវំ ករោតិ, និក្ខន្តបាទា ខោ បន ហោតិ វិសិខានុចារិនី, អតិចារិនី ខោ បន ហោតិ និច្ចំ សាមិកេ អគារវា បទុដ្ឋមនសង្កប្បា, អភិណ្ហំ ទ្វារេ តិដ្ឋតិ, កច្ឆានិ អង្គានិ ថនានិ ទស្សេតិ, ទិសោទិសំ គន្ត្វា បេក្ខតិ។ ឥមេហិ ខលុ សម្ម បុណ្ណមុខ, បញ្ចវីសាយ ឋានេហិ ឥត្ថី បទុដ្ឋា វេទិតព្ពា ភវតិ។ ភវតិ ច បនុត្តរេត្ថ វាក្យំ –

    ‘‘Pañcavīsāya khalu, samma puṇṇamukha, ṭhānehi itthī paduṭṭhā veditabbā bhavati – sāmikassa pavāsaṃ vaṇṇeti, pavuṭṭhaṃ na sarati, āgataṃ nābhinandati, avaṇṇaṃ tassa bhaṇati, vaṇṇaṃ tassa na bhaṇati, anatthaṃ tassa carati, atthaṃ tassa na carati, akiccaṃ tassa karoti, kiccaṃ tassa na karoti, paridahitvā sayati, parammukhī nipajjati, parivattakajātā kho pana hoti kuṅkumiyajātā, dīghaṃ assasati, dukkhaṃ vedayati, uccārapassāvaṃ abhiṇhaṃ gacchati, vilomamācarati, parapurisasaddaṃ sutvā kaṇṇasotaṃ vivaramodahati, nihatabhogā kho pana hoti, paṭivissakehi santhavaṃ karoti, nikkhantapādā kho pana hoti visikhānucārinī, aticārinī kho pana hoti niccaṃ sāmike agāravā paduṭṭhamanasaṅkappā, abhiṇhaṃ dvāre tiṭṭhati, kacchāni aṅgāni thanāni dasseti, disodisaṃ gantvā pekkhati. Imehi khalu samma puṇṇamukha, pañcavīsāya ṭhānehi itthī paduṭṭhā veditabbā bhavati. Bhavati ca panuttarettha vākyaṃ –

    ៣០១.

    301.

    ‘បវាសំ តស្ស វណ្ណេតិ, គតំ តស្ស ន សោចតិ;

    ‘Pavāsaṃ tassa vaṇṇeti, gataṃ tassa na socati;

    ទិស្វាន បតិមាគតំ នាភិនន្ទតិ, ភត្តារវណ្ណំ ន កទាចិ ភាសតិ;

    Disvāna patimāgataṃ nābhinandati, bhattāravaṇṇaṃ na kadāci bhāsati;

    ឯតេ បទុដ្ឋាយ ភវន្តិ លក្ខណា។

    Ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.

    ៣០២.

    302.

    ‘អនត្ថំ តស្ស ចរតិ អសញ្ញតា, អត្ថញ្ច ហាបេតិ អកិច្ចការិនី;

    ‘Anatthaṃ tassa carati asaññatā, atthañca hāpeti akiccakārinī;

    បរិទហិត្វា សយតិ បរម្មុខី, ឯតេ បទុដ្ឋាយ ភវន្តិ លក្ខណា។

    Paridahitvā sayati parammukhī, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.

    ៣០៣.

    303.

    ‘បរិវត្តជាតា ច ភវតិ កុង្កុមី, ទីឃញ្ច អស្សសតិ ទុក្ខវេទិនី;

    ‘Parivattajātā ca bhavati kuṅkumī, dīghañca assasati dukkhavedinī;

    ឧច្ចារបស្សាវមភិណ្ហំ គច្ឆតិ, ឯតេ បទុដ្ឋាយ ភវន្តិ លក្ខណា។

    Uccārapassāvamabhiṇhaṃ gacchati, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.

    ៣០៤.

    304.

    ‘វិលោមមាចរតិ អកិច្ចការិនី, សទ្ទំ និសាមេតិ បរស្ស ភាសតោ;

    ‘Vilomamācarati akiccakārinī, saddaṃ nisāmeti parassa bhāsato;

    និហតភោគា ច ករោតិ សន្ថវំ, ឯតេ បទុដ្ឋាយ ភវន្តិ លក្ខណា។

    Nihatabhogā ca karoti santhavaṃ, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.

    ៣០៥.

    305.

    ‘កិច្ឆេន លទ្ធំ កសិរាភតំ ធនំ, វិត្តំ វិនាសេតិ ទុក្ខេន សម្ភតំ;

    ‘Kicchena laddhaṃ kasirābhataṃ dhanaṃ, vittaṃ vināseti dukkhena sambhataṃ;

    បដិវិស្សកេហិ ច ករោតិ សន្ថវំ, ឯតេ បទុដ្ឋាយ ភវន្តិ លក្ខណា។

    Paṭivissakehi ca karoti santhavaṃ, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.

    ៣០៦.

    306.

    ‘និក្ខន្តបាទា វិសិខានុចារិនី, និច្ចញ្ច សាមិម្ហិ បទុដ្ឋមានសា;

    ‘Nikkhantapādā visikhānucārinī, niccañca sāmimhi paduṭṭhamānasā;

    អតិចារិនី ហោតិ អបេតគារវា, ឯតេ បទុដ្ឋាយ ភវន្តិ លក្ខណា។

    Aticārinī hoti apetagāravā, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.

    ៣០៧.

    307.

    ‘អភិក្ខណំ តិដ្ឋតិ ទ្វារមូលេ, ថនានិ កច្ឆានិ ច ទស្សយន្តី;

    ‘Abhikkhaṇaṃ tiṭṭhati dvāramūle, thanāni kacchāni ca dassayantī;

    ទិសោទិសំ បេក្ខតិ ភន្តចិត្តា, ឯតេ បទុដ្ឋាយ ភវន្តិ លក្ខណា។

    Disodisaṃ pekkhati bhantacittā, ete paduṭṭhāya bhavanti lakkhaṇā.

    ៣០៨.

    308.

    ‘សព្ពា នទី វង្កគតី, សព្ពេ កដ្ឋមយា វនា;

    ‘Sabbā nadī vaṅkagatī, sabbe kaṭṭhamayā vanā;

    សព្ពិត្ថិយោ ករេ បាបំ, លភមានេ និវាតកេ។

    Sabbitthiyo kare pāpaṃ, labhamāne nivātake.

    ៣០៩.

    309.

    ‘សចេ លភេថ ខណំ វា រហោ វា, និវាតកំ វាបិ លភេថ តាទិសំ;

    ‘Sace labhetha khaṇaṃ vā raho vā, nivātakaṃ vāpi labhetha tādisaṃ;

    សព្ពាវ ឥត្ថី កយិរុំ នុ បាបំ, អញ្ញំ អលត្ថ បីឋសប្បិនាបិ សទ្ធិំ។

    Sabbāva itthī kayiruṃ nu pāpaṃ, aññaṃ alattha pīṭhasappināpi saddhiṃ.

    ៣១០.

    310.

    ‘នរានមារាមករាសុ នារិសុ, អនេកចិត្តាសុ អនិគ្គហាសុ ច;

    ‘Narānamārāmakarāsu nārisu, anekacittāsu aniggahāsu ca;

    សព្ពត្ថ នាបីតិករាបិ ចេ សិយា, ន វិស្សសេ តិត្ថសមា ហិ នារិយោ’’’តិ។

    Sabbattha nāpītikarāpi ce siyā, na vissase titthasamā hi nāriyo’’’ti.

    តត្ថ គោណំ ធេនុន្តិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ។ ញាតិកុលេ បទុស្សតីតិ តត្ថ សា និព្ភយា ហុត្វា តរុណកាលតោ បដ្ឋាយ វិស្សាសកេហិ ទាសាទីហិបិ សទ្ធិំ អនាចារំ ចរតិ, ញាតកា ញត្វាបិ និគ្គហំ ន ករោន្តិ, អត្តនោ អកិត្តិំ បរិហរមានា អជានន្តា វិយ ហោន្តិ។ អនត្ថចរានីតិ អចរិតព្ពានិ អត្ថានិ, អកិច្ចការានីតិ អត្ថោ។ អគុណន្តិ ជិយារហិតំ។ បាបសហាយកោតិ ទុម្មិត្តោ។

    Tattha goṇaṃ dhenunti liṅgavipallāsena vuttaṃ. Ñātikule padussatīti tattha sā nibbhayā hutvā taruṇakālato paṭṭhāya vissāsakehi dāsādīhipi saddhiṃ anācāraṃ carati, ñātakā ñatvāpi niggahaṃ na karonti, attano akittiṃ pariharamānā ajānantā viya honti. Anatthacarānīti acaritabbāni atthāni, akiccakārānīti attho. Aguṇanti jiyārahitaṃ. Pāpasahāyakoti dummitto.

    ទលិទ្ទតាតិ ទលិទ្ទតាយ។ សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ។ តត្ថ ទលិទ្ទោ អលង្ការាទីនំ អភាវតោ កិលេសេន សង្គណ្ហិតុំ ន សក្កោតីតិ តំ អវជានាតិ។ គិលានោ វត្ថុកាមកិលេសកាមេហិ សង្គណ្ហិតុំ ន សក្កោតិ។ ជរាជិណ្ណោ កាយិកវាចសិកខិឌ្ឌារតិសមត្ថោ ន ហោតិ។ សុរាសោណ្ឌោ តស្សា ហត្ថបិឡន្ធនាទីនិបិ សុរាឃរញ្ញេវ បវេសេតិ។ មុទ្ធោ អន្ធពាលោ រតិកុសលោ ន ហោតិ។ បមត្តោ ទាសិសោណ្ឌោ ហុត្វា ឃរទាសីហិ សទ្ធិំ សំវសតិ, ភរិយំ បន អក្កោសតិ បរិភាសតិ, តេន នំ អវជានាតិ។ សព្ពកិច្ចេសុ អនុវត្តន្តំ ‘‘អយំ និត្តេជោ, មមេវ អនុវត្តតី’’តិ តំ អក្កោសតិ បរិភាសតិ។ យោ បន សព្ពំ ធនំ អនុប្បទេតិ កុដុម្ពំ បដិច្ឆាបេតិ, តស្ស ភរិយា សព្ពំ ធនសារំ ហត្ថេ កត្វា តំ ទាសំ វិយ អវជានាតិ, ឥច្ឆមានា ‘‘កោ តយា អត្ថោ’’តិ ឃរតោបិ នំ និក្កឌ្ឍតិ។ មុទ្ធបត្តន្តិ មុទ្ធភាវប្បត្តំ។

    Daliddatāti daliddatāya. Sesapadesupi eseva nayo. Tattha daliddo alaṅkārādīnaṃ abhāvato kilesena saṅgaṇhituṃ na sakkotīti taṃ avajānāti. Gilāno vatthukāmakilesakāmehi saṅgaṇhituṃ na sakkoti. Jarājiṇṇo kāyikavācasikakhiḍḍāratisamattho na hoti. Surāsoṇḍo tassā hatthapiḷandhanādīnipi surāgharaññeva paveseti. Muddho andhabālo ratikusalo na hoti. Pamatto dāsisoṇḍo hutvā gharadāsīhi saddhiṃ saṃvasati, bhariyaṃ pana akkosati paribhāsati, tena naṃ avajānāti. Sabbakiccesu anuvattantaṃ ‘‘ayaṃ nittejo, mameva anuvattatī’’ti taṃ akkosati paribhāsati. Yo pana sabbaṃ dhanaṃ anuppadeti kuṭumbaṃ paṭicchāpeti, tassa bhariyā sabbaṃ dhanasāraṃ hatthe katvā taṃ dāsaṃ viya avajānāti, icchamānā ‘‘ko tayā attho’’ti gharatopi naṃ nikkaḍḍhati. Muddhapattanti muddhabhāvappattaṃ.

    បទោសមាហរតីតិ សាមិកេ បទោសំ អាហរតិ ទុស្សតិ, បាបកម្មំ ករោតីតិ អត្ថោ។ អារាមគមនសីលាតិ សាមិកំ អាបុច្ឆា វា អនាបុច្ឆា វា អភិណ្ហំ បុប្ផារាមាទីសុ អញ្ញតរំ គន្ត្វា តត្ថ អនាចារំ ចរិត្វា ‘‘អជ្ជ មយា អារាមេ រុក្ខទេវតាយ ពលិកម្មំ កត’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ពាលសាមិកំ សញ្ញាបេតិ។ បណ្ឌិតោ បន ‘‘អទ្ធា ឯសា តត្ថ អនាចារំ ចរតី’’តិ បុន តស្សា គន្តុំ ន ទេតិ។ ឯវំ សព្ពបទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ បរកុលន្តិ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តាទីនំ គេហំ។ តំ សា ‘‘អសុកកុលេ មេ វឌ្ឍិ បយោជិតា អត្ថិ, តាវកាលិកំ ទិន្នកំ អត្ថិ, តំ សាធេមី’’តិអាទីនិ វត្វា គច្ឆតិ។ និល្លោកនសីលាតិ វាតបានន្តរាទីហិ ឱលោកនសីលា។ សទ្វារដ្ឋាយិនីតិ អត្តនោ អង្គបច្ចង្គានិ ទស្សេន្តី សទ្វារេ តិដ្ឋតិ។

    Padosamāharatīti sāmike padosaṃ āharati dussati, pāpakammaṃ karotīti attho. Ārāmagamanasīlāti sāmikaṃ āpucchā vā anāpucchā vā abhiṇhaṃ pupphārāmādīsu aññataraṃ gantvā tattha anācāraṃ caritvā ‘‘ajja mayā ārāme rukkhadevatāya balikammaṃ kata’’ntiādīni vatvā bālasāmikaṃ saññāpeti. Paṇḍito pana ‘‘addhā esā tattha anācāraṃ caratī’’ti puna tassā gantuṃ na deti. Evaṃ sabbapadesupi attho veditabbo. Parakulanti sandiṭṭhasambhattādīnaṃ gehaṃ. Taṃ sā ‘‘asukakule me vaḍḍhi payojitā atthi, tāvakālikaṃ dinnakaṃ atthi, taṃ sādhemī’’tiādīni vatvā gacchati. Nillokanasīlāti vātapānantarādīhi olokanasīlā. Sadvāraṭṭhāyinīti attano aṅgapaccaṅgāni dassentī sadvāre tiṭṭhati.

    អច្ចាចរតីតិ អតិក្កម្ម ចរតិ, សាមិកស្ស សន្តិកេ ឋិតាវ អញ្ញស្ស និមិត្តំ ទស្សេតីតិ អត្ថោ។ វិជម្ភតីតិ ‘‘អហំ តំ ទិស្វា វិជម្ភិស្សាមិ, តាយ សញ្ញាយ ឱកាសស្ស អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា ជានេយ្យាសី’’តិ បឋមមេវ កតសង្កេតា វា ហុត្វា អកតសង្កេតា វាបិ ‘‘ឯវំ ឯស មយិ ពជ្ឈិស្សតី’’តិ សាមិកស្ស បស្សេ ឋិតាវ វិជម្ភតិ វិជម្ភនំ ទស្សេតិ។ វិនមតីតិ កិញ្ចិទេវ ភូមិយំ បាតេត្វា តំ ឧក្ខិបន្តី វិយ ឱនមិត្វា បិដ្ឋិំ ទស្សេតិ។ វិលសតីតិ គមនាទីហិ វា ឥរិយាបថេហិ អលង្ការេន វា វិលាសំ ទស្សេតិ។ វិលជ្ជតីតិ លជ្ជន្តី វិយ វត្ថេន សរីរំ ឆាទេតិ, កវាដំ វា ភិត្តិំ វា អល្លីយតិ។ នខេនាតិ បាទនខេន បាទនខំ, ហត្ថនខេន ហត្ថនខំ ឃដ្ដេតិ។ កដ្ឋេនាតិ ទណ្ឌកេន។ ទារកន្តិ អត្តនោ វា បុត្តំ អញ្ញស្ស វា បុត្តំ គហេត្វា ឧក្ខិបតិ វា ឧក្ខិបាបេតិ វា។ កីឡតីតិ សយំ វា កីឡតិ, ទារកំ វា កីឡាបេតិ។ ចុម្ពនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ទទាតីតិ តស្ស កិញ្ចិទេវ ផលំ វា បុប្ផំ វា ទេតិ។ យាចតីតិ តមេវ បដិយាចតិ។ អនុករោតីតិ ទារកេន កតំ កតំ អនុករោតិ។ ឧច្ចន្តិ មហាសទ្ទវសេន វា ថោមនវសេន វា ឧច្ចំ។ នីចន្តិ មន្ទសទ្ទវសេន វា អមនាបវចនេន វា បរិភវវចនេន វា នីចំ។ អវិច្ចន្តិ ពហុជនមជ្ឈេ អប្បដិច្ឆន្នំ។ វិវិច្ចន្តិ រហោ បដិច្ឆន្នំ។ នច្ចេនាតិ ឯតេហិ នច្ចាទីហិ និមិត្តំ ករោតិ។ តត្ថ រោទិតេន និមិត្តករណេន រត្តិំ ទេវេ វស្សន្តេ វាតបានេន ហត្ថិំ អារោបេត្វា សេដ្ឋិបុត្តេន នីតាយ បុរោហិតព្រាហ្មណិយា វត្ថុ កថេតព្ពំ។ ជគ្ឃតីតិ មហាហសិតំ ហសតិ, ឯវម្បិ និមិត្តំ ករោតិ ។ កច្ឆន្តិ ឧបកច្ឆកំ។ ឧបលិខតីតិ ទន្តេហិ ឧបលិខតិ។ សិរសន្តិ កេសវដ្ដិំ។ ឯវំ កេសានំ មោចនពន្ធនេហិបិ បរបុរិសានំ និមិត្តំ ករោតិ, និយាមេត្វា វា អនិយាមេត្វា វា កោចិទេវ សារជ្ជិស្សតីតិបិ ករោតិយេវ។

    Accācaratīti atikkamma carati, sāmikassa santike ṭhitāva aññassa nimittaṃ dassetīti attho. Vijambhatīti ‘‘ahaṃ taṃ disvā vijambhissāmi, tāya saññāya okāsassa atthibhāvaṃ vā natthibhāvaṃ vā jāneyyāsī’’ti paṭhamameva katasaṅketā vā hutvā akatasaṅketā vāpi ‘‘evaṃ esa mayi bajjhissatī’’ti sāmikassa passe ṭhitāva vijambhati vijambhanaṃ dasseti. Vinamatīti kiñcideva bhūmiyaṃ pātetvā taṃ ukkhipantī viya onamitvā piṭṭhiṃ dasseti. Vilasatīti gamanādīhi vā iriyāpathehi alaṅkārena vā vilāsaṃ dasseti. Vilajjatīti lajjantī viya vatthena sarīraṃ chādeti, kavāṭaṃ vā bhittiṃ vā allīyati. Nakhenāti pādanakhena pādanakhaṃ, hatthanakhena hatthanakhaṃ ghaṭṭeti. Kaṭṭhenāti daṇḍakena. Dārakanti attano vā puttaṃ aññassa vā puttaṃ gahetvā ukkhipati vā ukkhipāpeti vā. Kīḷatīti sayaṃ vā kīḷati, dārakaṃ vā kīḷāpeti. Cumbanādīsupi eseva nayo. Dadātīti tassa kiñcideva phalaṃ vā pupphaṃ vā deti. Yācatīti tameva paṭiyācati. Anukarotīti dārakena kataṃ kataṃ anukaroti. Uccanti mahāsaddavasena vā thomanavasena vā uccaṃ. Nīcanti mandasaddavasena vā amanāpavacanena vā paribhavavacanena vā nīcaṃ. Aviccanti bahujanamajjhe appaṭicchannaṃ. Viviccanti raho paṭicchannaṃ. Naccenāti etehi naccādīhi nimittaṃ karoti. Tattha roditena nimittakaraṇena rattiṃ deve vassante vātapānena hatthiṃ āropetvā seṭṭhiputtena nītāya purohitabrāhmaṇiyā vatthu kathetabbaṃ. Jagghatīti mahāhasitaṃ hasati, evampi nimittaṃ karoti . Kacchanti upakacchakaṃ. Upalikhatīti dantehi upalikhati. Sirasanti kesavaṭṭiṃ. Evaṃ kesānaṃ mocanabandhanehipi parapurisānaṃ nimittaṃ karoti, niyāmetvā vā aniyāmetvā vā kocideva sārajjissatītipi karotiyeva.

    បទុដ្ឋា វេទិតព្ពា ភវតីតិ អយំ មយិ បទុដ្ឋា កុទ្ធា, កុជ្ឈិត្វា ច បន មិច្ឆាចារំ ចរតីតិ បណ្ឌិតេន វេទិតព្ពា ភវតិ។ បវាសន្តិ ‘‘អសុកគាមេ បយុត្តំ ធនំ នស្សតិ, គច្ឆ តំ សាធេហិ, វោហារំ ករោហី’’តិអាទីនិ វត្វា តស្មិំ គតេ អនាចារំ ចរិតុកាមា បវាសំ វណ្ណេតិ។ អនត្ថន្តិ អវឌ្ឍិំ។ អកិច្ចន្តិ អកត្តព្ពយុត្តកំ។ បរិទហិត្វាតិ គាឡ្ហំ និវាសេត្វា។ បរិវត្តកជាតាតិ ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តមានា។ កុង្កុមិយជាតាតិ កោលាហលជាតា បាទមូលេ និបន្នា បរិចារិកា ឧដ្ឋាបេតិ, ទីបំ ជាលាបេតិ, នានប្បការំ កោលាហលំ ករោតិ, តស្ស កិលេសរតិំ នាសេតិ។ ទុក្ខំ វេទយតីតិ សីសំ មេ រុជ្ជតីតិអាទីនិ វទតិ។ វិលោមមាចរតីតិ អាហារំ សីតលំ ឥច្ឆន្តស្ស ឧណ្ហំ ទេតីតិអាទីនំ វសេន បច្ចនីកវុត្តិ ហោតិ។ និហតភោគាតិ សាមិកេន ទុក្ខសម្ភតានំ ភោគានំ សុរាលោលតាទីហិ វិនាសិកា។ សន្ថវន្តិ កិលេសវសេន សន្ថវំ ករោតិ។ និក្ខន្តបាទាតិ ជារស្ស ឧបធារណត្ថាយ និក្ខន្តបាទា។ សាមិកេតិ បតិម្ហិ អគារវេន ច បទុដ្ឋមានសាយ ច អតិចារិនី ហោតិ។

    Paduṭṭhā veditabbā bhavatīti ayaṃ mayi paduṭṭhā kuddhā, kujjhitvā ca pana micchācāraṃ caratīti paṇḍitena veditabbā bhavati. Pavāsanti ‘‘asukagāme payuttaṃ dhanaṃ nassati, gaccha taṃ sādhehi, vohāraṃ karohī’’tiādīni vatvā tasmiṃ gate anācāraṃ caritukāmā pavāsaṃ vaṇṇeti. Anatthanti avaḍḍhiṃ. Akiccanti akattabbayuttakaṃ. Paridahitvāti gāḷhaṃ nivāsetvā. Parivattakajātāti ito cito ca parivattamānā. Kuṅkumiyajātāti kolāhalajātā pādamūle nipannā paricārikā uṭṭhāpeti, dīpaṃ jālāpeti, nānappakāraṃ kolāhalaṃ karoti, tassa kilesaratiṃ nāseti. Dukkhaṃ vedayatīti sīsaṃ me rujjatītiādīni vadati. Vilomamācaratīti āhāraṃ sītalaṃ icchantassa uṇhaṃ detītiādīnaṃ vasena paccanīkavutti hoti. Nihatabhogāti sāmikena dukkhasambhatānaṃ bhogānaṃ surālolatādīhi vināsikā. Santhavanti kilesavasena santhavaṃ karoti. Nikkhantapādāti jārassa upadhāraṇatthāya nikkhantapādā. Sāmiketi patimhi agāravena ca paduṭṭhamānasāya ca aticārinī hoti.

    សព្ពិត្ថិយោតិ ឋបេត្វា វិបស្សនាយ តនុកតកិលេសា សេសា សព្ពា ឥត្ថិយោ បាបំ ករេយ្យុំ។ លភមានេតិ លព្ភមានេ, សំវិជ្ជមានេតិ អត្ថោ។ និវាតកេតិ រហោមន្តនកេ បរិភេទកេ។ ខណំ វា រហោ វាតិ បាបករណត្ថាយ ឱកាសំ វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ វា។ កយិរុំ នូតិ ឯត្ថ នូ-តិ និបាតមត្តំ។ អលត្ថាតិ អលទ្ធា។ អយមេវ វា បាឋោ, អញ្ញំ សម្បន្នបុរិសំ អលភិត្វា បីឋសប្បិនាបិ តតោ បដិក្កូលតរេនាបិ បាបំ ករេយ្យុំ។ អារាមករាសូតិ អភិរតិការិកាសុ។ អនិគ្គហាសូតិ និគ្គហេន វិនេតុំ អសក្កុណេយ្យាសុ។ តិត្ថសមាតិ យថា តិត្ថំ ឧត្តមាធមេសុ ន កញ្ចិ ន្ហាយន្តំ វារេតិ, តថា ឯតាបិ រហោ វា ខណេ វា និវាតកេ វា សតិ ន កញ្ចិ បដិក្ខិបន្តិ។

    Sabbitthiyoti ṭhapetvā vipassanāya tanukatakilesā sesā sabbā itthiyo pāpaṃ kareyyuṃ. Labhamāneti labbhamāne, saṃvijjamāneti attho. Nivātaketi rahomantanake paribhedake. Khaṇaṃ vā rahovāti pāpakaraṇatthāya okāsaṃ vā paṭicchannaṭṭhānaṃ vā. Kayiruṃ nūti ettha nū-ti nipātamattaṃ. Alatthāti aladdhā. Ayameva vā pāṭho, aññaṃ sampannapurisaṃ alabhitvā pīṭhasappināpi tato paṭikkūlatarenāpi pāpaṃ kareyyuṃ. Ārāmakarāsūti abhiratikārikāsu. Aniggahāsūti niggahena vinetuṃ asakkuṇeyyāsu. Titthasamāti yathā titthaṃ uttamādhamesu na kañci nhāyantaṃ vāreti, tathā etāpi raho vā khaṇe vā nivātake vā sati na kañci paṭikkhipanti.

    តថា ហិ អតីតេ ពារាណសិយំ កណ្ឌរី នាម រាជា អហោសិ ឧត្តមរូបធរោ។ តស្ស ទេវសិកំ អមច្ចា គន្ធករណ្ឌកសហស្សំ អាហរន្តិ។ តេនស្ស និវេសនេ បរិភណ្ឌំ កត្វា គន្ធករណ្ឌកេ ផាលេត្វា គន្ធទារូនិ កត្វា អាហារំ បចន្តិ។ ភរិយាបិស្ស អភិរូបា អហោសិ នាមេន កិន្នរា នាម។ បុរោហិតោបិស្ស សមវយោ បញ្ចាលចណ្ឌោ នាម ពុទ្ធិសម្បន្នោ អហោសិ។ រញ្ញោ បន បាសាទំ និស្សាយ អន្តោបាការេ ជម្ពុរុក្ខោ និព្ពត្តិ, តស្ស សាខា បាការមត្ថកេ ឱលម្ពតិ។ តស្ស ឆាយាយ ជេគុច្ឆោ ទុស្សណ្ឋានោ បីឋសប្បី វសតិ។ អថេកទិវសំ កិន្នរា ទេវី វាតបានេន ឱលោកេន្តី តំ ទិត្វា បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា រត្តិំ រាជានំ រតិយា សង្គណ្ហិត្វា តស្មិំ និទ្ទំ ឱក្កន្តេ សណិកំ ឧដ្ឋាយាសនា នានគ្គរសភោជនំ សុវណ្ណសរកេ បក្ខិបិត្វា ឧច្ឆង្គេ កត្វា សាដករជ្ជុយា វាតបានេន ឱតរិត្វា ជម្ពុំ អារុយ្ហ សាខាយ ឱរុយ្ហ បីឋសប្បិំ ភោជេត្វា បាបំ កត្វា អាគតមគ្គេនេវ បាសាទំ អារុយ្ហ គន្ធេហិ សរីរំ ឧព្ពដ្ដេត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ និបជ្ជិ។ ឯតេនុបាយេន និពទ្ធំ តេន សទ្ធិំ បាបំ ករោតិ។ រាជា បន ន ជានាតិ។

    Tathā hi atīte bārāṇasiyaṃ kaṇḍarī nāma rājā ahosi uttamarūpadharo. Tassa devasikaṃ amaccā gandhakaraṇḍakasahassaṃ āharanti. Tenassa nivesane paribhaṇḍaṃ katvā gandhakaraṇḍake phāletvā gandhadārūni katvā āhāraṃ pacanti. Bhariyāpissa abhirūpā ahosi nāmena kinnarā nāma. Purohitopissa samavayo pañcālacaṇḍo nāma buddhisampanno ahosi. Rañño pana pāsādaṃ nissāya antopākāre jamburukkho nibbatti, tassa sākhā pākāramatthake olambati. Tassa chāyāya jeguccho dussaṇṭhāno pīṭhasappī vasati. Athekadivasaṃ kinnarā devī vātapānena olokentī taṃ ditvā paṭibaddhacittā hutvā rattiṃ rājānaṃ ratiyā saṅgaṇhitvā tasmiṃ niddaṃ okkante saṇikaṃ uṭṭhāyāsanā nānaggarasabhojanaṃ suvaṇṇasarake pakkhipitvā ucchaṅge katvā sāṭakarajjuyā vātapānena otaritvā jambuṃ āruyha sākhāya oruyha pīṭhasappiṃ bhojetvā pāpaṃ katvā āgatamaggeneva pāsādaṃ āruyha gandhehi sarīraṃ ubbaṭṭetvā raññā saddhiṃ nipajji. Etenupāyena nibaddhaṃ tena saddhiṃ pāpaṃ karoti. Rājā pana na jānāti.

    សោ ឯកទិវសំ នគរំ បទក្ខិណំ កត្វា និវេសនំ បវេសន្តោ ជម្ពុឆាយាយ សយិតំ បរមការុញ្ញប្បត្តំ បីឋសប្បិំ ទិស្វា បុរោហិតំ អាហ – ‘‘បស្សេតំ មនុស្សបេត’’ន្តិ។ ‘‘អាម, បស្សាមិ ទេវា’’តិ។ ‘‘អបិ នុ ខោ, សម្ម, ឯវរូបំ បដិក្កូលំ កាចិ ឥត្ថី ឆន្ទរាគវសេន ឧបគច្ឆេយ្យា’’តិ។ តំ កថំ សុត្វា បីឋសប្បី មានំ ជនេត្វា ‘‘អយំ រាជា កិំ កថេតិ, អត្តនោ ទេវិយា មម សន្តិកំ អាគមនំ ន ជានាតិ មញ្ញេ’’តិ ជម្ពុរុក្ខស្ស អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘សុណ សាមិ, ជម្ពុរុក្ខេ និព្ពត្តទេវតេ, ឋបេត្វា តំ អញ្ញោ ឯតំ ការណំ ន ជានាតី’’តិ អាហ។ បុរោហិតោ តស្ស កិរិយំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អទ្ធា រញ្ញោ អគ្គមហេសី ជម្ពុរុក្ខេន គន្ត្វា ឥមិនា សទ្ធិំ បាបំ ករោតី’’តិ។ សោ រាជានំ បុច្ឆិ – ‘‘មហារាជ, ទេវិយា តេ រត្តិភាគេ សរីរសម្ផស្សោ កីទិសោ ហោតី’’តិ? ‘‘សម្ម, អញ្ញំ ន បស្សាមិ, មជ្ឈិមយាមេ បនស្សា សរីរំ សីតលំ ហោតី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, តិដ្ឋតុ អញ្ញា ឥត្ថី, អគ្គមហេសី តេ កិន្នរាទេវី ឥមិនា សទ្ធិំ បាបំ ករោតី’’តិ។ ‘‘សម្ម, កិំ វទេសិ, ឯវរូបា បរមវិលាសសម្បន្នា កិំ ឥមិនា បរមជេគុច្ឆេន សទ្ធិំ អភិរមិស្សតី’’តិ? ‘‘តេន ហិ នំ, ទេវ, បរិគ្គណ្ហាហី’’តិ។

    So ekadivasaṃ nagaraṃ padakkhiṇaṃ katvā nivesanaṃ pavesanto jambuchāyāya sayitaṃ paramakāruññappattaṃ pīṭhasappiṃ disvā purohitaṃ āha – ‘‘passetaṃ manussapeta’’nti. ‘‘Āma, passāmi devā’’ti. ‘‘Api nu kho, samma, evarūpaṃ paṭikkūlaṃ kāci itthī chandarāgavasena upagaccheyyā’’ti. Taṃ kathaṃ sutvā pīṭhasappī mānaṃ janetvā ‘‘ayaṃ rājā kiṃ katheti, attano deviyā mama santikaṃ āgamanaṃ na jānāti maññe’’ti jamburukkhassa añjaliṃ paggahetvā ‘‘suṇa sāmi, jamburukkhe nibbattadevate, ṭhapetvā taṃ añño etaṃ kāraṇaṃ na jānātī’’ti āha. Purohito tassa kiriyaṃ disvā cintesi – ‘‘addhā rañño aggamahesī jamburukkhena gantvā iminā saddhiṃ pāpaṃ karotī’’ti. So rājānaṃ pucchi – ‘‘mahārāja, deviyā te rattibhāge sarīrasamphasso kīdiso hotī’’ti? ‘‘Samma, aññaṃ na passāmi, majjhimayāme panassā sarīraṃ sītalaṃ hotī’’ti. ‘‘Tena hi, deva, tiṭṭhatu aññā itthī, aggamahesī te kinnarādevī iminā saddhiṃ pāpaṃ karotī’’ti. ‘‘Samma, kiṃ vadesi, evarūpā paramavilāsasampannā kiṃ iminā paramajegucchena saddhiṃ abhiramissatī’’ti? ‘‘Tena hi naṃ, deva, pariggaṇhāhī’’ti.

    សោ ‘‘សាធូ’’តិ រត្តិំ ភុត្តសាយមាសោ តាយ សទ្ធិំ និប្បជ្ជិត្វា ‘‘បរិគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ បកតិយា និទ្ទុបគមនវេលាយ និទ្ទុបគតោ វិយ អហោសិ។ សាបិ ឧដ្ឋាយ តថេវ អកាសិ។ រាជា តស្សា អនុបទញ្ញេវ គន្ត្វា ជម្ពុឆាយំ និស្សាយ អដ្ឋាសិ។ បីឋសប្បី ទេវិយា កុជ្ឈិត្វា ‘‘ត្វំ អជ្ជ អតិចិរាយិត្វា អាគតា’’តិ ហត្ថេន កណ្ណសង្ខលិកំ បហរិ។ អថ នំ ‘‘មា មំ កុជ្ឈិ, សាមិ, រញ្ញោ និទ្ទុបគមនំ ឱលោកេសិ’’ន្តិ វត្វា តស្ស គេហេ បាទបរិចារិកា វិយ អហោសិ។ តេន បនស្សា បហារេន សីហមុខកុណ្ឌលំ កណ្ណតោ គឡិត្វា រញ្ញោ បាទមូលេ បតិ។ រាជា ‘‘វដ្ដិស្សតិ ឯត្តក’’ន្តិ តំ គហេត្វា គតោ។ សាបិ តេន សទ្ធិំ អតិចរិត្វា បុរិមនិយាមេនេវ គន្ត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ និបជ្ជិតុំ អារភិ។ រាជា បដិក្ខិបិត្វា បុនទិវសេ ‘‘កិន្នរាទេវី មយា ទិន្នំ សព្ពាលង្ការំ អលង្ករិត្វា ឯតូ’’តិ អាណាបេសិ។ សា ‘‘សីហមុខកុណ្ឌលំ មេ សុវណ្ណការស្ស សន្តិកេ’’តិ វត្វា នាគមិ, បុន បេសិតេ ច បន ឯកកុណ្ឌលាវ អាគមាសិ ។ រាជា បុច្ឆិ – ‘‘កហំ តេ កុណ្ឌល’’ន្តិ? ‘‘សុវណ្ណការស្ស សន្តិកេ’’តិ ។ សុវណ្ណការំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘កិំការណា ឥមិស្សា កុណ្ឌលំ ន ទេសី’’តិ អាហ។ ‘‘នាហំ គណ្ហាមិ ទេវា’’តិ។ រាជា តស្សា កុជ្ឈិត្វា ‘‘បាបេ ចណ្ឌាលិ មាទិសេន តេ សុវណ្ណការេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វត្វា តំ កុណ្ឌលំ តស្សា បុរថោ ខិបិត្វា បុរោហិតំ អាហ – ‘‘សម្ម, សច្ចំ តយា វុត្តំ, គច្ឆ សីសមស្សា ឆេទាបេហី’’តិ។ សោ តំ រាជគេហេយេវ ឯកស្មិំ បទេសេ ឋបេត្វា រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘‘ទេវ, មា កិន្នរាទេវិយា កុជ្ឈិត្ថ, សព្ពា ឥត្ថិយោ ឯវរូបាយេវ។ សចេបិ ឥត្ថីនំ ទុស្សីលភាវំ ញាតុកាមោសិ, ទស្សេស្សាមិ តេ ឯតាសំ បាបកញ្ចេវ ពហុមាយាភាវញ្ច, ឯហិ អញ្ញាតកវេសេន ជនបទំ ចរាមា’’តិ អាហ។

    So ‘‘sādhū’’ti rattiṃ bhuttasāyamāso tāya saddhiṃ nippajjitvā ‘‘pariggaṇhissāmi na’’nti pakatiyā niddupagamanavelāya niddupagato viya ahosi. Sāpi uṭṭhāya tatheva akāsi. Rājā tassā anupadaññeva gantvā jambuchāyaṃ nissāya aṭṭhāsi. Pīṭhasappī deviyā kujjhitvā ‘‘tvaṃ ajja aticirāyitvā āgatā’’ti hatthena kaṇṇasaṅkhalikaṃ pahari. Atha naṃ ‘‘mā maṃ kujjhi, sāmi, rañño niddupagamanaṃ olokesi’’nti vatvā tassa gehe pādaparicārikā viya ahosi. Tena panassā pahārena sīhamukhakuṇḍalaṃ kaṇṇato gaḷitvā rañño pādamūle pati. Rājā ‘‘vaṭṭissati ettaka’’nti taṃ gahetvā gato. Sāpi tena saddhiṃ aticaritvā purimaniyāmeneva gantvā raññā saddhiṃ nipajjituṃ ārabhi. Rājā paṭikkhipitvā punadivase ‘‘kinnarādevī mayā dinnaṃ sabbālaṅkāraṃ alaṅkaritvā etū’’ti āṇāpesi. Sā ‘‘sīhamukhakuṇḍalaṃ me suvaṇṇakārassa santike’’ti vatvā nāgami, puna pesite ca pana ekakuṇḍalāva āgamāsi . Rājā pucchi – ‘‘kahaṃ te kuṇḍala’’nti? ‘‘Suvaṇṇakārassa santike’’ti . Suvaṇṇakāraṃ pakkosāpetvā ‘‘kiṃkāraṇā imissā kuṇḍalaṃ na desī’’ti āha. ‘‘Nāhaṃ gaṇhāmi devā’’ti. Rājā tassā kujjhitvā ‘‘pāpe caṇḍāli mādisena te suvaṇṇakārena bhavitabba’’nti vatvā taṃ kuṇḍalaṃ tassā puratho khipitvā purohitaṃ āha – ‘‘samma, saccaṃ tayā vuttaṃ, gaccha sīsamassā chedāpehī’’ti. So taṃ rājageheyeva ekasmiṃ padese ṭhapetvā rājānaṃ upasaṅkamitvā – ‘‘deva, mā kinnarādeviyā kujjhittha, sabbā itthiyo evarūpāyeva. Sacepi itthīnaṃ dussīlabhāvaṃ ñātukāmosi, dassessāmi te etāsaṃ pāpakañceva bahumāyābhāvañca, ehi aññātakavesena janapadaṃ carāmā’’ti āha.

    រាជា ‘‘សាធូ’’តិ មាតរំ រជ្ជំ បដិច្ឆាបេត្វា តេន សទ្ធិំ ចារិកំ បក្កាមិ។ តេសំ យោជនំ មគ្គំ គន្ត្វា មហាមគ្គេ និសិន្នានំយេវ ឯកោ កុដុម្ពិកោ បុត្តស្សត្ថាយ មង្គលំ កត្វា ឯកំ កុមារិកំ បដិច្ឆន្នយានេ និសីទាបេត្វា មហន្តេន បរិវារេន គច្ឆតិ។ តំ ទិស្វា បុរោហិតោ រាជានំ អាហ – ‘‘សចេ ឥច្ឆសិ, ឥមំ កុមារិកំ តយា សទ្ធិំ បាបំ ការេតុំ សក្កា ទេវា’’តិ។ ‘‘កិំ កថេសិ, មហាបរិវារា ឯសា, ន សក្កា សម្មា’’តិ? បុរោហិតោ ‘‘តេន ហិ បស្ស, ទេវា’’តិ បុរតោ គន្ត្វា មគ្គតោ អវិទូរេ សាណិយា បរិក្ខិបិត្វា រាជានំ អន្តោសាណិយំ កត្វា សយំ មគ្គបស្សេ រោទន្តោ និសីទិ។ អថ នំ សោ កុដុម្ពិកោ ទិស្វា ‘‘តាត, កស្មា រោទសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ភរិយា មេ គរុភារា, តំ កុលឃរំ នេតុំ មគ្គបដិបន្នោស្មិ, តស្សា អន្តរាមគ្គេយេវ គព្ភោ ចលិ, ឯសា អន្តោសាណិយំ កិលមតិ, កាចិស្សា ឥត្ថី សន្តិកេ នត្ថិ, មយាបិ តត្ថ គន្តុំ ន សក្កា, ន ជានាមិ ‘កិំ ភវិស្សតី’តិ, ឯកំ ឥត្ថិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘មា រោទិ, ពហូ មេ ឥត្ថិយោ, ឯកា គមិស្សតី’’តិ។ ‘‘តេន ហិ អយមេវ កុមារិកា គច្ឆតុ, ឯតិស្សាបិ មង្គលំ ភវិស្សតី’’តិ។ សោ ចិន្តេសិ – ‘‘សច្ចំ វទតិ, សុណិសាយបិ មេ មង្គលមេវ, ឥមិនា ហិ និមិត្តេន សា បុត្តធីតាហិ វឌ្ឍិស្សតី’’តិ តមេវ បេសេសិ។ សា តត្ថ បវិសិត្វា រាជានំ ទិស្វាវ បដិពទ្ធចិត្តា ហុត្វា បាបមកាសិ។ រាជាបិស្សា អង្គុលិមុទ្ទិកំ អទាសិ។ អថ នំ កតកិច្ចំ និក្ខមិត្វា អាគតំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កិំ វិជាតា’’តិ? ‘‘សុវណ្ណវណ្ណំ បុត្ត’’ន្តិ។ កុដុម្ពិកោ តំ អាទាយ បាយាសិ ។ បុរោហិតោបិ រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ទិដ្ឋា តេ, ទេវ, កុមារិកាបិ ឯវំ បាបា, កិមង្គំ បន អញ្ញា, អបិ បន តេ កិញ្ចិ ទិន្ន’’ន្តិ បុច្ឆិ។ ‘‘អាម, អង្គុលិមុទ្ទិកា ទិន្នា’’តិ។ ‘‘នាស្សា តំ ទស្សាមី’’តិ វេគេន គន្ត្វា យានកំ គណ្ហិត្វា ‘‘កិមេត’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អយំ មេ ព្រាហ្មណិយា ឧស្សីសកេ ឋបិតំ មុទ្ទិកំ គហេត្វា អាគតា, ទេហិ, អម្ម, មុទ្ទិក’’ន្តិ អាហ។ សា តំ ទទមានា ព្រាហ្មណំ ហត្ថេ នខេន វិជ្ឈិត្វា ‘‘គណ្ហ ចោរា’’តិ អទាសិ។

    Rājā ‘‘sādhū’’ti mātaraṃ rajjaṃ paṭicchāpetvā tena saddhiṃ cārikaṃ pakkāmi. Tesaṃ yojanaṃ maggaṃ gantvā mahāmagge nisinnānaṃyeva eko kuṭumbiko puttassatthāya maṅgalaṃ katvā ekaṃ kumārikaṃ paṭicchannayāne nisīdāpetvā mahantena parivārena gacchati. Taṃ disvā purohito rājānaṃ āha – ‘‘sace icchasi, imaṃ kumārikaṃ tayā saddhiṃ pāpaṃ kāretuṃ sakkā devā’’ti. ‘‘Kiṃ kathesi, mahāparivārā esā, na sakkā sammā’’ti? Purohito ‘‘tena hi passa, devā’’ti purato gantvā maggato avidūre sāṇiyā parikkhipitvā rājānaṃ antosāṇiyaṃ katvā sayaṃ maggapasse rodanto nisīdi. Atha naṃ so kuṭumbiko disvā ‘‘tāta, kasmā rodasī’’ti pucchi. ‘‘Bhariyā me garubhārā, taṃ kulagharaṃ netuṃ maggapaṭipannosmi, tassā antarāmaggeyeva gabbho cali, esā antosāṇiyaṃ kilamati, kācissā itthī santike natthi, mayāpi tattha gantuṃ na sakkā, na jānāmi ‘kiṃ bhavissatī’ti, ekaṃ itthiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Mā rodi, bahū me itthiyo, ekā gamissatī’’ti. ‘‘Tena hi ayameva kumārikā gacchatu, etissāpi maṅgalaṃ bhavissatī’’ti. So cintesi – ‘‘saccaṃ vadati, suṇisāyapi me maṅgalameva, iminā hi nimittena sā puttadhītāhi vaḍḍhissatī’’ti tameva pesesi. Sā tattha pavisitvā rājānaṃ disvāva paṭibaddhacittā hutvā pāpamakāsi. Rājāpissā aṅgulimuddikaṃ adāsi. Atha naṃ katakiccaṃ nikkhamitvā āgataṃ pucchiṃsu – ‘‘kiṃ vijātā’’ti? ‘‘Suvaṇṇavaṇṇaṃ putta’’nti. Kuṭumbiko taṃ ādāya pāyāsi . Purohitopi rañño santikaṃ gantvā ‘‘diṭṭhā te, deva, kumārikāpi evaṃ pāpā, kimaṅgaṃ pana aññā, api pana te kiñci dinna’’nti pucchi. ‘‘Āma, aṅgulimuddikā dinnā’’ti. ‘‘Nāssā taṃ dassāmī’’ti vegena gantvā yānakaṃ gaṇhitvā ‘‘kimeta’’nti vutte ‘‘ayaṃ me brāhmaṇiyā ussīsake ṭhapitaṃ muddikaṃ gahetvā āgatā, dehi, amma, muddika’’nti āha. Sā taṃ dadamānā brāhmaṇaṃ hatthe nakhena vijjhitvā ‘‘gaṇha corā’’ti adāsi.

    ឯវំ ព្រាហ្មណោ នានាវិធេហិ ឧបាយេហិ អញ្ញាបិ ពហូ អតិចារិនិយោ រញ្ញោ ទស្សេត្វា ‘‘ឥធ តាវ ឯត្តកំ ហោតុ, អញ្ញត្ថ គមិស្សាម, ទេវា’’តិ អាហ។ រាជា ‘‘សកលជម្ពុទីបេ ចរិតេបិ សព្ពា ឥត្ថិយោ ឯវរូបាវ ភវិស្សន្តិ, កិំ នោ ឯតាហិ, និវត្តាមា’’តិ ពារាណសិមេវ បច្ចាគន្ត្វា – ‘‘មហារាជ, ឥត្ថិយោ នាម ឯវំ បាបធម្មា, បកតិ ឯសា ឯតាសំ, ខមថ, ទេវ, កិន្នរាទេវិយា’’តិ បុរោហិតេន យាចិតោ ខមិត្វា រាជនិវេសនតោ នំ និក្កឌ្ឍាបេសិ, ឋានតោ បន តំ អបនេត្វា អញ្ញំ អគ្គមហេសិំ អកាសិ។ តញ្ច បីឋសប្បិំ និក្កឌ្ឍាបេត្វា ជម្ពុសាខំ ឆេទាបេសិ។ តទា កុណាលោ បញ្ចាលចណ្ឌោ អហោសិ។ ឥតិ អត្តនា ទិដ្ឋការណមេវ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

    Evaṃ brāhmaṇo nānāvidhehi upāyehi aññāpi bahū aticāriniyo rañño dassetvā ‘‘idha tāva ettakaṃ hotu, aññattha gamissāma, devā’’ti āha. Rājā ‘‘sakalajambudīpe caritepi sabbā itthiyo evarūpāva bhavissanti, kiṃ no etāhi, nivattāmā’’ti bārāṇasimeva paccāgantvā – ‘‘mahārāja, itthiyo nāma evaṃ pāpadhammā, pakati esā etāsaṃ, khamatha, deva, kinnarādeviyā’’ti purohitena yācito khamitvā rājanivesanato naṃ nikkaḍḍhāpesi, ṭhānato pana taṃ apanetvā aññaṃ aggamahesiṃ akāsi. Tañca pīṭhasappiṃ nikkaḍḍhāpetvā jambusākhaṃ chedāpesi. Tadā kuṇālo pañcālacaṇḍo ahosi. Iti attanā diṭṭhakāraṇameva āharitvā dassento gāthamāha –

    ៣១១.

    311.

    ‘‘យំ វេ ទិស្វា កណ្ឌរីកិន្នរានំ, សព្ពិត្ថិយោ ន រមន្តិ អគារេ;

    ‘‘Yaṃ ve disvā kaṇḍarīkinnarānaṃ, sabbitthiyo na ramanti agāre;

    តំ តាទិសំ មច្ចំ ចជិត្វា ភរិយា, អញ្ញំ ទិស្វា បុរិសំ បីឋសប្បិ’’ន្តិ។

    Taṃ tādisaṃ maccaṃ cajitvā bhariyā, aññaṃ disvā purisaṃ pīṭhasappi’’nti.

    តស្សត្ថោ – យំ វេ កណ្ឌរិស្ស រញ្ញោ កិន្នរាយ ទេវិយា ចាតិ ឥមេសំ កណ្ឌរិកិន្នរានំ វិរាគការណំ អហោសិ, តំ ទិស្វា ជានិតព្ពំ – សព្ពិត្ថិយោ អត្តនោ សាមិកានំ ន រមន្តិ អគារេ ។ តថា ហិ អញ្ញំ បីឋសប្បិំ បុរិសំ ទិស្វា តំ រាជានំ តាទិសំ រតិកុសលំ មច្ចំ ចជិត្វា ភរិយា តេន មនុស្សបេតេន សទ្ធិំ បាបមកាសីតិ។

    Tassattho – yaṃ ve kaṇḍarissa rañño kinnarāya deviyā cāti imesaṃ kaṇḍarikinnarānaṃ virāgakāraṇaṃ ahosi, taṃ disvā jānitabbaṃ – sabbitthiyo attano sāmikānaṃ na ramanti agāre . Tathā hi aññaṃ pīṭhasappiṃ purisaṃ disvā taṃ rājānaṃ tādisaṃ ratikusalaṃ maccaṃ cajitvā bhariyā tena manussapetena saddhiṃ pāpamakāsīti.

    អបរោបិ អតីតេ ពារាណសិយំ ពកោ នាម រាជា ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ។ តទា ពារាណសិយា បាចីនទ្វារវាសិនោ ឯកស្ស ទលិទ្ទស្ស បញ្ចបាបី នាម ធីតា អហោសិ។ សា កិរ បុព្ពេបិ ឯកា ទលិទ្ទធីតា មត្តិកំ មទ្ទិត្វា គេហេ ភិត្តិំ វិលិម្បតិ។ អថេកោ បច្ចេកពុទ្ធោ អត្តនោ បព្ភារបរិភណ្ឌករណត្ថំ ‘‘កហំ មត្តិកំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ពារាណសិយំ លទ្ធុំ សក្កា’’តិ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តហត្ថោ នគរំ បវិសិត្វា តស្សា អវិទូរេ អដ្ឋាសិ។ សា កុជ្ឈិត្វា ឧល្លោកេន្តី បទុដ្ឋេន មនសា ‘‘មត្តិកម្បិ ភិក្ខតី’’តិ អវោច។ បច្ចេកពុទ្ធោ និច្ចលោវ អហោសិ។ អថ សា បច្ចេកពុទ្ធំ និច្ចលិតំ ទិស្វា បុន ចិត្តំ បសាទេត្វា, ‘‘សមណ, មត្តិកម្បិ ន លភសី’’តិ វត្វា មហន្តំ មត្តិកាបិណ្ឌំ អាហរិត្វា បត្តេ ឋបេសិ។ សោ តាយ មត្តិកាយ បព្ភារេ បរិភណ្ឌមកាសិ។ សា នចិរស្សេវ តតោ ចវិត្វា តស្មិំយេវ នគរេ ពហិទ្វារគាមេ ទុគ្គតិត្ថិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ សា ទសមាសច្ចយេន មាតុ កុច្ឆិតោ និក្ខមិ។ តស្សា មត្តិកាបិណ្ឌផលេន សរីរំ ផស្សសម្បន្នំ អហោសិ, កុជ្ឈិត្វា ឧល្លោកិតត្តា បន ហត្ថបាទមុខអក្ខិនាសានិ បាបានិ វិរូបានិ អហេសុំ។ តេន តំ ‘‘បញ្ចបាបី’’ត្វេវ សញ្ជានិំសុ។

    Aparopi atīte bārāṇasiyaṃ bako nāma rājā dhammena rajjaṃ kāresi. Tadā bārāṇasiyā pācīnadvāravāsino ekassa daliddassa pañcapāpī nāma dhītā ahosi. Sā kira pubbepi ekā daliddadhītā mattikaṃ madditvā gehe bhittiṃ vilimpati. Atheko paccekabuddho attano pabbhāraparibhaṇḍakaraṇatthaṃ ‘‘kahaṃ mattikaṃ labhissāmī’’ti cintetvā ‘‘bārāṇasiyaṃ laddhuṃ sakkā’’ti cīvaraṃ pārupitvā pattahattho nagaraṃ pavisitvā tassā avidūre aṭṭhāsi. Sā kujjhitvā ullokentī paduṭṭhena manasā ‘‘mattikampi bhikkhatī’’ti avoca. Paccekabuddho niccalova ahosi. Atha sā paccekabuddhaṃ niccalitaṃ disvā puna cittaṃ pasādetvā, ‘‘samaṇa, mattikampi na labhasī’’ti vatvā mahantaṃ mattikāpiṇḍaṃ āharitvā patte ṭhapesi. So tāya mattikāya pabbhāre paribhaṇḍamakāsi. Sā nacirasseva tato cavitvā tasmiṃyeva nagare bahidvāragāme duggatitthiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā dasamāsaccayena mātu kucchito nikkhami. Tassā mattikāpiṇḍaphalena sarīraṃ phassasampannaṃ ahosi, kujjhitvā ullokitattā pana hatthapādamukhaakkhināsāni pāpāni virūpāni ahesuṃ. Tena taṃ ‘‘pañcapāpī’’tveva sañjāniṃsu.

    អថេកទិវសំ ពារាណសិរាជា រត្តិំ អញ្ញាតកវេសេន នគរំ បរិគ្គណ្ហន្តោ តំ បទេសំ គតោ។ សាបិ គាមទារិកាហិ សទ្ធិំ កីឡន្តី អជានិត្វាវ រាជានំ ហត្ថេ គណ្ហិ។ សោ តស្សា ហត្ថសម្ផស្សេន សកភាវេន សណ្ឋាតុំ នាសក្ខិ, ទិព្ពសម្ផស្សេន ផុដ្ឋោ វិយ អហោសិ។ សោ ផស្សរាគរត្តោ តថាវិរូបម្បិ តំ ហត្ថេ គហេត្វា ‘‘កស្ស ធីតាសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ទ្វារវាសិនោ’’តិ វុត្តេ អស្សាមិកភាវំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អហំ តេ សាមិកោ ភវិស្សាមិ, គច្ឆ មាតាបិតរោ អនុជានាបេហី’’តិ អាហ។ សា មាតាបិតរោ ឧបគន្ត្វា ‘‘ឯកោ, អម្ម, បុរិសោ មំ ឥច្ឆតី’’តិ វត្វា ‘‘សោបិ ទុគ្គតោ ភវិស្សតិ, សចេ តាទិសម្បិ ឥច្ឆតិ, សាធូ’’តិ វុត្តេ គន្ត្វា មាតាបិតូហិ អនុញ្ញាតភាវំ អារោចេសិ។ សោ តស្មិំយេវ គេហេ តាយ សទ្ធិំ វសិត្វា បាតោវ រាជនិវេសនំ បាវិសិ។ តតោ បដ្ឋាយេវ អញ្ញាតកវេសេន និពទ្ធំ តត្ថ គច្ឆតិ, អញ្ញំ ឥត្ថិំ ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆតិ។

    Athekadivasaṃ bārāṇasirājā rattiṃ aññātakavesena nagaraṃ pariggaṇhanto taṃ padesaṃ gato. Sāpi gāmadārikāhi saddhiṃ kīḷantī ajānitvāva rājānaṃ hatthe gaṇhi. So tassā hatthasamphassena sakabhāvena saṇṭhātuṃ nāsakkhi, dibbasamphassena phuṭṭho viya ahosi. So phassarāgaratto tathāvirūpampi taṃ hatthe gahetvā ‘‘kassa dhītāsī’’ti pucchitvā ‘‘dvāravāsino’’ti vutte assāmikabhāvaṃ pucchitvā ‘‘ahaṃ te sāmiko bhavissāmi, gaccha mātāpitaro anujānāpehī’’ti āha. Sā mātāpitaro upagantvā ‘‘eko, amma, puriso maṃ icchatī’’ti vatvā ‘‘sopi duggato bhavissati, sace tādisampi icchati, sādhū’’ti vutte gantvā mātāpitūhi anuññātabhāvaṃ ārocesi. So tasmiṃyeva gehe tāya saddhiṃ vasitvā pātova rājanivesanaṃ pāvisi. Tato paṭṭhāyeva aññātakavesena nibaddhaṃ tattha gacchati, aññaṃ itthiṃ oloketumpi na icchati.

    អថេកទិវសំ តស្សា បិតុ លោហិតបក្ខន្ទិកា ឧប្បជ្ជិ។ អសម្ភិន្នខីរសប្បិមធុសក្ខរយុត្តបាយាសោវ ឯតស្ស ភេសជ្ជំ, តំ តេ ទលិទ្ទតាយ ឧប្បាទេតុំ ន សក្កោន្តិ ។ តតោ បញ្ចបាបិមាតា ធីតរំ អាហ – ‘‘កិំ, អម្ម, តវ សាមិកោ បាយាសំ ឧប្បាទេតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ? ‘‘អម្ម, មម សាមិកេន អម្ហេហិបិ ទុគ្គតតរេន ភវិតព្ពំ, ឯវំ សន្តេបិ បុច្ឆិស្សាមិ នំ, មា ចិន្តយី’’តិ វត្វា តស្សាគមនវេលាយំ ទុម្មនា ហុត្វា និសីទិ។ អថ នំ រាជា អាគន្ត្វា ‘‘កិំ ទុម្មនាសី’’តិ បុច្ឆិ។ សា តមត្ថំ អារោចេសិ។ តំ សុត្វា រាជា ‘‘ភទ្ទេ ឥទំ អតិរសភេសជ្ជំ, កុតោ លភិស្សាមី’’តិ វត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ន សក្កា មយា និច្ចកាលំ ឯវំ ចរិតុំ, អន្តរាមគ្គេ បរិស្សយោបិ ទដ្ឋព្ពោ, សចេ ខោ បន ឯតំ អន្តេបុរំ នេស្សាមិ, ឯតិស្សា ផស្សសម្បទំ អជានន្តា ‘អម្ហាកំ រាជា យក្ខិនិំ គហេត្វា អាគតោ’តិ កេឡិំ ករិស្សន្តិ, សកលនគរវាសិនោ ឯតិស្សា សម្ផស្សំ ជានាបេត្វា គរហំ មោចេស្សាមី’’តិ។ អថ នំ រាជា – ‘‘ភទ្ទេ, មា ចិន្តយិ, អាហរិស្សាមិ តេ បិតុ បាយាស’’ន្តិ វត្វា តាយ សទ្ធិំ អភិរមិត្វា រាជនិវេសនំ គន្ត្វា បុនទិវសេ តាទិសំ បាយាសំ បចាបេត្វា បណ្ណានិ អាហរាបេត្វា ទ្វេ បុដេ កត្វា ឯកស្មិំ បាយាសំ បក្ខិបិត្វា ឯកស្មិំ ចូឡាមណិំ ឋបេត្វា ពន្ធិត្វា រត្តិភាគេ គន្ត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, មយំ ទលិទ្ទា, កិច្ឆេន សម្បាទិតំ, តវ បិតរំ ‘អជ្ជ ឥមម្ហា បុដា បាយាសំ ភុញ្ជ, ស្វេ ឥមម្ហា’តិ វទេយ្យាសី’’តិ អាហ។ សា តថា អកាសិ។ អថស្សា បិតា ឱជសម្បន្នត្តា បាយាសស្ស ថោកមេវ ភុញ្ជិត្វា សុហិតោ ជាតោ។ សេសំ មាតុ ទត្វា សយម្បិ ភុញ្ជិ។ តយោបិ សុហិតា អហេសុំ។ ចូឡាមណិបុដំ បន បុនទិវសត្ថាយ ឋបេសុំ។

    Athekadivasaṃ tassā pitu lohitapakkhandikā uppajji. Asambhinnakhīrasappimadhusakkharayuttapāyāsova etassa bhesajjaṃ, taṃ te daliddatāya uppādetuṃ na sakkonti . Tato pañcapāpimātā dhītaraṃ āha – ‘‘kiṃ, amma, tava sāmiko pāyāsaṃ uppādetuṃ sakkhissatī’’ti? ‘‘Amma, mama sāmikena amhehipi duggatatarena bhavitabbaṃ, evaṃ santepi pucchissāmi naṃ, mā cintayī’’ti vatvā tassāgamanavelāyaṃ dummanā hutvā nisīdi. Atha naṃ rājā āgantvā ‘‘kiṃ dummanāsī’’ti pucchi. Sā tamatthaṃ ārocesi. Taṃ sutvā rājā ‘‘bhadde idaṃ atirasabhesajjaṃ, kuto labhissāmī’’ti vatvā cintesi – ‘‘na sakkā mayā niccakālaṃ evaṃ carituṃ, antarāmagge parissayopi daṭṭhabbo, sace kho pana etaṃ antepuraṃ nessāmi, etissā phassasampadaṃ ajānantā ‘amhākaṃ rājā yakkhiniṃ gahetvā āgato’ti keḷiṃ karissanti, sakalanagaravāsino etissā samphassaṃ jānāpetvā garahaṃ mocessāmī’’ti. Atha naṃ rājā – ‘‘bhadde, mā cintayi, āharissāmi te pitu pāyāsa’’nti vatvā tāya saddhiṃ abhiramitvā rājanivesanaṃ gantvā punadivase tādisaṃ pāyāsaṃ pacāpetvā paṇṇāni āharāpetvā dve puṭe katvā ekasmiṃ pāyāsaṃ pakkhipitvā ekasmiṃ cūḷāmaṇiṃ ṭhapetvā bandhitvā rattibhāge gantvā, ‘‘bhadde, mayaṃ daliddā, kicchena sampāditaṃ, tava pitaraṃ ‘ajja imamhā puṭā pāyāsaṃ bhuñja, sve imamhā’ti vadeyyāsī’’ti āha. Sā tathā akāsi. Athassā pitā ojasampannattā pāyāsassa thokameva bhuñjitvā suhito jāto. Sesaṃ mātu datvā sayampi bhuñji. Tayopi suhitā ahesuṃ. Cūḷāmaṇipuṭaṃ pana punadivasatthāya ṭhapesuṃ.

    រាជា និវេសនំ គន្ត្វា មុខំ ធោវិត្វាវ ‘‘ចូឡាមណិំ មេ អាហរថា’’តិ វត្វា ‘‘ន បស្សាម, ទេវា’’តិ វុត្តេ ‘‘សកលនគរំ វិចិនថា’’តិ អាហ។ តេ វិចិនិត្វាបិ ន បស្សិំសុ។ តេន ហិ ពហិនគរេ ទលិទ្ទគេហេសុ ភត្តបណ្ណបុដេ ឧបាទាយ វិចិនថាតិ។ វិចិនន្តា តស្មិំ ឃដេ ចូឡាមណិំ ទិស្វា តស្សា មាតាបិតរោ ‘‘ចោរា’’តិ ពន្ធិត្វា នយិំសុ។ អថស្សា បិតា, ‘‘សាមិ, ន មយំ ចោរា, អញ្ញេនាយំ មណិ អាភតោ’’តិ វត្វា ‘‘កេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘ជាមាតរា មេ’’តិ អាចិក្ខិត្វា ‘‘កហំ សោ’’តិ បុច្ឆិតោ ‘‘ធីតា មេ ជានាតី’’តិ អាហ។ តតោ ធីតាយ សទ្ធិំ កថេសិ – ‘‘អម្ម, សាមិកំ តេ ជានាសី’’តិ? ‘‘ន ជានាមី’’តិ។ ‘‘ឯវំ សន្តេ អម្ហាកំ ជីវិតំ នត្ថី’’តិ។ ‘‘តាត, សោ អន្ធការេ អាគន្ត្វា អន្ធការេ ឯវ យាតិ, តេនស្ស រូបំ ន ជានាមិ, ហត្ថសម្ផស្សេន បន នំ ជានិតុំ សក្កោមី’’តិ។ សោ រាជបុរិសានំ អារោចេសិ។ តេបិ រញ្ញោ អារោចេសុំ។ រាជា អជានន្តោ វិយ ហុត្វា ‘‘តេន ហិ តំ ឥត្ថិំ រាជង្គណេ អន្តោសាណិយំ ឋបេត្វា សាណិយា ហត្ថប្បមាណំ ឆិទ្ទំ កត្វា នគរវាសិនោ សន្និបាតេត្វា ហត្ថសម្ផស្សេន ចោរំ គណ្ហថា’’តិ អាហ។ រាជបុរិសា តថា កាតុំ តស្សា សន្តិកំ គន្ត្វា រូបំ ទិស្វាវ វិប្បដិសារិនោ ហុត្វា – ‘‘ធី, ធី បិសាចី’’តិ ជិគុច្ឆិត្វា ផុសិតុំ ន ឧស្សហិំសុ, អានេត្វា បន នំ រាជង្គណេ អន្តោសាណិយំ ឋបេត្វា សកលនគរវាសិនោ សន្និបាតេសុំ។ សា អាគតាគតស្ស ឆិទ្ទេន បសារិតហត្ថំ គហេត្វាវ ‘‘នោ ឯសោ’’តិ វទតិ។ បុរិសា តស្សា ទិព្ពផស្សសទិសេ ផស្សេ ពជ្ឈិត្វា អបគន្តុំ ន សក្ខិំសុ, ‘‘សចាយំ ទណ្ឌារហា, ទណ្ឌំ ទត្វាបិ ទាសកម្មការភាវំ ឧបគន្ត្វាបិ ឯតំ ឃរេ ករិស្សាមា’’តិ ចិន្តយិំសុ។ អថ នេ រាជបុរិសា ទណ្ឌេហិ កោដ្ដេត្វា បលាបេសុំ។ ឧបរាជានំ អាទិំ កត្វា សព្ពេ ឧម្មត្តកា វិយ អហេសុំ។

    Rājā nivesanaṃ gantvā mukhaṃ dhovitvāva ‘‘cūḷāmaṇiṃ me āharathā’’ti vatvā ‘‘na passāma, devā’’ti vutte ‘‘sakalanagaraṃ vicinathā’’ti āha. Te vicinitvāpi na passiṃsu. Tena hi bahinagare daliddagehesu bhattapaṇṇapuṭe upādāya vicinathāti. Vicinantā tasmiṃ ghaṭe cūḷāmaṇiṃ disvā tassā mātāpitaro ‘‘corā’’ti bandhitvā nayiṃsu. Athassā pitā, ‘‘sāmi, na mayaṃ corā, aññenāyaṃ maṇi ābhato’’ti vatvā ‘‘kenā’’ti vutte ‘‘jāmātarā me’’ti ācikkhitvā ‘‘kahaṃ so’’ti pucchito ‘‘dhītā me jānātī’’ti āha. Tato dhītāya saddhiṃ kathesi – ‘‘amma, sāmikaṃ te jānāsī’’ti? ‘‘Na jānāmī’’ti. ‘‘Evaṃ sante amhākaṃ jīvitaṃ natthī’’ti. ‘‘Tāta, so andhakāre āgantvā andhakāre eva yāti, tenassa rūpaṃ na jānāmi, hatthasamphassena pana naṃ jānituṃ sakkomī’’ti. So rājapurisānaṃ ārocesi. Tepi rañño ārocesuṃ. Rājā ajānanto viya hutvā ‘‘tena hi taṃ itthiṃ rājaṅgaṇe antosāṇiyaṃ ṭhapetvā sāṇiyā hatthappamāṇaṃ chiddaṃ katvā nagaravāsino sannipātetvā hatthasamphassena coraṃ gaṇhathā’’ti āha. Rājapurisā tathā kātuṃ tassā santikaṃ gantvā rūpaṃ disvāva vippaṭisārino hutvā – ‘‘dhī, dhī pisācī’’ti jigucchitvā phusituṃ na ussahiṃsu, ānetvā pana naṃ rājaṅgaṇe antosāṇiyaṃ ṭhapetvā sakalanagaravāsino sannipātesuṃ. Sā āgatāgatassa chiddena pasāritahatthaṃ gahetvāva ‘‘no eso’’ti vadati. Purisā tassā dibbaphassasadise phasse bajjhitvā apagantuṃ na sakkhiṃsu, ‘‘sacāyaṃ daṇḍārahā, daṇḍaṃ datvāpi dāsakammakārabhāvaṃ upagantvāpi etaṃ ghare karissāmā’’ti cintayiṃsu. Atha ne rājapurisā daṇḍehi koṭṭetvā palāpesuṃ. Uparājānaṃ ādiṃ katvā sabbe ummattakā viya ahesuṃ.

    អថ រាជា – ‘‘កច្ចិ អហំ ភវេយ្យ’’ន្តិ ហត្ថំ បសារេសិ។ តំ ហត្ថេ គហេត្វាវ ‘‘ចោរោ មេ គហិតោ’’តិ មហាសទ្ទំ ករិ។ រាជា តេបិ បុច្ឆិ – ‘‘តុម្ហេ ឯតាយ ហត្ថេ គហិតា កិំ ចិន្តយិត្ថា’’តិ។ តេ យថាភូតំ អារោចេសុំ។ អថ នេ រាជា អាហ – ‘‘អហំ ឯតំ អត្តនោ គេហំ អានេតុំ ឯវំ ការេសិំ ‘ឯតិស្សា ផស្សំ អជានន្តា មំ បរិភវេយ្យុ’ន្តិ ចិន្តេត្វា, តស្មា មយា សព្ពេ តុម្ហេ ជានាបិតា, វទថ, ភោ ទានិ, សា កស្ស គេហេ ភវិតុំ យុត្តា’’តិ? ‘‘តុម្ហាកំ, ទេវា’’តិ។ អថ នំ អភិសិញ្ចិត្វា អគ្គមហេសិំ អកាសិ។ មាតាបិតូនម្បិស្សា ឥស្សរិយំ ទាបេសិ។ តតោ បដ្ឋាយ ច បន តាយ សម្មត្តោ នេវ វិនិច្ឆយំ បដ្ឋបេសិ, ន អញ្ញំ ឥត្ថិំ ឱលោកេសិ។ តា តស្សា អន្តរំ បរិយេសិំសុ។ សា ឯកទិវសំ ទ្វិន្នំ រាជូនំ អគ្គមហេសិភាវស្ស សុបិនេ និមិត្តំ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា សុបិនបាឋកេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឯវរូបេ សុបិនេ ទិដ្ឋេ កិំ ហោតី’’តិ បុច្ឆិ។ តេ ឥតរាសំ ឥត្ថីនំ សន្តិកា លញ្ជំ គហេត្វា – ‘‘មហារាជ, ទេវិយា សព្ពសេតស្ស ហត្ថិនោ ខន្ធេ និសិន្នភាវោ តុម្ហាកំ មរណស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ហត្ថិខន្ធគតាយ បន ចន្ទបរាមសនំ តុម្ហាកំ បច្ចាមិត្តរាជានយនស្ស បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ វត្វា ‘‘ឥទានិ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ទេវ ឥមំ មារេតុំ ន សក្កា, នាវាយ បន នំ ឋបេត្វា នទិយំ វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតី’’តិ វទិំសុ។ រាជា អាហារវត្ថាលង្ការេហិ សទ្ធិំ រត្តិភាគេ នំ នាវាយ ឋបេត្វា នទិយំ វិស្សជ្ជេសិ។

    Atha rājā – ‘‘kacci ahaṃ bhaveyya’’nti hatthaṃ pasāresi. Taṃ hatthe gahetvāva ‘‘coro me gahito’’ti mahāsaddaṃ kari. Rājā tepi pucchi – ‘‘tumhe etāya hatthe gahitā kiṃ cintayitthā’’ti. Te yathābhūtaṃ ārocesuṃ. Atha ne rājā āha – ‘‘ahaṃ etaṃ attano gehaṃ ānetuṃ evaṃ kāresiṃ ‘etissā phassaṃ ajānantā maṃ paribhaveyyu’nti cintetvā, tasmā mayā sabbe tumhe jānāpitā, vadatha, bho dāni, sā kassa gehe bhavituṃ yuttā’’ti? ‘‘Tumhākaṃ, devā’’ti. Atha naṃ abhisiñcitvā aggamahesiṃ akāsi. Mātāpitūnampissā issariyaṃ dāpesi. Tato paṭṭhāya ca pana tāya sammatto neva vinicchayaṃ paṭṭhapesi, na aññaṃ itthiṃ olokesi. Tā tassā antaraṃ pariyesiṃsu. Sā ekadivasaṃ dvinnaṃ rājūnaṃ aggamahesibhāvassa supine nimittaṃ disvā rañño ārocesi. Rājā supinapāṭhake pakkosāpetvā ‘‘evarūpe supine diṭṭhe kiṃ hotī’’ti pucchi. Te itarāsaṃ itthīnaṃ santikā lañjaṃ gahetvā – ‘‘mahārāja, deviyā sabbasetassa hatthino khandhe nisinnabhāvo tumhākaṃ maraṇassa pubbanimittaṃ, hatthikhandhagatāya pana candaparāmasanaṃ tumhākaṃ paccāmittarājānayanassa pubbanimitta’’nti vatvā ‘‘idāni kiṃ kātabba’’nti vutte ‘‘deva imaṃ māretuṃ na sakkā, nāvāya pana naṃ ṭhapetvā nadiyaṃ vissajjetuṃ vaṭṭatī’’ti vadiṃsu. Rājā āhāravatthālaṅkārehi saddhiṃ rattibhāge naṃ nāvāya ṭhapetvā nadiyaṃ vissajjesi.

    សា នទិយា វុយ្ហមានា ហេដ្ឋានទិយា នាវាយ ឧទកំ កីឡន្តស្ស ពាវរិករញ្ញោ អភិមុខដ្ឋានំ បត្តា។ តស្ស សេនាបតិ នាវំ ទិស្វា ‘‘អយំ នាវា មយ្ហ’’ន្តិ អាហ។ រាជា ‘‘នាវាយ ភណ្ឌំ មយ្ហ’’ន្តិ វត្វា អាគតាយ នាវាយ តំ ទិស្វា ‘‘កា នាម ត្វំ បិសាចីសទិសា’’តិ បុច្ឆិ។ សា សិតំ កត្វា ពកស្ស រញ្ញោ អគ្គមហេសិភាវំ កថេត្វា សព្ពំ តំ បវត្តិំ តស្ស កថេសិ។ សា បន បញ្ចបាបីតិ សកលជម្ពុទីបេ បាកដា។ អថ នំ រាជា ហត្ថេ គហេត្វា ឧក្ខិបិ, សហ គហណេនេវ ផស្សរាគរត្តោ អញ្ញាសុ ឥត្ថីសុ ឥត្ថិសញ្ញំ អកត្វា តំ អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេសិ។ សា តស្ស បាណសមា អហោសិ។ ពកោ តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘នាហំ តស្ស អគ្គមហេសិំ កាតុំ ទស្សាមី’’តិ សេនំ សង្កឌ្ឍិត្វា តស្ស បដិតិត្ថេ និវេសនំ កត្វា បណ្ណំ បេសេសិ – ‘‘ភរិយំ វា មេ ទេតុ យុទ្ធំ វា’’តិ។ សោ ‘‘យុទ្ធំ ទស្សាមិ, ន ភរិយ’’ន្តិ វត្វា យុទ្ធសជ្ជោ អហោសិ។ ឧភិន្នំ អមច្ចា ‘‘មាតុគាមំ និស្សាយ មរណកិច្ចំ នត្ថិ, បុរិមសាមិកត្តា ឯសា ពកស្ស បាបុណាតិ, នាវាយ លទ្ធត្តា ពាវរិកស្ស, តស្មា ឯកេកស្ស គេហេ សត្ត សត្ត ទិវសានិ ហោតូ’’តិ មន្តេត្វា ទ្វេបិ រាជានោ សញ្ញាបេសុំ។ តេ ឧភោបិ អត្តមនា ហុត្វា តិត្ថបដិតិត្ថេ នគរានិ មាបេត្វា វសិំសុ។ សា ទ្វិន្នម្បិ តេសំ អគ្គមហេសិត្តំ ការេសិ។ ទ្វេបិ តស្សា សម្មត្តា អហេសុំ។ សា បន ឯកស្ស ឃរេ សត្តាហំ វសិត្វា នាវាយ ឥតរស្ស ឃរំ គច្ឆន្តី នាវំ បាជេត្វា នេន្តេន ឯកេន មហល្លកខុជ្ជកេវដ្ដេន សទ្ធិំ នទីមជ្ឈេ បាបំ ករោតិ។ តទា កុណាលោ សកុណរាជា ពកោ អហោសិ, តស្មា ឥទំ អត្តនា ទិដ្ឋការណំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

    Sā nadiyā vuyhamānā heṭṭhānadiyā nāvāya udakaṃ kīḷantassa bāvarikarañño abhimukhaṭṭhānaṃ pattā. Tassa senāpati nāvaṃ disvā ‘‘ayaṃ nāvā mayha’’nti āha. Rājā ‘‘nāvāya bhaṇḍaṃ mayha’’nti vatvā āgatāya nāvāya taṃ disvā ‘‘kā nāma tvaṃ pisācīsadisā’’ti pucchi. Sā sitaṃ katvā bakassa rañño aggamahesibhāvaṃ kathetvā sabbaṃ taṃ pavattiṃ tassa kathesi. Sā pana pañcapāpīti sakalajambudīpe pākaṭā. Atha naṃ rājā hatthe gahetvā ukkhipi, saha gahaṇeneva phassarāgaratto aññāsu itthīsu itthisaññaṃ akatvā taṃ aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā tassa pāṇasamā ahosi. Bako taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘nāhaṃ tassa aggamahesiṃ kātuṃ dassāmī’’ti senaṃ saṅkaḍḍhitvā tassa paṭititthe nivesanaṃ katvā paṇṇaṃ pesesi – ‘‘bhariyaṃ vā me detu yuddhaṃ vā’’ti. So ‘‘yuddhaṃ dassāmi, na bhariya’’nti vatvā yuddhasajjo ahosi. Ubhinnaṃ amaccā ‘‘mātugāmaṃ nissāya maraṇakiccaṃ natthi, purimasāmikattā esā bakassa pāpuṇāti, nāvāya laddhattā bāvarikassa, tasmā ekekassa gehe satta satta divasāni hotū’’ti mantetvā dvepi rājāno saññāpesuṃ. Te ubhopi attamanā hutvā titthapaṭititthe nagarāni māpetvā vasiṃsu. Sā dvinnampi tesaṃ aggamahesittaṃ kāresi. Dvepi tassā sammattā ahesuṃ. Sā pana ekassa ghare sattāhaṃ vasitvā nāvāya itarassa gharaṃ gacchantī nāvaṃ pājetvā nentena ekena mahallakakhujjakevaṭṭena saddhiṃ nadīmajjhe pāpaṃ karoti. Tadā kuṇālo sakuṇarājā bako ahosi, tasmā idaṃ attanā diṭṭhakāraṇaṃ āharitvā dassento gāthamāha –

    ៣១២.

    312.

    ‘‘ពកស្ស ច ពាវរិកស្ស ច រញ្ញោ, អច្ចន្តកាមានុគតស្ស ភរិយា;

    ‘‘Bakassa ca bāvarikassa ca rañño, accantakāmānugatassa bhariyā;

    អវាចរី បដ្ឋវសានុគស្ស, កំ វាបិ ឥត្ថី នាតិចរេ តទញ្ញ’’ន្តិ។

    Avācarī paṭṭhavasānugassa, kaṃ vāpi itthī nāticare tadañña’’nti.

    តត្ថ អច្ចន្តកាមានុគតស្សាតិ អច្ចន្តំ កាមំ អនុគតស្ស។ អវាចរីតិ អនាចារំ ចរិ។ បដ្ឋវសានុគស្សាតិ បដ្ឋស្ស អត្តនោ វសានុគតស្ស, អត្តនោ បេសនការស្ស សន្តិកេតិ អត្ថោ។ ករណត្ថេ វា សាមិវចនំ , តេន សទ្ធិំ បាបមកាសីតិ វុត្តំ ហោតិ។ តទញ្ញន្តិ កតរំ តំ អញ្ញំ បុរិសំ នាតិចរេយ្យាតិ អត្ថោ។

    Tattha accantakāmānugatassāti accantaṃ kāmaṃ anugatassa. Avācarīti anācāraṃ cari. Paṭṭhavasānugassāti paṭṭhassa attano vasānugatassa, attano pesanakārassa santiketi attho. Karaṇatthe vā sāmivacanaṃ , tena saddhiṃ pāpamakāsīti vuttaṃ hoti. Tadaññanti kataraṃ taṃ aññaṃ purisaṃ nāticareyyāti attho.

    អបរាបិ អតីតេ ព្រហ្មទត្តស្ស ភរិយា បិង្គិយានី នាម អគ្គមហេសី សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តី មង្គលអស្សគោបកំ ទិស្វា រញ្ញោ និទ្ទុបគមនកាលេ វាតបានេន ឱរុយ្ហ តេន សទ្ធិំ អតិចរិត្វា បុន បាសាទំ អារុយ្ហ គន្ធេហិ សរីរំ ឧព្ពដ្ដេត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ និបជ្ជិ។ អថេកទិវសំ រាជា ‘‘កិំ នុ ខោ ទេវិយា អឌ្ឍរត្តសមយេ និច្ចំ សរីរំ សីតំ ហោតិ, បរិគ្គណ្ហិស្សាមិ ន’’ន្តិ ឯកទិវសំ និទ្ទុបគតោ វិយ ហុត្វា តំ ឧដ្ឋាយ គច្ឆន្តិំ អនុគន្ត្វា អស្សពន្ធេន សទ្ធិំ អតិចរន្តិំ ទិស្វា និវត្តិត្វា សយនំ អភិរុហិ។ សាបិ អតិចរិត្វា អាគន្ត្វា ចូឡសយនកេ និបជ្ជិ។ បុនទិវសេ រាជា អមច្ចគណមជ្ឈេយេវ តំ បក្កោសាបេត្វា តំ កិច្ចំ អាវិកត្វា ‘‘សព្ពាវ ឥត្ថិយោ បាបធម្មា’’តិ តស្សា វធពន្ធឆេជ្ជភេជ្ជារហំ ទោសំ ខមិត្វា ឋានា ចាវេត្វា អញ្ញំ អគ្គមហេសិំ អកាសិ។ តទា កុណាលោ រាជា ព្រហ្មទត្តោ អហោសិ, តេន តំ អត្តនា ទិដ្ឋំ អាហរិត្វា ទស្សេន្តោ គាថមាហ –

    Aparāpi atīte brahmadattassa bhariyā piṅgiyānī nāma aggamahesī sīhapañjaraṃ vivaritvā olokentī maṅgalaassagopakaṃ disvā rañño niddupagamanakāle vātapānena oruyha tena saddhiṃ aticaritvā puna pāsādaṃ āruyha gandhehi sarīraṃ ubbaṭṭetvā raññā saddhiṃ nipajji. Athekadivasaṃ rājā ‘‘kiṃ nu kho deviyā aḍḍharattasamaye niccaṃ sarīraṃ sītaṃ hoti, pariggaṇhissāmi na’’nti ekadivasaṃ niddupagato viya hutvā taṃ uṭṭhāya gacchantiṃ anugantvā assabandhena saddhiṃ aticarantiṃ disvā nivattitvā sayanaṃ abhiruhi. Sāpi aticaritvā āgantvā cūḷasayanake nipajji. Punadivase rājā amaccagaṇamajjheyeva taṃ pakkosāpetvā taṃ kiccaṃ āvikatvā ‘‘sabbāva itthiyo pāpadhammā’’ti tassā vadhabandhachejjabhejjārahaṃ dosaṃ khamitvā ṭhānā cāvetvā aññaṃ aggamahesiṃ akāsi. Tadā kuṇālo rājā brahmadatto ahosi, tena taṃ attanā diṭṭhaṃ āharitvā dassento gāthamāha –

    ៣១៣.

    313.

    ‘‘បិង្គិយានី សព្ពលោកិស្សរស្ស, រញ្ញោ បិយា ព្រហ្មទត្តស្ស ភរិយា;

    ‘‘Piṅgiyānī sabbalokissarassa, rañño piyā brahmadattassa bhariyā;

    អវាចរី បដ្ឋវសានុគស្ស, តំ វាបិ សា នាជ្ឈគា កាមកាមិនី’’តិ។

    Avācarī paṭṭhavasānugassa, taṃ vāpi sā nājjhagā kāmakāminī’’ti.

    តត្ថ តំ វាតិ សា ឯវំ អតិចរន្តី តំ វា អស្សពន្ធំ តំ វា អគ្គមហេសិដ្ឋានន្តិ ឧភយម្បិ នាជ្ឈគា, ឧភតោ ភដ្ឋា អហោសិ។ កាមកាមិនីតិ កាមេ បត្ថយមានា។

    Tattha taṃ vāti sā evaṃ aticarantī taṃ vā assabandhaṃ taṃ vā aggamahesiṭṭhānanti ubhayampi nājjhagā, ubhato bhaṭṭhā ahosi. Kāmakāminīti kāme patthayamānā.

    ឯវំ បាបធម្មា ឥត្ថិយោតិ អតីតវត្ថូហិ ឥត្ថីនំ ទោសំ កថេត្វា អបរេនបិ បរិយាយេន តាសំ ទោសមេវ កថេន្តោ អាហ –

    Evaṃ pāpadhammā itthiyoti atītavatthūhi itthīnaṃ dosaṃ kathetvā aparenapi pariyāyena tāsaṃ dosameva kathento āha –

    ៣១៤.

    314.

    ‘‘លុទ្ធានំ លហុចិត្តានំ, អកតញ្ញូន ទុព្ភិនំ;

    ‘‘Luddhānaṃ lahucittānaṃ, akataññūna dubbhinaṃ;

    នាទេវសត្តោ បុរិសោ, ថីនំ សទ្ធាតុមរហតិ។

    Nādevasatto puriso, thīnaṃ saddhātumarahati.

    ៣១៥.

    315.

    ‘‘ន តា បជានន្តិ កតំ ន កិច្ចំ, ន មាតរំ បិតរំ ភាតរំ វា;

    ‘‘Na tā pajānanti kataṃ na kiccaṃ, na mātaraṃ pitaraṃ bhātaraṃ vā;

    អនរិយា សមតិក្កន្តធម្មា, សស្សេវ ចិត្តស្ស វសំ វជន្តិ។

    Anariyā samatikkantadhammā, sasseva cittassa vasaṃ vajanti.

    ៣១៦.

    316.

    ‘‘ចិរានុវុដ្ឋម្បិ បិយំ មនាបំ, អនុកម្បកំ បាណសមម្បិ ភត្តុំ;

    ‘‘Cirānuvuṭṭhampi piyaṃ manāpaṃ, anukampakaṃ pāṇasamampi bhattuṃ;

    អាវាសុ កិច្ចេសុ ច នំ ជហន្តិ, តស្មាហមិត្ថីនំ ន វិស្សសាមិ។

    Āvāsu kiccesu ca naṃ jahanti, tasmāhamitthīnaṃ na vissasāmi.

    ៣១៧.

    317.

    ‘‘ថីនញ្ហិ ចិត្តំ យថា វានរស្ស, កន្នប្បកន្នំ យថា រុក្ខឆាយា;

    ‘‘Thīnañhi cittaṃ yathā vānarassa, kannappakannaṃ yathā rukkhachāyā;

    ចលាចលំ ហទយមិត្ថិយានំ, ចក្កស្ស នេមិ វិយ បរិវត្តតិ។

    Calācalaṃ hadayamitthiyānaṃ, cakkassa nemi viya parivattati.

    ៣១៨.

    318.

    ‘‘យទា តា បស្សន្តិ សមេក្ខមានា, អាទេយ្យរូបំ បុរិសស្ស វិត្តំ;

    ‘‘Yadā tā passanti samekkhamānā, ādeyyarūpaṃ purisassa vittaṃ;

    សណ្ហាហិ វាចាហិ នយន្តិ មេនំ, កម្ពោជកា ជលជេនេវ អស្សំ។

    Saṇhāhi vācāhi nayanti menaṃ, kambojakā jalajeneva assaṃ.

    ៣១៩.

    319.

    ‘‘យទា ន បស្សន្តិ សមេក្ខមានា, អាទេយ្យរូបំ បុរិសស្ស វិត្តំ;

    ‘‘Yadā na passanti samekkhamānā, ādeyyarūpaṃ purisassa vittaṃ;

    សមន្តតោ នំ បរិវជ្ជយន្តិ, តិណ្ណោ នទីបារគតោវ កុល្លំ។

    Samantato naṃ parivajjayanti, tiṇṇo nadīpāragatova kullaṃ.

    ៣២០.

    320.

    ‘‘សិលេសូបមា សិខិរិវ សព្ពភក្ខា, តិក្ខមាយា នទីរិវ សីឃសោតា;

    ‘‘Silesūpamā sikhiriva sabbabhakkhā, tikkhamāyā nadīriva sīghasotā;

    សេវន្តិ ហេតា បិយមប្បិយញ្ច, នាវា យថា ឱរកុលំ បរញ្ច។

    Sevanti hetā piyamappiyañca, nāvā yathā orakulaṃ parañca.

    ៣២១.

    321.

    ‘‘ន តា ឯកស្ស ន ទ្វិន្នំ, អាបណោវ បសារិតោ;

    ‘‘Na tā ekassa na dvinnaṃ, āpaṇova pasārito;

    យោ តា មយ្ហន្តិ មញ្ញេយ្យ, វាតំ ជាលេន ពាធយេ។

    Yo tā mayhanti maññeyya, vātaṃ jālena bādhaye.

    ៣២២.

    322.

    ‘‘យថា នទី ច បន្ថោ ច, បានាគារំ សភា បបា;

    ‘‘Yathā nadī ca pantho ca, pānāgāraṃ sabhā papā;

    ឯវំ លោកិត្ថិយោ នាម, វេលា តាសំ ន វិជ្ជតិ។

    Evaṃ lokitthiyo nāma, velā tāsaṃ na vijjati.

    ៣២៣.

    323.

    ‘‘ឃតាសនសមា ឯតា, កណ្ហសប្បសិរូបមា;

    ‘‘Ghatāsanasamā etā, kaṇhasappasirūpamā;

    គាវោ ពហិ តិណស្សេវ, ឱមសន្តិ វរំ វរំ។

    Gāvo bahi tiṇasseva, omasanti varaṃ varaṃ.

    ៣២៤.

    324.

    ‘‘ឃតាសនំ កុញ្ជរំ កណ្ហសប្បំ, មុទ្ធាភិសិត្តំ បមទា ច សព្ពា;

    ‘‘Ghatāsanaṃ kuñjaraṃ kaṇhasappaṃ, muddhābhisittaṃ pamadā ca sabbā;

    ឯតេ នរោ និច្ចយតោ ភជេថ, តេសំ ហវេ ទុព្ពិទុ សព្ពភាវោ។

    Ete naro niccayato bhajetha, tesaṃ have dubbidu sabbabhāvo.

    ៣២៥.

    325.

    ‘‘នច្ចន្តវណ្ណា ន ពហូន កន្តា, ន ទក្ខិណា បមទា សេវិតព្ពា;

    ‘‘Naccantavaṇṇā na bahūna kantā, na dakkhiṇā pamadā sevitabbā;

    ន បរស្ស ភរិយា ន ធនស្ស ហេតុ, ឯតិត្ថិយោ បញ្ច ន សេវិតព្ពា’’តិ។

    Na parassa bhariyā na dhanassa hetu, etitthiyo pañca na sevitabbā’’ti.

    តត្ថ លុទ្ធានន្តិ លុព្ភានំ។ កណវេរជាតកេ (ជា. ១.៤.៦៩-៧២) វិយ ពទ្ធចោរេបិ សារជ្ជនំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ។ លហុចិត្តានន្តិ មុហុត្តមេវ បរិវត្តនចិត្តានំ។ ចូឡធនុគ្គហជាតកេន (ជា. ១.៥.១២៨ អាទយោ) ឯតំ ទីបេតព្ពំ។ អកតញ្ញុតា បន ឯតាសំ ឯកកនិបាតេ តក្ការិយជាតកេន (ជា. ១.១៣.១០៤ អាទយោ) ទីបេតព្ពា។ នាទេវសត្តោតិ ន អទេវសត្តោ ទេវេន អនាសត្តោ អយក្ខគហិតកោ អភូតវិដ្ឋោ បុរិសោ ថីនំ សីលវន្តតំ សទ្ធាតុំ នារហតិ, ភូតវិដ្ឋោ បន សទ្ទហេយ្យ។ កតន្តិ អត្តនោ កតំ ឧបការំ។ កិច្ចន្តិ អត្តនា កត្តព្ពំ កិច្ចំ។ ន មាតរន្តិ សព្ពេបិ ញាតកេ ឆឌ្ឌេត្វា យស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តា ហោន្តិ, តញ្ញេវ អនុពន្ធនតោ ឯតេ មាតាទយោ ន ជានន្តិ នាម មហាបន្ថកមាតា វិយ។ អនរិយាតិ និល្លជ្ជា។ សស្សេវាតិ សកស្ស។ អាវាសូតិ អាបទាសុ។ កិច្ចេសូតិ តេសុ តេសុ ករណីយេសុ។

    Tattha luddhānanti lubbhānaṃ. Kaṇaverajātake (jā. 1.4.69-72) viya baddhacorepi sārajjanaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Lahucittānanti muhuttameva parivattanacittānaṃ. Cūḷadhanuggahajātakena (jā. 1.5.128 ādayo) etaṃ dīpetabbaṃ. Akataññutā pana etāsaṃ ekakanipāte takkāriyajātakena (jā. 1.13.104 ādayo) dīpetabbā. Nādevasattoti na adevasatto devena anāsatto ayakkhagahitako abhūtaviṭṭho puriso thīnaṃ sīlavantataṃ saddhātuṃ nārahati, bhūtaviṭṭho pana saddaheyya. Katanti attano kataṃ upakāraṃ. Kiccanti attanā kattabbaṃ kiccaṃ. Na mātaranti sabbepi ñātake chaḍḍetvā yasmiṃ paṭibaddhacittā honti, taññeva anubandhanato ete mātādayo na jānanti nāma mahāpanthakamātā viya. Anariyāti nillajjā. Sassevāti sakassa. Āvāsūti āpadāsu. Kiccesūti tesu tesu karaṇīyesu.

    កន្នប្បកន្នន្តិ ឱតិណ្ណោតិណ្ណំ។ យថា ហិ វិសមេ បទេសេ រុក្ខឆាយា និន្នម្បិឱរោហតិ, ថលម្បិ អភិរុហតិ, តថា ឯតាសម្បិ ចិត្តំ ន កញ្ចិ ឧត្តមាធមំ វជ្ជេតិ។ ចលាចលន្តិ ឯកស្មិំយេវ អបតិដ្ឋិតំ។ នេមិ វិយាតិ សកដស្ស គច្ឆតោ ចក្កនេមិ វិយ។ អាទេយ្យរូបន្តិ គហេតព្ពជាតិកំ។ វិត្តន្តិ ធនំ។ នយន្តីតិ អត្តនោ វសំ នេន្តិ។ ជលជេនាតិ ជលជាតសេវាលេន។ កម្ពោជរដ្ឋវាសិនោ កិរ យទា អដវិតោ អស្សេ គណ្ហិតុកាមា ហោន្តិ, តទា ឯកស្មិំ ឋានេ វតិំ បរិក្ខិបិត្វា ទ្វារំ យោជេត្វា អស្សានំ ឧទកបានតិត្ថេ សេវាលំ មធុនា មក្ខេត្វា សេវាលសម្ពន្ធានិ តីរេ តិណានិ អាទិំ កត្វា យាវ បរិក្ខេបទ្វារា មក្ខេន្តិ, អស្សា បានីយំ បិវិត្វា រសគិទ្ធេន មធុនា មក្ខិតានិ តានិ តិណានិ ខាទន្តា អនុក្កមេន តំ ឋានំ បវិសន្តិ។ ឥតិ យថា តេ ជលជេន បលោភេត្វា អស្សេ វសំ នេន្តិ, តថា ឯតាបិ ធនំ ទិស្វា តស្ស គហណត្ថាយ សណ្ហាហិ វាចាហិបិ បុរិសំ វសំ នេន្តីតិ អត្ថោ។ កុល្លន្តិ តរណត្ថាយ គហិតំ យំ កិញ្ចិ។

    Kannappakannanti otiṇṇotiṇṇaṃ. Yathā hi visame padese rukkhachāyā ninnampiorohati, thalampi abhiruhati, tathā etāsampi cittaṃ na kañci uttamādhamaṃ vajjeti. Calācalanti ekasmiṃyeva apatiṭṭhitaṃ. Nemi viyāti sakaṭassa gacchato cakkanemi viya. Ādeyyarūpanti gahetabbajātikaṃ. Vittanti dhanaṃ. Nayantīti attano vasaṃ nenti. Jalajenāti jalajātasevālena. Kambojaraṭṭhavāsino kira yadā aṭavito asse gaṇhitukāmā honti, tadā ekasmiṃ ṭhāne vatiṃ parikkhipitvā dvāraṃ yojetvā assānaṃ udakapānatitthe sevālaṃ madhunā makkhetvā sevālasambandhāni tīre tiṇāni ādiṃ katvā yāva parikkhepadvārā makkhenti, assā pānīyaṃ pivitvā rasagiddhena madhunā makkhitāni tāni tiṇāni khādantā anukkamena taṃ ṭhānaṃ pavisanti. Iti yathā te jalajena palobhetvā asse vasaṃ nenti, tathā etāpi dhanaṃ disvā tassa gahaṇatthāya saṇhāhi vācāhipi purisaṃ vasaṃ nentīti attho. Kullanti taraṇatthāya gahitaṃ yaṃ kiñci.

    សិលេសូបមាតិ បុរិសានំ ចិត្តពន្ធនេន សិលេសសទិសា។ តិក្ខមាយាតិ តិខិណមាយា សីឃមាយា។ នទីរិវាតិ យថា បព្ពតេយ្យា នទី សីឃសោតា, ឯវំ សីឃមាយាតិ អត្ថោ។ អាបណោវាតិ យថា ច បសារិតាបណោ យេសំ មូលំ អត្ថិ, តេសញ្ញេវ ឧបការោ, តថេវ តាបិ។ យោ តាតិ យោ បុរិសោ តា ឥត្ថិយោ។ ពាធយេតិ សោ វាតំ ជាលេន ពាធេយ្យ។ វេលា តាសំ ន វិជ្ជតីតិ យថា ឯតេសំ នទីអាទីនំ ‘‘អសុកវេលាយមេវ ឯត្ថ គន្តព្ព’’ន្តិ វេលា នត្ថិ, រត្តិម្បិ ទិវាបិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ ឧបគន្តព្ពានេវ, អសុកេនេវាតិបិ មរិយាទា នត្ថិ, អត្ថិកេន ឧបគន្តព្ពានេវ, តថា តាសម្បីតិ អត្ថោ។

    Silesūpamāti purisānaṃ cittabandhanena silesasadisā. Tikkhamāyāti tikhiṇamāyā sīghamāyā. Nadīrivāti yathā pabbateyyā nadī sīghasotā, evaṃ sīghamāyāti attho. Āpaṇovāti yathā ca pasāritāpaṇo yesaṃ mūlaṃ atthi, tesaññeva upakāro, tatheva tāpi. Yo tāti yo puriso tā itthiyo. Bādhayeti so vātaṃ jālena bādheyya. Velā tāsaṃ na vijjatīti yathā etesaṃ nadīādīnaṃ ‘‘asukavelāyameva ettha gantabba’’nti velā natthi, rattimpi divāpi icchiticchitakkhaṇe upagantabbāneva, asukenevātipi mariyādā natthi, atthikena upagantabbāneva, tathā tāsampīti attho.

    ឃតាសនសមា ឯតាតិ យថា អគ្គិ ឥន្ធនេន ន តប្បតិ, ឯវមេតាបិ កិលេសរតិយា។ កណ្ហសប្បសិរូបមាតិ កោធនតាយ ឧបនាហិតាយ ឃោរវិសតាយ ទុជិវ្ហតាយ មិត្តទុព្ភិតាយាតិ បញ្ចហិ ការណេហិ កណ្ហសប្បសិរសទិសា។ តត្ថ ពហុលរាគតាយ ឃោរវិសតា, បិសុណតាយ ទុជិវ្ហតា, អតិចារិតាយ មិត្តទុព្ភិតា វេទិតព្ពា។ គាវោ ពហិ តិណស្សេវាតិ យថា គាវោ ខាទិតដ្ឋានំ ឆឌ្ឌេត្វា ពហិ មនាបមនាបស្ស តិណស្ស វរំ វរំ ឱមសន្តិ ខាទន្តិ, ឯវមេតាបិ និទ្ធនំ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញំ សធនមេវ ភជន្តីតិ អត្ថោ។ មុទ្ធាភិសិត្តន្តិ រាជានំ។ បមទា ច សព្ពាតិ សព្ពា ច ឥត្ថិយោ។ ឯតេតិ ឯតេ បញ្ច ជនេ។ និច្ចយតោតិ និច្ចសញ្ញតោ, ឧបដ្ឋិតស្សតិ អប្បមត្តោវ ហុត្វាតិ អត្ថោ។ ទុព្ពិទូតិ ទុជ្ជានោ។ សព្ពភាវោតិ អជ្ឈាសយោ។ ចិរបរិចិណ្ណោបិ ហិ អគ្គិ ទហតិ, ចិរវិស្សាសិកោបិ កុញ្ជរោ ឃាតេតិ, ចិរបរិចិតោបិ សប្បោ ឌំសតិ, ចិរវិស្សាសិកោបិ រាជា អនត្ថករោ ហោតិ, ឯវំ ចិរាចិណ្ណាបិ ឥត្ថិយោ វិការំ ទស្សេន្តីតិ។

    Ghatāsanasamā etāti yathā aggi indhanena na tappati, evametāpi kilesaratiyā. Kaṇhasappasirūpamāti kodhanatāya upanāhitāya ghoravisatāya dujivhatāya mittadubbhitāyāti pañcahi kāraṇehi kaṇhasappasirasadisā. Tattha bahularāgatāya ghoravisatā, pisuṇatāya dujivhatā, aticāritāya mittadubbhitā veditabbā. Gāvo bahi tiṇassevāti yathā gāvo khāditaṭṭhānaṃ chaḍḍetvā bahi manāpamanāpassa tiṇassa varaṃ varaṃ omasanti khādanti, evametāpi niddhanaṃ chaḍḍetvā aññaṃ sadhanameva bhajantīti attho. Muddhābhisittanti rājānaṃ. Pamadā ca sabbāti sabbā ca itthiyo. Eteti ete pañca jane. Niccayatoti niccasaññato, upaṭṭhitassati appamattova hutvāti attho. Dubbidūti dujjāno. Sabbabhāvoti ajjhāsayo. Cirapariciṇṇopi hi aggi dahati, ciravissāsikopi kuñjaro ghāteti, ciraparicitopi sappo ḍaṃsati, ciravissāsikopi rājā anatthakaro hoti, evaṃ cirāciṇṇāpi itthiyo vikāraṃ dassentīti.

    នច្ចន្តវណ្ណាតិ អភិរូបវតី។ ន ពហូន កន្តាតិ អឌ្ឍកាសិគណិកា វិយ ពហូនំ បិយា មនាបា។ ន ទក្ខិណាតិ នច្ចគីតកុសលា។ តថារូបា ហិ ពហុបត្ថិតា ពហុមិត្តា ហោន្តិ, តស្មា ន សេវិតព្ពា។ ន ធនស្ស ហេតូតិ យា ធនហេតុយេវ ភជតិ, សា អបរិគ្គហាបិ ន សេវិតព្ពា។ សា ហិ ធនំ អលភមានា កុជ្ឈតីតិ។

    Naccantavaṇṇāti abhirūpavatī. Na bahūna kantāti aḍḍhakāsigaṇikā viya bahūnaṃ piyā manāpā. Na dakkhiṇāti naccagītakusalā. Tathārūpā hi bahupatthitā bahumittā honti, tasmā na sevitabbā. Na dhanassa hetūti yā dhanahetuyeva bhajati, sā apariggahāpi na sevitabbā. Sā hi dhanaṃ alabhamānā kujjhatīti.

    ឯវំ វុត្តេ មហាជនោ មហាសត្តស្ស ‘‘អហោ សុកថិត’’ន្តិ សាធុការមទាសិ។ សោបិ ឯត្តកេហិ ការណេហិ ឥត្ថីនំ អគុណំ កថេត្វា តុណ្ហី អហោសិ។ តំ សុត្វា អានន្ទោ គិជ្ឈរាជា, ‘‘សម្ម កុណាល, អហម្បិ អត្តនោ ញាណពលេន ឥត្ថីនំ អគុណំ កថេស្សាមី’’តិ វត្វា អគុណកថំ អារភិ។ តំ ទស្សេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ vutte mahājano mahāsattassa ‘‘aho sukathita’’nti sādhukāramadāsi. Sopi ettakehi kāraṇehi itthīnaṃ aguṇaṃ kathetvā tuṇhī ahosi. Taṃ sutvā ānando gijjharājā, ‘‘samma kuṇāla, ahampi attano ñāṇabalena itthīnaṃ aguṇaṃ kathessāmī’’ti vatvā aguṇakathaṃ ārabhi. Taṃ dassento satthā āha –

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, អានន្ទោ គិជ្ឈរាជា កុណាលស្ស អាទិមជ្ឈកថាបរិយោសានំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមា គាថា អភាសិ –

    ‘‘Atha khalu, bho, ānando gijjharājā kuṇālassa ādimajjhakathāpariyosānaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imā gāthā abhāsi –

    ៣២៦.

    326.

    ‘‘បុណ្ណម្បិ ចេមំ បថវិំ ធនេន, ទជ្ជិត្ថិយា បុរិសោ សម្មតាយ;

    ‘‘Puṇṇampi cemaṃ pathaviṃ dhanena, dajjitthiyā puriso sammatāya;

    លទ្ធា ខណំ អតិមញ្ញេយ្យ តម្បិ, តាសំ វសំ អសតីនំ ន គច្ឆេ។

    Laddhā khaṇaṃ atimaññeyya tampi, tāsaṃ vasaṃ asatīnaṃ na gacche.

    ៣២៧.

    327.

    ‘‘ឧដ្ឋាហកំ ចេបិ អលីនវុត្តិំ, កោមារភត្តារំ បិយំ មនាបំ;

    ‘‘Uṭṭhāhakaṃ cepi alīnavuttiṃ, komārabhattāraṃ piyaṃ manāpaṃ;

    អាវាសុ កិច្ចេសុ ច នំ ជហន្តិ, តស្មាហមិត្ថីនំ ន វិស្សសាមិ។

    Āvāsu kiccesu ca naṃ jahanti, tasmāhamitthīnaṃ na vissasāmi.

    ៣២៨.

    328.

    ‘‘ន វិស្សសេ ‘ឥច្ឆតិ ម’ន្តិ បោសោ, ន វិស្សសេ ‘រោទតិ មេ សកាសេ’;

    ‘‘Na vissase ‘icchati ma’nti poso, na vissase ‘rodati me sakāse’;

    សេវន្តិ ហេតា បិយមប្បិយញ្ច, នាវា យថា ឱរកូលំ បរញ្ច។

    Sevanti hetā piyamappiyañca, nāvā yathā orakūlaṃ parañca.

    ៣២៩.

    329.

    ‘‘ន វិស្សសេ សាខបុរាណសន្ថតំ, ន វិស្សសេ មិត្តបុរាណចោរំ;

    ‘‘Na vissase sākhapurāṇasanthataṃ, na vissase mittapurāṇacoraṃ;

    ន វិស្សសេ រាជានំ ‘សខា មម’ន្តិ, ន វិស្សសេ ឥត្ថិ ទសន្ន មាតរំ។

    Na vissase rājānaṃ ‘sakhā mama’nti, na vissase itthi dasanna mātaraṃ.

    ៣៣០.

    330.

    ‘‘ន វិស្សសេ រាមករាសុ នារិសុ, អច្ចន្តសីលាសុ អសញ្ញតាសុ;

    ‘‘Na vissase rāmakarāsu nārisu, accantasīlāsu asaññatāsu;

    អច្ចន្តបេមានុគតស្ស ភរិយា, ន វិស្សសេ តិត្ថសមា ហិ នារិយោ។

    Accantapemānugatassa bhariyā, na vissase titthasamā hi nāriyo.

    ៣៣១.

    331.

    ‘‘ហនេយ្យុំ ឆិន្ទេយ្យុំ ឆេទាបេយ្យុម្បិ, កណ្ឋេបិ ឆេត្វា រុធិរំ បិវេយ្យុំ;

    ‘‘Haneyyuṃ chindeyyuṃ chedāpeyyumpi, kaṇṭhepi chetvā rudhiraṃ piveyyuṃ;

    មា ទីនកាមាសុ អសញ្ញតាសុ, ភាវំ ករេ គង្គតិត្ថូបមាសុ។

    Mā dīnakāmāsu asaññatāsu, bhāvaṃ kare gaṅgatitthūpamāsu.

    ៣៣២.

    332.

    ‘‘មុសា តាសំ យថា សច្ចំ, សច្ចំ តាសំ យថា មុសា;

    ‘‘Musā tāsaṃ yathā saccaṃ, saccaṃ tāsaṃ yathā musā;

    គាវោ ពហិ តិណស្សេវ, ឱមសន្តិ វរំ វរំ។

    Gāvo bahi tiṇasseva, omasanti varaṃ varaṃ.

    ៣៣៣.

    333.

    ‘‘គតេនេតា បលោភេន្តិ, បេក្ខិតេន ម្ហិតេន ច;

    ‘‘Gatenetā palobhenti, pekkhitena mhitena ca;

    អថោបិ ទុន្និវត្ថេន, មញ្ជុនា ភណិតេន ច។

    Athopi dunnivatthena, mañjunā bhaṇitena ca.

    ៣៣៤.

    334.

    ‘‘ចោរិយោ កថិនា ហេតា, វាឡា ច លបសក្ខរា;

    ‘‘Coriyo kathinā hetā, vāḷā ca lapasakkharā;

    ន តា កិញ្ចិ ន ជានន្តិ, យំ មនុស្សេសុ វញ្ចនំ។

    Na tā kiñci na jānanti, yaṃ manussesu vañcanaṃ.

    ៣៣៥.

    335.

    ‘‘អសា លោកិត្ថិយោ នាម, វេលា តាសំ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Asā lokitthiyo nāma, velā tāsaṃ na vijjati;

    សារត្តា ច បគព្ភា ច, សិខី សព្ពឃសោ យថា។

    Sārattā ca pagabbhā ca, sikhī sabbaghaso yathā.

    ៣៣៦.

    336.

    ‘‘នត្ថិត្ថីនំ បិយោ នាម, អប្បិយោបិ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Natthitthīnaṃ piyo nāma, appiyopi na vijjati;

    សេវន្តិ ហេតា បិយមប្បិយញ្ច, នាវា យថា ឱរកូលំ បរញ្ច។

    Sevanti hetā piyamappiyañca, nāvā yathā orakūlaṃ parañca.

    ៣៣៧.

    337.

    ‘‘នត្ថិត្ថីនំ បិយោ នាម, អប្បិយោបិ ន វិជ្ជតិ;

    ‘‘Natthitthīnaṃ piyo nāma, appiyopi na vijjati;

    ធនត្តា បដិវល្លន្តិ, លតាវ ទុមនិស្សិតា។

    Dhanattā paṭivallanti, latāva dumanissitā.

    ៣៣៨.

    338.

    ‘‘ហត្ថិពន្ធំ អស្សពន្ធំ, គោបុរិសញ្ច មណ្ឌលំ;

    ‘‘Hatthibandhaṃ assabandhaṃ, gopurisañca maṇḍalaṃ;

    ឆវឌាហកំ បុប្ផឆឌ្ឌកំ, សធនមនុបតន្តិ នារិយោ។

    Chavaḍāhakaṃ pupphachaḍḍakaṃ, sadhanamanupatanti nāriyo.

    ៣៣៩.

    339.

    ‘‘កុលបុត្តម្បិ ជហន្តិ អកិញ្ចនំ, ឆវកសមសទិសម្បិ;

    ‘‘Kulaputtampi jahanti akiñcanaṃ, chavakasamasadisampi;

    អនុគច្ឆន្តិ អនុបតន្តិ, ធនហេតុ ហិ នារិយោ’’តិ។

    Anugacchanti anupatanti, dhanahetu hi nāriyo’’ti.

    តត្ថ អាទិមជ្ឈកថាបរិយោសានន្តិ កថាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ។ លទ្ធា ខណន្តិ ឱកាសំ លភិត្វា។ ឥច្ឆតិ មន្តិ មំ ឯសា ឥច្ឆតីតិ បុរិសោ ឥត្ថិំ ន វិស្សសេយ្យ។ សាខបុរាណសន្ថតន្តិ ហិយ្យោ វា បរេ វា សន្ថតំ បុរាណសាខាសន្ថតំ ន វិស្សសេ, អបប្ផោដេត្វា អបច្ចវេក្ខិត្វា ន បរិភុញ្ជេយ្យ។ តត្រ ហិ ទីឃជាតិកោ វា បវិសិត្វា តិដ្ឋេយ្យេ, បច្ចាមិត្តោ វា សត្ថំ និក្ខិបេយ្យ។ មិត្តបុរាណចោរន្តិ បន្ថទូហនដ្ឋានេ ឋិតំ ចោរំ ‘‘បុរាណមិត្តោ មេ’’តិ ន វិស្សសេយ្យ។ ចោរា ហិ យេ សញ្ជានន្តិ តេយេវ មារេន្តិ។ សខា មមន្តិ សោ ហិ ខិប្បមេវ កុជ្ឈតិ, តស្មា រាជានំ ‘‘សខា មេ’’តិ ន វិស្សសេ។ ទសន្នមាតរន្តិ ‘‘អយំ មហល្លិកា ឥទានិ មំ ន អតិចរិស្សតិ, អត្តានំ រក្ខិស្សតី’’តិ ន វិស្សសេតព្ពា។ រាមករាសូតិ ពាលានំ រតិករាសុ។ អច្ចន្តសីលាសូតិ អតិក្កន្តសីលាសុ។ អច្ចន្តបេមានុគតស្សាតិ សចេបិ អច្ចន្តំ អនុគតបេមា អស្ស, តថាបិ តំ ន វិស្សសេ។ កិំការណា? តិត្ថសមា ហិ នារិយោតិ សម្ពន្ធោ, តិត្ថំ វិយ សព្ពសាធារណាតិ អត្ថោ។

    Tattha ādimajjhakathāpariyosānanti kathāya ādimajjhapariyosānaṃ. Laddhā khaṇanti okāsaṃ labhitvā. Icchati manti maṃ esā icchatīti puriso itthiṃ na vissaseyya. Sākhapurāṇasanthatanti hiyyo vā pare vā santhataṃ purāṇasākhāsanthataṃ na vissase, apapphoṭetvā apaccavekkhitvā na paribhuñjeyya. Tatra hi dīghajātiko vā pavisitvā tiṭṭheyye, paccāmitto vā satthaṃ nikkhipeyya. Mittapurāṇacoranti panthadūhanaṭṭhāne ṭhitaṃ coraṃ ‘‘purāṇamitto me’’ti na vissaseyya. Corā hi ye sañjānanti teyeva mārenti. Sakhā mamanti so hi khippameva kujjhati, tasmā rājānaṃ ‘‘sakhā me’’ti na vissase. Dasannamātaranti ‘‘ayaṃ mahallikā idāni maṃ na aticarissati, attānaṃ rakkhissatī’’ti na vissasetabbā. Rāmakarāsūti bālānaṃ ratikarāsu. Accantasīlāsūti atikkantasīlāsu. Accantapemānugatassāti sacepi accantaṃ anugatapemā assa, tathāpi taṃ na vissase. Kiṃkāraṇā? Titthasamā hi nāriyoti sambandho, titthaṃ viya sabbasādhāraṇāti attho.

    ហនេយ្យុន្តិ កុទ្ធា វា អញ្ញបុរិសសារត្តា វា ហុត្វា សព្ពមេតំ ហននាទិំ ករេយ្យុំ។ មា ទីនកាមាសូតិ ហីនជ្ឈាសយាសុ សំកិលិដ្ឋអាសយាសុ។ ភាវន្តិ ឯវរូបាសុ សិនេហំ មា ករេ។ គង្គតិត្ថូបមាសូតិ សព្ពសាធារណដ្ឋេន គង្គាតិត្ថសទិសាសុ។ មុសាតិ មុសាវាទោ តាសំ សច្ចសទិសោវ។ គតេនាតិអាទីសុ បេក្ខិតេន បលោភនេ ឧម្មាទន្តីជាតកំ, (ជា. ២.១៨.៥៧ អាទយោ) ទុន្និវត្ថេន និឡិនិកាជាតកំ, (ជា. ២.១៨.១ អាទយោ) មញ្ជុនា ភណិតេន ‘‘តុវដំ ខោ, អយ្យបុត្ត, អាគច្ឆេយ្យាសី’’តិ នន្ទត្ថេរស្ស វត្ថុ (ឧទា. ២២) កថេតព្ពំ។ ចោរិយោតិ សម្ភតស្ស ធនស្ស វិនាសនេន ចោរិយោ។ កថិនាតិ ថទ្ធហទយា។ វាឡាតិ ទុដ្ឋា អប្បកេនេវ កុជ្ឈនសីលា។ លបសក្ខរាតិ និរត្ថកលបនេន សក្ខរា វិយ មធុរា។ អសាតិ អសតិយោ លាមកា។ សារត្តាតិ សព្ពទា សារត្តា។ បគព្ភាតិ កាយបាគព្ភិយាទីហិ បគព្ភា។ យថាតិ យថា សិខី សព្ពឃសោ, ឯវមេតាបិ សព្ពឃសា។ បដិវល្លន្តីតិ បរិស្សជន្តិ ឧបគូហន្តិ វេឋេន្តិ។ លតាវាតិ យថា លតា រុក្ខនិស្សិតា រុក្ខំ វេឋេន្តិ, ឯវមេតា បុរិសំ បរិស្សជន្តិ នាម។

    Haneyyunti kuddhā vā aññapurisasārattā vā hutvā sabbametaṃ hananādiṃ kareyyuṃ. Mā dīnakāmāsūti hīnajjhāsayāsu saṃkiliṭṭhaāsayāsu. Bhāvanti evarūpāsu sinehaṃ mā kare. Gaṅgatitthūpamāsūti sabbasādhāraṇaṭṭhena gaṅgātitthasadisāsu. Musāti musāvādo tāsaṃ saccasadisova. Gatenātiādīsu pekkhitena palobhane ummādantījātakaṃ, (jā. 2.18.57 ādayo) dunnivatthena niḷinikājātakaṃ, (jā. 2.18.1 ādayo) mañjunā bhaṇitena ‘‘tuvaṭaṃ kho, ayyaputta, āgaccheyyāsī’’ti nandattherassa vatthu (udā. 22) kathetabbaṃ. Coriyoti sambhatassa dhanassa vināsanena coriyo. Kathināti thaddhahadayā. Vāḷāti duṭṭhā appakeneva kujjhanasīlā. Lapasakkharāti niratthakalapanena sakkharā viya madhurā. Asāti asatiyo lāmakā. Sārattāti sabbadā sārattā. Pagabbhāti kāyapāgabbhiyādīhi pagabbhā. Yathāti yathā sikhī sabbaghaso, evametāpi sabbaghasā. Paṭivallantīti parissajanti upagūhanti veṭhenti. Latāvāti yathā latā rukkhanissitā rukkhaṃ veṭhenti, evametā purisaṃ parissajanti nāma.

    ហត្ថិពន្ធន្តិអាទីសុ គោបុរិសោ វុច្ចតិ គោបាលកោ។ ឆវឌាហកន្តិ ឆវានំ ឌាហកំ, សុសានបាលន្តិ វុត្តំ ហោតិ។ បុប្ផឆឌ្ឌកន្តិ វច្ចដ្ឋានសោធកំ។ សធនន្តិ ឯតេសុបិ សធនំ អនុគច្ឆន្តិយេវ ។ អកិញ្ចនន្តិ អធនំ។ ឆវកសមសទិសន្តិ សុនខមំសខាទចណ្ឌាលេន សមំ សទិសំ, តេន និព្ពិសេសម្បិ បុរិសំ គច្ឆន្តិ ភជន្តិ។ កស្មា? យស្មា អនុបតន្តិ ធនហេតុ នារិយោតិ។

    Hatthibandhantiādīsu gopuriso vuccati gopālako. Chavaḍāhakanti chavānaṃ ḍāhakaṃ, susānapālanti vuttaṃ hoti. Pupphachaḍḍakanti vaccaṭṭhānasodhakaṃ. Sadhananti etesupi sadhanaṃ anugacchantiyeva . Akiñcananti adhanaṃ. Chavakasamasadisanti sunakhamaṃsakhādacaṇḍālena samaṃ sadisaṃ, tena nibbisesampi purisaṃ gacchanti bhajanti. Kasmā? Yasmā anupatanti dhanahetu nāriyoti.

    ឯវំ អត្តនោ ញាណេ ឋត្វា អានន្ទោ គិជ្ឈរាជា ឥត្ថីនំ អគុណំ កថេត្វា តុណ្ហី អហោសិ។ តស្ស វចនំ សុត្វា នារទោបិ អត្តនោ ញាណេ ឋត្វា តាសំ អគុណំ កថេសិ។ តំ ទស្សេន្តោ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ attano ñāṇe ṭhatvā ānando gijjharājā itthīnaṃ aguṇaṃ kathetvā tuṇhī ahosi. Tassa vacanaṃ sutvā nāradopi attano ñāṇe ṭhatvā tāsaṃ aguṇaṃ kathesi. Taṃ dassento satthā āha –

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, នារទោ ទេវព្រាហ្មណោ អានន្ទស្ស គិជ្ឈរាជស្ស អាទិមជ្ឈកថាបរិយោសានំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមា គាថា អភាសិ –

    ‘‘Atha khalu, bho, nārado devabrāhmaṇo ānandassa gijjharājassa ādimajjhakathāpariyosānaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imā gāthā abhāsi –

    ៣៤០.

    340.

    ‘‘‘ចត្តារោមេ ន បូរេន្តិ, តេ មេ សុណាថ ភាសតោ;

    ‘‘‘Cattārome na pūrenti, te me suṇātha bhāsato;

    សមុទ្ទោ ព្រាហ្មណោ រាជា, ឥត្ថី ចាបិ ទិជម្បតិ។

    Samuddo brāhmaṇo rājā, itthī cāpi dijampati.

    ៣៤១.

    341.

    ‘‘សរិតា សាគរំ យន្តិ, យា កាចិ បថវិស្សិតា;

    ‘‘Saritā sāgaraṃ yanti, yā kāci pathavissitā;

    តា សមុទ្ទំ ន បូរេន្តិ, ឩនត្តា ហិ ន បូរតិ។

    Tā samuddaṃ na pūrenti, ūnattā hi na pūrati.

    ៣៤២.

    342.

    ‘‘ព្រាហ្មណោ ច អធីយាន, វេទមក្ខានបញ្ចមំ;

    ‘‘Brāhmaṇo ca adhīyāna, vedamakkhānapañcamaṃ;

    ភិយ្យោបិ សុតមិច្ឆេយ្យ, ឩនត្តា ហិ ន បូរតិ។

    Bhiyyopi sutamiccheyya, ūnattā hi na pūrati.

    ៣៤៣.

    343.

    ‘‘រាជា ច បថវិំ សព្ពំ, សសមុទ្ទំ សបព្ពតំ;

    ‘‘Rājā ca pathaviṃ sabbaṃ, sasamuddaṃ sapabbataṃ;

    អជ្ឈាវសំ វិជិនិត្វា, អនន្តរតនោចិតំ;

    Ajjhāvasaṃ vijinitvā, anantaratanocitaṃ;

    បារំ សមុទ្ទំ បត្ថេតិ ឩនត្តា ហិ ន បូរតិ។

    Pāraṃ samuddaṃ pattheti ūnattā hi na pūrati.

    ៣៤៤.

    344.

    ‘‘ឯកមេកាយ ឥត្ថិយា, អដ្ឋដ្ឋ បតិនោ សិយា;

    ‘‘Ekamekāya itthiyā, aṭṭhaṭṭha patino siyā;

    សូរា ច ពលវន្តោ ច, សព្ពកាមរសាហរា;

    Sūrā ca balavanto ca, sabbakāmarasāharā;

    ករេយ្យ នវមេ ឆន្ទំ, ឩនត្តា ហិ ន បូរតិ។

    Kareyya navame chandaṃ, ūnattā hi na pūrati.

    ៣៤៥.

    345.

    ‘‘សព្ពិត្ថិយោ សិខីរិវ សព្ពភក្ខា, សព្ពិត្ថិយោ នទីរិវ សព្ពវាហី;

    ‘‘Sabbitthiyo sikhīriva sabbabhakkhā, sabbitthiyo nadīriva sabbavāhī;

    សព្ពិត្ថិយោ កណ្ដកានំវ សាខា, សព្ពិត្ថិយោ ធនហេតុ វជន្តិ។

    Sabbitthiyo kaṇṭakānaṃva sākhā, sabbitthiyo dhanahetu vajanti.

    ៣៤៦.

    346.

    ‘‘វាតញ្ច ជាលេន នរោ បរាមសេ, ឱសិញ្ចយេ សាគរមេកបាណិនា;

    ‘‘Vātañca jālena naro parāmase, osiñcaye sāgaramekapāṇinā;

    សកេន ហត្ថេន ករេយ្យ ឃោសំ, យោ សព្ពភាវំ បមទាសុ ឱស្សជេ។

    Sakena hatthena kareyya ghosaṃ, yo sabbabhāvaṃ pamadāsu ossaje.

    ៣៤៧.

    347.

    ‘‘ចោរីនំ ពហុពុទ្ធីនំ, យាសុ សច្ចំ សុទុល្លភំ;

    ‘‘Corīnaṃ bahubuddhīnaṃ, yāsu saccaṃ sudullabhaṃ;

    ថីនំ ភាវោ ទុរាជានោ, មច្ឆស្សេវោទកេ គតំ។

    Thīnaṃ bhāvo durājāno, macchassevodake gataṃ.

    ៣៤៨.

    348.

    ‘‘អនលា មុទុសម្ភាសា, ទុប្បូរា តា នទីសមា;

    ‘‘Analā mudusambhāsā, duppūrā tā nadīsamā;

    សីទន្តិ នំ វិទិត្វាន, អារកា បរិវជ្ជយេ។

    Sīdanti naṃ viditvāna, ārakā parivajjaye.

    ៣៤៩.

    349.

    ‘‘អាវដ្ដនី មហាមាយា, ព្រហ្មចរិយវិកោបនា;

    ‘‘Āvaṭṭanī mahāmāyā, brahmacariyavikopanā;

    សីទន្តិ នំ វិទិត្វាន, អារកា បរិវជ្ជយេ។

    Sīdanti naṃ viditvāna, ārakā parivajjaye.

    ៣៥០.

    350.

    ‘‘យំ ឯតា ឧបសេវន្តិ, ឆន្ទសា វា ធនេន វា;

    ‘‘Yaṃ etā upasevanti, chandasā vā dhanena vā;

    ជាតវេទោវ សំឋានំ, ខិប្បំ អនុទហន្តិ ន’’’ន្តិ។

    Jātavedova saṃṭhānaṃ, khippaṃ anudahanti na’’’nti.

    តត្ថ ទិជម្បតីតិ ទិជជេដ្ឋកំ កុណាលំ អាលបតិ។ ‘‘សរិតា’’តិអាទិ ឋបិតមាតិកាយ ភាជនត្ថំ វុត្តំ។ ឩនត្តាតិ ឧទកបតិដ្ឋានស្ស មហន្តតាយ ឩនា ឯវ។ អធីយានាតិ សជ្ឈាយិត្វា។ វេទមក្ខានបញ្ចមន្តិ ឥតិហាសបញ្ចមំ វេទចតុក្កំ។ ឩនត្តាតិ សោ ហិ អជ្ឈាសយមហន្តតាយ សិក្ខិតព្ពស្ស ន បូរតិ។ អនន្តរតនោចិតន្តិ នានារតនេហិ ឱចិតំ បរិបុណ្ណំ។ ឩនត្តាតិ សោ ហិ តណ្ហាមហន្តតាយ ន បូរតិ។ សិយាតិ សិយុំ, អយមេវ វា បាឋោ។ សព្ពកាមរសាហរាតិ សព្ពេសំ កាមរសានំ អាហរកា។ ‘‘នវមេ’’តិ អដ្ឋហិ អតិត្តភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ។ សា បន ទសមេបិ វីសតិមេបិ តតោ ឧត្តរិតរេបិ ឆន្ទំ ករោតេវ។ ឩនត្តាតិ សា ហិ កាមតណ្ហាយ មហន្តតាយ ន បូរតិ។ កណ្ឌកានំវ សាខាតិ សម្ពាធមគ្គេ កណ្ដកសាខសទិសា។ យថា ហិ សាខា លគ្គិត្វា អាកឌ្ឍតិ, ឯវំ ឯតាបិ រូបាទីហិ កឌ្ឍន្តិ។ យថា សាខា ហត្ថាទីសុ វិជ្ឈិត្វា ទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ, ឯវំ ឯតាបិ ផុដ្ឋមត្តា សរីរសម្ផស្សេន វិជ្ឈិត្វា មហាវិនាសំ បាបេន្តិ។ វជន្តីតិ បរបុរិសំ វជន្តិ។

    Tattha dijampatīti dijajeṭṭhakaṃ kuṇālaṃ ālapati. ‘‘Saritā’’tiādi ṭhapitamātikāya bhājanatthaṃ vuttaṃ. Ūnattāti udakapatiṭṭhānassa mahantatāya ūnā eva. Adhīyānāti sajjhāyitvā. Vedamakkhānapañcamanti itihāsapañcamaṃ vedacatukkaṃ. Ūnattāti so hi ajjhāsayamahantatāya sikkhitabbassa na pūrati. Anantaratanocitanti nānāratanehi ocitaṃ paripuṇṇaṃ. Ūnattāti so hi taṇhāmahantatāya na pūrati. Siyāti siyuṃ, ayameva vā pāṭho. Sabbakāmarasāharāti sabbesaṃ kāmarasānaṃ āharakā. ‘‘Navame’’ti aṭṭhahi atittabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Sā pana dasamepi vīsatimepi tato uttaritarepi chandaṃ karoteva. Ūnattāti sā hi kāmataṇhāya mahantatāya na pūrati. Kaṇḍakānaṃva sākhāti sambādhamagge kaṇṭakasākhasadisā. Yathā hi sākhā laggitvā ākaḍḍhati, evaṃ etāpi rūpādīhi kaḍḍhanti. Yathā sākhā hatthādīsu vijjhitvā dukkhaṃ uppādeti, evaṃ etāpi phuṭṭhamattā sarīrasamphassena vijjhitvā mahāvināsaṃ pāpenti. Vajantīti parapurisaṃ vajanti.

    បរាមសេតិ គណ្ហេយ្យ។ ឱសិញ្ចយេតិ ន្ហាយិតុំ ឱតិណ្ណោ ឯកេន បាណិនា សកលសមុទ្ទឧទកំ ឱសិញ្ចេយ្យ គហេត្វា ឆឌ្ឌេយ្យ។ សកេនាតិ ឯកេន អត្តនោ ហត្ថេន តមេវ ហត្ថំ ហរិត្វា ឃោសំ ឧប្បាទេយ្យ។ សព្ពភាវន្តិ ‘‘ត្វមេវ ឥដ្ឋោ កន្តោ បិយោ មនាបោ’’តិ វុច្ចមានោ យោ បុរិសោ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ សទ្ទហន្តោ សព្ពំ អត្តនោ អជ្ឈាសយំ បមទាសុ ឱស្សជេយ្យ, សោ ជាលាទីហិ វាតគ្គហណាទីនិ ករេយ្យាតិ អត្ថោ។ គតន្តិ គមនំ។ អនលាតិ តីហិ ធម្មេហិ អលន្តិ វចនវិរហិតា។ ទុប្បុរា តាតិ យថា មហានទី ឧទកេន, ឯវំ កិលេសរតិយា តា ទុប្បូរា។ សីទន្តិ នំ វិទិត្វានាតិ ឯត្ថ នន្តិ និបាតមត្តំ, ឥត្ថិយោ អល្លីនា ចតូសុ អបាយេសុ សីទន្តីតិ វិទិត្វា។ អាវដ្ដនីតិ យថា អាវដ្ដនី មហាជនស្ស ហទយំ មោហេត្វា អត្តនោ វសេ វត្តេតិ, ឯវមេតាបីតិ អត្ថោ។ វិកោបនាតិ នាសនត្ថេន ច គរហត្ថេន ច ព្រហ្មចរិយស្ស កោបិកា។ ឆន្ទសា វាតិ បិយសំវាសេន វា។ ធនេន វាតិ ធនហេតុ វា។ សំឋានន្តិ យថា ជាតវេទោ អត្តនោ ឋានំ យំ យំ បទេសំ អល្លីយតិ, តំ តំ ទហតិ, តថា ឯតាបិ យំ យំ បុរិសំ កិលេសវសេន អល្លីយន្តិ, តំ តំ អនុទហន្តិ មហាវិនាសំ បាបេន្តិ។

    Parāmaseti gaṇheyya. Osiñcayeti nhāyituṃ otiṇṇo ekena pāṇinā sakalasamuddaudakaṃ osiñceyya gahetvā chaḍḍeyya. Sakenāti ekena attano hatthena tameva hatthaṃ haritvā ghosaṃ uppādeyya. Sabbabhāvanti ‘‘tvameva iṭṭho kanto piyo manāpo’’ti vuccamāno yo puriso ‘‘evameta’’nti saddahanto sabbaṃ attano ajjhāsayaṃ pamadāsu ossajeyya, so jālādīhi vātaggahaṇādīni kareyyāti attho. Gatanti gamanaṃ. Analāti tīhi dhammehi alanti vacanavirahitā. Duppurā tāti yathā mahānadī udakena, evaṃ kilesaratiyā tā duppūrā. Sīdanti naṃ viditvānāti ettha nanti nipātamattaṃ, itthiyo allīnā catūsu apāyesu sīdantīti viditvā. Āvaṭṭanīti yathā āvaṭṭanī mahājanassa hadayaṃ mohetvā attano vase vatteti, evametāpīti attho. Vikopanāti nāsanatthena ca garahatthena ca brahmacariyassa kopikā. Chandasā vāti piyasaṃvāsena vā. Dhanena vāti dhanahetu vā. Saṃṭhānanti yathā jātavedo attano ṭhānaṃ yaṃ yaṃ padesaṃ allīyati, taṃ taṃ dahati, tathā etāpi yaṃ yaṃ purisaṃ kilesavasena allīyanti, taṃ taṃ anudahanti mahāvināsaṃ pāpenti.

    ឯវំ នារទេន ឥត្ថីនំ អគុណេ បកាសិតេ បុន មហាសត្តោ វិសេសេត្វា តាសំ អគុណំ បកាសេតិ។ តំ ទស្សេតុំ សត្ថា អាហ –

    Evaṃ nāradena itthīnaṃ aguṇe pakāsite puna mahāsatto visesetvā tāsaṃ aguṇaṃ pakāseti. Taṃ dassetuṃ satthā āha –

    ‘‘អថ ខលុ, ភោ, កុណាលោ សកុណោ នារទស្ស ទេវព្រាហ្មណស្ស អាទិមជ្ឈកថាបរិយោសានំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមា គាថាយោ អជ្ឈភាសិ –

    ‘‘Atha khalu, bho, kuṇālo sakuṇo nāradassa devabrāhmaṇassa ādimajjhakathāpariyosānaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imā gāthāyo ajjhabhāsi –

    ៣៥១.

    351.

    ‘‘‘សល្លបេ និសិតខគ្គបាណិនា, បណ្ឌិតោ អបិ បិសាចទោសិនា;

    ‘‘‘Sallape nisitakhaggapāṇinā, paṇḍito api pisācadosinā;

    ឧគ្គតេជមុរគម្បិ អាសិទេ, ឯកោ ឯកាយ បមទាយ នាលបេ។

    Uggatejamuragampi āside, eko ekāya pamadāya nālape.

    ៣៥២.

    352.

    ‘‘លោកចិត្តមថនា ហិ នារិយោ, នច្ចគីតភណិតម្ហិតាវុធា;

    ‘‘Lokacittamathanā hi nāriyo, naccagītabhaṇitamhitāvudhā;

    ពាធយន្តិ អនុបដ្ឋិតស្សតិំ, ទីបេ រក្ខសិគណោវ វាណិជេ។

    Bādhayanti anupaṭṭhitassatiṃ, dīpe rakkhasigaṇova vāṇije.

    ៣៥៣.

    353.

    ‘‘នត្ថិ តាសំ វិនយោ ន សំវរោ, មជ្ជមំសនិរតា អសញ្ញតា;

    ‘‘Natthi tāsaṃ vinayo na saṃvaro, majjamaṃsaniratā asaññatā;

    តា គិលន្តិ បុរិសស្ស បាភតំ, សាគរេវ មករំ តិមិង្គលោ។

    Tā gilanti purisassa pābhataṃ, sāgareva makaraṃ timiṅgalo.

    ៣៥៤.

    354.

    ‘‘បញ្ចកាមគុណសាតគោចរា, ឧទ្ធតា អនិយតា អសញ្ញតា;

    ‘‘Pañcakāmaguṇasātagocarā, uddhatā aniyatā asaññatā;

    ឱសរន្តិ បមទា បមាទិនំ, លោណតោយវតិយំវ អាបកា។

    Osaranti pamadā pamādinaṃ, loṇatoyavatiyaṃva āpakā.

    ៣៥៥.

    355.

    ‘‘យំ នរំ ឧបលបេន្តិ នារិយោ, ឆន្ទសា វា រតិយា ធនេន វា;

    ‘‘Yaṃ naraṃ upalapenti nāriyo, chandasā vā ratiyā dhanena vā;

    ជាតវេទសទិសម្បិ តាទិសំ, រាគទោសវធិយោ ទហន្តិ នំ។

    Jātavedasadisampi tādisaṃ, rāgadosavadhiyo dahanti naṃ.

    ៣៥៦.

    356.

    ‘‘អឌ្ឍំ ញត្វា បុរិសំ មហទ្ធនំ, ឱសរន្តិ សធនំ សហត្តនា;

    ‘‘Aḍḍhaṃ ñatvā purisaṃ mahaddhanaṃ, osaranti sadhanaṃ sahattanā;

    រត្តចិត្តមតិវេឋយន្តិ នំ, សាល មាលុវលតាវ កាននេ។

    Rattacittamativeṭhayanti naṃ, sāla māluvalatāva kānane.

    ៣៥៧.

    357.

    ‘‘តា ឧបេន្តិ វិវិធេន ឆន្ទសា, ចិត្រពិម្ពមុខិយោ អលង្កតា;

    ‘‘Tā upenti vividhena chandasā, citrabimbamukhiyo alaṅkatā;

    ឧហសន្តិ បហសន្តិ នារិយោ, សម្ពរោវ សតមាយកោវិទា។

    Uhasanti pahasanti nāriyo, sambarova satamāyakovidā.

    ៣៥៨.

    358.

    ‘‘ជាតរូបមណិមុត្តភូសិតា, សក្កតា បតិកុលេសុ នារិយោ;

    ‘‘Jātarūpamaṇimuttabhūsitā, sakkatā patikulesu nāriyo;

    រក្ខិតា អតិចរន្តិ សាមិកំ, ទានវំវ ហទយន្តរស្សិតា។

    Rakkhitā aticaranti sāmikaṃ, dānavaṃva hadayantarassitā.

    ៣៥៩.

    359.

    ‘‘តេជវាបិ ហិ នរោ វិចក្ខណោ, សក្កតោ ពហុជនស្ស បូជិតោ;

    ‘‘Tejavāpi hi naro vicakkhaṇo, sakkato bahujanassa pūjito;

    នារិនំ វសគតោ ន ភាសតិ, រាហុនា ឧបហតោវ ចន្ទិមា។

    Nārinaṃ vasagato na bhāsati, rāhunā upahatova candimā.

    ៣៦០.

    360.

    ‘‘យំ ករេយ្យ កុបិតោ ទិសោ ទិសំ, ទុដ្ឋចិត្តោ វសមាគតំ អរិំ;

    ‘‘Yaṃ kareyya kupito diso disaṃ, duṭṭhacitto vasamāgataṃ ariṃ;

    តេន ភិយ្យោ ព្យសនំ និគច្ឆតិ, នារិនំ វសគតោ អបេក្ខវា។

    Tena bhiyyo byasanaṃ nigacchati, nārinaṃ vasagato apekkhavā.

    ៣៦១.

    361.

    ‘‘កេសលូននខឆិន្នតជ្ជិតា, បាទបាណិកសទណ្ឌតាឡិតា;

    ‘‘Kesalūnanakhachinnatajjitā, pādapāṇikasadaṇḍatāḷitā;

    ហីនមេវុបគតា ហិ នារិយោ, តា រមន្តិ កុណបេវ មក្ខិកា។

    Hīnamevupagatā hi nāriyo, tā ramanti kuṇapeva makkhikā.

    ៣៦២.

    362.

    ‘‘តា កុលេសុ វិសិខន្តរេសុ វា, រាជធានិនិគមេសុ វា បុន;

    ‘‘Tā kulesu visikhantaresu vā, rājadhāninigamesu vā puna;

    ឱឌ្ឌិតំ នមុចិបាសវាករំ, ចក្ខុមា បរិវជ្ជេ សុខត្ថិកោ។

    Oḍḍitaṃ namucipāsavākaraṃ, cakkhumā parivajje sukhatthiko.

    ៣៦៣.

    363.

    ‘‘ឱស្សជិត្វ កុសលំ តបោគុណំ, យោ អនរិយចរិតានិ មាចរិ;

    ‘‘Ossajitva kusalaṃ tapoguṇaṃ, yo anariyacaritāni mācari;

    ទេវតាហិ និរយំ និមិស្សតិ, ឆេទគាមិមណិយំវ វាណិជោ។

    Devatāhi nirayaṃ nimissati, chedagāmimaṇiyaṃva vāṇijo.

    ៣៦៤.

    364.

    ‘‘សោ ឥធ គរហិតោ បរត្ថ ច, ទុម្មតី ឧបហតោ សកម្មុនា;

    ‘‘So idha garahito parattha ca, dummatī upahato sakammunā;

    គច្ឆតី អនិយតោ គឡាគឡំ, ទុដ្ឋគទ្រភរថោវ ឧប្បថេ។

    Gacchatī aniyato gaḷāgaḷaṃ, duṭṭhagadrabharathova uppathe.

    ៣៦៥.

    365.

    ‘‘សោ ឧបេតិ និរយំ បតាបនំ, សត្តិសិម្ពលិវនញ្ច អាយសំ;

    ‘‘So upeti nirayaṃ patāpanaṃ, sattisimbalivanañca āyasaṃ;

    អាវសិត្វា តិរច្ឆានយោនិយំ, បេតរាជវិសយំ ន មុញ្ចតិ។

    Āvasitvā tiracchānayoniyaṃ, petarājavisayaṃ na muñcati.

    ៣៦៦.

    366.

    ‘‘ទិព្យខិឌ្ឌរតិយោ ច នន្ទនេ, ចក្កវត្តិចរិតញ្ច មានុសេ;

    ‘‘Dibyakhiḍḍaratiyo ca nandane, cakkavatticaritañca mānuse;

    នាសយន្តិ បមទា បមាទិនំ, ទុគ្គតិញ្ច បដិបាទយន្តិ នំ។

    Nāsayanti pamadā pamādinaṃ, duggatiñca paṭipādayanti naṃ.

    ៣៦៧.

    367.

    ‘‘ទិព្យខិឌ្ឌរតិយោ ន ទុល្លភា, ចក្កវត្តិចរិតញ្ច មានុសេ;

    ‘‘Dibyakhiḍḍaratiyo na dullabhā, cakkavatticaritañca mānuse;

    សោណ្ណព្យម្ហនិលយា ច អច្ឆរា, យេ ចរន្តិ បមទាហនត្ថិកា។

    Soṇṇabyamhanilayā ca accharā, ye caranti pamadāhanatthikā.

    ៣៦៨.

    368.

    ‘‘កាមធាតុសមតិក្កមា គតិ, រូបធាតុយា ភាវោ ន ទុល្លភោ;

    ‘‘Kāmadhātusamatikkamā gati, rūpadhātuyā bhāvo na dullabho;

    វីតរាគវិសយូបបត្តិ យា, យេ ចរន្តិ បមទាហនត្ថិកា។

    Vītarāgavisayūpapatti yā, ye caranti pamadāhanatthikā.

    ៣៦៩.

    369.

    ‘‘សព្ពទុក្ខសមត្តិក្កមំ សិវំ, អច្ចន្តមចលិតំ អសង្ខតំ;

    ‘‘Sabbadukkhasamattikkamaṃ sivaṃ, accantamacalitaṃ asaṅkhataṃ;

    និព្ពុតេហិ សុចិហី ន ទុល្លភំ, យេ ចរន្តិ បមទាហនត្ថិកា’’’តិ។

    Nibbutehi sucihī na dullabhaṃ, ye caranti pamadāhanatthikā’’’ti.

    តត្ថ សល្លបេតិ ‘‘សចេ មយា សទ្ធិំ សល្លបេស្សសិ, សីសំ តេ បាតេស្សាមី’’តិ វត្វា ខគ្គំ អាទាយ ឋិតេនាបិ, ‘‘សល្លបិតមត្តេយេវ តំ ខាទិត្វា ជីវិតវិនាសំ បាបេស្សាមី’’តិ ទោសិនា ហុត្វា ឋិតេនាបិ បិសាចេន សទ្ធិំ សល្លបេ។ ‘‘ឧបគតំ ឌំសិត្វា នាសេស្សាមី’’តិ ឋិតំ ឧគ្គតេជំ ឧរគម្បិ អាសិទេ។ ឯកោ បន ហុត្វា រហោ ឯកាយ បមទាយ ន ហិ អាលបេ។ លោកចិត្តមថនាតិ លោកស្ស ចិត្តឃាតិកា។ ទីបេ រក្ខសិគណោតិ យថា ទីបេ រក្ខសិគណោ មនុស្សវេសេន វាណិជេ ឧបលាបេត្វា អត្តនោ វសេ គតេ កត្វា ខាទតិ, ឯវំ ឥមាបិ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ អត្តនោ វសេ កត្វា សត្តេ មហាវិនាសំ បាបេន្តីតិ អត្ថោ។ វិនយោតិ អាចារោ។ សំវរោតិ មរិយាទោ។ បុរិសស្ស បាភតន្តិ ទុក្ខសម្ភតំ ធនំ គិលន្តិ នាសេន្តិ។

    Tattha sallapeti ‘‘sace mayā saddhiṃ sallapessasi, sīsaṃ te pātessāmī’’ti vatvā khaggaṃ ādāya ṭhitenāpi, ‘‘sallapitamatteyeva taṃ khāditvā jīvitavināsaṃ pāpessāmī’’ti dosinā hutvā ṭhitenāpi pisācena saddhiṃ sallape. ‘‘Upagataṃ ḍaṃsitvā nāsessāmī’’ti ṭhitaṃ uggatejaṃ uragampi āside. Eko pana hutvā raho ekāya pamadāya na hi ālape. Lokacittamathanāti lokassa cittaghātikā. Dīpe rakkhasigaṇoti yathā dīpe rakkhasigaṇo manussavesena vāṇije upalāpetvā attano vase gate katvā khādati, evaṃ imāpi pañcahi kāmaguṇehi attano vase katvā satte mahāvināsaṃ pāpentīti attho. Vinayoti ācāro. Saṃvaroti mariyādo. Purisassa pābhatanti dukkhasambhataṃ dhanaṃ gilanti nāsenti.

    អនិយតាតិ អនិយតចិត្តា។ លោណតោយវតិយន្តិ លោណតោយវន្តំ សមុទ្ទន្តិ អត្ថោ។ អាបកាតិ អាបគា, អយមេវ វា បាឋោ។ យថា សមុទ្ទំ នទិយោ ឱសរន្តិ, ឯវំ បមាទិនំ បមទាតិ អត្ថោ។ ឆន្ទសាតិ បេមេន។ រតិយាតិ បញ្ចកាមគុណរតិយា។ ធនេន វាតិ ធនហេតុ វា។ ជាតវេទសទិសន្តិ គុណសម្បត្តិយា អគ្គិមិវ ជលិតម្បិ។ រាគទោសវធិយោតិ កាមរាគទោសេហិ វធិកា។ រាគទោសគតិយោតិបិ បាឋោ។ ឱសរន្តីតិ ធនគហណត្ថាយ មធុរវចនេន តំ ពន្ធន្តិយោ ឧបគច្ឆន្តិ។ សធនន្តិ សធនា។ អយមេវ វា បាឋោ, វត្ថាលង្ការត្ថាយ កិញ្ចិ អត្តនោ ធនំ ទត្វាបិ ឱសរន្តីតិ អត្ថោ។ សហត្តនាតិ អត្តភាវេន សទ្ធិំ អត្តភាវម្បិ តស្សេវ បរិច្ចជន្តិយោ វិយ ហោន្តិ។ អតិវេឋយន្តីតិ ធនគហណត្ថាយ អតិវិយ វេឋេន្តិ បីឡេន្តិ។

    Aniyatāti aniyatacittā. Loṇatoyavatiyanti loṇatoyavantaṃ samuddanti attho. Āpakāti āpagā, ayameva vā pāṭho. Yathā samuddaṃ nadiyo osaranti, evaṃ pamādinaṃ pamadāti attho. Chandasāti pemena. Ratiyāti pañcakāmaguṇaratiyā. Dhanena vāti dhanahetu vā. Jātavedasadisanti guṇasampattiyā aggimiva jalitampi. Rāgadosavadhiyoti kāmarāgadosehi vadhikā. Rāgadosagatiyotipi pāṭho. Osarantīti dhanagahaṇatthāya madhuravacanena taṃ bandhantiyo upagacchanti. Sadhananti sadhanā. Ayameva vā pāṭho, vatthālaṅkāratthāya kiñci attano dhanaṃ datvāpi osarantīti attho. Sahattanāti attabhāvena saddhiṃ attabhāvampi tasseva pariccajantiyo viya honti. Ativeṭhayantīti dhanagahaṇatthāya ativiya veṭhenti pīḷenti.

    វិវិធេន ឆន្ទសាតិ នានាវិធេន អាការេន។ ចិត្រពិម្ពមុខិយោតិ អលង្ការវសេន ចិត្រសរីរា ចិត្រមុខិយោ ហុត្វា។ ឧហសន្តីតិ មហាហសិតំ ហសន្តិ។ បហសន្តីតិ មន្ទហសិតំ ហសន្តិ។ សម្ពរោវាតិ មាយាការបុរិសោ វិយ អសុរិន្ទោ វិយ ច ។ ទានវំវ ហទយន្តរស្សិតាតិ យថា ‘‘កុតោ នុ អាគច្ឆថ, ភោ, តយោ ជនា’’តិ ករណ្ឌកជាតកេ (ជា. ១.៩.៨៧ អាទយោ) ហទយន្តរនិស្សិតា អន្តោឧទរគតាបិ ទានវំ អតិចរិ, ឯវំ អតិចរន្តិ។ អរក្ខិតា ហេតាតិ ទីបេតិ។ ន ភាសតីតិ ន វិរោចតិ ហរិតចលោមសកស្សបកុសរាជានោ វិយ។ តេនាតិ តម្ហា អមិត្តេន កតា ព្យសនា អតិរេកតរំ ព្យសនន្តិ អត្ថោ។ អបេក្ខវាតិ សតណ្ហោ។

    Vividhena chandasāti nānāvidhena ākārena. Citrabimbamukhiyoti alaṅkāravasena citrasarīrā citramukhiyo hutvā. Uhasantīti mahāhasitaṃ hasanti. Pahasantīti mandahasitaṃ hasanti. Sambarovāti māyākārapuriso viya asurindo viya ca . Dānavaṃva hadayantarassitāti yathā ‘‘kuto nu āgacchatha, bho, tayo janā’’ti karaṇḍakajātake (jā. 1.9.87 ādayo) hadayantaranissitā antoudaragatāpi dānavaṃ aticari, evaṃ aticaranti. Arakkhitā hetāti dīpeti. Na bhāsatīti na virocati haritacalomasakassapakusarājāno viya. Tenāti tamhā amittena katā byasanā atirekataraṃ byasananti attho. Apekkhavāti sataṇho.

    កេសលូននខឆិន្នតជ្ជិតាតិ អាកឌ្ឍិត្វា លូនកេសា នខេហិ ឆិន្នគត្តា តជ្ជិតា បាទាទីហិ ច តាឡិតាវ ហុត្វា។ យោ កិលេសវសេន ឯតេបិ វិប្បការេ ករោតិ, តាទិសំ ហីនមេវ ឧបគតា នារិយោ រមន្តិ, ន ឯតេ វិប្បការេ បរិហរន្តិ, មធុរសមាចារេ កិំការណា តា ន រមន្តិ។ កុណបេវ មក្ខិកាតិ យស្មា ជេគុច្ឆហត្ថិកុណបាទិម្ហិ មក្ខិកា វិយ តា ហីនេយេវ រមន្តីតិ អត្ថោ។ ឱឌ្ឌិតន្តិ ន ឯតា ឥត្ថិយោ នាម, អថ ខោ ឥមេសុ ឋានេសុ នមុចិនោ កិលេសមារស្ស មិគបក្ខិគហណត្ថំ លុទ្ទកេហិ ឱឌ្ឌិតំ បាសញ្ច វាករញ្ចាតិ មញ្ញមានោ បញ្ញាចក្ខុមា បុរិសោ ទិព្ពមានុសិកេន សុខេន អត្ថិកោ បរិវជ្ជេយ្យ។

    Kesalūnanakhachinnatajjitāti ākaḍḍhitvā lūnakesā nakhehi chinnagattā tajjitā pādādīhi ca tāḷitāva hutvā. Yo kilesavasena etepi vippakāre karoti, tādisaṃ hīnameva upagatā nāriyo ramanti, na ete vippakāre pariharanti, madhurasamācāre kiṃkāraṇā tā na ramanti. Kuṇapeva makkhikāti yasmā jegucchahatthikuṇapādimhi makkhikā viya tā hīneyeva ramantīti attho. Oḍḍitanti na etā itthiyo nāma, atha kho imesu ṭhānesu namucino kilesamārassa migapakkhigahaṇatthaṃ luddakehi oḍḍitaṃ pāsañca vākarañcāti maññamāno paññācakkhumā puriso dibbamānusikena sukhena atthiko parivajjeyya.

    ឱស្សជិត្វាតិ ទេវមនុស្សេសុ មហាសម្បត្តិទាយកំ តបោគុណំ ឆឌ្ឌេត្វា។ យោតិ យោ បុរិសោ អនរិយេសុ អបរិសុទ្ធេសុ កាមគុណេសុ កាមរតិចរិតានិ អាចរតិ។ ទេវតាហិ និរយំ និមិស្សតីតិ សោ ទេវលោកេន បរិវត្តិត្វា និរយំ គណ្ហិស្សតិ។ ឆេទគាមិមណិយំវ វាណិជោតិ យថា ពាលវាណិជោ សតសហស្សគ្ឃភណ្ឌំ ទត្វា ឆេទគាមិមណិកំ គណ្ហាតិ, តថារូបោ អយំ ហោតីតិ អត្ថោ។ សោតិ សោ ឥត្ថីនំ វសំ គតោ។ អនិយតោតិ ឯត្តកំ នាម កាលំ អបាយេសុ បច្ចិស្សតីតិ អនិយតោ។ គឡាគឡន្តិ ទេវលោកា វា មនុស្សលោកា វា គឡិត្វា អបាយមេវ គច្ឆតីតិ អត្ថោ។ យថា កិំ? ទុដ្ឋគទ្រភរថោវ ឧប្បថេតិ, យថា កូដគទ្រភយុត្តរថោ មគ្គា ឱក្កមិត្វា ឧប្បថេយេវ គច្ឆតិ, តថា។ សត្តិសិម្ពលិវនន្តិ សត្តិសទិសេហិ កណ្ដកេហិ យុត្តំ អាយសំ សិម្ពលិវនំ។ បេតរាជវិសយន្តិ បេតវិសយញ្ច កាលកញ្ចិកអសុរវិសយញ្ច។

    Ossajitvāti devamanussesu mahāsampattidāyakaṃ tapoguṇaṃ chaḍḍetvā. Yoti yo puriso anariyesu aparisuddhesu kāmaguṇesu kāmaraticaritāni ācarati. Devatāhi nirayaṃ nimissatīti so devalokena parivattitvā nirayaṃ gaṇhissati. Chedagāmimaṇiyaṃva vāṇijoti yathā bālavāṇijo satasahassagghabhaṇḍaṃ datvā chedagāmimaṇikaṃ gaṇhāti, tathārūpo ayaṃ hotīti attho. Soti so itthīnaṃ vasaṃ gato. Aniyatoti ettakaṃ nāma kālaṃ apāyesu paccissatīti aniyato. Gaḷāgaḷanti devalokā vā manussalokā vā gaḷitvā apāyameva gacchatīti attho. Yathā kiṃ? Duṭṭhagadrabharathova uppatheti, yathā kūṭagadrabhayuttaratho maggā okkamitvā uppatheyeva gacchati, tathā. Sattisimbalivananti sattisadisehi kaṇṭakehi yuttaṃ āyasaṃ simbalivanaṃ. Petarājavisayanti petavisayañca kālakañcikaasuravisayañca.

    បមាទិនន្តិ បមត្តានំ។ តេ ហិ បមទាសុ បមត្តា តាសំ សម្បត្តីនំ មូលភូតំ កុសលំ ន ករោន្តិ, ឥតិ តេសំ បមទា សព្ពា តា នាសេន្តិ នាម។ បដិបាទយន្តីតិ តថាវិធំ បុរិសំ តា បមាទវសេនេវ អកុសលំ ការេត្វា ទុគ្គតិំ បដិបាទេន្តិ នាម។ សោណ្ណព្យម្ហនិលយាតិ សុវណ្ណមយវិមានវាសិនិយោ។ បមទាហនត្ថិកាតិ យេ បុរិសា បមទាហិ អនត្ថិកា ហុត្វា ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តិ។ កាមធាតុសមតិក្កមាតិ កាមធាតុសមតិក្កមា យា គតិ។ រូបធាតុយា ភាវោតិ យោ កាមធាតុសមតិក្កមគតិសង្ខាតោ រូបធាតុយា ភាវោ, សោ តេសំ ន ទុល្លភោ។ វីតរាគវិសយូបបត្តិ យាតិ យា វីតរាគវិសយេ សុទ្ធាវាសលោកេ ឧបបត្តិ, សាបិ តេសំ ន ទុល្លភាតិ អត្ថោ។ អច្ចន្តន្តិ អន្តាតីតំ អវិនាសធម្មំ។ អចលិតន្តិ កិលេសេហិ អកម្បិតំ។ និព្ពុតេហីតិ និព្ពុតកិលេសេហិ។ សុចិហីតិ សុចីហិ បរិសុទ្ធេហិ ឯវរូបំ និព្ពានំ ន ទុល្លភន្តិ។

    Pamādinanti pamattānaṃ. Te hi pamadāsu pamattā tāsaṃ sampattīnaṃ mūlabhūtaṃ kusalaṃ na karonti, iti tesaṃ pamadā sabbā tā nāsenti nāma. Paṭipādayantīti tathāvidhaṃ purisaṃ tā pamādavaseneva akusalaṃ kāretvā duggatiṃ paṭipādenti nāma. Soṇṇabyamhanilayāti suvaṇṇamayavimānavāsiniyo. Pamadāhanatthikāti ye purisā pamadāhi anatthikā hutvā brahmacariyaṃ caranti. Kāmadhātusamatikkamāti kāmadhātusamatikkamā yā gati. Rūpadhātuyā bhāvoti yo kāmadhātusamatikkamagatisaṅkhāto rūpadhātuyā bhāvo, so tesaṃ na dullabho. Vītarāgavisayūpapatti yāti yā vītarāgavisaye suddhāvāsaloke upapatti, sāpi tesaṃ na dullabhāti attho. Accantanti antātītaṃ avināsadhammaṃ. Acalitanti kilesehi akampitaṃ. Nibbutehīti nibbutakilesehi. Sucihīti sucīhi parisuddhehi evarūpaṃ nibbānaṃ na dullabhanti.

    ឯវំ មហាសត្តោ អមតមហានិព្ពានំ បាបេត្វា ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ។ ហិមវន្តេ កិន្នរមហោរគាទយោ អាកាសេ ឋិតា ទេវតា ច ‘‘អហោ ពុទ្ធលីលាយ កថិតា’’តិ សាធុការំ អទំសុ ។ អានន្ទោ គិជ្ឈរាជា នារទោ ទេវព្រាហ្មណោ បុណ្ណមុខោ ច ផុស្សកោកិលោ អត្តនោ អត្តនោ បរិសំ អាទាយ យថាឋានមេវ គមិំសុ។ មហាសត្តោបិ សកដ្ឋានមេវ គតោ។ ឥតរេ បន អន្តរន្តរា គន្ត្វា មហាសត្តស្ស សន្តិកេ ឱវាទំ គហេត្វា តស្មិំ ឱវាទេ ឋត្វា សគ្គបរាយណា អហេសុំ។

    Evaṃ mahāsatto amatamahānibbānaṃ pāpetvā desanaṃ niṭṭhāpesi. Himavante kinnaramahoragādayo ākāse ṭhitā devatā ca ‘‘aho buddhalīlāya kathitā’’ti sādhukāraṃ adaṃsu . Ānando gijjharājā nārado devabrāhmaṇo puṇṇamukho ca phussakokilo attano attano parisaṃ ādāya yathāṭhānameva gamiṃsu. Mahāsattopi sakaṭṭhānameva gato. Itare pana antarantarā gantvā mahāsattassa santike ovādaṃ gahetvā tasmiṃ ovāde ṭhatvā saggaparāyaṇā ahesuṃ.

    សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ជាតកំ សមោធានេន្តោ ឱសានគាថា អភាសិ –

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānento osānagāthā abhāsi –

    ៣៧០.

    370.

    ‘‘កុណាលោហំ តទា អាសិំ, ឧទាយី ផុស្សកោកិលោ;

    ‘‘Kuṇālohaṃ tadā āsiṃ, udāyī phussakokilo;

    អានន្ទោ គិជ្ឈរាជាសិ, សារិបុត្តោ ច នារទោ;

    Ānando gijjharājāsi, sāriputto ca nārado;

    បរិសា ពុទ្ធបរិសា, ឯវំ ធារេថ ជាតក’’ន្តិ។

    Parisā buddhaparisā, evaṃ dhāretha jātaka’’nti.

    តេ បន ភិក្ខូ គមនកាលេ សត្ថានុភាវេន គន្ត្វា អាគមនកាលេ អត្តនោ អត្តនោវ អានុភាវេន អាគតា។ តេសំ សត្ថា មហាវនេយេវ កម្មដ្ឋានំ កថេសិ។ សព្ពេបិ តេ តំ ទិវសមេវ អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ មហាទេវតាសមាគមោ អហោសិ។ អថស្ស ភគវា មហាសមយសុត្តំ (ទី. និ. ២.៣៣១ អាទយោ) កថេសិ។

    Te pana bhikkhū gamanakāle satthānubhāvena gantvā āgamanakāle attano attanova ānubhāvena āgatā. Tesaṃ satthā mahāvaneyeva kammaṭṭhānaṃ kathesi. Sabbepi te taṃ divasameva arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Mahādevatāsamāgamo ahosi. Athassa bhagavā mahāsamayasuttaṃ (dī. ni. 2.331 ādayo) kathesi.

    កុណាលជាតកវណ្ណនា ចតុត្ថា។

    Kuṇālajātakavaṇṇanā catutthā.




    Next: [៥៣៧] ៥. មហាសុតសោមជាតកវណ្ណនា • [537] 5. Mahāsutasomajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ជាតកបាឡិ • Jātakapāḷi / ៥៣៦. កុណាលជាតកំ • 536. Kuṇālajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact