Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā

    ५. कुण्डधानत्थेरगाथावण्णना

    5. Kuṇḍadhānattheragāthāvaṇṇanā

    पञ्‍च छिन्दे पञ्‍च जहेति आयस्मतो कुण्डधानत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सो किर पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे कुलगेहे उप्पन्‍नो वयप्पत्तो हेट्ठा वुत्तनयेनेव भगवन्तं उपसङ्कमित्वा धम्मं सुणन्तो सत्थारा एकं भिक्खुं पठमं सलाकं गण्हन्तानं अग्गट्ठाने ठपियमानं दिस्वा तं ठानन्तरं पत्थेत्वा तदनुरूपं पुञ्‍ञं करोन्तो विचरि। सो एकदिवसं पदुमुत्तरस्स भगवतो निरोधसमापत्तितो वुट्ठाय निसिन्‍नस्स मनोसिलाचुण्णपिञ्‍जरं महन्तं कदलिफलकण्णिकं उपनेसि, तं भगवा पटिग्गहेत्वा परिभुञ्‍जि। सो तेन पुञ्‍ञकम्मेन एकादसक्खत्तुं देवेसु देवरज्‍जं कारेसि। चतुवीसतिवारे राजा अहोसि चक्‍कवत्ती। एवं सो पुनप्पुनं पुञ्‍ञानि कत्वा अपरापरं देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपबुद्धकाले भुम्मदेवता हुत्वा निब्बत्ति। दीघायुकबुद्धानञ्‍च नाम न अन्वद्धमासिको उपोसथो होति। तथा हि विपस्सिस्स भगवतो छब्बस्सन्तरे छब्बस्सन्तरे उपोसथो अहोसि। कस्सपदसबलो पन छट्ठे छट्ठे मासे पातिमोक्खं ओसारेसि। तस्स पातिमोक्खस्स ओसारणकाले दिसावासिका द्वे सहायका भिक्खू ‘‘उपोसथं करिस्सामा’’ति गच्छन्ति।

    Pañcachinde pañca jaheti āyasmato kuṇḍadhānattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulagehe uppanno vayappatto heṭṭhā vuttanayeneva bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ suṇanto satthārā ekaṃ bhikkhuṃ paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapiyamānaṃ disvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā tadanurūpaṃ puññaṃ karonto vicari. So ekadivasaṃ padumuttarassa bhagavato nirodhasamāpattito vuṭṭhāya nisinnassa manosilācuṇṇapiñjaraṃ mahantaṃ kadaliphalakaṇṇikaṃ upanesi, taṃ bhagavā paṭiggahetvā paribhuñji. So tena puññakammena ekādasakkhattuṃ devesu devarajjaṃ kāresi. Catuvīsativāre rājā ahosi cakkavattī. Evaṃ so punappunaṃ puññāni katvā aparāparaṃ devamanussesu saṃsaranto kassapabuddhakāle bhummadevatā hutvā nibbatti. Dīghāyukabuddhānañca nāma na anvaddhamāsiko uposatho hoti. Tathā hi vipassissa bhagavato chabbassantare chabbassantare uposatho ahosi. Kassapadasabalo pana chaṭṭhe chaṭṭhe māse pātimokkhaṃ osāresi. Tassa pātimokkhassa osāraṇakāle disāvāsikā dve sahāyakā bhikkhū ‘‘uposathaṃ karissāmā’’ti gacchanti.

    अयं भुम्मदेवता चिन्तेसि – ‘‘इमेसं द्विन्‍नं भिक्खूनं मेत्ति अतिविय दळ्हा, किं नु खो, भेदके सति भिज्‍जेय्य, न भिज्‍जेय्या’’ति, सा तेसं ओकासं ओलोकयमाना तेसं अविदूरेनेव गच्छति। अथेको थेरो एकस्स हत्थे पत्तचीवरं दत्वा सरीरवळञ्‍जनत्थं उदकफासुकट्ठानं गन्त्वा धोतहत्थपादो हुत्वा गुम्बसमीपतो निक्खमति भुम्मदेवता तस्स थेरस्स पच्छतो उत्तमरूपा इत्थी हुत्वा केसे विधुनित्वा संविधाय सम्बन्धन्ती विय पिट्ठियं पंसुं पुञ्छमाना विय साटकं संविधाय निवासयमाना विय च हुत्वा थेरस्स पदानुपदिका हुत्वा गुम्बतो निक्खन्ता। एकमन्ते ठितो सहायकत्थेरो तं कारणं दिस्वाव दोमनस्सजातो ‘‘नट्ठो दानि मे इमिना भिक्खुना सद्धिं दीघरत्तानुगतो सिनेहो, सचाहं एवंविधभावं जानेय्यं, एत्तकं अद्धानं इमिना सद्धिं विस्सासं न करेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा आगच्छन्तस्सेवस्स, ‘‘हन्दावुसो, तुय्हं पत्तचीवरं, तादिसेन पापेन सद्धिं एकमग्गं नागच्छामी’’ति आह। तं कथं सुत्वा तस्स लज्‍जिभिक्खुनो हदयं तिखिणसत्तिं गहेत्वा विद्धं विय अहोसि। ततो नं आह – ‘‘आवुसो, किं नामेतं वदसि, अहं एत्तकं कालं दुक्‍कटमत्तम्पि आपत्तिं न जानामि। त्वं पन मं अज्‍ज ‘पापो’ति वदसि, किं ते दिट्ठ’’न्ति। ‘‘किं अञ्‍ञेन दिट्ठेन, किं त्वं एवंविधेन अलङ्कतपटियत्तेन मातुगामेन सद्धिं एकट्ठाने हुत्वा निक्खन्तो’’ति। ‘‘नत्थेतं, आवुसो, मय्हं, नाहं एवरूपं मातुगामं पस्सामी’’ति। तस्स यावततियं कथेन्तस्सापि इतरो थेरो कथं असद्दहित्वा अत्तना दिट्ठकारणंयेव भूतत्तं कत्वा गण्हन्तो तेन सद्धिं एकमग्गेन अगन्त्वा अञ्‍ञेन मग्गेन सत्थु सन्तिकं गतो। इतरोपि भिक्खु अञ्‍ञेन मग्गेन सत्थु सन्तिकंयेव गतो।

    Ayaṃ bhummadevatā cintesi – ‘‘imesaṃ dvinnaṃ bhikkhūnaṃ metti ativiya daḷhā, kiṃ nu kho, bhedake sati bhijjeyya, na bhijjeyyā’’ti, sā tesaṃ okāsaṃ olokayamānā tesaṃ avidūreneva gacchati. Atheko thero ekassa hatthe pattacīvaraṃ datvā sarīravaḷañjanatthaṃ udakaphāsukaṭṭhānaṃ gantvā dhotahatthapādo hutvā gumbasamīpato nikkhamati bhummadevatā tassa therassa pacchato uttamarūpā itthī hutvā kese vidhunitvā saṃvidhāya sambandhantī viya piṭṭhiyaṃ paṃsuṃ puñchamānā viya sāṭakaṃ saṃvidhāya nivāsayamānā viya ca hutvā therassa padānupadikā hutvā gumbato nikkhantā. Ekamante ṭhito sahāyakatthero taṃ kāraṇaṃ disvāva domanassajāto ‘‘naṭṭho dāni me iminā bhikkhunā saddhiṃ dīgharattānugato sineho, sacāhaṃ evaṃvidhabhāvaṃ jāneyyaṃ, ettakaṃ addhānaṃ iminā saddhiṃ vissāsaṃ na kareyya’’nti cintetvā āgacchantassevassa, ‘‘handāvuso, tuyhaṃ pattacīvaraṃ, tādisena pāpena saddhiṃ ekamaggaṃ nāgacchāmī’’ti āha. Taṃ kathaṃ sutvā tassa lajjibhikkhuno hadayaṃ tikhiṇasattiṃ gahetvā viddhaṃ viya ahosi. Tato naṃ āha – ‘‘āvuso, kiṃ nāmetaṃ vadasi, ahaṃ ettakaṃ kālaṃ dukkaṭamattampi āpattiṃ na jānāmi. Tvaṃ pana maṃ ajja ‘pāpo’ti vadasi, kiṃ te diṭṭha’’nti. ‘‘Kiṃ aññena diṭṭhena, kiṃ tvaṃ evaṃvidhena alaṅkatapaṭiyattena mātugāmena saddhiṃ ekaṭṭhāne hutvā nikkhanto’’ti. ‘‘Natthetaṃ, āvuso, mayhaṃ, nāhaṃ evarūpaṃ mātugāmaṃ passāmī’’ti. Tassa yāvatatiyaṃ kathentassāpi itaro thero kathaṃ asaddahitvā attanā diṭṭhakāraṇaṃyeva bhūtattaṃ katvā gaṇhanto tena saddhiṃ ekamaggena agantvā aññena maggena satthu santikaṃ gato. Itaropi bhikkhu aññena maggena satthu santikaṃyeva gato.

    ततो भिक्खुसङ्घस्स उपोसथागारं पविसनवेलाय सो भिक्खु तं भिक्खुं उपोसथग्गे सञ्‍जानित्वा, ‘‘इमस्मिं उपोसथग्गे एवरूपो नाम पापभिक्खु अत्थि, नाहं तेन सद्धिं उपोसथं करिस्सामी’’ति निक्खमित्वा बहि अट्ठासि। अथ भुम्मदेवता ‘‘भारियं मया कम्मं कत’’न्ति महल्‍लकउपासकवण्णेन तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘कस्मा, भन्ते, अय्यो इमस्मिं ठाने ठितो’’ति आह। ‘‘उपासक, इमं उपोसथग्गं एको पापभिक्खु पविट्ठो, ‘नाहं तेन सद्धिं उपोसथं करोमी’ति बहि ठितोम्ही’’ति। ‘‘भन्ते, मा एवं गण्हथ, परिसुद्धसीलो एस भिक्खु। तुम्हेहि दिट्ठमातुगामो नाम अहं, मया तुम्हाकं वीमंसनत्थाय ‘दळ्हा नु खो इमेसं थेरानं मेत्ति, नो दळ्हा’ति भिज्‍जनाभिज्‍जनभावं ओलोकेन्तेन तं कम्मं कत’’न्ति। ‘‘को पन, त्वं सप्पुरिसा’’ति? ‘‘अहं एका भुम्मदेवता, भन्ते’’ति देवपुत्तो कथेन्तो दिब्बानुभावेन ठत्वा थेरस्स पादेसु निपतित्वा ‘‘मय्हं, भन्ते, खमथ, एतं दोसं थेरो न जानाति, उपोसथं करोथा’’ति थेरं याचित्वा उपोसथग्गं पवेसेसि। सो थेरो उपोसथं ताव एकट्ठाने अकासि, मित्तसन्थववसेन पन पुन तेन सद्धिं न एकट्ठाने अहोसीति। इमस्स थेरस्स कम्मं न कथीयति, चुदितकत्थेरो पन अपरापरं विपस्सनाय कम्मं करोन्तो अरहत्तं पापुणि।

    Tato bhikkhusaṅghassa uposathāgāraṃ pavisanavelāya so bhikkhu taṃ bhikkhuṃ uposathagge sañjānitvā, ‘‘imasmiṃ uposathagge evarūpo nāma pāpabhikkhu atthi, nāhaṃ tena saddhiṃ uposathaṃ karissāmī’’ti nikkhamitvā bahi aṭṭhāsi. Atha bhummadevatā ‘‘bhāriyaṃ mayā kammaṃ kata’’nti mahallakaupāsakavaṇṇena tassa santikaṃ gantvā ‘‘kasmā, bhante, ayyo imasmiṃ ṭhāne ṭhito’’ti āha. ‘‘Upāsaka, imaṃ uposathaggaṃ eko pāpabhikkhu paviṭṭho, ‘nāhaṃ tena saddhiṃ uposathaṃ karomī’ti bahi ṭhitomhī’’ti. ‘‘Bhante, mā evaṃ gaṇhatha, parisuddhasīlo esa bhikkhu. Tumhehi diṭṭhamātugāmo nāma ahaṃ, mayā tumhākaṃ vīmaṃsanatthāya ‘daḷhā nu kho imesaṃ therānaṃ metti, no daḷhā’ti bhijjanābhijjanabhāvaṃ olokentena taṃ kammaṃ kata’’nti. ‘‘Ko pana, tvaṃ sappurisā’’ti? ‘‘Ahaṃ ekā bhummadevatā, bhante’’ti devaputto kathento dibbānubhāvena ṭhatvā therassa pādesu nipatitvā ‘‘mayhaṃ, bhante, khamatha, etaṃ dosaṃ thero na jānāti, uposathaṃ karothā’’ti theraṃ yācitvā uposathaggaṃ pavesesi. So thero uposathaṃ tāva ekaṭṭhāne akāsi, mittasanthavavasena pana puna tena saddhiṃ na ekaṭṭhāne ahosīti. Imassa therassa kammaṃ na kathīyati, cuditakatthero pana aparāparaṃ vipassanāya kammaṃ karonto arahattaṃ pāpuṇi.

    भुम्मदेवता तस्स कम्मस्स निस्सन्देन एकं बुद्धन्तरं अपायभयतो न मुच्‍चित्थ। सचे पन किस्मिञ्‍चि काले मनुस्सत्तं आगच्छति, अञ्‍ञेन येन केनचि कतो दोसो तस्सेव उपरि पतति। सो अम्हाकं भगवतो काले सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति। ‘‘धानमाणवो’’तिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा महल्‍लककाले सत्थु धम्मदेसनं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि, तस्स उपसम्पन्‍नदिवसतो पट्ठाय एका अलङ्कतपटियत्ता इत्थी तस्मिं गामं पविसन्ते सद्धिंयेव गामं पविसति, निक्खमन्ते निक्खमति। विहारं पविसन्तेपि सद्धिं पविसति, तिट्ठन्तेपि तिट्ठतीति एवं निच्‍चानुबन्धा पञ्‍ञायति। थेरो तं न पस्सति। तस्स पुन पुरिमकम्मनिस्सन्देन सा अञ्‍ञेसं उपट्ठाति। गामे यागुं भिक्खञ्‍च ददमाना इत्थियो ‘‘भन्ते, अयं एको यागुउळुङ्को तुम्हाकं, एको इमिस्सा अम्हाकं सहायिकाया’’ति परिहासं करोन्ति। थेरस्स महती विहेसा होति। विहारगतम्पि नं सामणेरा चेव दहरा भिक्खू च परिवारेत्वा ‘‘धानो कोण्डो जातो’’ति परिहासं करोन्ति। अथस्स तेनेव कारणेन कुण्डधानत्थेरोति नामं जातं। सो उट्ठाय समुट्ठाय तेहि करियमानं केळिं सहितुं असक्‍कोन्तो उम्मादं गहेत्वा ‘‘तुम्हे कोण्डा, तुम्हाकं उपज्झायो कोण्डो, आचरियो कोण्डो’’ति वदति। अथ नं सत्थु आरोचेसुं ‘‘कुण्डधानो, भन्ते, दहरसामणेरेहि सद्धिं एवं फरुसवाचं वदती’’ति। सत्था तं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘सच्‍चं किर त्वं, धान, सामणेरेहि सद्धिं फरुसवाचं वदसी’’ति वत्वा तेन ‘‘सच्‍चं भगवा’’ति वुत्ते ‘‘कस्मा एवं वदेसी’’ति आह। ‘‘भन्ते, निबद्धं विहेसं असहन्तो एवं कथेमी’’ति। ‘‘त्वं पुब्बे कतकम्मं यावज्‍जदिवसा जीरापेतुं न सक्‍कोसि, पुन एवरूपं फरुसं मावदी भिक्खू’’ति वत्वा आह –

    Bhummadevatā tassa kammassa nissandena ekaṃ buddhantaraṃ apāyabhayato na muccittha. Sace pana kismiñci kāle manussattaṃ āgacchati, aññena yena kenaci kato doso tasseva upari patati. So amhākaṃ bhagavato kāle sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti. ‘‘Dhānamāṇavo’’tissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto tayo vede uggaṇhitvā mahallakakāle satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji, tassa upasampannadivasato paṭṭhāya ekā alaṅkatapaṭiyattā itthī tasmiṃ gāmaṃ pavisante saddhiṃyeva gāmaṃ pavisati, nikkhamante nikkhamati. Vihāraṃ pavisantepi saddhiṃ pavisati, tiṭṭhantepi tiṭṭhatīti evaṃ niccānubandhā paññāyati. Thero taṃ na passati. Tassa puna purimakammanissandena sā aññesaṃ upaṭṭhāti. Gāme yāguṃ bhikkhañca dadamānā itthiyo ‘‘bhante, ayaṃ eko yāguuḷuṅko tumhākaṃ, eko imissā amhākaṃ sahāyikāyā’’ti parihāsaṃ karonti. Therassa mahatī vihesā hoti. Vihāragatampi naṃ sāmaṇerā ceva daharā bhikkhū ca parivāretvā ‘‘dhāno koṇḍo jāto’’ti parihāsaṃ karonti. Athassa teneva kāraṇena kuṇḍadhānattheroti nāmaṃ jātaṃ. So uṭṭhāya samuṭṭhāya tehi kariyamānaṃ keḷiṃ sahituṃ asakkonto ummādaṃ gahetvā ‘‘tumhe koṇḍā, tumhākaṃ upajjhāyo koṇḍo, ācariyo koṇḍo’’ti vadati. Atha naṃ satthu ārocesuṃ ‘‘kuṇḍadhāno, bhante, daharasāmaṇerehi saddhiṃ evaṃ pharusavācaṃ vadatī’’ti. Satthā taṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, dhāna, sāmaṇerehi saddhiṃ pharusavācaṃ vadasī’’ti vatvā tena ‘‘saccaṃ bhagavā’’ti vutte ‘‘kasmā evaṃ vadesī’’ti āha. ‘‘Bhante, nibaddhaṃ vihesaṃ asahanto evaṃ kathemī’’ti. ‘‘Tvaṃ pubbe katakammaṃ yāvajjadivasā jīrāpetuṃ na sakkosi, puna evarūpaṃ pharusaṃ māvadī bhikkhū’’ti vatvā āha –

    ‘‘मावोच फरुसं कञ्‍चि, वुत्ता पटिवदेय्यु तं।

    ‘‘Māvoca pharusaṃ kañci, vuttā paṭivadeyyu taṃ;

    दुक्खा हि सारम्भकथा, पटिदण्डा फुसेय्यु तं॥

    Dukkhā hi sārambhakathā, paṭidaṇḍā phuseyyu taṃ.

    ‘‘सचे नेरेसि अत्तानं, कंसो उपहतो यथा।

    ‘‘Sace neresi attānaṃ, kaṃso upahato yathā;

    एस पत्तोसि निब्बानं, सारम्भो ते न विज्‍जती’’ति॥ (ध॰ प॰ १३३-१३४)।

    Esa pattosi nibbānaṃ, sārambho te na vijjatī’’ti. (dha. pa. 133-134);

    इमञ्‍च पन तस्स थेरस्स मातुगामेन सद्धिं विचरणभावं कोसलरञ्‍ञोपि कथयिंसु। राजा ‘‘गच्छथ, भणे, वीमंसथा’’ति पेसेत्वा सयम्पि मन्देनेव परिवारेन थेरस्स वसनट्ठानं गन्त्वा एकमन्ते ओलोकेन्तो अट्ठासि। तस्मिं खणे थेरो सूचिकम्मं करोन्तो निसिन्‍नो होति, सापि इत्थी अविदूरे ठाने ठिता विय पञ्‍ञायति। राजा दिस्वा ‘‘अत्थिदं कारण’’न्ति तस्सा ठितट्ठानं अगमासि। सा तस्मिं आगच्छन्ते थेरस्स वसनपण्णसालं पविट्ठा विय अहोसि। राजापि ताय सद्धिं तमेव पण्णसालं पविसित्वा सब्बत्थ ओलोकेन्तो अदिस्वा ‘‘नायं मातुगामो, थेरस्स एको कम्मविपाको’’ति सञ्‍ञं कत्वा पठमं थेरस्स समीपेन गच्छन्तोपि थेरं अवन्दित्वा तस्स कारणस्स अभूतभावं ञत्वा आगम्म थेरं वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्‍नो ‘‘कच्‍चि, भन्ते, पिण्डकेन न किलमथा’’ति पुच्छि। थेरो ‘‘वट्टति, महाराजा’’ति आह। ‘‘जानामहं, भन्ते, अय्यस्स कथं, एवरूपेन परिक्‍किलेसेन सद्धिं चरन्तानं तुम्हाकं के नाम पसीदिस्सन्ति, इतो पट्ठाय वो कत्थचि गमनकिच्‍चं नत्थि, अहं चतूहि पच्‍चयेहि तुम्हे उपट्ठहिस्सामि, तुम्हे योनिसो मनसिकारे मा पमज्‍जित्था’’ति निबद्धभिक्खं पट्ठपेसि। थेरो राजानं उपत्थम्भकं लभित्वा भोजनसप्पायेन एकग्गचित्तो हुत्वा विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। ततो पट्ठाय सा इत्थी अन्तरधायि।

    Imañca pana tassa therassa mātugāmena saddhiṃ vicaraṇabhāvaṃ kosalaraññopi kathayiṃsu. Rājā ‘‘gacchatha, bhaṇe, vīmaṃsathā’’ti pesetvā sayampi mandeneva parivārena therassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā ekamante olokento aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe thero sūcikammaṃ karonto nisinno hoti, sāpi itthī avidūre ṭhāne ṭhitā viya paññāyati. Rājā disvā ‘‘atthidaṃ kāraṇa’’nti tassā ṭhitaṭṭhānaṃ agamāsi. Sā tasmiṃ āgacchante therassa vasanapaṇṇasālaṃ paviṭṭhā viya ahosi. Rājāpi tāya saddhiṃ tameva paṇṇasālaṃ pavisitvā sabbattha olokento adisvā ‘‘nāyaṃ mātugāmo, therassa eko kammavipāko’’ti saññaṃ katvā paṭhamaṃ therassa samīpena gacchantopi theraṃ avanditvā tassa kāraṇassa abhūtabhāvaṃ ñatvā āgamma theraṃ vanditvā ekamantaṃ nisinno ‘‘kacci, bhante, piṇḍakena na kilamathā’’ti pucchi. Thero ‘‘vaṭṭati, mahārājā’’ti āha. ‘‘Jānāmahaṃ, bhante, ayyassa kathaṃ, evarūpena parikkilesena saddhiṃ carantānaṃ tumhākaṃ ke nāma pasīdissanti, ito paṭṭhāya vo katthaci gamanakiccaṃ natthi, ahaṃ catūhi paccayehi tumhe upaṭṭhahissāmi, tumhe yoniso manasikāre mā pamajjitthā’’ti nibaddhabhikkhaṃ paṭṭhapesi. Thero rājānaṃ upatthambhakaṃ labhitvā bhojanasappāyena ekaggacitto hutvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tato paṭṭhāya sā itthī antaradhāyi.

    तदा महासुभद्दा उग्गनगरे मिच्छादिट्ठिककुले वसमाना ‘‘सत्था मं अनुकम्पतू’’ति उपोसथं अधिट्ठाय निरामगन्धा हुत्वा उपरिपासादतले ठिता ‘‘इमानि पुप्फानि अन्तरे अट्ठत्वा दसबलस्स मत्थके वितानं हुत्वा तिट्ठन्तु, दसबलो इमाय सञ्‍ञाय स्वे पञ्‍चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं मय्हं भिक्खं गण्हतू’’ति सच्‍चकिरियं कत्वा अट्ठ सुमनपुप्फमुट्ठियो विस्सज्‍जेसि। पुप्फानि गन्त्वा धम्मदेसनावेलाय सत्थु मत्थके वितानं हुत्वा अट्ठंसु। सत्था तं सुमनपुप्फवितानं दिस्वा चित्तेनेव सुभद्दाय भिक्खं अधिवासेत्वा पुनदिवसे अरुणे उट्ठिते आनन्दत्थेरं आह – ‘‘आनन्द, मयं अज्‍ज दूरं भिक्खाचारं गमिस्साम, पुथुज्‍जनानं अदत्वा अरियानंयेव सलाकं देही’’ति। थेरो भिक्खूनं आरोचेसि – ‘‘आवुसो, सत्था अज्‍ज दूरं भिक्खाचारं गमिस्सति, पुथुज्‍जना मा गण्हन्तु, अरियाव सलाकं गण्हन्तू’’ति। कुण्डधानत्थेरो ‘‘आहर, आवुसो सलाक’’न्ति पठमंयेव हत्थं पसारेसि। आनन्दो ‘‘सत्था तादिसानं भिक्खूनं सलाकं न दापेति, अरियानंयेव दापेती’’ति वितक्‍कं उप्पादेत्वा गन्त्वा सत्थु आरोचेसि। सत्था ‘‘आहरापेन्तस्स सलाकं देही’’ति आह। थेरो चिन्तेसि – ‘‘सचे कुण्डधानस्स सलाका दातुं न युत्ता, अथ सत्था पटिबाहेय्य, भविस्सति एत्थ कारण’’न्ति ‘‘कुण्डधानस्स सलाकं दस्सामी’’ति गमनं अभिनीहरि। कुण्डधानो तस्स पुरे आगमना एव अभिञ्‍ञापादकं चतुत्थज्झानं समापज्‍जित्वा इद्धिया आकासे ठत्वा ‘‘आहरावुसो, आनन्द, सत्था मं जानाति, मादिसं भिक्खुं पठमं सलाकं गण्हन्तं न सत्था निवारेती’’ति हत्थं पसारेत्वा सलाकं गण्हि। सत्था तं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं इमस्मिं सासने पठमं सलाकं गण्हन्तानं अग्गट्ठाने ठपेसि। यस्मा अयं थेरो राजानं उपत्थम्भकं लभित्वा सप्पायाहारलाभेन समाहितचित्तो विपस्सनाय कम्मं करोन्तो उपनिस्सयसम्पन्‍नताय छळभिञ्‍ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.४.१-१६) –

    Tadā mahāsubhaddā ugganagare micchādiṭṭhikakule vasamānā ‘‘satthā maṃ anukampatū’’ti uposathaṃ adhiṭṭhāya nirāmagandhā hutvā uparipāsādatale ṭhitā ‘‘imāni pupphāni antare aṭṭhatvā dasabalassa matthake vitānaṃ hutvā tiṭṭhantu, dasabalo imāya saññāya sve pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ mayhaṃ bhikkhaṃ gaṇhatū’’ti saccakiriyaṃ katvā aṭṭha sumanapupphamuṭṭhiyo vissajjesi. Pupphāni gantvā dhammadesanāvelāya satthu matthake vitānaṃ hutvā aṭṭhaṃsu. Satthā taṃ sumanapupphavitānaṃ disvā citteneva subhaddāya bhikkhaṃ adhivāsetvā punadivase aruṇe uṭṭhite ānandattheraṃ āha – ‘‘ānanda, mayaṃ ajja dūraṃ bhikkhācāraṃ gamissāma, puthujjanānaṃ adatvā ariyānaṃyeva salākaṃ dehī’’ti. Thero bhikkhūnaṃ ārocesi – ‘‘āvuso, satthā ajja dūraṃ bhikkhācāraṃ gamissati, puthujjanā mā gaṇhantu, ariyāva salākaṃ gaṇhantū’’ti. Kuṇḍadhānatthero ‘‘āhara, āvuso salāka’’nti paṭhamaṃyeva hatthaṃ pasāresi. Ānando ‘‘satthā tādisānaṃ bhikkhūnaṃ salākaṃ na dāpeti, ariyānaṃyeva dāpetī’’ti vitakkaṃ uppādetvā gantvā satthu ārocesi. Satthā ‘‘āharāpentassa salākaṃ dehī’’ti āha. Thero cintesi – ‘‘sace kuṇḍadhānassa salākā dātuṃ na yuttā, atha satthā paṭibāheyya, bhavissati ettha kāraṇa’’nti ‘‘kuṇḍadhānassa salākaṃ dassāmī’’ti gamanaṃ abhinīhari. Kuṇḍadhāno tassa pure āgamanā eva abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ samāpajjitvā iddhiyā ākāse ṭhatvā ‘‘āharāvuso, ānanda, satthā maṃ jānāti, mādisaṃ bhikkhuṃ paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantaṃ na satthā nivāretī’’ti hatthaṃ pasāretvā salākaṃ gaṇhi. Satthā taṃ aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ imasmiṃ sāsane paṭhamaṃ salākaṃ gaṇhantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Yasmā ayaṃ thero rājānaṃ upatthambhakaṃ labhitvā sappāyāhāralābhena samāhitacitto vipassanāya kammaṃ karonto upanissayasampannatāya chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.4.1-16) –

    ‘‘सत्ताहं पटिसल्‍लीनं, सयम्भुं अग्गपुग्गलं।

    ‘‘Sattāhaṃ paṭisallīnaṃ, sayambhuṃ aggapuggalaṃ;

    पसन्‍नचित्तो सुमनो, बुद्धसेट्ठं उपट्ठहिं॥

    Pasannacitto sumano, buddhaseṭṭhaṃ upaṭṭhahiṃ.

    ‘‘वुट्ठितं कालमञ्‍ञाय, पदुमुत्तरं महामुनिं।

    ‘‘Vuṭṭhitaṃ kālamaññāya, padumuttaraṃ mahāmuniṃ;

    महन्तिं कदलीकण्णिं, गहेत्वा उपगच्छहं॥

    Mahantiṃ kadalīkaṇṇiṃ, gahetvā upagacchahaṃ.

    ‘‘पटिग्गहेत्वा भगवा, सब्बञ्‍ञू लोकनायको।

    ‘‘Paṭiggahetvā bhagavā, sabbaññū lokanāyako;

    मम चित्तं पसादेन्तो, परिभुञ्‍जि महामुनि॥

    Mama cittaṃ pasādento, paribhuñji mahāmuni.

    ‘‘परिभुञ्‍जित्वा सम्बुद्धो, सत्थवाहो अनुत्तरो।

    ‘‘Paribhuñjitvā sambuddho, satthavāho anuttaro;

    सकासने निसीदित्वा, इमा गाथा अभासथ॥

    Sakāsane nisīditvā, imā gāthā abhāsatha.

    ‘‘ये च सन्ति समितारो, यक्खा इमम्हि पब्बते।

    ‘‘Ye ca santi samitāro, yakkhā imamhi pabbate;

    अरञ्‍ञे भूतभब्यानि, सुणन्तु वचनं मम॥

    Araññe bhūtabhabyāni, suṇantu vacanaṃ mama.

    ‘‘यो सो बुद्धं उपट्ठासि, मिगराजंव केसरिं।

    ‘‘Yo so buddhaṃ upaṭṭhāsi, migarājaṃva kesariṃ;

    तमहं कित्तयिस्सामि, सुणाथ मम भासतो॥

    Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.

    ‘‘एकादसञ्‍चक्खत्तुं सो, देवराजा भविस्सति।

    ‘‘Ekādasañcakkhattuṃ so, devarājā bhavissati;

    चतुवीसतिक्खत्तुञ्‍च, चक्‍कवत्ती भविस्सति॥

    Catuvīsatikkhattuñca, cakkavattī bhavissati.

    ‘‘कप्पसतसहस्सम्हि, ओक्‍काककुलसम्भवो।

    ‘‘Kappasatasahassamhi, okkākakulasambhavo;

    गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥

    Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.

    ‘‘अक्‍कोसित्वान समणे, सीलवन्ते अनासवे।

    ‘‘Akkositvāna samaṇe, sīlavante anāsave;

    पापकम्मविपाकेन, नामधेय्यं लभिस्सति॥

    Pāpakammavipākena, nāmadheyyaṃ labhissati.

    ‘‘तस्स धम्मे सुदायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।

    ‘‘Tassa dhamme sudāyādo, oraso dhammanimmito;

    कुण्डधानोति नामेन, सावको सो भविस्सति॥

    Kuṇḍadhānoti nāmena, sāvako so bhavissati.

    ‘‘पविवेकमनुयुत्तो, झायी झानरतो अहं।

    ‘‘Pavivekamanuyutto, jhāyī jhānarato ahaṃ;

    तोसयित्वान सत्थारं, विहरामि अनासवो॥

    Tosayitvāna satthāraṃ, viharāmi anāsavo.

    ‘‘सावकेहि परिवुतो, भिक्खुसङ्घपुरक्खतो।

    ‘‘Sāvakehi parivuto, bhikkhusaṅghapurakkhato;

    भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, सलाकं गाहयी जिनो॥

    Bhikkhusaṅghe nisīditvā, salākaṃ gāhayī jino.

    ‘‘एकंसं चीवरं कत्वा, वन्दित्वा लोकनायकं।

    ‘‘Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā, vanditvā lokanāyakaṃ;

    वदतं वरस्स पुरतो, पठमं अग्गहेसहं॥

    Vadataṃ varassa purato, paṭhamaṃ aggahesahaṃ.

    ‘‘तेन कम्मेन भगवा, दससहस्सिकम्पको।

    ‘‘Tena kammena bhagavā, dasasahassikampako;

    भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, अग्गट्ठाने ठपेसि मं॥

    Bhikkhusaṅghe nisīditvā, aggaṭṭhāne ṭhapesi maṃ.

    ‘‘वीरियं मे धुरधोरय्हं, योगक्खेमाधिवाहनं।

    ‘‘Vīriyaṃ me dhuradhorayhaṃ, yogakkhemādhivāhanaṃ;

    धारेमि अन्तिमं देहं, सम्मासम्बुद्धसासने॥

    Dhāremi antimaṃ dehaṃ, sammāsambuddhasāsane.

    ‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥

    ‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.

    एवंभूतस्सपि इमस्स थेरस्स गुणे अजानन्ता ये पुथुज्‍जना भिक्खू तदा पठमं सलाकग्गहणे ‘‘किं नु खो एत’’न्ति समचिन्तेसुं। तेसं विमतिविधमनत्थं थेरो आकासं अब्भुग्गन्त्वा इद्धिपाटिहारियं दस्सेत्वा अञ्‍ञापदेसेन अञ्‍ञं ब्याकरोन्तो ‘‘पञ्‍च छिन्दे’’ति गाथं अभासि।

    Evaṃbhūtassapi imassa therassa guṇe ajānantā ye puthujjanā bhikkhū tadā paṭhamaṃ salākaggahaṇe ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti samacintesuṃ. Tesaṃ vimatividhamanatthaṃ thero ākāsaṃ abbhuggantvā iddhipāṭihāriyaṃ dassetvā aññāpadesena aññaṃ byākaronto ‘‘pañca chinde’’ti gāthaṃ abhāsi.

    १५. तत्थ पञ्‍च छिन्देति अपायूपपत्तिनिब्बत्तनकानि पञ्‍चोरम्भागियानि संयोजनानि पादे बन्धनरज्‍जुकं विय पुरिसो सत्थेन हेट्ठिममग्गत्तयेन छिन्देय्य पजहेय्य। पञ्‍च जहेति उपरिदेवलोकूपपत्तिहेतुभूतानि पञ्‍चुद्धम्भागियसंयोजनानि पुरिसो गीवाय बन्धनरज्‍जुकं विय अरहत्तमग्गेन जहेय्य, छिन्देय्य वाति अत्थो। पञ्‍च चुत्तरि भावयेति तेसंयेव उद्धम्भागियसंयोजनानं पहानाय सद्धादीनि पञ्‍चिन्द्रियानि उत्तरि अनागामिमग्गाधिगमतो उपरि भावेय्य अग्गमग्गाधिगमवसेन वड्ढेय्य। पञ्‍चसङ्गातिगोति एवंभूतो पन पञ्‍चन्‍नं रागदोसमोहमानदिट्ठिसङ्गानं अतिक्‍कमनेन पहानेन पञ्‍चसङ्गातिगो हुत्वा। भिक्खु ओघतिण्णोति वुच्‍चतीति सब्बथा भिन्‍नकिलेसताय भिक्खूति, कामभवदिट्ठिअविज्‍जोघे तरित्वा तेसं पारभूते निब्बाने ठितोति च वुच्‍चतीति अत्थो।

    15. Tattha pañca chindeti apāyūpapattinibbattanakāni pañcorambhāgiyāni saṃyojanāni pāde bandhanarajjukaṃ viya puriso satthena heṭṭhimamaggattayena chindeyya pajaheyya. Pañca jaheti uparidevalokūpapattihetubhūtāni pañcuddhambhāgiyasaṃyojanāni puriso gīvāya bandhanarajjukaṃ viya arahattamaggena jaheyya, chindeyya vāti attho. Pañca cuttari bhāvayeti tesaṃyeva uddhambhāgiyasaṃyojanānaṃ pahānāya saddhādīni pañcindriyāni uttari anāgāmimaggādhigamato upari bhāveyya aggamaggādhigamavasena vaḍḍheyya. Pañcasaṅgātigoti evaṃbhūto pana pañcannaṃ rāgadosamohamānadiṭṭhisaṅgānaṃ atikkamanena pahānena pañcasaṅgātigo hutvā. Bhikkhuoghatiṇṇoti vuccatīti sabbathā bhinnakilesatāya bhikkhūti, kāmabhavadiṭṭhiavijjoghe taritvā tesaṃ pārabhūte nibbāne ṭhitoti ca vuccatīti attho.

    कुण्डधानत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।

    Kuṇḍadhānattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ५. कुण्डधानत्थेरगाथा • 5. Kuṇḍadhānattheragāthā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact