| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१०९] ९. कुण्डकपूवजातकवण्णना
[109] 9. Kuṇḍakapūvajātakavaṇṇanā
यथन्नो पुरिसो होतीति इदं सत्था सावत्थियं विहरन्तो महादुग्गतं आरब्भ कथेसि। सावत्थियञ्हि कदाचि एकमेव कुलं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दानं देति, कदाचि तीणि चत्तारि एकतो हुत्वा, कदाचि गणबन्धनेन, कदाचि वीथिसभागेन, कदाचि सकलनगरं छन्दकं संहरित्वा। तदा पन वीथिभत्तं नाम अहोसि। अथ मनुस्सा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स यागुं दत्वा ‘‘खज्जकं आहरथा’’ति आहंसु। तदा पनेको परेसं भतिकारको दुग्गतमनुस्सो तस्सं वीथियं वसमानो चिन्तेसि ‘‘अहं यागुं दातुं न सक्खिस्सामि, खज्जकं पन दस्सामी’’ति सण्हसण्हं कुण्डकं वड्ढापेत्वा उदकेन तेमेत्वा अक्कपण्णेन वेठेत्वा कुक्कुळे पचित्वा ‘‘इदं बुद्धस्स दस्सामी’’ति तं आदाय गन्त्वा सत्थु सन्तिके ठितो ‘‘खज्जकं आहरथा’’ति एकस्मिं वचने वुत्तमत्ते सब्बपठमं गन्त्वा तं पूवं सत्थु पत्ते पतिट्ठापेसि, सत्था अञ्ञेहि दीयमानं खज्जकं अग्गहेत्वा तमेव पूवखज्जकं परिभुञ्जि।
Yathanno puriso hotīti idaṃ satthā sāvatthiyaṃ viharanto mahāduggataṃ ārabbha kathesi. Sāvatthiyañhi kadāci ekameva kulaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ deti, kadāci tīṇi cattāri ekato hutvā, kadāci gaṇabandhanena, kadāci vīthisabhāgena, kadāci sakalanagaraṃ chandakaṃ saṃharitvā. Tadā pana vīthibhattaṃ nāma ahosi. Atha manussā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa yāguṃ datvā ‘‘khajjakaṃ āharathā’’ti āhaṃsu. Tadā paneko paresaṃ bhatikārako duggatamanusso tassaṃ vīthiyaṃ vasamāno cintesi ‘‘ahaṃ yāguṃ dātuṃ na sakkhissāmi, khajjakaṃ pana dassāmī’’ti saṇhasaṇhaṃ kuṇḍakaṃ vaḍḍhāpetvā udakena temetvā akkapaṇṇena veṭhetvā kukkuḷe pacitvā ‘‘idaṃ buddhassa dassāmī’’ti taṃ ādāya gantvā satthu santike ṭhito ‘‘khajjakaṃ āharathā’’ti ekasmiṃ vacane vuttamatte sabbapaṭhamaṃ gantvā taṃ pūvaṃ satthu patte patiṭṭhāpesi, satthā aññehi dīyamānaṃ khajjakaṃ aggahetvā tameva pūvakhajjakaṃ paribhuñji.
तस्मिंयेव पन खणे ‘‘सम्मासम्बुद्धेन किर महादुग्गतस्स कुण्डकखज्जकं अजिगुच्छित्वा अमतं विय परिभुत्त’’न्ति सकलनगरं एककोलाहलं अहोसि। राजराजमहामत्तादयो अन्तमसो दोवारिके उपादाय सब्बेव सन्निपतित्वा सत्थारं वन्दित्वा महादुग्गतं उपसङ्कमित्वा ‘‘हन्द भो, सतं गहेत्वा, द्वे सतानि गहेत्वा, पञ्च सतानि गहेत्वा अम्हाकं पत्तिं देही’’ति वदिंसु। सो ‘‘सत्थारं पटिपुच्छित्वा जानिस्सामी’’ति सत्थु सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेसि। सत्था ‘‘धनं गहेत्वा वा अग्गहेत्वा वा सब्बसत्तानं पत्तिं देही’’ति आह। सो धनं गहेतुं आरभि। मनुस्सा दिगुणचतुग्गुणअट्ठगुणादिवसेन ददन्ता नव हिरञ्ञकोटियो अदंसु। सत्था अनुमोदनं कत्वा विहारं गन्त्वा भिक्खूहि वत्ते दस्सिते सुगतोवादं दत्वा गन्धकुटिं पाविसि। राजा सायन्हसमये महादुग्गतं पक्कोसापेत्वा सेट्ठिट्ठानेन पूजेसि।
Tasmiṃyeva pana khaṇe ‘‘sammāsambuddhena kira mahāduggatassa kuṇḍakakhajjakaṃ ajigucchitvā amataṃ viya paribhutta’’nti sakalanagaraṃ ekakolāhalaṃ ahosi. Rājarājamahāmattādayo antamaso dovārike upādāya sabbeva sannipatitvā satthāraṃ vanditvā mahāduggataṃ upasaṅkamitvā ‘‘handa bho, sataṃ gahetvā, dve satāni gahetvā, pañca satāni gahetvā amhākaṃ pattiṃ dehī’’ti vadiṃsu. So ‘‘satthāraṃ paṭipucchitvā jānissāmī’’ti satthu santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesi. Satthā ‘‘dhanaṃ gahetvā vā aggahetvā vā sabbasattānaṃ pattiṃ dehī’’ti āha. So dhanaṃ gahetuṃ ārabhi. Manussā diguṇacatugguṇaaṭṭhaguṇādivasena dadantā nava hiraññakoṭiyo adaṃsu. Satthā anumodanaṃ katvā vihāraṃ gantvā bhikkhūhi vatte dassite sugatovādaṃ datvā gandhakuṭiṃ pāvisi. Rājā sāyanhasamaye mahāduggataṃ pakkosāpetvā seṭṭhiṭṭhānena pūjesi.
भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो, सत्था महादुग्गतेन दिन्नं कुण्डकपूवं अजिगुच्छन्तो अमतं विय परिभुञ्जि, महादुग्गतोपि बहुधनञ्च सेट्ठिट्ठानञ्च लभित्वा महासम्पत्तिं पत्तो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव मया अजिगुच्छन्तेन तस्स कुण्डकपूवो परिभुत्तो, पुब्बेपि रुक्खदेवताय हुत्वा परिभुत्तोयेव, तदापि चेस मं निस्साय सेट्ठिट्ठानं अलत्थेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, satthā mahāduggatena dinnaṃ kuṇḍakapūvaṃ ajigucchanto amataṃ viya paribhuñji, mahāduggatopi bahudhanañca seṭṭhiṭṭhānañca labhitvā mahāsampattiṃ patto’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva mayā ajigucchantena tassa kuṇḍakapūvo paribhutto, pubbepi rukkhadevatāya hutvā paribhuttoyeva, tadāpi cesa maṃ nissāya seṭṭhiṭṭhānaṃ alatthevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो एकस्मिं ठाने एरण्डरुक्खे रुक्खदेवता हुत्वा निब्बत्ति। तदा तस्मिं गामके मनुस्सा देवतामङ्गलिका होन्ति। अथेकस्मिं छणे सम्पत्ते मनुस्सा अत्तनो अत्तनो रुक्खदेवतानं बलिकम्मं अकंसु। अथेको दुग्गतमनुस्सो ते मनुस्से रुक्खदेवता पटिजग्गन्ते दिस्वा एकं एरण्डरुक्खं पटिजग्गि। ते मनुस्सा अत्तनो अत्तनो देवतानं नानप्पकारानि मालागन्धविलेपनादीनि चेव खज्जभोज्जानि च आदाय गच्छिंसु। सो पन कुण्डकपूवञ्चेव उळुङ्केन च उदकं आदाय गन्त्वा एरण्डरुक्खस्स अविदूरे ठत्वा चिन्तेसि ‘‘देवता नाम दिब्बखज्जकानि खादन्ति, मय्हं देवता इमं कुण्डकपूवं न खादिस्सति, किं इमं अकारणेन नासेमि, अहमेव नं खादिस्सामी’’ति ततोव निवत्ति। बोधिसत्तो खन्धविटपे ठत्वा ‘‘भो पुरिस, सचे त्वं इस्सरो भवेय्यासि, मय्हं मधुरखज्जकं ददेय्यासि। त्वं पन दुग्गतो, अहं तव पूवं न खादित्वा अञ्ञं किं खादिस्सामि, मा मे कोट्ठासं नासेही’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ ṭhāne eraṇḍarukkhe rukkhadevatā hutvā nibbatti. Tadā tasmiṃ gāmake manussā devatāmaṅgalikā honti. Athekasmiṃ chaṇe sampatte manussā attano attano rukkhadevatānaṃ balikammaṃ akaṃsu. Atheko duggatamanusso te manusse rukkhadevatā paṭijaggante disvā ekaṃ eraṇḍarukkhaṃ paṭijaggi. Te manussā attano attano devatānaṃ nānappakārāni mālāgandhavilepanādīni ceva khajjabhojjāni ca ādāya gacchiṃsu. So pana kuṇḍakapūvañceva uḷuṅkena ca udakaṃ ādāya gantvā eraṇḍarukkhassa avidūre ṭhatvā cintesi ‘‘devatā nāma dibbakhajjakāni khādanti, mayhaṃ devatā imaṃ kuṇḍakapūvaṃ na khādissati, kiṃ imaṃ akāraṇena nāsemi, ahameva naṃ khādissāmī’’ti tatova nivatti. Bodhisatto khandhaviṭape ṭhatvā ‘‘bho purisa, sace tvaṃ issaro bhaveyyāsi, mayhaṃ madhurakhajjakaṃ dadeyyāsi. Tvaṃ pana duggato, ahaṃ tava pūvaṃ na khāditvā aññaṃ kiṃ khādissāmi, mā me koṭṭhāsaṃ nāsehī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
१०९.
109.
‘‘यथन्नो पुरिसो होति, तथन्ना तस्स देवता।
‘‘Yathanno puriso hoti, tathannā tassa devatā;
आहरेतं कुण्डपूवं, मा मे भागं विनासया’’ति॥
Āharetaṃ kuṇḍapūvaṃ, mā me bhāgaṃ vināsayā’’ti.
तत्थ यथन्नोति यथारूपभोजनो होति। तथन्नाति तस्स पुरिसस्स देवतापि तथारूपभोजनाव होति। आहरेतं कुण्डपूवन्ति एतं कुण्डकेन पक्कपूवं आनेहि, मय्हं भागं मा विनासेहीति।
Tattha yathannoti yathārūpabhojano hoti. Tathannāti tassa purisassa devatāpi tathārūpabhojanāva hoti. Āharetaṃ kuṇḍapūvanti etaṃ kuṇḍakena pakkapūvaṃ ānehi, mayhaṃ bhāgaṃ mā vināsehīti.
सो निवत्तित्वा बोधिसत्तं ओलोकेत्वा बलिकम्ममकासि। बोधिसत्तो ततो ओजं परिभुञ्जित्वा ‘‘पुरिस, त्वं किमत्थं मं पटिजग्गसी’’ति आह। ‘‘दुग्गतोम्हि, सामि, तं निस्साय दुग्गतभावतो मुच्चितुकामताय पटिजग्गामी’’ति। ‘‘भो पुरिस, मा चिन्तयि, तया कतञ्ञुस्स कतवेदिनो पूजा कता, इमं एरण्डं परिक्खिपित्वा निधिकुम्भियो गीवाय गीवं आहच्चठिता। त्वं रञ्ञो आचिक्खित्वा सकटेहि धनं आहरापेत्वा राजङ्गणे रासिं कारेहि, राजा ते तुस्सित्वा सेट्ठिट्ठानं दस्सती’’ति वत्वा बोधिसत्तो अन्तरधायि। सो तथा अकासि। राजापि तस्स सेट्ठिट्ठानं अदासि। इति सो बोधिसत्तं निस्साय महासम्पत्तिं पत्वा यथाकम्मं गतो।
So nivattitvā bodhisattaṃ oloketvā balikammamakāsi. Bodhisatto tato ojaṃ paribhuñjitvā ‘‘purisa, tvaṃ kimatthaṃ maṃ paṭijaggasī’’ti āha. ‘‘Duggatomhi, sāmi, taṃ nissāya duggatabhāvato muccitukāmatāya paṭijaggāmī’’ti. ‘‘Bho purisa, mā cintayi, tayā kataññussa katavedino pūjā katā, imaṃ eraṇḍaṃ parikkhipitvā nidhikumbhiyo gīvāya gīvaṃ āhaccaṭhitā. Tvaṃ rañño ācikkhitvā sakaṭehi dhanaṃ āharāpetvā rājaṅgaṇe rāsiṃ kārehi, rājā te tussitvā seṭṭhiṭṭhānaṃ dassatī’’ti vatvā bodhisatto antaradhāyi. So tathā akāsi. Rājāpi tassa seṭṭhiṭṭhānaṃ adāsi. Iti so bodhisattaṃ nissāya mahāsampattiṃ patvā yathākammaṃ gato.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा दुग्गतो एतरहि दुग्गतोव, एरण्डरुक्खदेवता पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā duggato etarahi duggatova, eraṇḍarukkhadevatā pana ahameva ahosi’’nti.
कुण्डकपूवजातकवण्णना नवमा।
Kuṇḍakapūvajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १०९. कुण्डपूवजातकं • 109. Kuṇḍapūvajātakaṃ
