Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

२०. सत्ततिनिपातो

20. Sattatinipāto

[५३१] १. कुसजातकवण्णना

[531] 1. Kusajātakavaṇṇanā

इदं ते रट्ठन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उक्‍कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। एको किर सावत्थिवासी कुलपुत्तो सासने उरं दत्वा पब्बजितो एकदिवसं सावत्थियं पिण्डाय चरन्तो एकं अलङ्कतइत्थिं दिस्वा सुभनिमित्तग्गाहवसेन ओलोकेत्वा किलेसाभिभूतो अनभिरतो विहासि दीघकेसनखो किलिट्ठचीवरो उप्पण्डुप्पण्डुकजातो धमनीसन्थतगत्तो। यथा हि देवलोका चवनधम्मानं देवपुत्तानं पञ्‍च पुब्बनिमित्तानि पञ्‍ञायन्ति, माला मिलायन्ति, वत्थानि किलिस्सन्ति, सरीरे दुब्बण्णियं ओक्‍कमति, उभोहि कच्छेहि सेदा मुच्‍चन्ति, देवो देवासने नाभिरमति, एवमेव सासना चवनधम्मानं उक्‍कण्ठितभिक्खूनं पञ्‍च पुब्बनिमित्तानि पञ्‍ञायन्ति, सद्धापुप्फानि मिलायन्ति, सीलवत्थानि किलिस्सन्ति, सरीरे मङ्कुताय चेव अयसवसेन च दुब्बण्णियं ओक्‍कमति, किलेससेदा मुच्‍चन्ति, अरञ्‍ञरुक्खमूलसुञ्‍ञागारेसु नाभिरमन्ति। तस्सपि तानि पञ्‍ञायिंसु। अथ नं भिक्खू सत्थु सन्तिकं नेत्वा ‘‘अयं, भन्ते, उक्‍कण्ठितो’’ति दस्सेसुं। सत्था ‘‘सच्‍चं किर त्वं, भिक्खु, उक्‍कण्ठितोसी’’ति तं पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘मा, भिक्खु, किलेसवसिको होहि, मातुगामो नामेस पापो, तस्मिं पटिबद्धचित्ततं विनोदेहि, सासने अभिरम, मातुगामे पटिबद्धचित्तताय हि तेजवन्तोपि पोराणकपण्डिता नित्तेजा हुत्वा अनयब्यसनं पापुणिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।

Idaṃte raṭṭhanti idaṃ satthā jetavane viharanto ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Eko kira sāvatthivāsī kulaputto sāsane uraṃ datvā pabbajito ekadivasaṃ sāvatthiyaṃ piṇḍāya caranto ekaṃ alaṅkataitthiṃ disvā subhanimittaggāhavasena oloketvā kilesābhibhūto anabhirato vihāsi dīghakesanakho kiliṭṭhacīvaro uppaṇḍuppaṇḍukajāto dhamanīsanthatagatto. Yathā hi devalokā cavanadhammānaṃ devaputtānaṃ pañca pubbanimittāni paññāyanti, mālā milāyanti, vatthāni kilissanti, sarīre dubbaṇṇiyaṃ okkamati, ubhohi kacchehi sedā muccanti, devo devāsane nābhiramati, evameva sāsanā cavanadhammānaṃ ukkaṇṭhitabhikkhūnaṃ pañca pubbanimittāni paññāyanti, saddhāpupphāni milāyanti, sīlavatthāni kilissanti, sarīre maṅkutāya ceva ayasavasena ca dubbaṇṇiyaṃ okkamati, kilesasedā muccanti, araññarukkhamūlasuññāgāresu nābhiramanti. Tassapi tāni paññāyiṃsu. Atha naṃ bhikkhū satthu santikaṃ netvā ‘‘ayaṃ, bhante, ukkaṇṭhito’’ti dassesuṃ. Satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, bhikkhu, ukkaṇṭhitosī’’ti taṃ pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘mā, bhikkhu, kilesavasiko hohi, mātugāmo nāmesa pāpo, tasmiṃ paṭibaddhacittataṃ vinodehi, sāsane abhirama, mātugāme paṭibaddhacittatāya hi tejavantopi porāṇakapaṇḍitā nittejā hutvā anayabyasanaṃ pāpuṇiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.

अतीते मल्‍लरट्ठे कुसावतीराजधानियं ओक्‍काको नाम राजा धम्मेन समेन रज्‍जं कारेसि। तस्स सोळसन्‍नं इत्थिसहस्सानं जेट्ठिका सीलवती नाम अग्गमहेसी अहोसि, सा नेव पुत्तं, न धीतरं लभि। अथस्स नागरा चेव रट्ठवासिनो च राजनिवेसनद्वारे सन्‍निपतित्वा ‘‘रट्ठं नस्सिस्सति, रट्ठं नस्सिस्सती’’ति उपक्‍कोसिंसु। राजा सीहपञ्‍जरं उग्घाटेत्वा ‘‘मयि रज्‍जं कारेन्ते अधम्मकारो नाम नत्थि, कस्मा उपक्‍कोसथा’’ति पुच्छि। ‘‘सच्‍चं, देव, अधम्मकारो नाम नत्थि, अपिच वंसानुरक्खको पन वो पुत्तो नत्थि, अञ्‍ञो रज्‍जं गहेत्वा रट्ठं नासेस्सति, तस्मा धम्मेन रज्‍जं कारेतुं समत्थं पुत्तं पत्थेथा’’ति। ‘‘पुत्तं पत्थेन्तो किं करोमी’’ति? ‘‘पठमं ताव एकं सत्ताहं चुल्‍लनाटकं धम्मनाटकं कत्वा विस्सज्‍जेथ, सचे सा पुत्तं लभिस्सति, साधु, नो चे, अथ मज्झिमनाटकं विस्सज्‍जेथ, ततो जेट्ठनाटकं, अवस्सं एत्तकासु इत्थीसु एका पुञ्‍ञवती पुत्तं लभिस्सती’’ति। राजा तेसं वचनेन तथा कत्वा सत्त दिवसे यथासुखं अभिरमित्वा आगतागतं पुच्छि – ‘‘कच्‍चि वो पुत्तो लद्धो’’ति? सब्बा ‘‘न लभाम, देवा’’ति आहंसु। राजा ‘‘न मे पुत्तो उप्पज्‍जिस्सती’’ति अनत्तमनो अहोसि। नागरा पुन तथेव उपक्‍कोसिंसु। राजा ‘‘किं उपक्‍कोसथ, मया तुम्हाकं वचनेन नाटकानि विस्सट्ठानि, एकापि पुत्तं न लभति, इदानि किं करोमा’’ति आह। ‘‘देव, एता दुस्सीला भविस्सन्ति निप्पुञ्‍ञा, नत्थि एतासं पुत्तलाभाय पुञ्‍ञं, तुम्हे एतासु पुत्तं अलभन्तीसुपि मा अप्पोस्सुक्‍कतं आपज्‍जथ, अग्गमहेसी वो सीलवती देवी सीलसम्पन्‍ना, तं विस्सज्‍जेथ, तस्सा पुत्तो उप्पज्‍जिस्सती’’ति।

Atīte mallaraṭṭhe kusāvatīrājadhāniyaṃ okkāko nāma rājā dhammena samena rajjaṃ kāresi. Tassa soḷasannaṃ itthisahassānaṃ jeṭṭhikā sīlavatī nāma aggamahesī ahosi, sā neva puttaṃ, na dhītaraṃ labhi. Athassa nāgarā ceva raṭṭhavāsino ca rājanivesanadvāre sannipatitvā ‘‘raṭṭhaṃ nassissati, raṭṭhaṃ nassissatī’’ti upakkosiṃsu. Rājā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā ‘‘mayi rajjaṃ kārente adhammakāro nāma natthi, kasmā upakkosathā’’ti pucchi. ‘‘Saccaṃ, deva, adhammakāro nāma natthi, apica vaṃsānurakkhako pana vo putto natthi, añño rajjaṃ gahetvā raṭṭhaṃ nāsessati, tasmā dhammena rajjaṃ kāretuṃ samatthaṃ puttaṃ patthethā’’ti. ‘‘Puttaṃ patthento kiṃ karomī’’ti? ‘‘Paṭhamaṃ tāva ekaṃ sattāhaṃ cullanāṭakaṃ dhammanāṭakaṃ katvā vissajjetha, sace sā puttaṃ labhissati, sādhu, no ce, atha majjhimanāṭakaṃ vissajjetha, tato jeṭṭhanāṭakaṃ, avassaṃ ettakāsu itthīsu ekā puññavatī puttaṃ labhissatī’’ti. Rājā tesaṃ vacanena tathā katvā satta divase yathāsukhaṃ abhiramitvā āgatāgataṃ pucchi – ‘‘kacci vo putto laddho’’ti? Sabbā ‘‘na labhāma, devā’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘na me putto uppajjissatī’’ti anattamano ahosi. Nāgarā puna tatheva upakkosiṃsu. Rājā ‘‘kiṃ upakkosatha, mayā tumhākaṃ vacanena nāṭakāni vissaṭṭhāni, ekāpi puttaṃ na labhati, idāni kiṃ karomā’’ti āha. ‘‘Deva, etā dussīlā bhavissanti nippuññā, natthi etāsaṃ puttalābhāya puññaṃ, tumhe etāsu puttaṃ alabhantīsupi mā appossukkataṃ āpajjatha, aggamahesī vo sīlavatī devī sīlasampannā, taṃ vissajjetha, tassā putto uppajjissatī’’ti.

सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘इतो किर सत्तमे दिवसे राजा सीलवतिं देविं धम्मनाटकं कत्वा विस्सज्‍जेस्सति, पुरिसा सन्‍निपतन्तू’’ति भेरिं चरापेत्वा सत्तमे दिवसे देविं अलङ्कारापेत्वा राजनिवेसना ओतारेत्वा विस्सज्‍जेसि। तस्सा सीलतेजेन सक्‍कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्‍को ‘‘किं नु खो’’ति आवज्‍जेन्तो देविया पुत्तपत्थनभावं ञत्वा ‘‘एतिस्सा मया पुत्तं दातुं वट्टति, अत्थि नु खो देवलोके एतिस्सा अनुच्छविको पुत्तो’’ति उपधारेन्तो बोधिसत्तं अद्दस। सो किर तदा तावतिंसभवने आयुं खेपेत्वा उपरिदेवलोके निब्बत्तितुकामो अहोसि। सक्‍को तस्स विमानद्वारं गन्त्वा तं पक्‍कोसित्वा, ‘‘मारिस, तया मनुस्सलोकं गन्त्वा ओक्‍काकरञ्‍ञो अग्गमहेसिया कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हितुं वट्टती’’ति सम्पटिच्छापेत्वा अपरम्पि देवपुत्तं ‘‘त्वम्पि एतिस्सा एव पुत्तो भविस्ससी’’ति वत्वा ‘‘मा खो पनस्सा कोचि सीलं भिन्दतू’’ति महल्‍लकब्राह्मणवेसेन रञ्‍ञो निवेसनद्वारं अगमासि।

So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘ito kira sattame divase rājā sīlavatiṃ deviṃ dhammanāṭakaṃ katvā vissajjessati, purisā sannipatantū’’ti bheriṃ carāpetvā sattame divase deviṃ alaṅkārāpetvā rājanivesanā otāretvā vissajjesi. Tassā sīlatejena sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko ‘‘kiṃ nu kho’’ti āvajjento deviyā puttapatthanabhāvaṃ ñatvā ‘‘etissā mayā puttaṃ dātuṃ vaṭṭati, atthi nu kho devaloke etissā anucchaviko putto’’ti upadhārento bodhisattaṃ addasa. So kira tadā tāvatiṃsabhavane āyuṃ khepetvā uparidevaloke nibbattitukāmo ahosi. Sakko tassa vimānadvāraṃ gantvā taṃ pakkositvā, ‘‘mārisa, tayā manussalokaṃ gantvā okkākarañño aggamahesiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti sampaṭicchāpetvā aparampi devaputtaṃ ‘‘tvampi etissā eva putto bhavissasī’’ti vatvā ‘‘mā kho panassā koci sīlaṃ bhindatū’’ti mahallakabrāhmaṇavesena rañño nivesanadvāraṃ agamāsi.

महाजनोपि न्हातो अलङ्कतो ‘‘अहं देविं गण्हिस्सामि, अहं देविं गण्हिस्सामी’’ति राजद्वारे सन्‍निपतित्वा सक्‍कञ्‍च दिस्वा ‘‘त्वं कस्मा आगतोसी’’ति परिहासमकासि। सक्‍को ‘‘किं मं तुम्हे गरहथ, सचेपि मे सरीरं जिण्णं, रागो पन न जीरति, सचे सीलवतिं लभिस्सामि, आदाय नं गमिस्सामीति आगतोम्ही’’ति वत्वा अत्तनो आनुभावेन सब्बेसं पुरतोव अट्ठासि। अञ्‍ञो कोचि तस्स तेजेन पुरतो भवितुं नासक्खि। सो तं सब्बालङ्कारपटिमण्डितं निवेसना निक्खमन्तिञ्‍ञेव हत्थे गहेत्वा पक्‍कामि। अथ नं तत्थ तत्थ ठिता गरहिंसु ‘‘पस्सथ, भो, महल्‍लकब्राह्मणो एवं उत्तमरूपधरं देविं आदाय गच्छति, अत्तनो युत्तं न जानाती’’ति। देवीपि ‘‘महल्‍लको मं गहेत्वा गच्छती’’ति न अट्टीयति न हरायति। राजापि वातपाने ठत्वा ‘‘को नु खो देविं गहेत्वा गच्छती’’ति ओलोकेन्तो तं दिस्वा अनत्तमनो अहोसि।

Mahājanopi nhāto alaṅkato ‘‘ahaṃ deviṃ gaṇhissāmi, ahaṃ deviṃ gaṇhissāmī’’ti rājadvāre sannipatitvā sakkañca disvā ‘‘tvaṃ kasmā āgatosī’’ti parihāsamakāsi. Sakko ‘‘kiṃ maṃ tumhe garahatha, sacepi me sarīraṃ jiṇṇaṃ, rāgo pana na jīrati, sace sīlavatiṃ labhissāmi, ādāya naṃ gamissāmīti āgatomhī’’ti vatvā attano ānubhāvena sabbesaṃ puratova aṭṭhāsi. Añño koci tassa tejena purato bhavituṃ nāsakkhi. So taṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ nivesanā nikkhamantiññeva hatthe gahetvā pakkāmi. Atha naṃ tattha tattha ṭhitā garahiṃsu ‘‘passatha, bho, mahallakabrāhmaṇo evaṃ uttamarūpadharaṃ deviṃ ādāya gacchati, attano yuttaṃ na jānātī’’ti. Devīpi ‘‘mahallako maṃ gahetvā gacchatī’’ti na aṭṭīyati na harāyati. Rājāpi vātapāne ṭhatvā ‘‘ko nu kho deviṃ gahetvā gacchatī’’ti olokento taṃ disvā anattamano ahosi.

सक्‍को तं आदाय नगरद्वारतो निक्खमित्वा द्वारसमीपे एकं घरं मापेसि विवटद्वारं पञ्‍ञत्तकट्ठत्थरिकं। अथ नं सा ‘‘इदं ते निवेसन’’न्ति पुच्छि। सो ‘‘आम, भद्दे, पुब्बे पनाहं एको, इदानिम्हा मयं द्वे जना, अहं भिक्खाय चरित्वा तण्डुलादीनि आहरिस्सामि, त्वं इमिस्सा कट्ठत्थरिकाय निपज्‍जाही’’ति वत्वा तं मुदुना हत्थेन परामसन्तो दिब्बसम्फस्सं फरापेत्वा तत्थ निपज्‍जापेसि। सा दिब्बसम्फस्सफरणेन सञ्‍ञं विस्सज्‍जेसि। अथ नं अत्तनो आनुभावेन तावतिंसभवनं नेत्वा अलङ्कतविमाने दिब्बसयने निपज्‍जापेसि। सा सत्तमे दिवसे पबुज्झित्वा तं सम्पत्तिं दिस्वा ‘‘न सो ब्राह्मणो मनुस्सो, सक्‍को भविस्सती’’ति अञ्‍ञासि। सक्‍कोपि तस्मिं समये पारिच्छत्तकमूले दिब्बनाटकपरिवुतो निसिन्‍नो अहोसि। सा सयना उट्ठाय तस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। अथ नं सक्‍को ‘‘वरं ते, देवि, ददामि, गण्हाही’’ति आह। ‘‘तेन हि, देव, एकं पुत्तं मे देही’’ति। ‘‘देवि, तिट्ठतु एको पुत्तो, अहं ते द्वे पुत्ते दस्सामि। तेसु पन एको पञ्‍ञवा भविस्सति विरूपवा, एको रूपवा न पञ्‍ञवा। तेसु कतरं पठमं इच्छसी’’ति? ‘‘पञ्‍ञवन्तं, देवा’’ति। सो ‘‘साधू’’ति वत्वा तस्सा कुसतिणं दिब्बवत्थं दिब्बचन्दनं पारिच्छत्तकपुप्फं कोकनुदञ्‍च नाम वीणं दत्वा तं आदाय रञ्‍ञो सयनघरं पविसित्वा रञ्‍ञा सद्धिं एकसयने निपज्‍जापेत्वा अङ्गुट्ठकेन तस्सा नाभिं परामसि। तस्मिं खणे बोधिसत्तो तस्सा कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। सक्‍कोपि सकट्ठानमेव गतो। पण्डिता देवी गब्भस्स पतिट्ठितभावं जानि।

Sakko taṃ ādāya nagaradvārato nikkhamitvā dvārasamīpe ekaṃ gharaṃ māpesi vivaṭadvāraṃ paññattakaṭṭhattharikaṃ. Atha naṃ sā ‘‘idaṃ te nivesana’’nti pucchi. So ‘‘āma, bhadde, pubbe panāhaṃ eko, idānimhā mayaṃ dve janā, ahaṃ bhikkhāya caritvā taṇḍulādīni āharissāmi, tvaṃ imissā kaṭṭhattharikāya nipajjāhī’’ti vatvā taṃ mudunā hatthena parāmasanto dibbasamphassaṃ pharāpetvā tattha nipajjāpesi. Sā dibbasamphassapharaṇena saññaṃ vissajjesi. Atha naṃ attano ānubhāvena tāvatiṃsabhavanaṃ netvā alaṅkatavimāne dibbasayane nipajjāpesi. Sā sattame divase pabujjhitvā taṃ sampattiṃ disvā ‘‘na so brāhmaṇo manusso, sakko bhavissatī’’ti aññāsi. Sakkopi tasmiṃ samaye pāricchattakamūle dibbanāṭakaparivuto nisinno ahosi. Sā sayanā uṭṭhāya tassa santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha naṃ sakko ‘‘varaṃ te, devi, dadāmi, gaṇhāhī’’ti āha. ‘‘Tena hi, deva, ekaṃ puttaṃ me dehī’’ti. ‘‘Devi, tiṭṭhatu eko putto, ahaṃ te dve putte dassāmi. Tesu pana eko paññavā bhavissati virūpavā, eko rūpavā na paññavā. Tesu kataraṃ paṭhamaṃ icchasī’’ti? ‘‘Paññavantaṃ, devā’’ti. So ‘‘sādhū’’ti vatvā tassā kusatiṇaṃ dibbavatthaṃ dibbacandanaṃ pāricchattakapupphaṃ kokanudañca nāma vīṇaṃ datvā taṃ ādāya rañño sayanagharaṃ pavisitvā raññā saddhiṃ ekasayane nipajjāpetvā aṅguṭṭhakena tassā nābhiṃ parāmasi. Tasmiṃ khaṇe bodhisatto tassā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sakkopi sakaṭṭhānameva gato. Paṇḍitā devī gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ jāni.

अथ नं पबुद्धो राजा दिस्वा, ‘‘देवि, केन नीतासी’’ति पुच्छि। ‘‘सक्‍केन, देवा’’ति। ‘‘अहं पच्‍चक्खतो एकं महल्‍लकब्राह्मणं तं आदाय गच्छन्तं अद्दसं, कस्मा मं वञ्‍चेसी’’ति? ‘‘सद्दहथ, देव, सक्‍को मं गहेत्वा देवलोकं नेसी’’ति। ‘‘न सद्दहामि, देवी’’ति। अथस्स सा सक्‍कदत्तियं कुसतिणं दस्सेत्वा ‘‘सद्दहथा’’ति आह। राजा ‘‘कुसतिणं नाम यतो कुतोचि लब्भती’’ति न सद्दहि। अथस्स सा दिब्बवत्थादीनि दस्सेसि। राजा तानि दिस्वा सद्दहित्वा, ‘‘भद्दे, सक्‍को ताव तं नेतु, पुत्तो पन ते लद्धो’’ति पुच्छि। ‘‘लद्धो महाराज, गब्भो मे पतिट्ठितो’’ति। सो तुट्ठो तस्सा गब्भपरिहारं अदासि । सा दसमासच्‍चयेन पुत्तं विजायि, तस्स अञ्‍ञं नामं अकत्वा कुसतिणनाममेव अकंसु। कुसकुमारस्स पदसा गमनकाले इतरो देवपुत्तो तस्सा कुच्छियं पटिसन्धिं गण्हि। सा दसमासे परिपुण्णे पुत्तं विजायि, तस्स ‘‘जयम्पती’’ति नामं करिंसु। ते महन्तेन यसेन वड्ढिंसु। बोधिसत्तो पञ्‍ञवा आचरियस्स सन्तिके किञ्‍चि सिप्पं अनुग्गहेत्वा अत्तनोव पञ्‍ञाय सब्बसिप्पेसु निप्फत्तिं पापुणि।

Atha naṃ pabuddho rājā disvā, ‘‘devi, kena nītāsī’’ti pucchi. ‘‘Sakkena, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ paccakkhato ekaṃ mahallakabrāhmaṇaṃ taṃ ādāya gacchantaṃ addasaṃ, kasmā maṃ vañcesī’’ti? ‘‘Saddahatha, deva, sakko maṃ gahetvā devalokaṃ nesī’’ti. ‘‘Na saddahāmi, devī’’ti. Athassa sā sakkadattiyaṃ kusatiṇaṃ dassetvā ‘‘saddahathā’’ti āha. Rājā ‘‘kusatiṇaṃ nāma yato kutoci labbhatī’’ti na saddahi. Athassa sā dibbavatthādīni dassesi. Rājā tāni disvā saddahitvā, ‘‘bhadde, sakko tāva taṃ netu, putto pana te laddho’’ti pucchi. ‘‘Laddho mahārāja, gabbho me patiṭṭhito’’ti. So tuṭṭho tassā gabbhaparihāraṃ adāsi . Sā dasamāsaccayena puttaṃ vijāyi, tassa aññaṃ nāmaṃ akatvā kusatiṇanāmameva akaṃsu. Kusakumārassa padasā gamanakāle itaro devaputto tassā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā dasamāse paripuṇṇe puttaṃ vijāyi, tassa ‘‘jayampatī’’ti nāmaṃ kariṃsu. Te mahantena yasena vaḍḍhiṃsu. Bodhisatto paññavā ācariyassa santike kiñci sippaṃ anuggahetvā attanova paññāya sabbasippesu nipphattiṃ pāpuṇi.

अथस्स सोळसवस्सकाले राजा रज्‍जं दातुकामो देविं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, पुत्तस्स ते रज्‍जं दत्वा नाटकानि उपट्ठपेस्साम, मयं जीवन्तायेव नं रज्‍जे पतिट्ठितं पस्सिस्साम, सकलजम्बुदीपे खो पन यस्स रञ्‍ञो धीतरं इच्छति, तमस्स आनेत्वा अग्गमहेसिं करिस्साम, चित्तमस्स जानाहि, कतरं राजधीतरं रोचेसी’’ति आह। सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ‘‘कुमारस्स इमं पवत्तिं आरोचेत्वा चित्तं जानाही’’ति एकं परिचारिकं पेसेसि। सा गन्त्वा तस्स तं पवत्तिं आरोचेसि। तं सुत्वा महासत्तो चिन्तेसि – ‘‘अहं न रूपवा, रूपसम्पन्‍ना राजधीता आनीतापि मं दिस्वा ‘किं मे इमिना विरूपेना’ति पलायिस्सति इति नो लज्‍जितब्बकं भविस्सति, किं मे घरावासेन, धरमाने मातापितरो उपट्ठहित्वा तेसं अच्‍चयेन निक्खमित्वा पब्बजिस्सामी’’ति। सो ‘‘मय्हं नेव रज्‍जेनत्थो, न नाटकेहि, अहं मातापितूनं अच्‍चयेन पब्बजिस्सामी’’ति आह। सा गन्त्वा तस्स कथं देविया आरोचेसि, देवीपि रञ्‍ञो आरोचेसि। राजा अनत्तमनो हुत्वा पुन कतिपाहच्‍चयेन सासनं पेसेसि। सोपि पटिबाहतियेव। एवं यावततियं पटिबाहित्वा चतुत्थवारे चिन्तेसि – ‘‘मातापितूहि सद्धिं एकन्तेन पटिपक्खभावो नाम न युत्तो, एकं उपायं करिस्सामी’’ति।

Athassa soḷasavassakāle rājā rajjaṃ dātukāmo deviṃ āmantetvā ‘‘bhadde, puttassa te rajjaṃ datvā nāṭakāni upaṭṭhapessāma, mayaṃ jīvantāyeva naṃ rajje patiṭṭhitaṃ passissāma, sakalajambudīpe kho pana yassa rañño dhītaraṃ icchati, tamassa ānetvā aggamahesiṃ karissāma, cittamassa jānāhi, kataraṃ rājadhītaraṃ rocesī’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘kumārassa imaṃ pavattiṃ ārocetvā cittaṃ jānāhī’’ti ekaṃ paricārikaṃ pesesi. Sā gantvā tassa taṃ pavattiṃ ārocesi. Taṃ sutvā mahāsatto cintesi – ‘‘ahaṃ na rūpavā, rūpasampannā rājadhītā ānītāpi maṃ disvā ‘kiṃ me iminā virūpenā’ti palāyissati iti no lajjitabbakaṃ bhavissati, kiṃ me gharāvāsena, dharamāne mātāpitaro upaṭṭhahitvā tesaṃ accayena nikkhamitvā pabbajissāmī’’ti. So ‘‘mayhaṃ neva rajjenattho, na nāṭakehi, ahaṃ mātāpitūnaṃ accayena pabbajissāmī’’ti āha. Sā gantvā tassa kathaṃ deviyā ārocesi, devīpi rañño ārocesi. Rājā anattamano hutvā puna katipāhaccayena sāsanaṃ pesesi. Sopi paṭibāhatiyeva. Evaṃ yāvatatiyaṃ paṭibāhitvā catutthavāre cintesi – ‘‘mātāpitūhi saddhiṃ ekantena paṭipakkhabhāvo nāma na yutto, ekaṃ upāyaṃ karissāmī’’ti.

सो कम्मारजेट्ठकं पक्‍कोसापेत्वा बहुं सुवण्णं दत्वा ‘‘एकं इत्थिरूपकं करोही’’ति उय्योजेत्वा तस्मिं पक्‍कन्ते अञ्‍ञं सुवण्णं गहेत्वा सयम्पि इत्थिरूपकं अकासि। बोधिसत्तानञ्हि अधिप्पायो नाम समिज्झति। तं सुवण्णरूपकं जिव्हाय अवण्णनीयसोभं अहोसि। अथ नं महासत्तो खोमं निवासापेत्वा सिरिगब्भे ठपापेसि। सो कम्मारजेट्ठकेन आभतरूपकं दिस्वा तं गरहित्वा ‘‘गच्छ अम्हाकं सिरिगब्भे ठपितरूपकं आहरा’’ति आह। सो सिरिगब्भं पविट्ठो तं दिस्वा ‘‘कुमारेन सद्धिं अभिरमितुं एका देवच्छरा, आगता भविस्सती’’ति हत्थं पसारेतुं अविसहन्तो निक्खमित्वा ‘‘देव, सिरिगब्भे अय्या एकिकाव ठिता, उपगन्तुं न सक्‍कोमी’’ति आह। ‘‘तात, गच्छ, सुवण्णरूपकं एतं, आहरा’’ति पुन पेसितो आहरि। कुमारो कम्मारेन कतं रूपकं सुवण्णगब्भे निक्खिपापेत्वा अत्तना कतं अलङ्कारापेत्वा रथे ठपापेत्वा ‘‘एवरूपं लभन्तो गण्हामी’’ति मातु सन्तिकं पहिणि।

So kammārajeṭṭhakaṃ pakkosāpetvā bahuṃ suvaṇṇaṃ datvā ‘‘ekaṃ itthirūpakaṃ karohī’’ti uyyojetvā tasmiṃ pakkante aññaṃ suvaṇṇaṃ gahetvā sayampi itthirūpakaṃ akāsi. Bodhisattānañhi adhippāyo nāma samijjhati. Taṃ suvaṇṇarūpakaṃ jivhāya avaṇṇanīyasobhaṃ ahosi. Atha naṃ mahāsatto khomaṃ nivāsāpetvā sirigabbhe ṭhapāpesi. So kammārajeṭṭhakena ābhatarūpakaṃ disvā taṃ garahitvā ‘‘gaccha amhākaṃ sirigabbhe ṭhapitarūpakaṃ āharā’’ti āha. So sirigabbhaṃ paviṭṭho taṃ disvā ‘‘kumārena saddhiṃ abhiramituṃ ekā devaccharā, āgatā bhavissatī’’ti hatthaṃ pasāretuṃ avisahanto nikkhamitvā ‘‘deva, sirigabbhe ayyā ekikāva ṭhitā, upagantuṃ na sakkomī’’ti āha. ‘‘Tāta, gaccha, suvaṇṇarūpakaṃ etaṃ, āharā’’ti puna pesito āhari. Kumāro kammārena kataṃ rūpakaṃ suvaṇṇagabbhe nikkhipāpetvā attanā kataṃ alaṅkārāpetvā rathe ṭhapāpetvā ‘‘evarūpaṃ labhanto gaṇhāmī’’ti mātu santikaṃ pahiṇi.

सा अमच्‍चे पक्‍कोसापेत्वा, ‘‘ताता, मय्हं पुत्तो महापुञ्‍ञो सक्‍कदत्तियो अनुच्छविकं कुमारिकं लभिस्सति, तुम्हे एवरूपं लभन्ता गण्हिस्सथ, इमं रूपकं पटिच्छन्‍नयाने ठपेत्वा सकलजम्बुदीपं चरन्ता यस्स रञ्‍ञो एवरूपं धीतरं पस्सथ, तस्सेतं दत्वा ‘ओक्‍काकराजा तुम्हेहि सद्धिं आवाहं करिस्सती’ति दिवसं ववत्थपेत्वा आगच्छथा’’ति आह। ते ‘‘साधू’’ति तं आदाय महन्तेन परिवारेन निक्खमित्वा विचरन्ता यं राजधानिं पापुणन्ति, तत्थ सायन्हसमये महाजनस्स समोसरणट्ठाने तं रूपकं वत्थपुप्फालङ्कारेहि अलङ्करित्वा सुवण्णसिविकं आरोपेत्वा तित्थमग्गे ठपेत्वा अमच्‍चा सयं पटिक्‍कमित्वा आगतागतानं कथासवनत्थं एकमन्ते तिट्ठन्ति। महाजनो तं ओलोकेत्वा ‘‘सुवण्णरूपक’’न्ति सञ्‍ञं अकत्वा ‘‘अयं मनुस्सित्थी समानापि देवच्छरपटिभागा अतिविय सोभति, किं नु खो एत्थ ठिता, कुतो वा आगता, अम्हाकं नगरे एवरूपा नत्थी’’ति वण्णेन्तो पक्‍कमति। तं सुत्वा अमच्‍चा ‘‘सचे इध एवरूपा दारिका भवेय्य, ‘असुका राजधीता विय असुका अमच्‍चधीता विया’ति वदेय्युं, अद्धा इध एवरूपा नत्थी’’ति तं आदाय अञ्‍ञं नगरं गच्छन्ति।

Sā amacce pakkosāpetvā, ‘‘tātā, mayhaṃ putto mahāpuñño sakkadattiyo anucchavikaṃ kumārikaṃ labhissati, tumhe evarūpaṃ labhantā gaṇhissatha, imaṃ rūpakaṃ paṭicchannayāne ṭhapetvā sakalajambudīpaṃ carantā yassa rañño evarūpaṃ dhītaraṃ passatha, tassetaṃ datvā ‘okkākarājā tumhehi saddhiṃ āvāhaṃ karissatī’ti divasaṃ vavatthapetvā āgacchathā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti taṃ ādāya mahantena parivārena nikkhamitvā vicarantā yaṃ rājadhāniṃ pāpuṇanti, tattha sāyanhasamaye mahājanassa samosaraṇaṭṭhāne taṃ rūpakaṃ vatthapupphālaṅkārehi alaṅkaritvā suvaṇṇasivikaṃ āropetvā titthamagge ṭhapetvā amaccā sayaṃ paṭikkamitvā āgatāgatānaṃ kathāsavanatthaṃ ekamante tiṭṭhanti. Mahājano taṃ oloketvā ‘‘suvaṇṇarūpaka’’nti saññaṃ akatvā ‘‘ayaṃ manussitthī samānāpi devaccharapaṭibhāgā ativiya sobhati, kiṃ nu kho ettha ṭhitā, kuto vā āgatā, amhākaṃ nagare evarūpā natthī’’ti vaṇṇento pakkamati. Taṃ sutvā amaccā ‘‘sace idha evarūpā dārikā bhaveyya, ‘asukā rājadhītā viya asukā amaccadhītā viyā’ti vadeyyuṃ, addhā idha evarūpā natthī’’ti taṃ ādāya aññaṃ nagaraṃ gacchanti.

ते एवं विचरन्ता अनुपुब्बेन मद्दरट्ठे सागलनगरं सम्पापुणिंसु। तत्थ मद्दरञ्‍ञो अट्ठ धीतरो उत्तमरूपधरा देवच्छरपटिभागा, तासं सब्बजेट्ठिका पभावती नाम। तस्सा सरीरतो बालसूरियस्स पभा विय पभा निच्छरन्ति, अन्धकारेपि चतुहत्थे अन्तोगब्भे पदीपकिच्‍चं नत्थि, सब्बो गब्भो एकोभासोव होति। धाती पनस्सा खुज्‍जा, सा पभावतिं भोजेत्वा तस्सा सीसन्हापनत्थं अट्ठहि वण्णदासीहि अट्ठ घटे गाहापेत्वा सायन्हसमये उदकत्थाय गच्छन्ती तित्थमग्गे ठितं तं रूपकं दिस्वा ‘‘पभावती’’ति सञ्‍ञाय ‘‘अयं दुब्बिनीता ‘सीसं न्हायिस्सामी’ति अम्हे उदकत्थाय पेसेत्वा पठमतरं आगन्त्वा तित्थमग्गे ठिता’’ति कुज्झित्वा ‘‘अरे कुललज्‍जापनिके अम्हेहि पुरिमतरं आगन्त्वा कस्मा इध ठितासि, सचे राजा जानिस्सति, नासेस्सति नो’’ति वत्वा हत्थेन गण्डपस्से पहरि, हत्थतलं भिज्‍जमानं विय जातं। ततो ‘‘सुवण्णरूपक’’न्ति ञत्वा हसमाना तासं वण्णदासीनं सन्तिकं गच्छन्ती ‘‘पस्सथेतं मे कम्मं, मम धीतातिसञ्‍ञाय पहारं अदासिं, अयं मम धीतु सन्तिके किमग्घति, केवलं मे हत्थो दुक्खापितो’’ति आह।

Te evaṃ vicarantā anupubbena maddaraṭṭhe sāgalanagaraṃ sampāpuṇiṃsu. Tattha maddarañño aṭṭha dhītaro uttamarūpadharā devaccharapaṭibhāgā, tāsaṃ sabbajeṭṭhikā pabhāvatī nāma. Tassā sarīrato bālasūriyassa pabhā viya pabhā niccharanti, andhakārepi catuhatthe antogabbhe padīpakiccaṃ natthi, sabbo gabbho ekobhāsova hoti. Dhātī panassā khujjā, sā pabhāvatiṃ bhojetvā tassā sīsanhāpanatthaṃ aṭṭhahi vaṇṇadāsīhi aṭṭha ghaṭe gāhāpetvā sāyanhasamaye udakatthāya gacchantī titthamagge ṭhitaṃ taṃ rūpakaṃ disvā ‘‘pabhāvatī’’ti saññāya ‘‘ayaṃ dubbinītā ‘sīsaṃ nhāyissāmī’ti amhe udakatthāya pesetvā paṭhamataraṃ āgantvā titthamagge ṭhitā’’ti kujjhitvā ‘‘are kulalajjāpanike amhehi purimataraṃ āgantvā kasmā idha ṭhitāsi, sace rājā jānissati, nāsessati no’’ti vatvā hatthena gaṇḍapasse pahari, hatthatalaṃ bhijjamānaṃ viya jātaṃ. Tato ‘‘suvaṇṇarūpaka’’nti ñatvā hasamānā tāsaṃ vaṇṇadāsīnaṃ santikaṃ gacchantī ‘‘passathetaṃ me kammaṃ, mama dhītātisaññāya pahāraṃ adāsiṃ, ayaṃ mama dhītu santike kimagghati, kevalaṃ me hattho dukkhāpito’’ti āha.

अथ नं राजदूता गहेत्वा ‘‘त्वं ‘मम धीता इतो अभिरूपतरा’ति वदन्ती कं नाम कथेसी’’ति आहंसु। ‘‘मद्दरञ्‍ञो धीतरं पभावतिं, इदं रूपकं तस्सा सोळसिम्पि कलं न अग्घती’’ति। ते तुट्ठमानसा राजद्वारं गन्त्वा ‘‘ओक्‍काकरञ्‍ञो दूता द्वारे ठिता’’ति पटिहारेसुं। राजा आसना वुट्ठाय ठितकोव ‘‘पक्‍कोसथा’’ति आह। ते पविसित्वा राजानं वन्दित्वा ‘‘महाराज, अम्हाकं राजा तुम्हाकं आरोग्यं पुच्छती’’ति वत्वा कतसक्‍कारसम्माना ‘‘किमत्थं आगतत्था’’ति पुट्ठा ‘‘अम्हाकं रञ्‍ञो सीहस्सरो पुत्तो कुसकुमारो नाम, राजा तस्स रज्‍जं दातुकामो अम्हे तुम्हाकं सन्तिकं पहिणि, तुम्हाकं किर धीता पभावती, तं तस्स देथ, इमञ्‍च सुवण्णरूपकं देय्यधम्मं गण्हथा’’ति तं रूपकं तस्स अदंसु। सोपि ‘‘एवरूपेन महाराजेन सद्धिं विवाहमङ्गलं भविस्सती’’ति तुट्ठचित्तो सम्पटिच्छि । अथ नं दूता आहंसु – ‘‘महाराज, अम्हेहि न सक्‍का पपञ्‍चं कातुं, कुमारिकाय लद्धभावं रञ्‍ञो आरोचेस्साम, अथ नं सो आगन्त्वा आदाय गमिस्सती’’ति। सो ‘‘साधू’’ति वत्वा तेसं सक्‍कारं कत्वा विस्सज्‍जेसि। ते गन्त्वा रञ्‍ञो च देविया च आरोचेसुं। राजा महन्तेन परिवारेन कुसावतितो निक्खमित्वा अनुपुब्बेन सागलनगरं पापुणि। मद्दराजा पच्‍चुग्गन्त्वा तं नगरं पवेसेत्वा महन्तं सक्‍कारमकासि।

Atha naṃ rājadūtā gahetvā ‘‘tvaṃ ‘mama dhītā ito abhirūpatarā’ti vadantī kaṃ nāma kathesī’’ti āhaṃsu. ‘‘Maddarañño dhītaraṃ pabhāvatiṃ, idaṃ rūpakaṃ tassā soḷasimpi kalaṃ na agghatī’’ti. Te tuṭṭhamānasā rājadvāraṃ gantvā ‘‘okkākarañño dūtā dvāre ṭhitā’’ti paṭihāresuṃ. Rājā āsanā vuṭṭhāya ṭhitakova ‘‘pakkosathā’’ti āha. Te pavisitvā rājānaṃ vanditvā ‘‘mahārāja, amhākaṃ rājā tumhākaṃ ārogyaṃ pucchatī’’ti vatvā katasakkārasammānā ‘‘kimatthaṃ āgatatthā’’ti puṭṭhā ‘‘amhākaṃ rañño sīhassaro putto kusakumāro nāma, rājā tassa rajjaṃ dātukāmo amhe tumhākaṃ santikaṃ pahiṇi, tumhākaṃ kira dhītā pabhāvatī, taṃ tassa detha, imañca suvaṇṇarūpakaṃ deyyadhammaṃ gaṇhathā’’ti taṃ rūpakaṃ tassa adaṃsu. Sopi ‘‘evarūpena mahārājena saddhiṃ vivāhamaṅgalaṃ bhavissatī’’ti tuṭṭhacitto sampaṭicchi . Atha naṃ dūtā āhaṃsu – ‘‘mahārāja, amhehi na sakkā papañcaṃ kātuṃ, kumārikāya laddhabhāvaṃ rañño ārocessāma, atha naṃ so āgantvā ādāya gamissatī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti vatvā tesaṃ sakkāraṃ katvā vissajjesi. Te gantvā rañño ca deviyā ca ārocesuṃ. Rājā mahantena parivārena kusāvatito nikkhamitvā anupubbena sāgalanagaraṃ pāpuṇi. Maddarājā paccuggantvā taṃ nagaraṃ pavesetvā mahantaṃ sakkāramakāsi.

सीलवती देवी पण्डितत्ता ‘‘को जानाति, किं भविस्सती’’ति एकाहद्वीहच्‍चयेन मद्दराजानं आह – ‘‘महाराज, सुणिसं दट्ठुकामाम्ही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तं पक्‍कोसापेसि। पभावती सब्बालङ्कारपटिमण्डिता धातिगणपरिवुता आगन्त्वा सस्सुं वन्दि। सा तं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं कुमारिका अभिरूपा, मय्हं पुत्तो विरूपो। सचे एसा तं पस्सिस्सति, एकाहम्पि अवसित्वा पलायिस्सति, उपायं करिस्सामी’’ति। सा मद्दराजानं आमन्तेत्वा, ‘‘महाराज, सुणिसा मे पुत्तस्स अनुच्छविका, अपिच खो पन अम्हाकं कुलपवेणिया आगतं चारित्तं अत्थि, सचे अयं तस्मिं चारित्ते वत्तिस्सति, नेस्सामि न’’न्ति आह। ‘‘किं पन वो चारित्त’’न्ति। ‘‘अम्हाकं वंसे याव एकस्स गब्भस्स पतिट्ठानं होति, ताव दिवा सामिकं पस्सितुं न लभति। सचे एसा तथा करिस्सति, नेस्सामि न’’न्ति। राजा ‘‘किं, अम्म, सक्खिस्ससि एवं वत्तितु’’न्ति धीतरं पुच्छि। सा ‘‘आम ताता’’ति आह। ततो ओक्‍काकराजा मद्दरञ्‍ञो बहुं धनं दत्वा तं आदाय पक्‍कामि। मद्दराजापि महन्तेन परिवारेन धीतरं उय्योजेसि।

Sīlavatī devī paṇḍitattā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti ekāhadvīhaccayena maddarājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, suṇisaṃ daṭṭhukāmāmhī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā taṃ pakkosāpesi. Pabhāvatī sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā dhātigaṇaparivutā āgantvā sassuṃ vandi. Sā taṃ disvā cintesi – ‘‘ayaṃ kumārikā abhirūpā, mayhaṃ putto virūpo. Sace esā taṃ passissati, ekāhampi avasitvā palāyissati, upāyaṃ karissāmī’’ti. Sā maddarājānaṃ āmantetvā, ‘‘mahārāja, suṇisā me puttassa anucchavikā, apica kho pana amhākaṃ kulapaveṇiyā āgataṃ cārittaṃ atthi, sace ayaṃ tasmiṃ cāritte vattissati, nessāmi na’’nti āha. ‘‘Kiṃ pana vo cāritta’’nti. ‘‘Amhākaṃ vaṃse yāva ekassa gabbhassa patiṭṭhānaṃ hoti, tāva divā sāmikaṃ passituṃ na labhati. Sace esā tathā karissati, nessāmi na’’nti. Rājā ‘‘kiṃ, amma, sakkhissasi evaṃ vattitu’’nti dhītaraṃ pucchi. Sā ‘‘āma tātā’’ti āha. Tato okkākarājā maddarañño bahuṃ dhanaṃ datvā taṃ ādāya pakkāmi. Maddarājāpi mahantena parivārena dhītaraṃ uyyojesi.

ओक्‍काको कुसावतिं गन्त्वा नगरं अलङ्कारापेत्वा सब्बबन्धनानि मोचेत्वा पुत्तस्स अभिसेकं कत्वा रज्‍जं दत्वा पभावतिं अग्गमहेसिं कारेत्वा नगरे ‘‘कुसराजस्स आणा’’ति भेरिं चरापेसि। सकलजम्बुदीपतले राजानो येसं धीतरो अत्थि, ते कुसरञ्‍ञो धीतरो पहिणिंसु । येसं पुत्ता अत्थि, ते तेन सद्धिं मित्तभावं आकङ्खन्ता पुत्ते उपट्ठाके कत्वा पहिणिंसु। बोधिसत्तस्स नाटकपरिवारो महा अहोसि, महन्तेन यसेन रज्‍जं कारेसि। सो पभावतिं दिवा पस्सितुं न लभति, सापि तं दिवा पस्सितुं न लभति, उभिन्‍नं रत्तिदस्सनमेव होति। तत्थ पभावतिया सरीरप्पभापि अब्बोहारिका अहोसि। बोधिसत्तो सिरिगब्भतो रत्तिंयेव निक्खमति।

Okkāko kusāvatiṃ gantvā nagaraṃ alaṅkārāpetvā sabbabandhanāni mocetvā puttassa abhisekaṃ katvā rajjaṃ datvā pabhāvatiṃ aggamahesiṃ kāretvā nagare ‘‘kusarājassa āṇā’’ti bheriṃ carāpesi. Sakalajambudīpatale rājāno yesaṃ dhītaro atthi, te kusarañño dhītaro pahiṇiṃsu . Yesaṃ puttā atthi, te tena saddhiṃ mittabhāvaṃ ākaṅkhantā putte upaṭṭhāke katvā pahiṇiṃsu. Bodhisattassa nāṭakaparivāro mahā ahosi, mahantena yasena rajjaṃ kāresi. So pabhāvatiṃ divā passituṃ na labhati, sāpi taṃ divā passituṃ na labhati, ubhinnaṃ rattidassanameva hoti. Tattha pabhāvatiyā sarīrappabhāpi abbohārikā ahosi. Bodhisatto sirigabbhato rattiṃyeva nikkhamati.

सो कतिपाहच्‍चयेन पभावतिं दिवा दट्ठुकामो मातुया आरोचेसि। सा ‘‘मा ते तात, रुच्‍चि, याव एकं पुत्तं लभसि, ताव आगमेही’’ति, पटिक्खिपि। सो पुनप्पुनं याचियेव। अथ नं सा आह – ‘‘तेन हि हत्थिसालं गन्त्वा हत्थिमेण्डवेसेन तिट्ठ, अहं तं तत्थ आनेस्सामि, अथ नं अक्खीनि पूरेत्वा ओलोकेय्यासि, मा च अत्तानं जानापेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा हत्थिसालं अगमासि। अथस्स माता हत्थिसालं अलङ्कारापेत्वा पभावतिं ‘‘एहि सामिकस्स हत्थिनो पस्सामा’’ति तत्थ नेत्वा ‘‘अयं हत्थी असुको नाम, अयं हत्थी असुको नामा’’ति तस्सा दस्सेसि। तत्थ तं राजा मातु पच्छतो गच्छन्तिं दिस्वा हत्थिगोपकवेसेन हत्थिछकणपिण्डेन पिट्ठियं पहरि। सा कुद्धा ‘‘रञ्‍ञो कथेत्वा ते हत्थं छिन्दापेस्सामी’’ति वत्वा देविं उज्झापेसि। राजमाता ‘‘मा अम्म कुज्झी’’ति सुणिसं सञ्‍ञापेत्वा पिट्ठिं परिमज्‍जि। पुनपि राजा तं दट्ठुकामो हुत्वा अस्ससालाय अस्सगोपकवेसेन तं दिस्वा तथेव अस्सछकणपिण्डेन पहरि। तदापि तं कुद्धं सस्सु सञ्‍ञापेसि।

So katipāhaccayena pabhāvatiṃ divā daṭṭhukāmo mātuyā ārocesi. Sā ‘‘mā te tāta, rucci, yāva ekaṃ puttaṃ labhasi, tāva āgamehī’’ti, paṭikkhipi. So punappunaṃ yāciyeva. Atha naṃ sā āha – ‘‘tena hi hatthisālaṃ gantvā hatthimeṇḍavesena tiṭṭha, ahaṃ taṃ tattha ānessāmi, atha naṃ akkhīni pūretvā olokeyyāsi, mā ca attānaṃ jānāpehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā hatthisālaṃ agamāsi. Athassa mātā hatthisālaṃ alaṅkārāpetvā pabhāvatiṃ ‘‘ehi sāmikassa hatthino passāmā’’ti tattha netvā ‘‘ayaṃ hatthī asuko nāma, ayaṃ hatthī asuko nāmā’’ti tassā dassesi. Tattha taṃ rājā mātu pacchato gacchantiṃ disvā hatthigopakavesena hatthichakaṇapiṇḍena piṭṭhiyaṃ pahari. Sā kuddhā ‘‘rañño kathetvā te hatthaṃ chindāpessāmī’’ti vatvā deviṃ ujjhāpesi. Rājamātā ‘‘mā amma kujjhī’’ti suṇisaṃ saññāpetvā piṭṭhiṃ parimajji. Punapi rājā taṃ daṭṭhukāmo hutvā assasālāya assagopakavesena taṃ disvā tatheva assachakaṇapiṇḍena pahari. Tadāpi taṃ kuddhaṃ sassu saññāpesi.

पुनेकदिवसे पभावती महासत्तं पस्सितुकामा हुत्वा सस्सुया आरोचेत्वा ‘‘अलं मा ते रुच्‍ची’’ति पटिक्खित्तापि पुनप्पुनं याचि। अथ नं सा आह – ‘‘तेन हि स्वे मम पुत्तो नगरं पदक्खिणं करिस्सति, त्वं सीहपञ्‍जरं विवरित्वा तं पस्सेय्यासी’’ति। एवञ्‍च पन वत्वा पुनदिवसे नगरं अलङ्कारापेत्वा जयम्पतिकुमारं राजवेसं गाहापेत्वा हत्थिपिट्ठे निसीदापेत्वा बोधिसत्तं पच्छिमासने निसीदापेत्वा नगरं पदक्खिणं कारापेसि। सा पभावतिं आदाय सीहपञ्‍जरे ठत्वा ‘‘पस्स तव सामिकस्स सिरिसोभग्ग’’न्ति आह। सा ‘‘अनुच्छविको मे सामिको लद्धो’’ति अत्तमना अहोसि। तं दिवसं पन महासत्तो हत्थिमेण्डवेसेन जयम्पतिस्स पच्छिमासने निसीदित्वा यथाधिप्पायेन पभावतिं ओलोकेन्तो हत्थविकारादिवसेन चित्तरुचिया केळिं दस्सेसि। हत्थिम्हि अतिक्‍कन्ते राजमाता पभावतिं पुच्छि – ‘‘दिट्ठो ते, अम्म, सामिको’’ति। ‘‘आम अय्ये, पच्छिमासने पनस्स निसिन्‍नो हत्थिमेण्डो अतिविय दुब्बिनीतो, मय्हं हत्थविकारादीनि दस्सेसि, कस्मा एवरूपं अलक्खिकं रञ्‍ञो पच्छिमासने निसीदापेसुं, नीहरापेहि न’’न्ति? ‘‘अम्म, रञ्‍ञो पच्छिमासने रक्खा नाम इच्छितब्बा’’ति।

Punekadivase pabhāvatī mahāsattaṃ passitukāmā hutvā sassuyā ārocetvā ‘‘alaṃ mā te ruccī’’ti paṭikkhittāpi punappunaṃ yāci. Atha naṃ sā āha – ‘‘tena hi sve mama putto nagaraṃ padakkhiṇaṃ karissati, tvaṃ sīhapañjaraṃ vivaritvā taṃ passeyyāsī’’ti. Evañca pana vatvā punadivase nagaraṃ alaṅkārāpetvā jayampatikumāraṃ rājavesaṃ gāhāpetvā hatthipiṭṭhe nisīdāpetvā bodhisattaṃ pacchimāsane nisīdāpetvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ kārāpesi. Sā pabhāvatiṃ ādāya sīhapañjare ṭhatvā ‘‘passa tava sāmikassa sirisobhagga’’nti āha. Sā ‘‘anucchaviko me sāmiko laddho’’ti attamanā ahosi. Taṃ divasaṃ pana mahāsatto hatthimeṇḍavesena jayampatissa pacchimāsane nisīditvā yathādhippāyena pabhāvatiṃ olokento hatthavikārādivasena cittaruciyā keḷiṃ dassesi. Hatthimhi atikkante rājamātā pabhāvatiṃ pucchi – ‘‘diṭṭho te, amma, sāmiko’’ti. ‘‘Āma ayye, pacchimāsane panassa nisinno hatthimeṇḍo ativiya dubbinīto, mayhaṃ hatthavikārādīni dassesi, kasmā evarūpaṃ alakkhikaṃ rañño pacchimāsane nisīdāpesuṃ, nīharāpehi na’’nti? ‘‘Amma, rañño pacchimāsane rakkhā nāma icchitabbā’’ti.

सा चिन्तेसि – ‘‘अयं हत्थिमेण्डो अतिविय निब्भयो, राजानं ‘राजा’तिपि न मञ्‍ञति, किं नु खो एसोव कुसराजा, अद्धा हि एसो अतिविय विरूपो एव भविस्सति, तेनेव मं न दस्सेन्ती’’ति। सा खुज्‍जं कण्णमूले आह – ‘‘अम्म, गच्छ ताव जानाहि, किं पुरिमासने निसिन्‍नको राजा, उदाहु पच्छिमासने’’ति? ‘‘कथं पनाहं जानिस्सामी’’ति। ‘‘सचे हि सो राजा भविस्सति, पठमतरं हत्थिपिट्ठितो ओतरिस्सति, इमाय सञ्‍ञाय जानाही’’ति। सा गन्त्वा एकमन्ते ठिता पठमं महासत्तं ओतरन्तं अद्दस, पच्छा जयम्पतिकुमारं। महासत्तोपि इतो चितो च ओलोकेन्तो खुज्‍जं दिस्वा ‘‘इमिना नाम कारणेन एसा आगता भविस्सती’’ति ञत्वा तं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘इमं अन्तरं पभावतिया मा कथेही’’ति दळ्हं वत्वा उय्योजेसि। सा गन्त्वा ‘‘पुरिमासने निसिन्‍नो पठमं ओतरी’’ति आह। पभावती तस्सा वचनं सद्दहि।

Sā cintesi – ‘‘ayaṃ hatthimeṇḍo ativiya nibbhayo, rājānaṃ ‘rājā’tipi na maññati, kiṃ nu kho esova kusarājā, addhā hi eso ativiya virūpo eva bhavissati, teneva maṃ na dassentī’’ti. Sā khujjaṃ kaṇṇamūle āha – ‘‘amma, gaccha tāva jānāhi, kiṃ purimāsane nisinnako rājā, udāhu pacchimāsane’’ti? ‘‘Kathaṃ panāhaṃ jānissāmī’’ti. ‘‘Sace hi so rājā bhavissati, paṭhamataraṃ hatthipiṭṭhito otarissati, imāya saññāya jānāhī’’ti. Sā gantvā ekamante ṭhitā paṭhamaṃ mahāsattaṃ otarantaṃ addasa, pacchā jayampatikumāraṃ. Mahāsattopi ito cito ca olokento khujjaṃ disvā ‘‘iminā nāma kāraṇena esā āgatā bhavissatī’’ti ñatvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘imaṃ antaraṃ pabhāvatiyā mā kathehī’’ti daḷhaṃ vatvā uyyojesi. Sā gantvā ‘‘purimāsane nisinno paṭhamaṃ otarī’’ti āha. Pabhāvatī tassā vacanaṃ saddahi.

महासत्तोपि पुन दट्ठुकामो हुत्वा मातरं याचि। सा पटिक्खिपितुं असक्‍कोन्ती ‘‘तेन हि अञ्‍ञातकवेसेन उय्यानं गच्छाही’’ति आह। सो उय्यानं गन्त्वा पोक्खरणियं गलप्पमाणं उदकं पविसित्वा पदुमिनिपत्तेन सीसं छादेत्वा पुप्फितपदुमेन मुखं आवरित्वा अट्ठासि। मातापिस्स पभावतिं उय्यानं नेत्वा सायन्हसमये ‘‘इमे रुक्खे पस्स, सकुणे पस्स, मिगे पस्सा’’ति पलोभयमाना पोक्खरणीतीरं पायासि। सा पञ्‍चविधपदुमसञ्छन्‍नं पोक्खरणिं दिस्वा न्हायितुकामा परिचारिकाहि सद्धिं पोक्खरणिं ओतरित्वा कीळन्ती तं पदुमं दिस्वा विचिनितुकामा हत्थं पसारेसि। अथ नं राजा पदुमिनिपत्तं अपनेत्वा ‘‘अहं कुसराजा’’ति वत्वा हत्थे गण्हि। सा तस्स मुखं दिस्वा ‘‘यक्खो मं गण्ही’’ति विरवित्वा तत्थेव विसञ्‍ञितं पत्ता। अथस्सा राजा हत्थं मुञ्‍चि। सा सञ्‍ञं पटिलभित्वा ‘‘कुसराजा किर मं हत्थे गण्हि, इमिनावाहं हत्थिसालाय हत्थिछकणपिण्डेन, अस्ससालाय अस्सछकणपिण्डेन पहटा, अयमेव मं हत्थिस्स पच्छिमासने निसीदित्वा उप्पण्डेसि, किं मे एवरूपेन दुम्मुखेन पतिना, इमं जहित्वा अहं जीवन्ती अञ्‍ञं पतिं लभिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अत्तना सद्धिं आगते अमच्‍चे पक्‍कोसापेत्वा ‘‘मम यानवाहनं सज्‍जं करोथ, अज्‍जेव गमिस्सामी’’ति आहं । ते रञ्‍ञो आरोचेसुं। राजा चिन्तेसि – ‘‘सचे गन्तुं न लभिस्सति, हदयमस्सा फलिस्सति, गच्छतु पुन तं अत्तनो बलेन आनेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा अथस्सा गमनं अनुजानि। सा पितुनगरमेव अगमासि।

Mahāsattopi puna daṭṭhukāmo hutvā mātaraṃ yāci. Sā paṭikkhipituṃ asakkontī ‘‘tena hi aññātakavesena uyyānaṃ gacchāhī’’ti āha. So uyyānaṃ gantvā pokkharaṇiyaṃ galappamāṇaṃ udakaṃ pavisitvā paduminipattena sīsaṃ chādetvā pupphitapadumena mukhaṃ āvaritvā aṭṭhāsi. Mātāpissa pabhāvatiṃ uyyānaṃ netvā sāyanhasamaye ‘‘ime rukkhe passa, sakuṇe passa, mige passā’’ti palobhayamānā pokkharaṇītīraṃ pāyāsi. Sā pañcavidhapadumasañchannaṃ pokkharaṇiṃ disvā nhāyitukāmā paricārikāhi saddhiṃ pokkharaṇiṃ otaritvā kīḷantī taṃ padumaṃ disvā vicinitukāmā hatthaṃ pasāresi. Atha naṃ rājā paduminipattaṃ apanetvā ‘‘ahaṃ kusarājā’’ti vatvā hatthe gaṇhi. Sā tassa mukhaṃ disvā ‘‘yakkho maṃ gaṇhī’’ti viravitvā tattheva visaññitaṃ pattā. Athassā rājā hatthaṃ muñci. Sā saññaṃ paṭilabhitvā ‘‘kusarājā kira maṃ hatthe gaṇhi, imināvāhaṃ hatthisālāya hatthichakaṇapiṇḍena, assasālāya assachakaṇapiṇḍena pahaṭā, ayameva maṃ hatthissa pacchimāsane nisīditvā uppaṇḍesi, kiṃ me evarūpena dummukhena patinā, imaṃ jahitvā ahaṃ jīvantī aññaṃ patiṃ labhissāmī’’ti cintetvā attanā saddhiṃ āgate amacce pakkosāpetvā ‘‘mama yānavāhanaṃ sajjaṃ karotha, ajjeva gamissāmī’’ti āhaṃ . Te rañño ārocesuṃ. Rājā cintesi – ‘‘sace gantuṃ na labhissati, hadayamassā phalissati, gacchatu puna taṃ attano balena ānessāmī’’ti cintetvā athassā gamanaṃ anujāni. Sā pitunagarameva agamāsi.

महासत्तोपि उय्यानतो नगरं पविसित्वा अलङ्कतपासादं अभिरुहि। बोधिसत्तञ्हि सा पुब्बपत्थनावसेन न इच्छि, सोपि पुब्बकम्मवसेनेव विरूपो अहोसि। अतीते किर बाराणसियं द्वारगामे उपरिमवीथिया च हेट्ठिमवीथिया च द्वे कुलानि वसिंसु। एकस्स कुलस्स द्वे पुत्ता अहेसुं। एकस्स एकाव धीता अहोसि। द्वीसु पुत्तेसु बोधिसत्तो कनिट्ठो। तं कुमारिकं जेट्ठकस्स अदंसु। कनिट्ठो अदारभरणो भातु सन्तिकेयेव वसि। अथेकदिवसं तस्मिं घरे अतिरसकपूवे पचिंसु। बोधिसत्तो अरञ्‍ञं गतो होति। तस्स पूवं ठपेत्वा अवसेसे भाजेत्वा खादिंसु। तस्मिं खणे पच्‍चेकबुद्धो भिक्खाय घरद्वारं अगमासि। बोधिसत्तस्स भातुजाया ‘‘चूळपतिनो अञ्‍ञं पूवं पचिस्सामी’’ति तं गहेत्वा पच्‍चेकबुद्धस्स अदासि। सोपि तं खणञ्‍ञेव अरञ्‍ञतो आगच्छि। अथ नं सा आह – ‘‘सामि, चित्तं पसादेहि, तव कोट्ठासो पच्‍चेकबुद्धस्स दिन्‍नो’’ति। सो ‘‘तव कोट्ठासं खादित्वा मम कोट्ठासं देसि, अहं किं खादिस्सामी’’ति कुद्धो पच्‍चेकबुद्धं अनुगन्त्वा पत्ततो पूवं गण्हि। सा मातु घरं गन्त्वा नवविलीनं चम्पकपुप्फवण्णं सप्पिं आहरित्वा पच्‍चेकबुद्धस्स पत्तं पूरेसि, तं ओभासं मुञ्‍चि। सा तं दिस्वा पत्थनं पट्ठपेसि – ‘‘भन्ते, इमिना दानबलेन निब्बत्तनिब्बत्तट्ठाने मे सरीरं ओभासजातं होतु, उत्तमरूपधरा च भवेय्यं, इमिना च मे असप्पुरिसेन सद्धिं एकट्ठाने वासो मा अहोसी’’ति। इति सा इमिस्सा पुब्बपत्थनाय वसेन तं न इच्छि। बोधिसत्तोपि तं पूव तस्मिं सप्पिपत्ते ओसीदापेत्वा पत्थनं पट्ठपेसि – ‘‘भन्ते, इमं योजनसते वसन्तिम्पि आनेत्वा मम पादपरिचारिकं कातुं समत्थो भवेय्य’’न्ति। तत्थ यं सो कुद्धो गन्त्वा पूवं गण्हि, तस्स पुब्बकम्मस्स वसेन विरूपो अहोसि, पुब्बपत्थनाय सा च तं न इच्छीति।

Mahāsattopi uyyānato nagaraṃ pavisitvā alaṅkatapāsādaṃ abhiruhi. Bodhisattañhi sā pubbapatthanāvasena na icchi, sopi pubbakammavaseneva virūpo ahosi. Atīte kira bārāṇasiyaṃ dvāragāme uparimavīthiyā ca heṭṭhimavīthiyā ca dve kulāni vasiṃsu. Ekassa kulassa dve puttā ahesuṃ. Ekassa ekāva dhītā ahosi. Dvīsu puttesu bodhisatto kaniṭṭho. Taṃ kumārikaṃ jeṭṭhakassa adaṃsu. Kaniṭṭho adārabharaṇo bhātu santikeyeva vasi. Athekadivasaṃ tasmiṃ ghare atirasakapūve paciṃsu. Bodhisatto araññaṃ gato hoti. Tassa pūvaṃ ṭhapetvā avasese bhājetvā khādiṃsu. Tasmiṃ khaṇe paccekabuddho bhikkhāya gharadvāraṃ agamāsi. Bodhisattassa bhātujāyā ‘‘cūḷapatino aññaṃ pūvaṃ pacissāmī’’ti taṃ gahetvā paccekabuddhassa adāsi. Sopi taṃ khaṇaññeva araññato āgacchi. Atha naṃ sā āha – ‘‘sāmi, cittaṃ pasādehi, tava koṭṭhāso paccekabuddhassa dinno’’ti. So ‘‘tava koṭṭhāsaṃ khāditvā mama koṭṭhāsaṃ desi, ahaṃ kiṃ khādissāmī’’ti kuddho paccekabuddhaṃ anugantvā pattato pūvaṃ gaṇhi. Sā mātu gharaṃ gantvā navavilīnaṃ campakapupphavaṇṇaṃ sappiṃ āharitvā paccekabuddhassa pattaṃ pūresi, taṃ obhāsaṃ muñci. Sā taṃ disvā patthanaṃ paṭṭhapesi – ‘‘bhante, iminā dānabalena nibbattanibbattaṭṭhāne me sarīraṃ obhāsajātaṃ hotu, uttamarūpadharā ca bhaveyyaṃ, iminā ca me asappurisena saddhiṃ ekaṭṭhāne vāso mā ahosī’’ti. Iti sā imissā pubbapatthanāya vasena taṃ na icchi. Bodhisattopi taṃ pūva tasmiṃ sappipatte osīdāpetvā patthanaṃ paṭṭhapesi – ‘‘bhante, imaṃ yojanasate vasantimpi ānetvā mama pādaparicārikaṃ kātuṃ samattho bhaveyya’’nti. Tattha yaṃ so kuddho gantvā pūvaṃ gaṇhi, tassa pubbakammassa vasena virūpo ahosi, pubbapatthanāya sā ca taṃ na icchīti.

सो पभावतिया गताय सोकप्पत्तो अहोसि, नानाकारेहि परिचारयमानापि नं सेसित्थियो ओलोकापेतुम्पि नासक्खिंसु, , पभावतिरहितमस्स सकलम्पि निवेसनं तुच्छं विय खायि। सो ‘‘इदानि सागलनगरं पत्ता भविस्सती’’ति पच्‍चूससमये मातु सन्तिकं गन्त्वा, ‘‘अम्म, अहं पभावतिं आनेस्सामि, तुम्हे रज्‍जं अनुसासथा’’ति वदन्तो पठमं गाथमाह –

So pabhāvatiyā gatāya sokappatto ahosi, nānākārehi paricārayamānāpi naṃ sesitthiyo olokāpetumpi nāsakkhiṃsu, , pabhāvatirahitamassa sakalampi nivesanaṃ tucchaṃ viya khāyi. So ‘‘idāni sāgalanagaraṃ pattā bhavissatī’’ti paccūsasamaye mātu santikaṃ gantvā, ‘‘amma, ahaṃ pabhāvatiṃ ānessāmi, tumhe rajjaṃ anusāsathā’’ti vadanto paṭhamaṃ gāthamāha –

१.

‘‘इदं ते रट्ठं सधनं सयोग्गं, सकायुरं सब्बकामूपपन्‍नं।

‘‘Idaṃ te raṭṭhaṃ sadhanaṃ sayoggaṃ, sakāyuraṃ sabbakāmūpapannaṃ;

इदं ते रज्‍जं अनुसास अम्म, गच्छामहं यत्थ पिया पभावती’’ति॥

Idaṃ te rajjaṃ anusāsa amma, gacchāmahaṃ yattha piyā pabhāvatī’’ti.

तत्थ सयोग्गन्ति हत्थियोग्गादिसहितं। सकायुरन्ति सपञ्‍चराजककुधभण्डं। अनुसास, अम्माति सो किर पुरिसस्स रज्‍जं दत्वा पुन गण्हनं नाम न युत्तन्ति पितु वा भातु वा अनिय्यादेत्वा मातु निय्यादेन्तो एवमाह।

Tattha sayogganti hatthiyoggādisahitaṃ. Sakāyuranti sapañcarājakakudhabhaṇḍaṃ. Anusāsa, ammāti so kira purisassa rajjaṃ datvā puna gaṇhanaṃ nāma na yuttanti pitu vā bhātu vā aniyyādetvā mātu niyyādento evamāha.

सा तस्स कथं सुत्वा ‘‘तेन हि, तात, अप्पमत्तो भवेय्यासि, मातुगामो नाम अपरिसुद्धहदयो’’ति वत्वा नानग्गरसभोजनस्स सुवण्णकरोटिं पूरेत्वा ‘‘इदं अन्तरामग्गे भुञ्‍जेय्यासी’’ति वत्वा उय्योजेसि। सो तं आदाय मातरं वन्दित्वा तिक्खत्तुं पदक्खिणं कत्वा ‘‘जीवन्तो पुन तुम्हे पस्सिस्सामी’’ति वत्वा सिरिगब्भं पविसित्वा पञ्‍चावुधं सन्‍नय्हित्वा भत्तकरोटिया सद्धिं कहापणसहस्सं पसिब्बके कत्वा कोकनुदञ्‍च वीणं आदाय नगरा निक्खमित्वा मग्गं पटिपज्‍जित्वा महब्बलो महाथामो याव मज्झन्हिका पण्णास योजनानि गन्त्वा भत्तं भुञ्‍जित्वा सेसदिवसभागेन पुन पण्णास योजनानि गन्त्वा एकाहेनेव योजनसतिकं मग्गं खेपेत्वा सायन्हसमये न्हत्वा सागलनगरं पाविसि। तस्मिं पविट्ठमत्तेयेव तस्स तेजेन पभावती सयनपिट्ठे सण्ठातुं असक्‍कोन्ती ओतरित्वा भूमियं निपज्‍जि। बोधिसत्तं किलन्तिन्द्रियं वीथिया गच्छन्तं अञ्‍ञतरा इत्थी दिस्वा पक्‍कोसापेत्वा निसीदापेत्वा पादे धोवापेत्वा सयनं दापेसि। सो किलन्तकायो निपज्‍जित्वा निद्दं ओक्‍कमि।

Sā tassa kathaṃ sutvā ‘‘tena hi, tāta, appamatto bhaveyyāsi, mātugāmo nāma aparisuddhahadayo’’ti vatvā nānaggarasabhojanassa suvaṇṇakaroṭiṃ pūretvā ‘‘idaṃ antarāmagge bhuñjeyyāsī’’ti vatvā uyyojesi. So taṃ ādāya mātaraṃ vanditvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā ‘‘jīvanto puna tumhe passissāmī’’ti vatvā sirigabbhaṃ pavisitvā pañcāvudhaṃ sannayhitvā bhattakaroṭiyā saddhiṃ kahāpaṇasahassaṃ pasibbake katvā kokanudañca vīṇaṃ ādāya nagarā nikkhamitvā maggaṃ paṭipajjitvā mahabbalo mahāthāmo yāva majjhanhikā paṇṇāsa yojanāni gantvā bhattaṃ bhuñjitvā sesadivasabhāgena puna paṇṇāsa yojanāni gantvā ekāheneva yojanasatikaṃ maggaṃ khepetvā sāyanhasamaye nhatvā sāgalanagaraṃ pāvisi. Tasmiṃ paviṭṭhamatteyeva tassa tejena pabhāvatī sayanapiṭṭhe saṇṭhātuṃ asakkontī otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Bodhisattaṃ kilantindriyaṃ vīthiyā gacchantaṃ aññatarā itthī disvā pakkosāpetvā nisīdāpetvā pāde dhovāpetvā sayanaṃ dāpesi. So kilantakāyo nipajjitvā niddaṃ okkami.

अथ सा तस्मिं निद्दमुपगते भत्तं सम्पादेत्वा तं पबोधेत्वा भत्तं भोजेसि। सो तुट्ठो तस्सा सद्धिं भत्तकरोटिया कहापणसहस्सं अदासि। सो पञ्‍चावुधं तत्थेव ठपेत्वा ‘‘गन्तब्बट्ठानं मे अत्थी’’ति वत्वा वीणं आदाय हत्थिसालं गन्त्वा ‘‘अज्‍ज मे इध वसितुं देथ, गन्धब्बं वो करिस्सामी’’ति वत्वा हत्थिगोपकेहि अनुञ्‍ञातो एकमन्ते निपज्‍जित्वा थोकं निद्दायित्वा पटिप्पस्सद्धदरथो उट्ठाय वीणं मुञ्‍चित्वा ‘‘सागलनगरवासिनो इमं सद्दं सुणन्तू’’ति वीणं वादेन्तो गायि। पभावती भूमियं निपन्‍ना तं सद्दं सुत्वाव ‘‘अयं न अञ्‍ञस्स वीणासद्दो, निस्संसयं कुसराजा ममत्थाय आगतो’’ति अञ्‍ञासि। मद्दराजापि तं सद्दं सुत्वा ‘‘अतिविय मधुरं वादेति, स्वे एतं पक्‍कोसापेत्वा मम गन्धब्बं कारेस्सामी’’ति चिन्तेसि।

Atha sā tasmiṃ niddamupagate bhattaṃ sampādetvā taṃ pabodhetvā bhattaṃ bhojesi. So tuṭṭho tassā saddhiṃ bhattakaroṭiyā kahāpaṇasahassaṃ adāsi. So pañcāvudhaṃ tattheva ṭhapetvā ‘‘gantabbaṭṭhānaṃ me atthī’’ti vatvā vīṇaṃ ādāya hatthisālaṃ gantvā ‘‘ajja me idha vasituṃ detha, gandhabbaṃ vo karissāmī’’ti vatvā hatthigopakehi anuññāto ekamante nipajjitvā thokaṃ niddāyitvā paṭippassaddhadaratho uṭṭhāya vīṇaṃ muñcitvā ‘‘sāgalanagaravāsino imaṃ saddaṃ suṇantū’’ti vīṇaṃ vādento gāyi. Pabhāvatī bhūmiyaṃ nipannā taṃ saddaṃ sutvāva ‘‘ayaṃ na aññassa vīṇāsaddo, nissaṃsayaṃ kusarājā mamatthāya āgato’’ti aññāsi. Maddarājāpi taṃ saddaṃ sutvā ‘‘ativiya madhuraṃ vādeti, sve etaṃ pakkosāpetvā mama gandhabbaṃ kāressāmī’’ti cintesi.

बोधिसत्तो ‘‘न सक्‍का इध वसमानेन पभावती दट्ठुं, अट्ठानमेत’’न्ति पातोव निक्खमित्वा सायं भुत्तगेहेयेव पातरासं भुञ्‍जित्वा वीणं ठपेत्वा राजकुम्भकारस्स सन्तिकं गन्त्वा तस्स अन्तेवासिकभावं उपगन्त्वा एकदिवसेनेव घरं मत्तिकाय पूरेत्वा ‘‘भाजनानि करोमि आचरिया’’ति वत्वा, ‘‘आम, कारोही’’ति वुत्ते एकं मत्तिकापिण्डं चक्‍के ठपेत्वा चक्‍कं आविञ्छि, सकिं आविद्धमेव याव मज्झन्हिकातिक्‍कमा भमियेव। सो नानावण्णानि खुद्दकमहन्तानि भाजनानि कत्वा पभावतिया अत्थाय भाजनं करोन्तो नानारूपानि समुट्ठापेसि। बोधिसत्तानञ्हि अधिप्पायो नाम समिज्झति, ‘‘तानि रूपानि पभावतीयेव पस्सतू’’ति अधिट्ठासि। सो सब्बभाजनानि सुक्खापेत्वा पचित्वा गेहं पूरेसि। कुम्भकारो नानाभाजनानि गहेत्वा राजकुलं अगमासि। राजा दिस्वा ‘‘केनिमानि कतानी’’ति पुच्छि। ‘‘मया, देवा’’ति। ‘‘अहं तया कतानि जानामि, कथेहि, केन कतानी’’ति? ‘‘अन्तेवासिकेन मे देवा’’ति। ‘‘न ते सो अन्तेवासी, आचरियो ते सो, त्वं तस्स सन्तिके सिप्पं सिक्ख, इतो पट्ठाय च सो मम धीतानं भाजनानि करोतु, इमञ्‍चस्स सहस्सं देही’’ति सहस्सं दापेत्वा ‘‘नानावण्णानि इमानि खुद्दकभाजनानि मम धीतानं देही’’ति आह।

Bodhisatto ‘‘na sakkā idha vasamānena pabhāvatī daṭṭhuṃ, aṭṭhānameta’’nti pātova nikkhamitvā sāyaṃ bhuttageheyeva pātarāsaṃ bhuñjitvā vīṇaṃ ṭhapetvā rājakumbhakārassa santikaṃ gantvā tassa antevāsikabhāvaṃ upagantvā ekadivaseneva gharaṃ mattikāya pūretvā ‘‘bhājanāni karomi ācariyā’’ti vatvā, ‘‘āma, kārohī’’ti vutte ekaṃ mattikāpiṇḍaṃ cakke ṭhapetvā cakkaṃ āviñchi, sakiṃ āviddhameva yāva majjhanhikātikkamā bhamiyeva. So nānāvaṇṇāni khuddakamahantāni bhājanāni katvā pabhāvatiyā atthāya bhājanaṃ karonto nānārūpāni samuṭṭhāpesi. Bodhisattānañhi adhippāyo nāma samijjhati, ‘‘tāni rūpāni pabhāvatīyeva passatū’’ti adhiṭṭhāsi. So sabbabhājanāni sukkhāpetvā pacitvā gehaṃ pūresi. Kumbhakāro nānābhājanāni gahetvā rājakulaṃ agamāsi. Rājā disvā ‘‘kenimāni katānī’’ti pucchi. ‘‘Mayā, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ tayā katāni jānāmi, kathehi, kena katānī’’ti? ‘‘Antevāsikena me devā’’ti. ‘‘Na te so antevāsī, ācariyo te so, tvaṃ tassa santike sippaṃ sikkha, ito paṭṭhāya ca so mama dhītānaṃ bhājanāni karotu, imañcassa sahassaṃ dehī’’ti sahassaṃ dāpetvā ‘‘nānāvaṇṇāni imāni khuddakabhājanāni mama dhītānaṃ dehī’’ti āha.

सो तानि तासं सन्तिकं नेत्वा ‘‘इमानि वो कीळनत्थाय खुद्दकभाजनानी’’ति आह। ता सब्बा आगमिंसु। कुम्भकारो महासत्तेन पभावतिया अत्थाय कतभाजनमेव तस्सा अदासि। सा च भाजनं गहेत्वा तत्थ अत्तनो च महासत्तस्स च खुज्‍जाय च रूपं पस्सित्वा ‘‘इदं न अञ्‍ञेन कतं, कुसराजेनेव कत’’न्ति ञत्वा कुज्झित्वा भूमियं खिपित्वा ‘‘इमिना मय्हं अत्थो नत्थि, इच्छन्तानं देही’’ति आह। अथस्सा भगिनियो कुद्धभावं ञत्वा ‘‘खुद्दकभाजनं कुसरञ्‍ञा कतन्ति मञ्‍ञसि, इदं तेन न कतं, कुम्भकारेनेव कतं, गण्हाहि न’’न्ति अवहसिंसु। सा तेन कतभावं तस्स च आगतभावं तासं न कथेसि। कुम्भकारो सहस्सं बोधिसत्तस्स दत्वा ‘‘तात, राजा ते तुट्ठो, इतो किर पट्ठाय राजधीतानं भाजनानि करेय्यासि, अहं तासं हरिस्सामी’’ति आह।

So tāni tāsaṃ santikaṃ netvā ‘‘imāni vo kīḷanatthāya khuddakabhājanānī’’ti āha. Tā sabbā āgamiṃsu. Kumbhakāro mahāsattena pabhāvatiyā atthāya katabhājanameva tassā adāsi. Sā ca bhājanaṃ gahetvā tattha attano ca mahāsattassa ca khujjāya ca rūpaṃ passitvā ‘‘idaṃ na aññena kataṃ, kusarājeneva kata’’nti ñatvā kujjhitvā bhūmiyaṃ khipitvā ‘‘iminā mayhaṃ attho natthi, icchantānaṃ dehī’’ti āha. Athassā bhaginiyo kuddhabhāvaṃ ñatvā ‘‘khuddakabhājanaṃ kusaraññā katanti maññasi, idaṃ tena na kataṃ, kumbhakāreneva kataṃ, gaṇhāhi na’’nti avahasiṃsu. Sā tena katabhāvaṃ tassa ca āgatabhāvaṃ tāsaṃ na kathesi. Kumbhakāro sahassaṃ bodhisattassa datvā ‘‘tāta, rājā te tuṭṭho, ito kira paṭṭhāya rājadhītānaṃ bhājanāni kareyyāsi, ahaṃ tāsaṃ harissāmī’’ti āha.

सो ‘‘इधापि वसन्तेन न सक्‍का पभावती दट्ठु’’न्ति तं सहस्सं तस्सेव दत्वा राजुपट्ठाकस्स नळकारस्स सन्तिकं गन्त्वा तस्स अन्तेवासिको हुत्वा पभावतिया अत्थाय तालवण्टं कत्वा तत्थेव सेतच्छत्तञ्‍च आपानभूमिञ्‍च वत्थं गहेत्वा ठितं पभावतिञ्‍चाति नानारूपानि दस्सेसि। नळकारो तञ्‍च अञ्‍ञञ्‍च तेन कतभण्डकं आदाय राजकुलं अगमासि। राजा दिस्वा ‘‘केनिमानि कतानी’’ति पुच्छित्वा पुरिमनयेनेव सहस्सं दत्वा ‘‘इमानि नळकारभण्डानि मम धीतानं देही’’ति आह। सोपि बोधिसत्तेन पभावतिया अत्थाय कतं तालवण्टं तस्सायेव अदासि। तत्रपि रूपानि अञ्‍ञो जनो न पस्सति, पभावती पन दिस्वा कुसरञ्‍ञा कतभावं ञत्वा ‘‘गण्हितुकामा गण्हन्तू’’ति कुद्धा भूमियं खिपि । अथ नं सेसा अवहसिंसु। नळकारो सहस्सं आहरित्वा बोधिसत्तस्स दत्वा तं पवत्तिं आरोचेसि।

So ‘‘idhāpi vasantena na sakkā pabhāvatī daṭṭhu’’nti taṃ sahassaṃ tasseva datvā rājupaṭṭhākassa naḷakārassa santikaṃ gantvā tassa antevāsiko hutvā pabhāvatiyā atthāya tālavaṇṭaṃ katvā tattheva setacchattañca āpānabhūmiñca vatthaṃ gahetvā ṭhitaṃ pabhāvatiñcāti nānārūpāni dassesi. Naḷakāro tañca aññañca tena katabhaṇḍakaṃ ādāya rājakulaṃ agamāsi. Rājā disvā ‘‘kenimāni katānī’’ti pucchitvā purimanayeneva sahassaṃ datvā ‘‘imāni naḷakārabhaṇḍāni mama dhītānaṃ dehī’’ti āha. Sopi bodhisattena pabhāvatiyā atthāya kataṃ tālavaṇṭaṃ tassāyeva adāsi. Tatrapi rūpāni añño jano na passati, pabhāvatī pana disvā kusaraññā katabhāvaṃ ñatvā ‘‘gaṇhitukāmā gaṇhantū’’ti kuddhā bhūmiyaṃ khipi . Atha naṃ sesā avahasiṃsu. Naḷakāro sahassaṃ āharitvā bodhisattassa datvā taṃ pavattiṃ ārocesi.

सो ‘‘इदम्पि मय्हं अवसनट्ठान’’न्ति सहस्सं तस्सेव दत्वा राजमालाकारस्स सन्तिकं गन्त्वा अन्तेवासिकभावं उपगन्त्वा नानाविधं मालाविकतिं गन्थित्वा पभावतिया अत्थाय नानारूपविचित्रं एकं चुम्बटकं अकासि। मालाकारो तं सब्बं आदाय राजकुलं अगमासि। राजा दिस्वा ‘‘केनिमानि गन्थितानी’’ति पुच्छि। ‘‘मया, देवा’’ति। ‘‘अहं तया गन्थितानि जानामि, कथेहि, केन गन्थितानी’’ति? ‘‘अन्तेवासिकेन मे , देवा’’ति। ‘‘न सो अन्तेवासी, आचरियो ते सो, त्वं तस्स सन्तिके सिप्पं सिक्ख, इतो पट्ठाय च सो मम धीतानं पुप्फानि गन्थतु, इमञ्‍चस्स सहस्सं देही’’ति सहस्सं दत्वा ‘‘इमानि पुप्फानि मम धीतानं देही’’ति आह। सोपि बोधिसत्तेन पभावतिया अत्थाय कतं चुम्बटकं तस्सायेव अदासि। सा तत्थ अत्तनो च रञ्‍ञो च रूपेहि सद्धिं नानारूपानि दिस्वा तेन कतभावं ञत्वा कुज्झित्वा भूमियं खिपि। सेसा भगिनियो तं तथेव अवहसिंसु। मालाकारोपि सहस्सं आहरित्वा बोधिसत्तस्स दत्वा तं पवत्तिं आरोचेसि।

So ‘‘idampi mayhaṃ avasanaṭṭhāna’’nti sahassaṃ tasseva datvā rājamālākārassa santikaṃ gantvā antevāsikabhāvaṃ upagantvā nānāvidhaṃ mālāvikatiṃ ganthitvā pabhāvatiyā atthāya nānārūpavicitraṃ ekaṃ cumbaṭakaṃ akāsi. Mālākāro taṃ sabbaṃ ādāya rājakulaṃ agamāsi. Rājā disvā ‘‘kenimāni ganthitānī’’ti pucchi. ‘‘Mayā, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ tayā ganthitāni jānāmi, kathehi, kena ganthitānī’’ti? ‘‘Antevāsikena me , devā’’ti. ‘‘Na so antevāsī, ācariyo te so, tvaṃ tassa santike sippaṃ sikkha, ito paṭṭhāya ca so mama dhītānaṃ pupphāni ganthatu, imañcassa sahassaṃ dehī’’ti sahassaṃ datvā ‘‘imāni pupphāni mama dhītānaṃ dehī’’ti āha. Sopi bodhisattena pabhāvatiyā atthāya kataṃ cumbaṭakaṃ tassāyeva adāsi. Sā tattha attano ca rañño ca rūpehi saddhiṃ nānārūpāni disvā tena katabhāvaṃ ñatvā kujjhitvā bhūmiyaṃ khipi. Sesā bhaginiyo taṃ tatheva avahasiṃsu. Mālākāropi sahassaṃ āharitvā bodhisattassa datvā taṃ pavattiṃ ārocesi.

सो ‘‘इदम्पि मय्हं अवसनट्ठान’’न्ति सहस्सं तस्सेव दत्वा रञ्‍ञो सूदस्स सन्तिकं गन्त्वा अन्तेवासिकभावं उपगच्छि। अथेकदिवसं सूदो रञ्‍ञो भोजनविकतिं हरन्तो अत्तनो अत्थाय पचितुं बोधिसत्तस्स अट्ठिमंसं अदासि। सो तं तथा सम्पादेसि, यथास्स गन्धो सकलनगरं अवत्थरि। राजा तं घायित्वा ‘‘किं ते महानसे अञ्‍ञम्पि मंसं पचसी’’ति पुच्छि। ‘‘नत्थि, देव, अपिच खो पन मे अन्तेवासिकस्स अट्ठिमंसं पचनत्थाय दिन्‍नं, तस्सेव सो गन्धो भविस्सती’’ति। राजा आहरापेत्वा ततो थोकं जिव्हग्गे ठपेसि, तावदेव सत्त रसहरणिसहस्सानि खोभेन्तं फरि। राजा रसतण्हाय बज्झित्वा सहस्सं दत्वा ‘‘इतो पट्ठाय तव अन्तेवासिना मम च धीतानञ्‍च मे भत्तं पचापेत्वा त्वं मय्हं आहर, सो मे धीतानं हरतू’’ति आह। सूदो गन्त्वा तस्स आरोचेसि। सो तं सुत्वा ‘‘इदानि मे मनोरथो मत्थकं पत्तो, इदानि पनाहं पभावतिं दट्ठुं लभिस्सामी’’ति तुट्ठो तं सहस्सं तस्सेव दत्वा पुनदिवसे भत्तं सम्पादेत्वा रञ्‍ञो भत्तभाजनानि पेसेत्वा राजधीतानं भत्तकाजं सयं गहेत्वा पभावतिया वसनपासादं अभिरुहि। सा तं भत्तकाजं आदाय पासादं अभिरुहन्तं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं अत्तनो अननुच्छविकं दासकम्मकरेहि कत्तब्बं करोति। सचे पनाहं कतिपाहं तुण्ही भविस्सामि, ‘इदानि मं एसा रोचती’ति सञ्‍ञी हुत्वा कत्थचि अगन्त्वा मं ओलोकेन्तो इधेव वसिस्सति, इदानेव तं अक्‍कोसित्वा परिभासित्वा मुहुत्तम्पि इध वसितुं अदत्वा पलापेस्सामी’’ति। सा द्वारं अड्ढविवटं कत्वा एकं हत्थं कवाटे लग्गेत्वा एकेन हत्थेन अग्गळं उप्पीळेत्वा दुतियं गाथमाह –

So ‘‘idampi mayhaṃ avasanaṭṭhāna’’nti sahassaṃ tasseva datvā rañño sūdassa santikaṃ gantvā antevāsikabhāvaṃ upagacchi. Athekadivasaṃ sūdo rañño bhojanavikatiṃ haranto attano atthāya pacituṃ bodhisattassa aṭṭhimaṃsaṃ adāsi. So taṃ tathā sampādesi, yathāssa gandho sakalanagaraṃ avatthari. Rājā taṃ ghāyitvā ‘‘kiṃ te mahānase aññampi maṃsaṃ pacasī’’ti pucchi. ‘‘Natthi, deva, apica kho pana me antevāsikassa aṭṭhimaṃsaṃ pacanatthāya dinnaṃ, tasseva so gandho bhavissatī’’ti. Rājā āharāpetvā tato thokaṃ jivhagge ṭhapesi, tāvadeva satta rasaharaṇisahassāni khobhentaṃ phari. Rājā rasataṇhāya bajjhitvā sahassaṃ datvā ‘‘ito paṭṭhāya tava antevāsinā mama ca dhītānañca me bhattaṃ pacāpetvā tvaṃ mayhaṃ āhara, so me dhītānaṃ haratū’’ti āha. Sūdo gantvā tassa ārocesi. So taṃ sutvā ‘‘idāni me manoratho matthakaṃ patto, idāni panāhaṃ pabhāvatiṃ daṭṭhuṃ labhissāmī’’ti tuṭṭho taṃ sahassaṃ tasseva datvā punadivase bhattaṃ sampādetvā rañño bhattabhājanāni pesetvā rājadhītānaṃ bhattakājaṃ sayaṃ gahetvā pabhāvatiyā vasanapāsādaṃ abhiruhi. Sā taṃ bhattakājaṃ ādāya pāsādaṃ abhiruhantaṃ disvā cintesi – ‘‘ayaṃ attano ananucchavikaṃ dāsakammakarehi kattabbaṃ karoti. Sace panāhaṃ katipāhaṃ tuṇhī bhavissāmi, ‘idāni maṃ esā rocatī’ti saññī hutvā katthaci agantvā maṃ olokento idheva vasissati, idāneva taṃ akkositvā paribhāsitvā muhuttampi idha vasituṃ adatvā palāpessāmī’’ti. Sā dvāraṃ aḍḍhavivaṭaṃ katvā ekaṃ hatthaṃ kavāṭe laggetvā ekena hatthena aggaḷaṃ uppīḷetvā dutiyaṃ gāthamāha –

२.

‘‘अनुज्‍जुभूतेन हरं महन्तं, दिवा च रत्तो च निसीथकाले।

‘‘Anujjubhūtena haraṃ mahantaṃ, divā ca ratto ca nisīthakāle;

पटिगच्छ त्वं खिप्पं कुसावतिं कुस, निच्छामि दुब्बण्णमहं वसन्त’’न्ति॥

Paṭigaccha tvaṃ khippaṃ kusāvatiṃ kusa, nicchāmi dubbaṇṇamahaṃ vasanta’’nti.

तस्सत्थो – महाराज, त्वं भत्तकारको हुत्वा उजुकेन चित्तेन योपि ते सीसं भिन्देय्य, तस्सपेतं कम्मं न करोसि, अनुजुभूतेन पन चित्तेन ममत्थाय एतं महन्तं काजं हरन्तो दिवा च रत्तो च निसीथकाले च महन्तं दुक्खं अनुभविस्ससि, किं ते तेन अनुभूतेन दुक्खेन, त्वं अत्तनो नगरं कुसावतिमेव पटिगच्छ, अञ्‍ञं अत्तना सदिसिं अतिरसकपूवसण्ठानमुखिं यक्खिनिं अग्गमहेसिं कत्वा रज्‍जं कारेहीति। निच्छामि दुब्बण्णमहं वसन्तन्ति अहं पन तं दुब्बण्णं दुस्सण्ठितं इध वसन्तं न इच्छामीति।

Tassattho – mahārāja, tvaṃ bhattakārako hutvā ujukena cittena yopi te sīsaṃ bhindeyya, tassapetaṃ kammaṃ na karosi, anujubhūtena pana cittena mamatthāya etaṃ mahantaṃ kājaṃ haranto divā ca ratto ca nisīthakāle ca mahantaṃ dukkhaṃ anubhavissasi, kiṃ te tena anubhūtena dukkhena, tvaṃ attano nagaraṃ kusāvatimeva paṭigaccha, aññaṃ attanā sadisiṃ atirasakapūvasaṇṭhānamukhiṃ yakkhiniṃ aggamahesiṃ katvā rajjaṃ kārehīti. Nicchāmi dubbaṇṇamahaṃ vasantanti ahaṃ pana taṃ dubbaṇṇaṃ dussaṇṭhitaṃ idha vasantaṃ na icchāmīti.

सो ‘‘पभावतिया मे सन्तिका कथा लद्धा’’ति तुट्ठचित्तो तिस्सो गाथा अभासि –

So ‘‘pabhāvatiyā me santikā kathā laddhā’’ti tuṭṭhacitto tisso gāthā abhāsi –

३.

‘‘नाहं गमिस्सामि इतो कुसावतिं, पभावती वण्णपलोभितो तव।

‘‘Nāhaṃ gamissāmi ito kusāvatiṃ, pabhāvatī vaṇṇapalobhito tava;

रमामि मद्दस्स निकेतरम्मे, हित्वान रट्ठं तव दस्सने रतो॥

Ramāmi maddassa niketaramme, hitvāna raṭṭhaṃ tava dassane rato.

४.

‘‘पभावती वण्णपलोभितो तव, सम्मूळ्हरूपो विचरामि मेदिनिं।

‘‘Pabhāvatī vaṇṇapalobhito tava, sammūḷharūpo vicarāmi mediniṃ;

दिसं न जानामि कुतोम्हि आगतो, तयम्हि मत्तो मिगमन्दलोचने॥

Disaṃ na jānāmi kutomhi āgato, tayamhi matto migamandalocane.

५.

‘‘सुवण्णचीरवसने, जातरूपसुमेखले।

‘‘Suvaṇṇacīravasane, jātarūpasumekhale;

सुस्सोणि तव कामा हि, नाहं रज्‍जेन मत्थिको’’ति॥

Sussoṇi tava kāmā hi, nāhaṃ rajjena matthiko’’ti.

तत्थ रमामीति अभिरमामि न उक्‍कण्ठामि। सम्मूळ्हरूपोति किलेससम्मूळ्हो हुत्वा। तयम्हि मत्तोति तयि मत्तोम्हि, तया वा मत्तोम्हि। सुवण्णचीरवसनेति सुवण्णखचितवत्थवसने। नाहं रज्‍जेन मत्थिकोति न अहं रज्‍जेन अत्थिको।

Tattha ramāmīti abhiramāmi na ukkaṇṭhāmi. Sammūḷharūpoti kilesasammūḷho hutvā. Tayamhi mattoti tayi mattomhi, tayā vā mattomhi. Suvaṇṇacīravasaneti suvaṇṇakhacitavatthavasane. Nāhaṃ rajjena matthikoti na ahaṃ rajjena atthiko.

एवं वुत्ते सा चिन्तेसि – ‘‘अहं एतं ‘विप्पटिसारी भविस्सती’ति परिभासामि, अयं पन रज्‍जित्वाव कथेति, सचे खो पन मं ‘अहं कुसराजा’ति वत्वा हत्थे गण्हेय्य, को तं निवारेय्य, कोचि नो इमं कथं सुणेय्या’’ति द्वारं थकेत्वा सूचिं दत्वा अन्तो अट्ठासि। सोपि भत्तकाजं आहरित्वा भत्तं वड्ढेत्वा राजधीतरो भोजेसि। पभावती ‘‘गच्छ कुसराजेन पक्‍कभत्तं आहरा’’ति खुज्‍जं पेसेसि। सा आहरित्वा ‘‘भुञ्‍जाही’’ति आह। नाहं तेन पक्‍कभत्तं भुञ्‍जामि, त्वं भुञ्‍जित्वा अत्तनो लद्धनिवापं गहेत्वा भत्तं पचित्वा आहर, कुसरञ्‍ञो आगतभावञ्‍च मा कस्सचि आरोचेसीति। खुज्‍जा ततो पट्ठाय तस्सा कोट्ठासं आहरित्वा सयं भुञ्‍जति, अत्तनो कोट्ठासं तस्सा उपनेति। कुसराजापि ततो पट्ठाय तं पस्सितुं अलभन्तो चिन्तेसि – ‘‘अत्थि नु खो पभावतिया मयि सिनेहो, उदाहु नत्थि, वीमंसिस्सामि न’’न्ति। सो पन राजधीतरो भोजेत्वा भत्तकाजं आदाय निक्खन्तो तस्सा गब्भद्वारे पासादतलं पादेन पहरित्वा भाजनानि घट्टेत्वा नित्थुनित्वा विसञ्‍ञी हुत्वा विय अवकुज्‍जो पति। सा तस्स नित्थुनितसद्देन द्वारं विवरित्वा तं भत्तकाजेन ओत्थतं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं सकलजम्बुदीपे अग्गराजा मं निस्साय रत्तिन्दिवं दुक्खं अनुभोति, सुखुमालताय भत्तकाजेन अवत्थतो पतति, जीवति नु खो, नो वा’’ति। सा गब्भतो निक्खमित्वा तस्स नासवातं उपधारेतुं गीवं पसारेत्वा मुखं ओलोकेसि। सो मुखपूरं खेळं गहेत्वा तस्सा सरीरे पातेसि। सा तं परिभासित्वा गब्भं पविसित्वा द्वारं अड्ढविवटं थकेत्वा ठिता गाथमाह –

Evaṃ vutte sā cintesi – ‘‘ahaṃ etaṃ ‘vippaṭisārī bhavissatī’ti paribhāsāmi, ayaṃ pana rajjitvāva katheti, sace kho pana maṃ ‘ahaṃ kusarājā’ti vatvā hatthe gaṇheyya, ko taṃ nivāreyya, koci no imaṃ kathaṃ suṇeyyā’’ti dvāraṃ thaketvā sūciṃ datvā anto aṭṭhāsi. Sopi bhattakājaṃ āharitvā bhattaṃ vaḍḍhetvā rājadhītaro bhojesi. Pabhāvatī ‘‘gaccha kusarājena pakkabhattaṃ āharā’’ti khujjaṃ pesesi. Sā āharitvā ‘‘bhuñjāhī’’ti āha. Nāhaṃ tena pakkabhattaṃ bhuñjāmi, tvaṃ bhuñjitvā attano laddhanivāpaṃ gahetvā bhattaṃ pacitvā āhara, kusarañño āgatabhāvañca mā kassaci ārocesīti. Khujjā tato paṭṭhāya tassā koṭṭhāsaṃ āharitvā sayaṃ bhuñjati, attano koṭṭhāsaṃ tassā upaneti. Kusarājāpi tato paṭṭhāya taṃ passituṃ alabhanto cintesi – ‘‘atthi nu kho pabhāvatiyā mayi sineho, udāhu natthi, vīmaṃsissāmi na’’nti. So pana rājadhītaro bhojetvā bhattakājaṃ ādāya nikkhanto tassā gabbhadvāre pāsādatalaṃ pādena paharitvā bhājanāni ghaṭṭetvā nitthunitvā visaññī hutvā viya avakujjo pati. Sā tassa nitthunitasaddena dvāraṃ vivaritvā taṃ bhattakājena otthataṃ disvā cintesi – ‘‘ayaṃ sakalajambudīpe aggarājā maṃ nissāya rattindivaṃ dukkhaṃ anubhoti, sukhumālatāya bhattakājena avatthato patati, jīvati nu kho, no vā’’ti. Sā gabbhato nikkhamitvā tassa nāsavātaṃ upadhāretuṃ gīvaṃ pasāretvā mukhaṃ olokesi. So mukhapūraṃ kheḷaṃ gahetvā tassā sarīre pātesi. Sā taṃ paribhāsitvā gabbhaṃ pavisitvā dvāraṃ aḍḍhavivaṭaṃ thaketvā ṭhitā gāthamāha –

६.

‘‘अब्भूति तस्स भो होति, यो अनिच्छन्तमिच्छति।

‘‘Abbhūti tassa bho hoti, yo anicchantamicchati;

अकामं राज कामेसि, अकन्तं कन्तुमिच्छसी’’ति॥

Akāmaṃ rāja kāmesi, akantaṃ kantumicchasī’’ti.

तत्थ अब्भूतीति अभूति, अवुड्ढीति अत्थो।

Tattha abbhūtīti abhūti, avuḍḍhīti attho.

सो पन पटिबद्धचित्तताय अक्‍कोसियमानोपि परिभासियमानोपि विप्पटिसारं अनुप्पादेत्वाव अनन्तरं गाथमाह –

So pana paṭibaddhacittatāya akkosiyamānopi paribhāsiyamānopi vippaṭisāraṃ anuppādetvāva anantaraṃ gāthamāha –

७.

‘‘अकामं वा सकामं वा, यो नरो लभते पियं।

‘‘Akāmaṃ vā sakāmaṃ vā, yo naro labhate piyaṃ;

लाभमेत्थ पसंसाम, अलाभो तत्थ पापको’’ति॥

Lābhamettha pasaṃsāma, alābho tattha pāpako’’ti.

सापि तस्मिं एवं कथेन्तेपि अनोसक्‍कित्वा थद्धतरवचनं वत्वा पलापेतुकामा इतरं गाथमाह –

Sāpi tasmiṃ evaṃ kathentepi anosakkitvā thaddhataravacanaṃ vatvā palāpetukāmā itaraṃ gāthamāha –

८.

‘‘पासाणसारं खणसि, कणिकारस्स दारुना।

‘‘Pāsāṇasāraṃ khaṇasi, kaṇikārassa dārunā;

वातं जालेन बाधेसि, यो अनिच्छन्तमिच्छसी’’ति॥

Vātaṃ jālena bādhesi, yo anicchantamicchasī’’ti.

तत्थ कणिकारस्स दारुनाति कणिकारकट्ठेन। बाधेसीति बन्धसीति।

Tattha kaṇikārassa dārunāti kaṇikārakaṭṭhena. Bādhesīti bandhasīti.

तं सुत्वा राजा तिस्सो गाथायो अभासि –

Taṃ sutvā rājā tisso gāthāyo abhāsi –

९.

‘‘पासाणो नून ते हदये, ओहितो मुदुलक्खणे।

‘‘Pāsāṇo nūna te hadaye, ohito mudulakkhaṇe;

यो ते सातं न विन्दामि, तिरोजनपदागतो॥

Yo te sātaṃ na vindāmi, tirojanapadāgato.

१०.

10.

‘‘यदा मं भकुटिं कत्वा, राजपुत्ती उदिक्खति।

‘‘Yadā maṃ bhakuṭiṃ katvā, rājaputtī udikkhati;

आळारिको तदा होमि, रञ्‍ञो मद्दस्सन्तेपुरे॥

Āḷāriko tadā homi, rañño maddassantepure.

११.

11.

‘‘यदा उम्हयमाना मं, राजपुत्ती उदिक्खति।

‘‘Yadā umhayamānā maṃ, rājaputtī udikkhati;

नाळारिको तदा होमि, राजा होमि तदा कुसो’’ति॥

Nāḷāriko tadā homi, rājā homi tadā kuso’’ti.

तत्थ मुदुलक्खणेति मुदुना इत्थिलक्खणेन समन्‍नागते। योति यो अहं तिरोरट्ठा आगतो तव सन्तिके वसन्तो पटिसन्थारमत्तम्पि सातं न लभामि, सो एवं मञ्‍ञामि, मयि सिनेहुप्पत्तिनिवारणाय नून तव हदये पासाणो ठपितो। भकुटिं कत्वाति कोधवसेन वलिविसमं नलाटं कत्वा। आळारिकोति भत्तकारको। तस्मिं खणे अहं मद्दरञ्‍ञो अन्तेपुरे भत्तकारकदासो विय होमीति वदति। उम्हयमानाति पहट्ठाकारं दस्सेत्वा हसमाना। राजा होमीति तस्मिं खणे अहं कुसावतीनगरे रज्‍जं कारेन्तो राजा विय होमि, कस्मासि एवं फरुसा, इतो पट्ठाय मा एवरूपं करि, भद्देति।

Tattha mudulakkhaṇeti mudunā itthilakkhaṇena samannāgate. Yoti yo ahaṃ tiroraṭṭhā āgato tava santike vasanto paṭisanthāramattampi sātaṃ na labhāmi, so evaṃ maññāmi, mayi sinehuppattinivāraṇāya nūna tava hadaye pāsāṇo ṭhapito. Bhakuṭiṃ katvāti kodhavasena valivisamaṃ nalāṭaṃ katvā. Āḷārikoti bhattakārako. Tasmiṃ khaṇe ahaṃ maddarañño antepure bhattakārakadāso viya homīti vadati. Umhayamānāti pahaṭṭhākāraṃ dassetvā hasamānā. Rājā homīti tasmiṃ khaṇe ahaṃ kusāvatīnagare rajjaṃ kārento rājā viya homi, kasmāsi evaṃ pharusā, ito paṭṭhāya mā evarūpaṃ kari, bhaddeti.

सा तस्स वचनं सुत्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं अतिविय अल्‍लीयित्वा कथेति, मुसावादं कत्वा उपायेन नं इतो पलापेस्सामी’’ति गाथमाह –

Sā tassa vacanaṃ sutvā cintesi – ‘‘ayaṃ ativiya allīyitvā katheti, musāvādaṃ katvā upāyena naṃ ito palāpessāmī’’ti gāthamāha –

१२.

12.

‘‘सचे हि वचनं सच्‍चं, नेमित्तानं भविस्सति।

‘‘Sace hi vacanaṃ saccaṃ, nemittānaṃ bhavissati;

नेव मे त्वं पती अस्स, कामं छिन्दन्तु सत्तधा’’ति॥

Neva me tvaṃ patī assa, kāmaṃ chindantu sattadhā’’ti.

तस्सत्थो – महाराज, मया ‘‘अयं कुसराजा मय्हं पति भविस्सति, न भविस्सती’’ति बहू निमित्तपाठका पुच्छिता, ते ‘‘कामं किर मं सत्तधा छिन्दन्तु, नेव मे त्वं पति भविस्ससी’’ति वदिंसूति।

Tassattho – mahārāja, mayā ‘‘ayaṃ kusarājā mayhaṃ pati bhavissati, na bhavissatī’’ti bahū nimittapāṭhakā pucchitā, te ‘‘kāmaṃ kira maṃ sattadhā chindantu, neva me tvaṃ pati bhavissasī’’ti vadiṃsūti.

तं सुत्वा राजा तं पटिबाहन्तो ‘‘भद्दे, मयापि अत्तनो रट्ठे नेमित्तका पुच्छिता, ते ‘अञ्‍ञत्र सीहस्सरकुसराजतो तव पति नाम अञ्‍ञो नत्थी’ति ब्याकरिंसु, अहम्पि अत्तनो ञाणबलनिमित्तेन एवमेव कथेसि’’न्ति वत्वा अनन्तरं गाथमाह –

Taṃ sutvā rājā taṃ paṭibāhanto ‘‘bhadde, mayāpi attano raṭṭhe nemittakā pucchitā, te ‘aññatra sīhassarakusarājato tava pati nāma añño natthī’ti byākariṃsu, ahampi attano ñāṇabalanimittena evameva kathesi’’nti vatvā anantaraṃ gāthamāha –

१३.

13.

‘‘सचे हि वचनं सच्‍चं, अञ्‍ञेसं यदि वा मम।

‘‘Sace hi vacanaṃ saccaṃ, aññesaṃ yadi vā mama;

नेव तुय्हं पती अत्थि, अञ्‍ञो सीहस्सरा कुसा’’ति॥

Neva tuyhaṃ patī atthi, añño sīhassarā kusā’’ti.

तस्सत्थो – यदि हि अञ्‍ञेसं नेमित्तानं वचनं सच्‍चं, यदि वा मम वचनं सच्‍चं, तव अञ्‍ञो पति नाम नत्थीति।

Tassattho – yadi hi aññesaṃ nemittānaṃ vacanaṃ saccaṃ, yadi vā mama vacanaṃ saccaṃ, tava añño pati nāma natthīti.

सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘न सक्‍का इमं लज्‍जापेतुं वा पलापेतुं वा, किं मे इमिना’’ति द्वारं पिधाय अत्तानं न दस्सेसि। सोपि काजं गहेत्वा ओतरि, ततो पट्ठाय तं दट्ठुं न लभति, भत्तकारककम्मं करोन्तो अतिविय किलमति , भुत्तपातरासो दारूनि फालेति, भाजनानि धोवति, काजेन उदकं आहरति, सयन्तो अम्बणपिट्ठे सयति, पातो वुट्ठाय यागुआदीनि पचति हरति भोजेति, नन्दिरागं निस्साय अतिदुक्खं अनुभोति। सो एकदिवसं भत्तगेहद्वारेन गच्छन्तिं खुज्‍जं दिस्वा पक्‍कोसि। सा पभावतिया भयेन तस्स सन्तिकं गन्तुं अविसहन्ती तुरिततुरिता विय गच्छति। अथ नं वेगेन उपगन्त्वा ‘‘खुज्‍जे’’ति आह।

Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘na sakkā imaṃ lajjāpetuṃ vā palāpetuṃ vā, kiṃ me iminā’’ti dvāraṃ pidhāya attānaṃ na dassesi. Sopi kājaṃ gahetvā otari, tato paṭṭhāya taṃ daṭṭhuṃ na labhati, bhattakārakakammaṃ karonto ativiya kilamati , bhuttapātarāso dārūni phāleti, bhājanāni dhovati, kājena udakaṃ āharati, sayanto ambaṇapiṭṭhe sayati, pāto vuṭṭhāya yāguādīni pacati harati bhojeti, nandirāgaṃ nissāya atidukkhaṃ anubhoti. So ekadivasaṃ bhattagehadvārena gacchantiṃ khujjaṃ disvā pakkosi. Sā pabhāvatiyā bhayena tassa santikaṃ gantuṃ avisahantī turitaturitā viya gacchati. Atha naṃ vegena upagantvā ‘‘khujje’’ti āha.

सा निवत्तित्वा ठिता ‘‘को एसो’’ति वत्वा ‘‘तुम्हाकं सद्दं न सुणामी’’ति आह। अथ नं ‘‘खुज्‍जे त्वम्पि सामिनीपि ते उभोपि अतिविय थद्धा, एत्तकं कालं तुम्हाकं सन्तिके वसन्तो आरोग्यसासनमत्तम्पि न लभामि, देय्यधम्मं पन किं दस्सथ, तिट्ठतु तावेतं, अपि मे पभावतिं मुदुकं कत्वा दस्सेतुं सक्खिस्ससी’’ति आह । सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। अथ नं ‘‘सचे मे तं दस्सेतुं सक्खिस्ससि, खुज्‍जभावं ते उजुकं कत्वा गीवेय्यकं दस्सामी’’ति पलोभेन्तो पञ्‍च गाथायो अभासि –

Sā nivattitvā ṭhitā ‘‘ko eso’’ti vatvā ‘‘tumhākaṃ saddaṃ na suṇāmī’’ti āha. Atha naṃ ‘‘khujje tvampi sāminīpi te ubhopi ativiya thaddhā, ettakaṃ kālaṃ tumhākaṃ santike vasanto ārogyasāsanamattampi na labhāmi, deyyadhammaṃ pana kiṃ dassatha, tiṭṭhatu tāvetaṃ, api me pabhāvatiṃ mudukaṃ katvā dassetuṃ sakkhissasī’’ti āha . Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Atha naṃ ‘‘sace me taṃ dassetuṃ sakkhissasi, khujjabhāvaṃ te ujukaṃ katvā gīveyyakaṃ dassāmī’’ti palobhento pañca gāthāyo abhāsi –

१४.

14.

‘‘नेक्खं गीवं ते कारेस्सं, पत्वा खुज्‍जे कुसावतिं।

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

सचे मं नागनासूरू, ओलोकेय्य पभावती॥

Sace maṃ nāganāsūrū, olokeyya pabhāvatī.

१५.

15.

‘‘नेक्खं गीवं ते कारेस्सं, पत्वा खुज्‍जे कुसावतिं।

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

सचे मं नागनासूरू, आलपेय्य पभावती॥

Sace maṃ nāganāsūrū, ālapeyya pabhāvatī.

१६.

16.

‘‘नेक्खं गीवं ते कारेस्सं, पत्वा खुज्‍जे कुसावतिं।

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

सचे मं नागनासूरू, उम्हायेय्य पभावती॥

Sace maṃ nāganāsūrū, umhāyeyya pabhāvatī.

१७.

17.

‘‘नेक्खं गीवं ते कारेस्सं, पत्वा खुज्‍जे कुसावतिं।

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

सचे मं नागनासूरू, पम्हायेय्य पभावती॥

Sace maṃ nāganāsūrū, pamhāyeyya pabhāvatī.

१८.

18.

‘‘नेक्खं गीवं ते कारेस्सं, पत्वा खुज्‍जे कुसावतिं।

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

सचे मं नागनासूरू, पाणीहि उपसम्फुसे’’ति॥

Sace maṃ nāganāsūrū, pāṇīhi upasamphuse’’ti.

तत्थ नेक्खं गीवं तेति तव गीवेय्यं सब्बसुवण्णमयमेव कारेस्सामीति अत्थो। ‘‘नेक्खं गीवं ते करिस्सामी’’तिपि पाठो, तव गीवाय नेक्खमयं पिळन्धनं पिळन्धेस्सामीति अत्थो। ओलोकेय्याति सचे तव वचनेन मं पभावती ओलोकेय्य, सचे मं ताय ओलोकापेतुं सक्खिस्ससीति अत्थो। ‘‘आलपेय्या’’तिआदीसुपि एसेव नयो। एत्थ पन उम्हायेय्याति मन्दहसितवसेन परिहासेय्य। पम्हायेय्याति महाहसितवसेन परिहासेय्य।

Tattha nekkhaṃ gīvaṃ teti tava gīveyyaṃ sabbasuvaṇṇamayameva kāressāmīti attho. ‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te karissāmī’’tipi pāṭho, tava gīvāya nekkhamayaṃ piḷandhanaṃ piḷandhessāmīti attho. Olokeyyāti sace tava vacanena maṃ pabhāvatī olokeyya, sace maṃ tāya olokāpetuṃ sakkhissasīti attho. ‘‘Ālapeyyā’’tiādīsupi eseva nayo. Ettha pana umhāyeyyāti mandahasitavasena parihāseyya. Pamhāyeyyāti mahāhasitavasena parihāseyya.

सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘गच्छथ तुम्हे, देव, कतिपाहच्‍चयेन नं तुम्हाकं वसे करिस्सामि, पस्सथ मे परक्‍कम’’न्ति वत्वा तं करणीयं तीरेत्वा पभावतिया सन्तिकं गन्त्वा तस्सा वसनगब्भं सोधेन्ती विय पहरणयोग्गं लेड्डुखण्डम्पि असेसेत्वा अन्तमसो पादुकापि नीहरित्वा सकलगब्भं सम्मज्‍जित्वा गब्भद्वारे उम्मारं अन्तरं कत्वा उच्‍चासनं पञ्‍ञपेत्वा पभावतिया एकं नीचपीठकं अत्थरित्वा ‘‘एहि, अम्म, सीसे ते ऊका विचिनिस्सामी’’ति तं तत्थ पीठके निसीदापेत्वा अत्तनो ऊरुअन्तरे तस्सा सीसं ठपेत्वा थोकं कण्डुयित्वा ‘‘अहो इमिस्सा सीसे बहू ऊका’’ति सकसीसतो ऊका गहेत्वा तस्सा हत्थे ठपेत्वा ‘‘पस्स कित्तका ते सीसे ऊका’’ति पियकथं कथेत्वा महासत्तस्स गुणं कथेन्ती गाथमाह –

Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘gacchatha tumhe, deva, katipāhaccayena naṃ tumhākaṃ vase karissāmi, passatha me parakkama’’nti vatvā taṃ karaṇīyaṃ tīretvā pabhāvatiyā santikaṃ gantvā tassā vasanagabbhaṃ sodhentī viya paharaṇayoggaṃ leḍḍukhaṇḍampi asesetvā antamaso pādukāpi nīharitvā sakalagabbhaṃ sammajjitvā gabbhadvāre ummāraṃ antaraṃ katvā uccāsanaṃ paññapetvā pabhāvatiyā ekaṃ nīcapīṭhakaṃ attharitvā ‘‘ehi, amma, sīse te ūkā vicinissāmī’’ti taṃ tattha pīṭhake nisīdāpetvā attano ūruantare tassā sīsaṃ ṭhapetvā thokaṃ kaṇḍuyitvā ‘‘aho imissā sīse bahū ūkā’’ti sakasīsato ūkā gahetvā tassā hatthe ṭhapetvā ‘‘passa kittakā te sīse ūkā’’ti piyakathaṃ kathetvā mahāsattassa guṇaṃ kathentī gāthamāha –

१९.

19.

‘‘न हि नूनायं राजपुत्ती, कुसे सातम्पि विन्दति।

‘‘Na hi nūnāyaṃ rājaputtī, kuse sātampi vindati;

आळारिके भते पोसे, वेतनेन अनत्थिके’’ति॥

Āḷārike bhate pose, vetanena anatthike’’ti.

तस्सत्थो – एकंसेन अयं राजपुत्ती पुब्बे कुसावतीनगरे कुसनरिन्दस्स सन्तिके मालागन्धविलेपनवत्थालङ्कारवसेन अप्पमत्तकम्पि सातं न विन्दति न लभति, तम्बूलमत्तम्पि एतेन एतिस्सा दिन्‍नपुब्बं न भविस्सति। किंकारणा? इत्थियो नाम एकदिवसम्पि अङ्कं अवत्थरित्वा निपन्‍नसामिकम्हि हदयं भिन्दितुं न सक्‍कोन्ति, अयं पन आळारिके भते पोसे आळारिकत्तञ्‍च भतकत्तञ्‍च उपगते एतस्मिं पुरिसे मूलेनपि अनत्थिके केवलं तंयेव निस्साय रज्‍जं पहाय आगन्त्वा एवं दुक्खं अनुभवन्ते पटिसन्थारमत्तम्पि न करोति, सचेपि ते, अम्म, तस्मिं सिनेहो नत्थि, सकलजम्बुदीपे अग्गराजा मं निस्साय किलमतीति तस्स किञ्‍चिदेव दातुं अरहसीति।

Tassattho – ekaṃsena ayaṃ rājaputtī pubbe kusāvatīnagare kusanarindassa santike mālāgandhavilepanavatthālaṅkāravasena appamattakampi sātaṃ na vindati na labhati, tambūlamattampi etena etissā dinnapubbaṃ na bhavissati. Kiṃkāraṇā? Itthiyo nāma ekadivasampi aṅkaṃ avattharitvā nipannasāmikamhi hadayaṃ bhindituṃ na sakkonti, ayaṃ pana āḷārike bhate pose āḷārikattañca bhatakattañca upagate etasmiṃ purise mūlenapi anatthike kevalaṃ taṃyeva nissāya rajjaṃ pahāya āgantvā evaṃ dukkhaṃ anubhavante paṭisanthāramattampi na karoti, sacepi te, amma, tasmiṃ sineho natthi, sakalajambudīpe aggarājā maṃ nissāya kilamatīti tassa kiñcideva dātuṃ arahasīti.

सा तं सुत्वा खुज्‍जाय कुज्झि। अथ नं खुज्‍जा गीवायं गहेत्वा अन्तोगब्भे खिपित्वा सयं बहि हुत्वा द्वारं पिधाय आविञ्छनरज्‍जुम्हि ओलम्बन्ती अट्ठासि। पभावती तं गहेतुं असक्‍कोन्ती द्वारमूले ठत्वा अक्‍कोसन्ती इतरं गाथमाह –

Sā taṃ sutvā khujjāya kujjhi. Atha naṃ khujjā gīvāyaṃ gahetvā antogabbhe khipitvā sayaṃ bahi hutvā dvāraṃ pidhāya āviñchanarajjumhi olambantī aṭṭhāsi. Pabhāvatī taṃ gahetuṃ asakkontī dvāramūle ṭhatvā akkosantī itaraṃ gāthamāha –

२०.

20.

‘‘न हि नूनायं सा खुज्‍जा, लभति जिव्हाय छेदनं।

‘‘Na hi nūnāyaṃ sā khujjā, labhati jivhāya chedanaṃ;

सुनिसितेन सत्थेन, एवं दुब्भासितं भण’’न्ति॥

Sunisitena satthena, evaṃ dubbhāsitaṃ bhaṇa’’nti.

तत्थ सुनिसितेनाति सुट्ठु निसितेन तिखिणसत्थेन। एवं दुब्भासितन्ति एवं असोतब्बयुत्तकं दुब्भासितं भणन्ती।

Tattha sunisitenāti suṭṭhu nisitena tikhiṇasatthena. Evaṃ dubbhāsitanti evaṃ asotabbayuttakaṃ dubbhāsitaṃ bhaṇantī.

अथ खुज्‍जा आविञ्‍चनरज्‍जुं गहेत्वा ठिताव ‘‘निप्पञ्‍ञे दुब्बिनीते तव रूपं किं करिस्सति, किं मयं तव रूपं खादित्वा यापेस्सामा’’ति वत्वा तेरसहि गाथाहि बोधिसत्तस्स गुणं पकासेन्ती खुज्‍जागज्‍जितं नाम गज्‍जि –

Atha khujjā āviñcanarajjuṃ gahetvā ṭhitāva ‘‘nippaññe dubbinīte tava rūpaṃ kiṃ karissati, kiṃ mayaṃ tava rūpaṃ khāditvā yāpessāmā’’ti vatvā terasahi gāthāhi bodhisattassa guṇaṃ pakāsentī khujjāgajjitaṃ nāma gajji –

२१.

21.

‘‘मा नं रूपेन पामेसि, आरोहेन पभावति।