Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā

២០. សត្តតិនិបាតោ

20. Sattatinipāto

[៥៣១] ១. កុសជាតកវណ្ណនា

[531] 1. Kusajātakavaṇṇanā

ឥទំ តេ រដ្ឋន្តិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ ឯកោ កិរ សាវត្ថិវាសី កុលបុត្តោ សាសនេ ឧរំ ទត្វា បព្ពជិតោ ឯកទិវសំ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ឯកំ អលង្កតឥត្ថិំ ទិស្វា សុភនិមិត្តគ្គាហវសេន ឱលោកេត្វា កិលេសាភិភូតោ អនភិរតោ វិហាសិ ទីឃកេសនខោ កិលិដ្ឋចីវរោ ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោ ធមនីសន្ថតគត្តោ។ យថា ហិ ទេវលោកា ចវនធម្មានំ ទេវបុត្តានំ បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, មាលា មិលាយន្តិ, វត្ថានិ កិលិស្សន្តិ, សរីរេ ទុព្ពណ្ណិយំ ឱក្កមតិ, ឧភោហិ កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តិ, ទេវោ ទេវាសនេ នាភិរមតិ, ឯវមេវ សាសនា ចវនធម្មានំ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខូនំ បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, សទ្ធាបុប្ផានិ មិលាយន្តិ, សីលវត្ថានិ កិលិស្សន្តិ, សរីរេ មង្កុតាយ ចេវ អយសវសេន ច ទុព្ពណ្ណិយំ ឱក្កមតិ, កិលេសសេទា មុច្ចន្តិ, អរញ្ញរុក្ខមូលសុញ្ញាគារេសុ នាភិរមន្តិ។ តស្សបិ តានិ បញ្ញាយិំសុ។ អថ នំ ភិក្ខូ សត្ថុ សន្តិកំ នេត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ ទស្សេសុំ។ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វំ, ភិក្ខុ, ឧក្កណ្ឋិតោសី’’តិ តំ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘មា, ភិក្ខុ, កិលេសវសិកោ ហោហិ, មាតុគាមោ នាមេស បាបោ, តស្មិំ បដិពទ្ធចិត្តតំ វិនោទេហិ, សាសនេ អភិរម, មាតុគាមេ បដិពទ្ធចិត្តតាយ ហិ តេជវន្តោបិ បោរាណកបណ្ឌិតា និត្តេជា ហុត្វា អនយព្យសនំ បាបុណិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។

Idaṃte raṭṭhanti idaṃ satthā jetavane viharanto ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. Eko kira sāvatthivāsī kulaputto sāsane uraṃ datvā pabbajito ekadivasaṃ sāvatthiyaṃ piṇḍāya caranto ekaṃ alaṅkataitthiṃ disvā subhanimittaggāhavasena oloketvā kilesābhibhūto anabhirato vihāsi dīghakesanakho kiliṭṭhacīvaro uppaṇḍuppaṇḍukajāto dhamanīsanthatagatto. Yathā hi devalokā cavanadhammānaṃ devaputtānaṃ pañca pubbanimittāni paññāyanti, mālā milāyanti, vatthāni kilissanti, sarīre dubbaṇṇiyaṃ okkamati, ubhohi kacchehi sedā muccanti, devo devāsane nābhiramati, evameva sāsanā cavanadhammānaṃ ukkaṇṭhitabhikkhūnaṃ pañca pubbanimittāni paññāyanti, saddhāpupphāni milāyanti, sīlavatthāni kilissanti, sarīre maṅkutāya ceva ayasavasena ca dubbaṇṇiyaṃ okkamati, kilesasedā muccanti, araññarukkhamūlasuññāgāresu nābhiramanti. Tassapi tāni paññāyiṃsu. Atha naṃ bhikkhū satthu santikaṃ netvā ‘‘ayaṃ, bhante, ukkaṇṭhito’’ti dassesuṃ. Satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, bhikkhu, ukkaṇṭhitosī’’ti taṃ pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘mā, bhikkhu, kilesavasiko hohi, mātugāmo nāmesa pāpo, tasmiṃ paṭibaddhacittataṃ vinodehi, sāsane abhirama, mātugāme paṭibaddhacittatāya hi tejavantopi porāṇakapaṇḍitā nittejā hutvā anayabyasanaṃ pāpuṇiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.

អតីតេ មល្លរដ្ឋេ កុសាវតីរាជធានិយំ ឱក្កាកោ នាម រាជា ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេសិ។ តស្ស សោឡសន្នំ ឥត្ថិសហស្សានំ ជេដ្ឋិកា សីលវតី នាម អគ្គមហេសី អហោសិ, សា នេវ បុត្តំ, ន ធីតរំ លភិ។ អថស្ស នាគរា ចេវ រដ្ឋវាសិនោ ច រាជនិវេសនទ្វារេ សន្និបតិត្វា ‘‘រដ្ឋំ នស្សិស្សតិ, រដ្ឋំ នស្សិស្សតី’’តិ ឧបក្កោសិំសុ។ រាជា សីហបញ្ជរំ ឧគ្ឃាដេត្វា ‘‘មយិ រជ្ជំ ការេន្តេ អធម្មការោ នាម នត្ថិ, កស្មា ឧបក្កោសថា’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘សច្ចំ, ទេវ, អធម្មការោ នាម នត្ថិ, អបិច វំសានុរក្ខកោ បន វោ បុត្តោ នត្ថិ, អញ្ញោ រជ្ជំ គហេត្វា រដ្ឋំ នាសេស្សតិ, តស្មា ធម្មេន រជ្ជំ ការេតុំ សមត្ថំ បុត្តំ បត្ថេថា’’តិ។ ‘‘បុត្តំ បត្ថេន្តោ កិំ ករោមី’’តិ? ‘‘បឋមំ តាវ ឯកំ សត្តាហំ ចុល្លនាដកំ ធម្មនាដកំ កត្វា វិស្សជ្ជេថ, សចេ សា បុត្តំ លភិស្សតិ, សាធុ, នោ ចេ, អថ មជ្ឈិមនាដកំ វិស្សជ្ជេថ, តតោ ជេដ្ឋនាដកំ, អវស្សំ ឯត្តកាសុ ឥត្ថីសុ ឯកា បុញ្ញវតី បុត្តំ លភិស្សតី’’តិ។ រាជា តេសំ វចនេន តថា កត្វា សត្ត ទិវសេ យថាសុខំ អភិរមិត្វា អាគតាគតំ បុច្ឆិ – ‘‘កច្ចិ វោ បុត្តោ លទ្ធោ’’តិ? សព្ពា ‘‘ន លភាម, ទេវា’’តិ អាហំសុ។ រាជា ‘‘ន មេ បុត្តោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ អនត្តមនោ អហោសិ។ នាគរា បុន តថេវ ឧបក្កោសិំសុ។ រាជា ‘‘កិំ ឧបក្កោសថ, មយា តុម្ហាកំ វចនេន នាដកានិ វិស្សដ្ឋានិ, ឯកាបិ បុត្តំ ន លភតិ, ឥទានិ កិំ ករោមា’’តិ អាហ។ ‘‘ទេវ, ឯតា ទុស្សីលា ភវិស្សន្តិ និប្បុញ្ញា, នត្ថិ ឯតាសំ បុត្តលាភាយ បុញ្ញំ, តុម្ហេ ឯតាសុ បុត្តំ អលភន្តីសុបិ មា អប្បោស្សុក្កតំ អាបជ្ជថ, អគ្គមហេសី វោ សីលវតី ទេវី សីលសម្បន្នា, តំ វិស្សជ្ជេថ, តស្សា បុត្តោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ។

Atīte mallaraṭṭhe kusāvatīrājadhāniyaṃ okkāko nāma rājā dhammena samena rajjaṃ kāresi. Tassa soḷasannaṃ itthisahassānaṃ jeṭṭhikā sīlavatī nāma aggamahesī ahosi, sā neva puttaṃ, na dhītaraṃ labhi. Athassa nāgarā ceva raṭṭhavāsino ca rājanivesanadvāre sannipatitvā ‘‘raṭṭhaṃ nassissati, raṭṭhaṃ nassissatī’’ti upakkosiṃsu. Rājā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā ‘‘mayi rajjaṃ kārente adhammakāro nāma natthi, kasmā upakkosathā’’ti pucchi. ‘‘Saccaṃ, deva, adhammakāro nāma natthi, apica vaṃsānurakkhako pana vo putto natthi, añño rajjaṃ gahetvā raṭṭhaṃ nāsessati, tasmā dhammena rajjaṃ kāretuṃ samatthaṃ puttaṃ patthethā’’ti. ‘‘Puttaṃ patthento kiṃ karomī’’ti? ‘‘Paṭhamaṃ tāva ekaṃ sattāhaṃ cullanāṭakaṃ dhammanāṭakaṃ katvā vissajjetha, sace sā puttaṃ labhissati, sādhu, no ce, atha majjhimanāṭakaṃ vissajjetha, tato jeṭṭhanāṭakaṃ, avassaṃ ettakāsu itthīsu ekā puññavatī puttaṃ labhissatī’’ti. Rājā tesaṃ vacanena tathā katvā satta divase yathāsukhaṃ abhiramitvā āgatāgataṃ pucchi – ‘‘kacci vo putto laddho’’ti? Sabbā ‘‘na labhāma, devā’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘na me putto uppajjissatī’’ti anattamano ahosi. Nāgarā puna tatheva upakkosiṃsu. Rājā ‘‘kiṃ upakkosatha, mayā tumhākaṃ vacanena nāṭakāni vissaṭṭhāni, ekāpi puttaṃ na labhati, idāni kiṃ karomā’’ti āha. ‘‘Deva, etā dussīlā bhavissanti nippuññā, natthi etāsaṃ puttalābhāya puññaṃ, tumhe etāsu puttaṃ alabhantīsupi mā appossukkataṃ āpajjatha, aggamahesī vo sīlavatī devī sīlasampannā, taṃ vissajjetha, tassā putto uppajjissatī’’ti.

សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ឥតោ កិរ សត្តមេ ទិវសេ រាជា សីលវតិំ ទេវិំ ធម្មនាដកំ កត្វា វិស្សជ្ជេស្សតិ, បុរិសា សន្និបតន្តូ’’តិ ភេរិំ ចរាបេត្វា សត្តមេ ទិវសេ ទេវិំ អលង្ការាបេត្វា រាជនិវេសនា ឱតារេត្វា វិស្សជ្ជេសិ។ តស្សា សីលតេជេន សក្កស្ស ភវនំ ឧណ្ហាការំ ទស្សេសិ។ សក្កោ ‘‘កិំ នុ ខោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ទេវិយា បុត្តបត្ថនភាវំ ញត្វា ‘‘ឯតិស្សា មយា បុត្តំ ទាតុំ វដ្ដតិ, អត្ថិ នុ ខោ ទេវលោកេ ឯតិស្សា អនុច្ឆវិកោ បុត្តោ’’តិ ឧបធារេន្តោ ពោធិសត្តំ អទ្ទស។ សោ កិរ តទា តាវតិំសភវនេ អាយុំ ខេបេត្វា ឧបរិទេវលោកេ និព្ពត្តិតុកាមោ អហោសិ។ សក្កោ តស្ស វិមានទ្វារំ គន្ត្វា តំ បក្កោសិត្វា, ‘‘មារិស, តយា មនុស្សលោកំ គន្ត្វា ឱក្កាករញ្ញោ អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ សម្បដិច្ឆាបេត្វា អបរម្បិ ទេវបុត្តំ ‘‘ត្វម្បិ ឯតិស្សា ឯវ បុត្តោ ភវិស្សសី’’តិ វត្វា ‘‘មា ខោ បនស្សា កោចិ សីលំ ភិន្ទតូ’’តិ មហល្លកព្រាហ្មណវេសេន រញ្ញោ និវេសនទ្វារំ អគមាសិ។

So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘ito kira sattame divase rājā sīlavatiṃ deviṃ dhammanāṭakaṃ katvā vissajjessati, purisā sannipatantū’’ti bheriṃ carāpetvā sattame divase deviṃ alaṅkārāpetvā rājanivesanā otāretvā vissajjesi. Tassā sīlatejena sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko ‘‘kiṃ nu kho’’ti āvajjento deviyā puttapatthanabhāvaṃ ñatvā ‘‘etissā mayā puttaṃ dātuṃ vaṭṭati, atthi nu kho devaloke etissā anucchaviko putto’’ti upadhārento bodhisattaṃ addasa. So kira tadā tāvatiṃsabhavane āyuṃ khepetvā uparidevaloke nibbattitukāmo ahosi. Sakko tassa vimānadvāraṃ gantvā taṃ pakkositvā, ‘‘mārisa, tayā manussalokaṃ gantvā okkākarañño aggamahesiyā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti sampaṭicchāpetvā aparampi devaputtaṃ ‘‘tvampi etissā eva putto bhavissasī’’ti vatvā ‘‘mā kho panassā koci sīlaṃ bhindatū’’ti mahallakabrāhmaṇavesena rañño nivesanadvāraṃ agamāsi.

មហាជនោបិ ន្ហាតោ អលង្កតោ ‘‘អហំ ទេវិំ គណ្ហិស្សាមិ, អហំ ទេវិំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ រាជទ្វារេ សន្និបតិត្វា សក្កញ្ច ទិស្វា ‘‘ត្វំ កស្មា អាគតោសី’’តិ បរិហាសមកាសិ។ សក្កោ ‘‘កិំ មំ តុម្ហេ គរហថ, សចេបិ មេ សរីរំ ជិណ្ណំ, រាគោ បន ន ជីរតិ, សចេ សីលវតិំ លភិស្សាមិ, អាទាយ នំ គមិស្សាមីតិ អាគតោម្ហី’’តិ វត្វា អត្តនោ អានុភាវេន សព្ពេសំ បុរតោវ អដ្ឋាសិ។ អញ្ញោ កោចិ តស្ស តេជេន បុរតោ ភវិតុំ នាសក្ខិ។ សោ តំ សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតំ និវេសនា និក្ខមន្តិញ្ញេវ ហត្ថេ គហេត្វា បក្កាមិ។ អថ នំ តត្ថ តត្ថ ឋិតា គរហិំសុ ‘‘បស្សថ, ភោ, មហល្លកព្រាហ្មណោ ឯវំ ឧត្តមរូបធរំ ទេវិំ អាទាយ គច្ឆតិ, អត្តនោ យុត្តំ ន ជានាតី’’តិ។ ទេវីបិ ‘‘មហល្លកោ មំ គហេត្វា គច្ឆតី’’តិ ន អដ្ដីយតិ ន ហរាយតិ។ រាជាបិ វាតបានេ ឋត្វា ‘‘កោ នុ ខោ ទេវិំ គហេត្វា គច្ឆតី’’តិ ឱលោកេន្តោ តំ ទិស្វា អនត្តមនោ អហោសិ។

Mahājanopi nhāto alaṅkato ‘‘ahaṃ deviṃ gaṇhissāmi, ahaṃ deviṃ gaṇhissāmī’’ti rājadvāre sannipatitvā sakkañca disvā ‘‘tvaṃ kasmā āgatosī’’ti parihāsamakāsi. Sakko ‘‘kiṃ maṃ tumhe garahatha, sacepi me sarīraṃ jiṇṇaṃ, rāgo pana na jīrati, sace sīlavatiṃ labhissāmi, ādāya naṃ gamissāmīti āgatomhī’’ti vatvā attano ānubhāvena sabbesaṃ puratova aṭṭhāsi. Añño koci tassa tejena purato bhavituṃ nāsakkhi. So taṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ nivesanā nikkhamantiññeva hatthe gahetvā pakkāmi. Atha naṃ tattha tattha ṭhitā garahiṃsu ‘‘passatha, bho, mahallakabrāhmaṇo evaṃ uttamarūpadharaṃ deviṃ ādāya gacchati, attano yuttaṃ na jānātī’’ti. Devīpi ‘‘mahallako maṃ gahetvā gacchatī’’ti na aṭṭīyati na harāyati. Rājāpi vātapāne ṭhatvā ‘‘ko nu kho deviṃ gahetvā gacchatī’’ti olokento taṃ disvā anattamano ahosi.

សក្កោ តំ អាទាយ នគរទ្វារតោ និក្ខមិត្វា ទ្វារសមីបេ ឯកំ ឃរំ មាបេសិ វិវដទ្វារំ បញ្ញត្តកដ្ឋត្ថរិកំ។ អថ នំ សា ‘‘ឥទំ តេ និវេសន’’ន្តិ បុច្ឆិ។ សោ ‘‘អាម, ភទ្ទេ, បុព្ពេ បនាហំ ឯកោ, ឥទានិម្ហា មយំ ទ្វេ ជនា, អហំ ភិក្ខាយ ចរិត្វា តណ្ឌុលាទីនិ អាហរិស្សាមិ, ត្វំ ឥមិស្សា កដ្ឋត្ថរិកាយ និបជ្ជាហី’’តិ វត្វា តំ មុទុនា ហត្ថេន បរាមសន្តោ ទិព្ពសម្ផស្សំ ផរាបេត្វា តត្ថ និបជ្ជាបេសិ។ សា ទិព្ពសម្ផស្សផរណេន សញ្ញំ វិស្សជ្ជេសិ។ អថ នំ អត្តនោ អានុភាវេន តាវតិំសភវនំ នេត្វា អលង្កតវិមានេ ទិព្ពសយនេ និបជ្ជាបេសិ។ សា សត្តមេ ទិវសេ បពុជ្ឈិត្វា តំ សម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘ន សោ ព្រាហ្មណោ មនុស្សោ, សក្កោ ភវិស្សតី’’តិ អញ្ញាសិ។ សក្កោបិ តស្មិំ សមយេ បារិច្ឆត្តកមូលេ ទិព្ពនាដកបរិវុតោ និសិន្នោ អហោសិ។ សា សយនា ឧដ្ឋាយ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ។ អថ នំ សក្កោ ‘‘វរំ តេ, ទេវិ, ទទាមិ, គណ្ហាហី’’តិ អាហ។ ‘‘តេន ហិ, ទេវ, ឯកំ បុត្តំ មេ ទេហី’’តិ។ ‘‘ទេវិ, តិដ្ឋតុ ឯកោ បុត្តោ, អហំ តេ ទ្វេ បុត្តេ ទស្សាមិ។ តេសុ បន ឯកោ បញ្ញវា ភវិស្សតិ វិរូបវា, ឯកោ រូបវា ន បញ្ញវា។ តេសុ កតរំ បឋមំ ឥច្ឆសី’’តិ? ‘‘បញ្ញវន្តំ, ទេវា’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា តស្សា កុសតិណំ ទិព្ពវត្ថំ ទិព្ពចន្ទនំ បារិច្ឆត្តកបុប្ផំ កោកនុទញ្ច នាម វីណំ ទត្វា តំ អាទាយ រញ្ញោ សយនឃរំ បវិសិត្វា រញ្ញា សទ្ធិំ ឯកសយនេ និបជ្ជាបេត្វា អង្គុដ្ឋកេន តស្សា នាភិំ បរាមសិ។ តស្មិំ ខណេ ពោធិសត្តោ តស្សា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ សក្កោបិ សកដ្ឋានមេវ គតោ។ បណ្ឌិតា ទេវី គព្ភស្ស បតិដ្ឋិតភាវំ ជានិ។

Sakko taṃ ādāya nagaradvārato nikkhamitvā dvārasamīpe ekaṃ gharaṃ māpesi vivaṭadvāraṃ paññattakaṭṭhattharikaṃ. Atha naṃ sā ‘‘idaṃ te nivesana’’nti pucchi. So ‘‘āma, bhadde, pubbe panāhaṃ eko, idānimhā mayaṃ dve janā, ahaṃ bhikkhāya caritvā taṇḍulādīni āharissāmi, tvaṃ imissā kaṭṭhattharikāya nipajjāhī’’ti vatvā taṃ mudunā hatthena parāmasanto dibbasamphassaṃ pharāpetvā tattha nipajjāpesi. Sā dibbasamphassapharaṇena saññaṃ vissajjesi. Atha naṃ attano ānubhāvena tāvatiṃsabhavanaṃ netvā alaṅkatavimāne dibbasayane nipajjāpesi. Sā sattame divase pabujjhitvā taṃ sampattiṃ disvā ‘‘na so brāhmaṇo manusso, sakko bhavissatī’’ti aññāsi. Sakkopi tasmiṃ samaye pāricchattakamūle dibbanāṭakaparivuto nisinno ahosi. Sā sayanā uṭṭhāya tassa santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha naṃ sakko ‘‘varaṃ te, devi, dadāmi, gaṇhāhī’’ti āha. ‘‘Tena hi, deva, ekaṃ puttaṃ me dehī’’ti. ‘‘Devi, tiṭṭhatu eko putto, ahaṃ te dve putte dassāmi. Tesu pana eko paññavā bhavissati virūpavā, eko rūpavā na paññavā. Tesu kataraṃ paṭhamaṃ icchasī’’ti? ‘‘Paññavantaṃ, devā’’ti. So ‘‘sādhū’’ti vatvā tassā kusatiṇaṃ dibbavatthaṃ dibbacandanaṃ pāricchattakapupphaṃ kokanudañca nāma vīṇaṃ datvā taṃ ādāya rañño sayanagharaṃ pavisitvā raññā saddhiṃ ekasayane nipajjāpetvā aṅguṭṭhakena tassā nābhiṃ parāmasi. Tasmiṃ khaṇe bodhisatto tassā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Sakkopi sakaṭṭhānameva gato. Paṇḍitā devī gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ jāni.

អថ នំ បពុទ្ធោ រាជា ទិស្វា, ‘‘ទេវិ, កេន នីតាសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘សក្កេន, ទេវា’’តិ។ ‘‘អហំ បច្ចក្ខតោ ឯកំ មហល្លកព្រាហ្មណំ តំ អាទាយ គច្ឆន្តំ អទ្ទសំ, កស្មា មំ វញ្ចេសី’’តិ? ‘‘សទ្ទហថ, ទេវ, សក្កោ មំ គហេត្វា ទេវលោកំ នេសី’’តិ។ ‘‘ន សទ្ទហាមិ, ទេវី’’តិ។ អថស្ស សា សក្កទត្តិយំ កុសតិណំ ទស្សេត្វា ‘‘សទ្ទហថា’’តិ អាហ។ រាជា ‘‘កុសតិណំ នាម យតោ កុតោចិ លព្ភតី’’តិ ន សទ្ទហិ។ អថស្ស សា ទិព្ពវត្ថាទីនិ ទស្សេសិ។ រាជា តានិ ទិស្វា សទ្ទហិត្វា, ‘‘ភទ្ទេ, សក្កោ តាវ តំ នេតុ, បុត្តោ បន តេ លទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘លទ្ធោ មហារាជ, គព្ភោ មេ បតិដ្ឋិតោ’’តិ។ សោ តុដ្ឋោ តស្សា គព្ភបរិហារំ អទាសិ ។ សា ទសមាសច្ចយេន បុត្តំ វិជាយិ, តស្ស អញ្ញំ នាមំ អកត្វា កុសតិណនាមមេវ អកំសុ។ កុសកុមារស្ស បទសា គមនកាលេ ឥតរោ ទេវបុត្តោ តស្សា កុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ។ សា ទសមាសេ បរិបុណ្ណេ បុត្តំ វិជាយិ, តស្ស ‘‘ជយម្បតី’’តិ នាមំ ករិំសុ។ តេ មហន្តេន យសេន វឌ្ឍិំសុ។ ពោធិសត្តោ បញ្ញវា អាចរិយស្ស សន្តិកេ កិញ្ចិ សិប្បំ អនុគ្គហេត្វា អត្តនោវ បញ្ញាយ សព្ពសិប្បេសុ និប្ផត្តិំ បាបុណិ។

Atha naṃ pabuddho rājā disvā, ‘‘devi, kena nītāsī’’ti pucchi. ‘‘Sakkena, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ paccakkhato ekaṃ mahallakabrāhmaṇaṃ taṃ ādāya gacchantaṃ addasaṃ, kasmā maṃ vañcesī’’ti? ‘‘Saddahatha, deva, sakko maṃ gahetvā devalokaṃ nesī’’ti. ‘‘Na saddahāmi, devī’’ti. Athassa sā sakkadattiyaṃ kusatiṇaṃ dassetvā ‘‘saddahathā’’ti āha. Rājā ‘‘kusatiṇaṃ nāma yato kutoci labbhatī’’ti na saddahi. Athassa sā dibbavatthādīni dassesi. Rājā tāni disvā saddahitvā, ‘‘bhadde, sakko tāva taṃ netu, putto pana te laddho’’ti pucchi. ‘‘Laddho mahārāja, gabbho me patiṭṭhito’’ti. So tuṭṭho tassā gabbhaparihāraṃ adāsi . Sā dasamāsaccayena puttaṃ vijāyi, tassa aññaṃ nāmaṃ akatvā kusatiṇanāmameva akaṃsu. Kusakumārassa padasā gamanakāle itaro devaputto tassā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gaṇhi. Sā dasamāse paripuṇṇe puttaṃ vijāyi, tassa ‘‘jayampatī’’ti nāmaṃ kariṃsu. Te mahantena yasena vaḍḍhiṃsu. Bodhisatto paññavā ācariyassa santike kiñci sippaṃ anuggahetvā attanova paññāya sabbasippesu nipphattiṃ pāpuṇi.

អថស្ស សោឡសវស្សកាលេ រាជា រជ្ជំ ទាតុកាមោ ទេវិំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, បុត្តស្ស តេ រជ្ជំ ទត្វា នាដកានិ ឧបដ្ឋបេស្សាម, មយំ ជីវន្តាយេវ នំ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតំ បស្សិស្សាម, សកលជម្ពុទីបេ ខោ បន យស្ស រញ្ញោ ធីតរំ ឥច្ឆតិ, តមស្ស អានេត្វា អគ្គមហេសិំ ករិស្សាម, ចិត្តមស្ស ជានាហិ, កតរំ រាជធីតរំ រោចេសី’’តិ អាហ។ សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘កុមារស្ស ឥមំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ចិត្តំ ជានាហី’’តិ ឯកំ បរិចារិកំ បេសេសិ។ សា គន្ត្វា តស្ស តំ បវត្តិំ អារោចេសិ។ តំ សុត្វា មហាសត្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ន រូបវា, រូបសម្បន្នា រាជធីតា អានីតាបិ មំ ទិស្វា ‘កិំ មេ ឥមិនា វិរូបេនា’តិ បលាយិស្សតិ ឥតិ នោ លជ្ជិតព្ពកំ ភវិស្សតិ, កិំ មេ ឃរាវាសេន, ធរមានេ មាតាបិតរោ ឧបដ្ឋហិត្វា តេសំ អច្ចយេន និក្ខមិត្វា បព្ពជិស្សាមី’’តិ។ សោ ‘‘មយ្ហំ នេវ រជ្ជេនត្ថោ, ន នាដកេហិ, អហំ មាតាបិតូនំ អច្ចយេន បព្ពជិស្សាមី’’តិ អាហ។ សា គន្ត្វា តស្ស កថំ ទេវិយា អារោចេសិ, ទេវីបិ រញ្ញោ អារោចេសិ។ រាជា អនត្តមនោ ហុត្វា បុន កតិបាហច្ចយេន សាសនំ បេសេសិ។ សោបិ បដិពាហតិយេវ។ ឯវំ យាវតតិយំ បដិពាហិត្វា ចតុត្ថវារេ ចិន្តេសិ – ‘‘មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ ឯកន្តេន បដិបក្ខភាវោ នាម ន យុត្តោ, ឯកំ ឧបាយំ ករិស្សាមី’’តិ។

Athassa soḷasavassakāle rājā rajjaṃ dātukāmo deviṃ āmantetvā ‘‘bhadde, puttassa te rajjaṃ datvā nāṭakāni upaṭṭhapessāma, mayaṃ jīvantāyeva naṃ rajje patiṭṭhitaṃ passissāma, sakalajambudīpe kho pana yassa rañño dhītaraṃ icchati, tamassa ānetvā aggamahesiṃ karissāma, cittamassa jānāhi, kataraṃ rājadhītaraṃ rocesī’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ‘‘kumārassa imaṃ pavattiṃ ārocetvā cittaṃ jānāhī’’ti ekaṃ paricārikaṃ pesesi. Sā gantvā tassa taṃ pavattiṃ ārocesi. Taṃ sutvā mahāsatto cintesi – ‘‘ahaṃ na rūpavā, rūpasampannā rājadhītā ānītāpi maṃ disvā ‘kiṃ me iminā virūpenā’ti palāyissati iti no lajjitabbakaṃ bhavissati, kiṃ me gharāvāsena, dharamāne mātāpitaro upaṭṭhahitvā tesaṃ accayena nikkhamitvā pabbajissāmī’’ti. So ‘‘mayhaṃ neva rajjenattho, na nāṭakehi, ahaṃ mātāpitūnaṃ accayena pabbajissāmī’’ti āha. Sā gantvā tassa kathaṃ deviyā ārocesi, devīpi rañño ārocesi. Rājā anattamano hutvā puna katipāhaccayena sāsanaṃ pesesi. Sopi paṭibāhatiyeva. Evaṃ yāvatatiyaṃ paṭibāhitvā catutthavāre cintesi – ‘‘mātāpitūhi saddhiṃ ekantena paṭipakkhabhāvo nāma na yutto, ekaṃ upāyaṃ karissāmī’’ti.

សោ កម្មារជេដ្ឋកំ បក្កោសាបេត្វា ពហុំ សុវណ្ណំ ទត្វា ‘‘ឯកំ ឥត្ថិរូបកំ ករោហី’’តិ ឧយ្យោជេត្វា តស្មិំ បក្កន្តេ អញ្ញំ សុវណ្ណំ គហេត្វា សយម្បិ ឥត្ថិរូបកំ អកាសិ។ ពោធិសត្តានញ្ហិ អធិប្បាយោ នាម សមិជ្ឈតិ។ តំ សុវណ្ណរូបកំ ជិវ្ហាយ អវណ្ណនីយសោភំ អហោសិ។ អថ នំ មហាសត្តោ ខោមំ និវាសាបេត្វា សិរិគព្ភេ ឋបាបេសិ។ សោ កម្មារជេដ្ឋកេន អាភតរូបកំ ទិស្វា តំ គរហិត្វា ‘‘គច្ឆ អម្ហាកំ សិរិគព្ភេ ឋបិតរូបកំ អាហរា’’តិ អាហ។ សោ សិរិគព្ភំ បវិដ្ឋោ តំ ទិស្វា ‘‘កុមារេន សទ្ធិំ អភិរមិតុំ ឯកា ទេវច្ឆរា, អាគតា ភវិស្សតី’’តិ ហត្ថំ បសារេតុំ អវិសហន្តោ និក្ខមិត្វា ‘‘ទេវ, សិរិគព្ភេ អយ្យា ឯកិកាវ ឋិតា, ឧបគន្តុំ ន សក្កោមី’’តិ អាហ។ ‘‘តាត, គច្ឆ, សុវណ្ណរូបកំ ឯតំ, អាហរា’’តិ បុន បេសិតោ អាហរិ។ កុមារោ កម្មារេន កតំ រូបកំ សុវណ្ណគព្ភេ និក្ខិបាបេត្វា អត្តនា កតំ អលង្ការាបេត្វា រថេ ឋបាបេត្វា ‘‘ឯវរូបំ លភន្តោ គណ្ហាមី’’តិ មាតុ សន្តិកំ បហិណិ។

So kammārajeṭṭhakaṃ pakkosāpetvā bahuṃ suvaṇṇaṃ datvā ‘‘ekaṃ itthirūpakaṃ karohī’’ti uyyojetvā tasmiṃ pakkante aññaṃ suvaṇṇaṃ gahetvā sayampi itthirūpakaṃ akāsi. Bodhisattānañhi adhippāyo nāma samijjhati. Taṃ suvaṇṇarūpakaṃ jivhāya avaṇṇanīyasobhaṃ ahosi. Atha naṃ mahāsatto khomaṃ nivāsāpetvā sirigabbhe ṭhapāpesi. So kammārajeṭṭhakena ābhatarūpakaṃ disvā taṃ garahitvā ‘‘gaccha amhākaṃ sirigabbhe ṭhapitarūpakaṃ āharā’’ti āha. So sirigabbhaṃ paviṭṭho taṃ disvā ‘‘kumārena saddhiṃ abhiramituṃ ekā devaccharā, āgatā bhavissatī’’ti hatthaṃ pasāretuṃ avisahanto nikkhamitvā ‘‘deva, sirigabbhe ayyā ekikāva ṭhitā, upagantuṃ na sakkomī’’ti āha. ‘‘Tāta, gaccha, suvaṇṇarūpakaṃ etaṃ, āharā’’ti puna pesito āhari. Kumāro kammārena kataṃ rūpakaṃ suvaṇṇagabbhe nikkhipāpetvā attanā kataṃ alaṅkārāpetvā rathe ṭhapāpetvā ‘‘evarūpaṃ labhanto gaṇhāmī’’ti mātu santikaṃ pahiṇi.

សា អមច្ចេ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាតា, មយ្ហំ បុត្តោ មហាបុញ្ញោ សក្កទត្តិយោ អនុច្ឆវិកំ កុមារិកំ លភិស្សតិ, តុម្ហេ ឯវរូបំ លភន្តា គណ្ហិស្សថ, ឥមំ រូបកំ បដិច្ឆន្នយានេ ឋបេត្វា សកលជម្ពុទីបំ ចរន្តា យស្ស រញ្ញោ ឯវរូបំ ធីតរំ បស្សថ, តស្សេតំ ទត្វា ‘ឱក្កាករាជា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ អាវាហំ ករិស្សតី’តិ ទិវសំ វវត្ថបេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ អាហ។ តេ ‘‘សាធូ’’តិ តំ អាទាយ មហន្តេន បរិវារេន និក្ខមិត្វា វិចរន្តា យំ រាជធានិំ បាបុណន្តិ, តត្ថ សាយន្ហសមយេ មហាជនស្ស សមោសរណដ្ឋានេ តំ រូបកំ វត្ថបុប្ផាលង្ការេហិ អលង្ករិត្វា សុវណ្ណសិវិកំ អារោបេត្វា តិត្ថមគ្គេ ឋបេត្វា អមច្ចា សយំ បដិក្កមិត្វា អាគតាគតានំ កថាសវនត្ថំ ឯកមន្តេ តិដ្ឋន្តិ។ មហាជនោ តំ ឱលោកេត្វា ‘‘សុវណ្ណរូបក’’ន្តិ សញ្ញំ អកត្វា ‘‘អយំ មនុស្សិត្ថី សមានាបិ ទេវច្ឆរបដិភាគា អតិវិយ សោភតិ, កិំ នុ ខោ ឯត្ថ ឋិតា, កុតោ វា អាគតា, អម្ហាកំ នគរេ ឯវរូបា នត្ថី’’តិ វណ្ណេន្តោ បក្កមតិ។ តំ សុត្វា អមច្ចា ‘‘សចេ ឥធ ឯវរូបា ទារិកា ភវេយ្យ, ‘អសុកា រាជធីតា វិយ អសុកា អមច្ចធីតា វិយា’តិ វទេយ្យុំ, អទ្ធា ឥធ ឯវរូបា នត្ថី’’តិ តំ អាទាយ អញ្ញំ នគរំ គច្ឆន្តិ។

Sā amacce pakkosāpetvā, ‘‘tātā, mayhaṃ putto mahāpuñño sakkadattiyo anucchavikaṃ kumārikaṃ labhissati, tumhe evarūpaṃ labhantā gaṇhissatha, imaṃ rūpakaṃ paṭicchannayāne ṭhapetvā sakalajambudīpaṃ carantā yassa rañño evarūpaṃ dhītaraṃ passatha, tassetaṃ datvā ‘okkākarājā tumhehi saddhiṃ āvāhaṃ karissatī’ti divasaṃ vavatthapetvā āgacchathā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti taṃ ādāya mahantena parivārena nikkhamitvā vicarantā yaṃ rājadhāniṃ pāpuṇanti, tattha sāyanhasamaye mahājanassa samosaraṇaṭṭhāne taṃ rūpakaṃ vatthapupphālaṅkārehi alaṅkaritvā suvaṇṇasivikaṃ āropetvā titthamagge ṭhapetvā amaccā sayaṃ paṭikkamitvā āgatāgatānaṃ kathāsavanatthaṃ ekamante tiṭṭhanti. Mahājano taṃ oloketvā ‘‘suvaṇṇarūpaka’’nti saññaṃ akatvā ‘‘ayaṃ manussitthī samānāpi devaccharapaṭibhāgā ativiya sobhati, kiṃ nu kho ettha ṭhitā, kuto vā āgatā, amhākaṃ nagare evarūpā natthī’’ti vaṇṇento pakkamati. Taṃ sutvā amaccā ‘‘sace idha evarūpā dārikā bhaveyya, ‘asukā rājadhītā viya asukā amaccadhītā viyā’ti vadeyyuṃ, addhā idha evarūpā natthī’’ti taṃ ādāya aññaṃ nagaraṃ gacchanti.

តេ ឯវំ វិចរន្តា អនុបុព្ពេន មទ្ទរដ្ឋេ សាគលនគរំ សម្បាបុណិំសុ។ តត្ថ មទ្ទរញ្ញោ អដ្ឋ ធីតរោ ឧត្តមរូបធរា ទេវច្ឆរបដិភាគា, តាសំ សព្ពជេដ្ឋិកា បភាវតី នាម។ តស្សា សរីរតោ ពាលសូរិយស្ស បភា វិយ បភា និច្ឆរន្តិ, អន្ធការេបិ ចតុហត្ថេ អន្តោគព្ភេ បទីបកិច្ចំ នត្ថិ, សព្ពោ គព្ភោ ឯកោភាសោវ ហោតិ។ ធាតី បនស្សា ខុជ្ជា, សា បភាវតិំ ភោជេត្វា តស្សា សីសន្ហាបនត្ថំ អដ្ឋហិ វណ្ណទាសីហិ អដ្ឋ ឃដេ គាហាបេត្វា សាយន្ហសមយេ ឧទកត្ថាយ គច្ឆន្តី តិត្ថមគ្គេ ឋិតំ តំ រូបកំ ទិស្វា ‘‘បភាវតី’’តិ សញ្ញាយ ‘‘អយំ ទុព្ពិនីតា ‘សីសំ ន្ហាយិស្សាមី’តិ អម្ហេ ឧទកត្ថាយ បេសេត្វា បឋមតរំ អាគន្ត្វា តិត្ថមគ្គេ ឋិតា’’តិ កុជ្ឈិត្វា ‘‘អរេ កុលលជ្ជាបនិកេ អម្ហេហិ បុរិមតរំ អាគន្ត្វា កស្មា ឥធ ឋិតាសិ, សចេ រាជា ជានិស្សតិ, នាសេស្សតិ នោ’’តិ វត្វា ហត្ថេន គណ្ឌបស្សេ បហរិ, ហត្ថតលំ ភិជ្ជមានំ វិយ ជាតំ។ តតោ ‘‘សុវណ្ណរូបក’’ន្តិ ញត្វា ហសមានា តាសំ វណ្ណទាសីនំ សន្តិកំ គច្ឆន្តី ‘‘បស្សថេតំ មេ កម្មំ, មម ធីតាតិសញ្ញាយ បហារំ អទាសិំ, អយំ មម ធីតុ សន្តិកេ កិមគ្ឃតិ, កេវលំ មេ ហត្ថោ ទុក្ខាបិតោ’’តិ អាហ។

Te evaṃ vicarantā anupubbena maddaraṭṭhe sāgalanagaraṃ sampāpuṇiṃsu. Tattha maddarañño aṭṭha dhītaro uttamarūpadharā devaccharapaṭibhāgā, tāsaṃ sabbajeṭṭhikā pabhāvatī nāma. Tassā sarīrato bālasūriyassa pabhā viya pabhā niccharanti, andhakārepi catuhatthe antogabbhe padīpakiccaṃ natthi, sabbo gabbho ekobhāsova hoti. Dhātī panassā khujjā, sā pabhāvatiṃ bhojetvā tassā sīsanhāpanatthaṃ aṭṭhahi vaṇṇadāsīhi aṭṭha ghaṭe gāhāpetvā sāyanhasamaye udakatthāya gacchantī titthamagge ṭhitaṃ taṃ rūpakaṃ disvā ‘‘pabhāvatī’’ti saññāya ‘‘ayaṃ dubbinītā ‘sīsaṃ nhāyissāmī’ti amhe udakatthāya pesetvā paṭhamataraṃ āgantvā titthamagge ṭhitā’’ti kujjhitvā ‘‘are kulalajjāpanike amhehi purimataraṃ āgantvā kasmā idha ṭhitāsi, sace rājā jānissati, nāsessati no’’ti vatvā hatthena gaṇḍapasse pahari, hatthatalaṃ bhijjamānaṃ viya jātaṃ. Tato ‘‘suvaṇṇarūpaka’’nti ñatvā hasamānā tāsaṃ vaṇṇadāsīnaṃ santikaṃ gacchantī ‘‘passathetaṃ me kammaṃ, mama dhītātisaññāya pahāraṃ adāsiṃ, ayaṃ mama dhītu santike kimagghati, kevalaṃ me hattho dukkhāpito’’ti āha.

អថ នំ រាជទូតា គហេត្វា ‘‘ត្វំ ‘មម ធីតា ឥតោ អភិរូបតរា’តិ វទន្តី កំ នាម កថេសី’’តិ អាហំសុ។ ‘‘មទ្ទរញ្ញោ ធីតរំ បភាវតិំ, ឥទំ រូបកំ តស្សា សោឡសិម្បិ កលំ ន អគ្ឃតី’’តិ។ តេ តុដ្ឋមានសា រាជទ្វារំ គន្ត្វា ‘‘ឱក្កាករញ្ញោ ទូតា ទ្វារេ ឋិតា’’តិ បដិហារេសុំ។ រាជា អាសនា វុដ្ឋាយ ឋិតកោវ ‘‘បក្កោសថា’’តិ អាហ។ តេ បវិសិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា ‘‘មហារាជ, អម្ហាកំ រាជា តុម្ហាកំ អារោគ្យំ បុច្ឆតី’’តិ វត្វា កតសក្ការសម្មានា ‘‘កិមត្ថំ អាគតត្ថា’’តិ បុដ្ឋា ‘‘អម្ហាកំ រញ្ញោ សីហស្សរោ បុត្តោ កុសកុមារោ នាម, រាជា តស្ស រជ្ជំ ទាតុកាមោ អម្ហេ តុម្ហាកំ សន្តិកំ បហិណិ, តុម្ហាកំ កិរ ធីតា បភាវតី, តំ តស្ស ទេថ, ឥមញ្ច សុវណ្ណរូបកំ ទេយ្យធម្មំ គណ្ហថា’’តិ តំ រូបកំ តស្ស អទំសុ។ សោបិ ‘‘ឯវរូបេន មហារាជេន សទ្ធិំ វិវាហមង្គលំ ភវិស្សតី’’តិ តុដ្ឋចិត្តោ សម្បដិច្ឆិ ។ អថ នំ ទូតា អាហំសុ – ‘‘មហារាជ, អម្ហេហិ ន សក្កា បបញ្ចំ កាតុំ, កុមារិកាយ លទ្ធភាវំ រញ្ញោ អារោចេស្សាម, អថ នំ សោ អាគន្ត្វា អាទាយ គមិស្សតី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា តេសំ សក្ការំ កត្វា វិស្សជ្ជេសិ។ តេ គន្ត្វា រញ្ញោ ច ទេវិយា ច អារោចេសុំ។ រាជា មហន្តេន បរិវារេន កុសាវតិតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន សាគលនគរំ បាបុណិ។ មទ្ទរាជា បច្ចុគ្គន្ត្វា តំ នគរំ បវេសេត្វា មហន្តំ សក្ការមកាសិ។

Atha naṃ rājadūtā gahetvā ‘‘tvaṃ ‘mama dhītā ito abhirūpatarā’ti vadantī kaṃ nāma kathesī’’ti āhaṃsu. ‘‘Maddarañño dhītaraṃ pabhāvatiṃ, idaṃ rūpakaṃ tassā soḷasimpi kalaṃ na agghatī’’ti. Te tuṭṭhamānasā rājadvāraṃ gantvā ‘‘okkākarañño dūtā dvāre ṭhitā’’ti paṭihāresuṃ. Rājā āsanā vuṭṭhāya ṭhitakova ‘‘pakkosathā’’ti āha. Te pavisitvā rājānaṃ vanditvā ‘‘mahārāja, amhākaṃ rājā tumhākaṃ ārogyaṃ pucchatī’’ti vatvā katasakkārasammānā ‘‘kimatthaṃ āgatatthā’’ti puṭṭhā ‘‘amhākaṃ rañño sīhassaro putto kusakumāro nāma, rājā tassa rajjaṃ dātukāmo amhe tumhākaṃ santikaṃ pahiṇi, tumhākaṃ kira dhītā pabhāvatī, taṃ tassa detha, imañca suvaṇṇarūpakaṃ deyyadhammaṃ gaṇhathā’’ti taṃ rūpakaṃ tassa adaṃsu. Sopi ‘‘evarūpena mahārājena saddhiṃ vivāhamaṅgalaṃ bhavissatī’’ti tuṭṭhacitto sampaṭicchi . Atha naṃ dūtā āhaṃsu – ‘‘mahārāja, amhehi na sakkā papañcaṃ kātuṃ, kumārikāya laddhabhāvaṃ rañño ārocessāma, atha naṃ so āgantvā ādāya gamissatī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti vatvā tesaṃ sakkāraṃ katvā vissajjesi. Te gantvā rañño ca deviyā ca ārocesuṃ. Rājā mahantena parivārena kusāvatito nikkhamitvā anupubbena sāgalanagaraṃ pāpuṇi. Maddarājā paccuggantvā taṃ nagaraṃ pavesetvā mahantaṃ sakkāramakāsi.

សីលវតី ទេវី បណ្ឌិតត្តា ‘‘កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ ឯកាហទ្វីហច្ចយេន មទ្ទរាជានំ អាហ – ‘‘មហារាជ, សុណិសំ ទដ្ឋុកាមាម្ហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តំ បក្កោសាបេសិ។ បភាវតី សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា ធាតិគណបរិវុតា អាគន្ត្វា សស្សុំ វន្ទិ។ សា តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ កុមារិកា អភិរូបា, មយ្ហំ បុត្តោ វិរូបោ។ សចេ ឯសា តំ បស្សិស្សតិ, ឯកាហម្បិ អវសិត្វា បលាយិស្សតិ, ឧបាយំ ករិស្សាមី’’តិ។ សា មទ្ទរាជានំ អាមន្តេត្វា, ‘‘មហារាជ, សុណិសា មេ បុត្តស្ស អនុច្ឆវិកា, អបិច ខោ បន អម្ហាកំ កុលបវេណិយា អាគតំ ចារិត្តំ អត្ថិ, សចេ អយំ តស្មិំ ចារិត្តេ វត្តិស្សតិ, នេស្សាមិ ន’’ន្តិ អាហ។ ‘‘កិំ បន វោ ចារិត្ត’’ន្តិ។ ‘‘អម្ហាកំ វំសេ យាវ ឯកស្ស គព្ភស្ស បតិដ្ឋានំ ហោតិ, តាវ ទិវា សាមិកំ បស្សិតុំ ន លភតិ។ សចេ ឯសា តថា ករិស្សតិ, នេស្សាមិ ន’’ន្តិ។ រាជា ‘‘កិំ, អម្ម, សក្ខិស្សសិ ឯវំ វត្តិតុ’’ន្តិ ធីតរំ បុច្ឆិ។ សា ‘‘អាម តាតា’’តិ អាហ។ តតោ ឱក្កាករាជា មទ្ទរញ្ញោ ពហុំ ធនំ ទត្វា តំ អាទាយ បក្កាមិ។ មទ្ទរាជាបិ មហន្តេន បរិវារេន ធីតរំ ឧយ្យោជេសិ។

Sīlavatī devī paṇḍitattā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti ekāhadvīhaccayena maddarājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, suṇisaṃ daṭṭhukāmāmhī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā taṃ pakkosāpesi. Pabhāvatī sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā dhātigaṇaparivutā āgantvā sassuṃ vandi. Sā taṃ disvā cintesi – ‘‘ayaṃ kumārikā abhirūpā, mayhaṃ putto virūpo. Sace esā taṃ passissati, ekāhampi avasitvā palāyissati, upāyaṃ karissāmī’’ti. Sā maddarājānaṃ āmantetvā, ‘‘mahārāja, suṇisā me puttassa anucchavikā, apica kho pana amhākaṃ kulapaveṇiyā āgataṃ cārittaṃ atthi, sace ayaṃ tasmiṃ cāritte vattissati, nessāmi na’’nti āha. ‘‘Kiṃ pana vo cāritta’’nti. ‘‘Amhākaṃ vaṃse yāva ekassa gabbhassa patiṭṭhānaṃ hoti, tāva divā sāmikaṃ passituṃ na labhati. Sace esā tathā karissati, nessāmi na’’nti. Rājā ‘‘kiṃ, amma, sakkhissasi evaṃ vattitu’’nti dhītaraṃ pucchi. Sā ‘‘āma tātā’’ti āha. Tato okkākarājā maddarañño bahuṃ dhanaṃ datvā taṃ ādāya pakkāmi. Maddarājāpi mahantena parivārena dhītaraṃ uyyojesi.

ឱក្កាកោ កុសាវតិំ គន្ត្វា នគរំ អលង្ការាបេត្វា សព្ពពន្ធនានិ មោចេត្វា បុត្តស្ស អភិសេកំ កត្វា រជ្ជំ ទត្វា បភាវតិំ អគ្គមហេសិំ ការេត្វា នគរេ ‘‘កុសរាជស្ស អាណា’’តិ ភេរិំ ចរាបេសិ។ សកលជម្ពុទីបតលេ រាជានោ យេសំ ធីតរោ អត្ថិ, តេ កុសរញ្ញោ ធីតរោ បហិណិំសុ ។ យេសំ បុត្តា អត្ថិ, តេ តេន សទ្ធិំ មិត្តភាវំ អាកង្ខន្តា បុត្តេ ឧបដ្ឋាកេ កត្វា បហិណិំសុ។ ពោធិសត្តស្ស នាដកបរិវារោ មហា អហោសិ, មហន្តេន យសេន រជ្ជំ ការេសិ។ សោ បភាវតិំ ទិវា បស្សិតុំ ន លភតិ, សាបិ តំ ទិវា បស្សិតុំ ន លភតិ, ឧភិន្នំ រត្តិទស្សនមេវ ហោតិ។ តត្ថ បភាវតិយា សរីរប្បភាបិ អព្ពោហារិកា អហោសិ។ ពោធិសត្តោ សិរិគព្ភតោ រត្តិំយេវ និក្ខមតិ។

Okkāko kusāvatiṃ gantvā nagaraṃ alaṅkārāpetvā sabbabandhanāni mocetvā puttassa abhisekaṃ katvā rajjaṃ datvā pabhāvatiṃ aggamahesiṃ kāretvā nagare ‘‘kusarājassa āṇā’’ti bheriṃ carāpesi. Sakalajambudīpatale rājāno yesaṃ dhītaro atthi, te kusarañño dhītaro pahiṇiṃsu . Yesaṃ puttā atthi, te tena saddhiṃ mittabhāvaṃ ākaṅkhantā putte upaṭṭhāke katvā pahiṇiṃsu. Bodhisattassa nāṭakaparivāro mahā ahosi, mahantena yasena rajjaṃ kāresi. So pabhāvatiṃ divā passituṃ na labhati, sāpi taṃ divā passituṃ na labhati, ubhinnaṃ rattidassanameva hoti. Tattha pabhāvatiyā sarīrappabhāpi abbohārikā ahosi. Bodhisatto sirigabbhato rattiṃyeva nikkhamati.

សោ កតិបាហច្ចយេន បភាវតិំ ទិវា ទដ្ឋុកាមោ មាតុយា អារោចេសិ។ សា ‘‘មា តេ តាត, រុច្ចិ, យាវ ឯកំ បុត្តំ លភសិ, តាវ អាគមេហី’’តិ, បដិក្ខិបិ។ សោ បុនប្បុនំ យាចិយេវ។ អថ នំ សា អាហ – ‘‘តេន ហិ ហត្ថិសាលំ គន្ត្វា ហត្ថិមេណ្ឌវេសេន តិដ្ឋ, អហំ តំ តត្ថ អានេស្សាមិ, អថ នំ អក្ខីនិ បូរេត្វា ឱលោកេយ្យាសិ, មា ច អត្តានំ ជានាបេហី’’តិ។ សោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា ហត្ថិសាលំ អគមាសិ។ អថស្ស មាតា ហត្ថិសាលំ អលង្ការាបេត្វា បភាវតិំ ‘‘ឯហិ សាមិកស្ស ហត្ថិនោ បស្សាមា’’តិ តត្ថ នេត្វា ‘‘អយំ ហត្ថី អសុកោ នាម, អយំ ហត្ថី អសុកោ នាមា’’តិ តស្សា ទស្សេសិ។ តត្ថ តំ រាជា មាតុ បច្ឆតោ គច្ឆន្តិំ ទិស្វា ហត្ថិគោបកវេសេន ហត្ថិឆកណបិណ្ឌេន បិដ្ឋិយំ បហរិ។ សា កុទ្ធា ‘‘រញ្ញោ កថេត្វា តេ ហត្ថំ ឆិន្ទាបេស្សាមី’’តិ វត្វា ទេវិំ ឧជ្ឈាបេសិ។ រាជមាតា ‘‘មា អម្ម កុជ្ឈី’’តិ សុណិសំ សញ្ញាបេត្វា បិដ្ឋិំ បរិមជ្ជិ។ បុនបិ រាជា តំ ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា អស្សសាលាយ អស្សគោបកវេសេន តំ ទិស្វា តថេវ អស្សឆកណបិណ្ឌេន បហរិ។ តទាបិ តំ កុទ្ធំ សស្សុ សញ្ញាបេសិ។

So katipāhaccayena pabhāvatiṃ divā daṭṭhukāmo mātuyā ārocesi. Sā ‘‘mā te tāta, rucci, yāva ekaṃ puttaṃ labhasi, tāva āgamehī’’ti, paṭikkhipi. So punappunaṃ yāciyeva. Atha naṃ sā āha – ‘‘tena hi hatthisālaṃ gantvā hatthimeṇḍavesena tiṭṭha, ahaṃ taṃ tattha ānessāmi, atha naṃ akkhīni pūretvā olokeyyāsi, mā ca attānaṃ jānāpehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā hatthisālaṃ agamāsi. Athassa mātā hatthisālaṃ alaṅkārāpetvā pabhāvatiṃ ‘‘ehi sāmikassa hatthino passāmā’’ti tattha netvā ‘‘ayaṃ hatthī asuko nāma, ayaṃ hatthī asuko nāmā’’ti tassā dassesi. Tattha taṃ rājā mātu pacchato gacchantiṃ disvā hatthigopakavesena hatthichakaṇapiṇḍena piṭṭhiyaṃ pahari. Sā kuddhā ‘‘rañño kathetvā te hatthaṃ chindāpessāmī’’ti vatvā deviṃ ujjhāpesi. Rājamātā ‘‘mā amma kujjhī’’ti suṇisaṃ saññāpetvā piṭṭhiṃ parimajji. Punapi rājā taṃ daṭṭhukāmo hutvā assasālāya assagopakavesena taṃ disvā tatheva assachakaṇapiṇḍena pahari. Tadāpi taṃ kuddhaṃ sassu saññāpesi.

បុនេកទិវសេ បភាវតី មហាសត្តំ បស្សិតុកាមា ហុត្វា សស្សុយា អារោចេត្វា ‘‘អលំ មា តេ រុច្ចី’’តិ បដិក្ខិត្តាបិ បុនប្បុនំ យាចិ។ អថ នំ សា អាហ – ‘‘តេន ហិ ស្វេ មម បុត្តោ នគរំ បទក្ខិណំ ករិស្សតិ, ត្វំ សីហបញ្ជរំ វិវរិត្វា តំ បស្សេយ្យាសី’’តិ។ ឯវញ្ច បន វត្វា បុនទិវសេ នគរំ អលង្ការាបេត្វា ជយម្បតិកុមារំ រាជវេសំ គាហាបេត្វា ហត្ថិបិដ្ឋេ និសីទាបេត្វា ពោធិសត្តំ បច្ឆិមាសនេ និសីទាបេត្វា នគរំ បទក្ខិណំ ការាបេសិ។ សា បភាវតិំ អាទាយ សីហបញ្ជរេ ឋត្វា ‘‘បស្ស តវ សាមិកស្ស សិរិសោភគ្គ’’ន្តិ អាហ។ សា ‘‘អនុច្ឆវិកោ មេ សាមិកោ លទ្ធោ’’តិ អត្តមនា អហោសិ។ តំ ទិវសំ បន មហាសត្តោ ហត្ថិមេណ្ឌវេសេន ជយម្បតិស្ស បច្ឆិមាសនេ និសីទិត្វា យថាធិប្បាយេន បភាវតិំ ឱលោកេន្តោ ហត្ថវិការាទិវសេន ចិត្តរុចិយា កេឡិំ ទស្សេសិ។ ហត្ថិម្ហិ អតិក្កន្តេ រាជមាតា បភាវតិំ បុច្ឆិ – ‘‘ទិដ្ឋោ តេ, អម្ម, សាមិកោ’’តិ។ ‘‘អាម អយ្យេ, បច្ឆិមាសនេ បនស្ស និសិន្នោ ហត្ថិមេណ្ឌោ អតិវិយ ទុព្ពិនីតោ, មយ្ហំ ហត្ថវិការាទីនិ ទស្សេសិ, កស្មា ឯវរូបំ អលក្ខិកំ រញ្ញោ បច្ឆិមាសនេ និសីទាបេសុំ, នីហរាបេហិ ន’’ន្តិ? ‘‘អម្ម, រញ្ញោ បច្ឆិមាសនេ រក្ខា នាម ឥច្ឆិតព្ពា’’តិ។

Punekadivase pabhāvatī mahāsattaṃ passitukāmā hutvā sassuyā ārocetvā ‘‘alaṃ mā te ruccī’’ti paṭikkhittāpi punappunaṃ yāci. Atha naṃ sā āha – ‘‘tena hi sve mama putto nagaraṃ padakkhiṇaṃ karissati, tvaṃ sīhapañjaraṃ vivaritvā taṃ passeyyāsī’’ti. Evañca pana vatvā punadivase nagaraṃ alaṅkārāpetvā jayampatikumāraṃ rājavesaṃ gāhāpetvā hatthipiṭṭhe nisīdāpetvā bodhisattaṃ pacchimāsane nisīdāpetvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ kārāpesi. Sā pabhāvatiṃ ādāya sīhapañjare ṭhatvā ‘‘passa tava sāmikassa sirisobhagga’’nti āha. Sā ‘‘anucchaviko me sāmiko laddho’’ti attamanā ahosi. Taṃ divasaṃ pana mahāsatto hatthimeṇḍavesena jayampatissa pacchimāsane nisīditvā yathādhippāyena pabhāvatiṃ olokento hatthavikārādivasena cittaruciyā keḷiṃ dassesi. Hatthimhi atikkante rājamātā pabhāvatiṃ pucchi – ‘‘diṭṭho te, amma, sāmiko’’ti. ‘‘Āma ayye, pacchimāsane panassa nisinno hatthimeṇḍo ativiya dubbinīto, mayhaṃ hatthavikārādīni dassesi, kasmā evarūpaṃ alakkhikaṃ rañño pacchimāsane nisīdāpesuṃ, nīharāpehi na’’nti? ‘‘Amma, rañño pacchimāsane rakkhā nāma icchitabbā’’ti.

សា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ ហត្ថិមេណ្ឌោ អតិវិយ និព្ភយោ, រាជានំ ‘រាជា’តិបិ ន មញ្ញតិ, កិំ នុ ខោ ឯសោវ កុសរាជា, អទ្ធា ហិ ឯសោ អតិវិយ វិរូបោ ឯវ ភវិស្សតិ, តេនេវ មំ ន ទស្សេន្តី’’តិ។ សា ខុជ្ជំ កណ្ណមូលេ អាហ – ‘‘អម្ម, គច្ឆ តាវ ជានាហិ, កិំ បុរិមាសនេ និសិន្នកោ រាជា, ឧទាហុ បច្ឆិមាសនេ’’តិ? ‘‘កថំ បនាហំ ជានិស្សាមី’’តិ។ ‘‘សចេ ហិ សោ រាជា ភវិស្សតិ, បឋមតរំ ហត្ថិបិដ្ឋិតោ ឱតរិស្សតិ, ឥមាយ សញ្ញាយ ជានាហី’’តិ។ សា គន្ត្វា ឯកមន្តេ ឋិតា បឋមំ មហាសត្តំ ឱតរន្តំ អទ្ទស, បច្ឆា ជយម្បតិកុមារំ។ មហាសត្តោបិ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ ខុជ្ជំ ទិស្វា ‘‘ឥមិនា នាម ការណេន ឯសា អាគតា ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា តំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឥមំ អន្តរំ បភាវតិយា មា កថេហី’’តិ ទឡ្ហំ វត្វា ឧយ្យោជេសិ។ សា គន្ត្វា ‘‘បុរិមាសនេ និសិន្នោ បឋមំ ឱតរី’’តិ អាហ។ បភាវតី តស្សា វចនំ សទ្ទហិ។

Sā cintesi – ‘‘ayaṃ hatthimeṇḍo ativiya nibbhayo, rājānaṃ ‘rājā’tipi na maññati, kiṃ nu kho esova kusarājā, addhā hi eso ativiya virūpo eva bhavissati, teneva maṃ na dassentī’’ti. Sā khujjaṃ kaṇṇamūle āha – ‘‘amma, gaccha tāva jānāhi, kiṃ purimāsane nisinnako rājā, udāhu pacchimāsane’’ti? ‘‘Kathaṃ panāhaṃ jānissāmī’’ti. ‘‘Sace hi so rājā bhavissati, paṭhamataraṃ hatthipiṭṭhito otarissati, imāya saññāya jānāhī’’ti. Sā gantvā ekamante ṭhitā paṭhamaṃ mahāsattaṃ otarantaṃ addasa, pacchā jayampatikumāraṃ. Mahāsattopi ito cito ca olokento khujjaṃ disvā ‘‘iminā nāma kāraṇena esā āgatā bhavissatī’’ti ñatvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘imaṃ antaraṃ pabhāvatiyā mā kathehī’’ti daḷhaṃ vatvā uyyojesi. Sā gantvā ‘‘purimāsane nisinno paṭhamaṃ otarī’’ti āha. Pabhāvatī tassā vacanaṃ saddahi.

មហាសត្តោបិ បុន ទដ្ឋុកាមោ ហុត្វា មាតរំ យាចិ។ សា បដិក្ខិបិតុំ អសក្កោន្តី ‘‘តេន ហិ អញ្ញាតកវេសេន ឧយ្យានំ គច្ឆាហី’’តិ អាហ។ សោ ឧយ្យានំ គន្ត្វា បោក្ខរណិយំ គលប្បមាណំ ឧទកំ បវិសិត្វា បទុមិនិបត្តេន សីសំ ឆាទេត្វា បុប្ផិតបទុមេន មុខំ អាវរិត្វា អដ្ឋាសិ។ មាតាបិស្ស បភាវតិំ ឧយ្យានំ នេត្វា សាយន្ហសមយេ ‘‘ឥមេ រុក្ខេ បស្ស, សកុណេ បស្ស, មិគេ បស្សា’’តិ បលោភយមានា បោក្ខរណីតីរំ បាយាសិ។ សា បញ្ចវិធបទុមសញ្ឆន្នំ បោក្ខរណិំ ទិស្វា ន្ហាយិតុកាមា បរិចារិកាហិ សទ្ធិំ បោក្ខរណិំ ឱតរិត្វា កីឡន្តី តំ បទុមំ ទិស្វា វិចិនិតុកាមា ហត្ថំ បសារេសិ។ អថ នំ រាជា បទុមិនិបត្តំ អបនេត្វា ‘‘អហំ កុសរាជា’’តិ វត្វា ហត្ថេ គណ្ហិ។ សា តស្ស មុខំ ទិស្វា ‘‘យក្ខោ មំ គណ្ហី’’តិ វិរវិត្វា តត្ថេវ វិសញ្ញិតំ បត្តា។ អថស្សា រាជា ហត្ថំ មុញ្ចិ។ សា សញ្ញំ បដិលភិត្វា ‘‘កុសរាជា កិរ មំ ហត្ថេ គណ្ហិ, ឥមិនាវាហំ ហត្ថិសាលាយ ហត្ថិឆកណបិណ្ឌេន, អស្សសាលាយ អស្សឆកណបិណ្ឌេន បហដា, អយមេវ មំ ហត្ថិស្ស បច្ឆិមាសនេ និសីទិត្វា ឧប្បណ្ឌេសិ, កិំ មេ ឯវរូបេន ទុម្មុខេន បតិនា, ឥមំ ជហិត្វា អហំ ជីវន្តី អញ្ញំ បតិំ លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អត្តនា សទ្ធិំ អាគតេ អមច្ចេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘មម យានវាហនំ សជ្ជំ ករោថ, អជ្ជេវ គមិស្សាមី’’តិ អាហំ ។ តេ រញ្ញោ អារោចេសុំ។ រាជា ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ គន្តុំ ន លភិស្សតិ, ហទយមស្សា ផលិស្សតិ, គច្ឆតុ បុន តំ អត្តនោ ពលេន អានេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា អថស្សា គមនំ អនុជានិ។ សា បិតុនគរមេវ អគមាសិ។

Mahāsattopi puna daṭṭhukāmo hutvā mātaraṃ yāci. Sā paṭikkhipituṃ asakkontī ‘‘tena hi aññātakavesena uyyānaṃ gacchāhī’’ti āha. So uyyānaṃ gantvā pokkharaṇiyaṃ galappamāṇaṃ udakaṃ pavisitvā paduminipattena sīsaṃ chādetvā pupphitapadumena mukhaṃ āvaritvā aṭṭhāsi. Mātāpissa pabhāvatiṃ uyyānaṃ netvā sāyanhasamaye ‘‘ime rukkhe passa, sakuṇe passa, mige passā’’ti palobhayamānā pokkharaṇītīraṃ pāyāsi. Sā pañcavidhapadumasañchannaṃ pokkharaṇiṃ disvā nhāyitukāmā paricārikāhi saddhiṃ pokkharaṇiṃ otaritvā kīḷantī taṃ padumaṃ disvā vicinitukāmā hatthaṃ pasāresi. Atha naṃ rājā paduminipattaṃ apanetvā ‘‘ahaṃ kusarājā’’ti vatvā hatthe gaṇhi. Sā tassa mukhaṃ disvā ‘‘yakkho maṃ gaṇhī’’ti viravitvā tattheva visaññitaṃ pattā. Athassā rājā hatthaṃ muñci. Sā saññaṃ paṭilabhitvā ‘‘kusarājā kira maṃ hatthe gaṇhi, imināvāhaṃ hatthisālāya hatthichakaṇapiṇḍena, assasālāya assachakaṇapiṇḍena pahaṭā, ayameva maṃ hatthissa pacchimāsane nisīditvā uppaṇḍesi, kiṃ me evarūpena dummukhena patinā, imaṃ jahitvā ahaṃ jīvantī aññaṃ patiṃ labhissāmī’’ti cintetvā attanā saddhiṃ āgate amacce pakkosāpetvā ‘‘mama yānavāhanaṃ sajjaṃ karotha, ajjeva gamissāmī’’ti āhaṃ . Te rañño ārocesuṃ. Rājā cintesi – ‘‘sace gantuṃ na labhissati, hadayamassā phalissati, gacchatu puna taṃ attano balena ānessāmī’’ti cintetvā athassā gamanaṃ anujāni. Sā pitunagarameva agamāsi.

មហាសត្តោបិ ឧយ្យានតោ នគរំ បវិសិត្វា អលង្កតបាសាទំ អភិរុហិ។ ពោធិសត្តញ្ហិ សា បុព្ពបត្ថនាវសេន ន ឥច្ឆិ, សោបិ បុព្ពកម្មវសេនេវ វិរូបោ អហោសិ។ អតីតេ កិរ ពារាណសិយំ ទ្វារគាមេ ឧបរិមវីថិយា ច ហេដ្ឋិមវីថិយា ច ទ្វេ កុលានិ វសិំសុ។ ឯកស្ស កុលស្ស ទ្វេ បុត្តា អហេសុំ។ ឯកស្ស ឯកាវ ធីតា អហោសិ។ ទ្វីសុ បុត្តេសុ ពោធិសត្តោ កនិដ្ឋោ។ តំ កុមារិកំ ជេដ្ឋកស្ស អទំសុ។ កនិដ្ឋោ អទារភរណោ ភាតុ សន្តិកេយេវ វសិ។ អថេកទិវសំ តស្មិំ ឃរេ អតិរសកបូវេ បចិំសុ។ ពោធិសត្តោ អរញ្ញំ គតោ ហោតិ។ តស្ស បូវំ ឋបេត្វា អវសេសេ ភាជេត្វា ខាទិំសុ។ តស្មិំ ខណេ បច្ចេកពុទ្ធោ ភិក្ខាយ ឃរទ្វារំ អគមាសិ។ ពោធិសត្តស្ស ភាតុជាយា ‘‘ចូឡបតិនោ អញ្ញំ បូវំ បចិស្សាមី’’តិ តំ គហេត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស អទាសិ។ សោបិ តំ ខណញ្ញេវ អរញ្ញតោ អាគច្ឆិ។ អថ នំ សា អាហ – ‘‘សាមិ, ចិត្តំ បសាទេហិ, តវ កោដ្ឋាសោ បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទិន្នោ’’តិ។ សោ ‘‘តវ កោដ្ឋាសំ ខាទិត្វា មម កោដ្ឋាសំ ទេសិ, អហំ កិំ ខាទិស្សាមី’’តិ កុទ្ធោ បច្ចេកពុទ្ធំ អនុគន្ត្វា បត្តតោ បូវំ គណ្ហិ។ សា មាតុ ឃរំ គន្ត្វា នវវិលីនំ ចម្បកបុប្ផវណ្ណំ សប្បិំ អាហរិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តំ បូរេសិ, តំ ឱភាសំ មុញ្ចិ។ សា តំ ទិស្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមិនា ទានពលេន និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ មេ សរីរំ ឱភាសជាតំ ហោតុ, ឧត្តមរូបធរា ច ភវេយ្យំ, ឥមិនា ច មេ អសប្បុរិសេន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ វាសោ មា អហោសី’’តិ។ ឥតិ សា ឥមិស្សា បុព្ពបត្ថនាយ វសេន តំ ន ឥច្ឆិ។ ពោធិសត្តោបិ តំ បូវ តស្មិំ សប្បិបត្តេ ឱសីទាបេត្វា បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ – ‘‘ភន្តេ, ឥមំ យោជនសតេ វសន្តិម្បិ អានេត្វា មម បាទបរិចារិកំ កាតុំ សមត្ថោ ភវេយ្យ’’ន្តិ។ តត្ថ យំ សោ កុទ្ធោ គន្ត្វា បូវំ គណ្ហិ, តស្ស បុព្ពកម្មស្ស វសេន វិរូបោ អហោសិ, បុព្ពបត្ថនាយ សា ច តំ ន ឥច្ឆីតិ។

Mahāsattopi uyyānato nagaraṃ pavisitvā alaṅkatapāsādaṃ abhiruhi. Bodhisattañhi sā pubbapatthanāvasena na icchi, sopi pubbakammavaseneva virūpo ahosi. Atīte kira bārāṇasiyaṃ dvāragāme uparimavīthiyā ca heṭṭhimavīthiyā ca dve kulāni vasiṃsu. Ekassa kulassa dve puttā ahesuṃ. Ekassa ekāva dhītā ahosi. Dvīsu puttesu bodhisatto kaniṭṭho. Taṃ kumārikaṃ jeṭṭhakassa adaṃsu. Kaniṭṭho adārabharaṇo bhātu santikeyeva vasi. Athekadivasaṃ tasmiṃ ghare atirasakapūve paciṃsu. Bodhisatto araññaṃ gato hoti. Tassa pūvaṃ ṭhapetvā avasese bhājetvā khādiṃsu. Tasmiṃ khaṇe paccekabuddho bhikkhāya gharadvāraṃ agamāsi. Bodhisattassa bhātujāyā ‘‘cūḷapatino aññaṃ pūvaṃ pacissāmī’’ti taṃ gahetvā paccekabuddhassa adāsi. Sopi taṃ khaṇaññeva araññato āgacchi. Atha naṃ sā āha – ‘‘sāmi, cittaṃ pasādehi, tava koṭṭhāso paccekabuddhassa dinno’’ti. So ‘‘tava koṭṭhāsaṃ khāditvā mama koṭṭhāsaṃ desi, ahaṃ kiṃ khādissāmī’’ti kuddho paccekabuddhaṃ anugantvā pattato pūvaṃ gaṇhi. Sā mātu gharaṃ gantvā navavilīnaṃ campakapupphavaṇṇaṃ sappiṃ āharitvā paccekabuddhassa pattaṃ pūresi, taṃ obhāsaṃ muñci. Sā taṃ disvā patthanaṃ paṭṭhapesi – ‘‘bhante, iminā dānabalena nibbattanibbattaṭṭhāne me sarīraṃ obhāsajātaṃ hotu, uttamarūpadharā ca bhaveyyaṃ, iminā ca me asappurisena saddhiṃ ekaṭṭhāne vāso mā ahosī’’ti. Iti sā imissā pubbapatthanāya vasena taṃ na icchi. Bodhisattopi taṃ pūva tasmiṃ sappipatte osīdāpetvā patthanaṃ paṭṭhapesi – ‘‘bhante, imaṃ yojanasate vasantimpi ānetvā mama pādaparicārikaṃ kātuṃ samattho bhaveyya’’nti. Tattha yaṃ so kuddho gantvā pūvaṃ gaṇhi, tassa pubbakammassa vasena virūpo ahosi, pubbapatthanāya sā ca taṃ na icchīti.

សោ បភាវតិយា គតាយ សោកប្បត្តោ អហោសិ, នានាការេហិ បរិចារយមានាបិ នំ សេសិត្ថិយោ ឱលោកាបេតុម្បិ នាសក្ខិំសុ, , បភាវតិរហិតមស្ស សកលម្បិ និវេសនំ តុច្ឆំ វិយ ខាយិ។ សោ ‘‘ឥទានិ សាគលនគរំ បត្តា ភវិស្សតី’’តិ បច្ចូសសមយេ មាតុ សន្តិកំ គន្ត្វា, ‘‘អម្ម, អហំ បភាវតិំ អានេស្សាមិ, តុម្ហេ រជ្ជំ អនុសាសថា’’តិ វទន្តោ បឋមំ គាថមាហ –

So pabhāvatiyā gatāya sokappatto ahosi, nānākārehi paricārayamānāpi naṃ sesitthiyo olokāpetumpi nāsakkhiṃsu, , pabhāvatirahitamassa sakalampi nivesanaṃ tucchaṃ viya khāyi. So ‘‘idāni sāgalanagaraṃ pattā bhavissatī’’ti paccūsasamaye mātu santikaṃ gantvā, ‘‘amma, ahaṃ pabhāvatiṃ ānessāmi, tumhe rajjaṃ anusāsathā’’ti vadanto paṭhamaṃ gāthamāha –

១.

‘‘ឥទំ តេ រដ្ឋំ សធនំ សយោគ្គំ, សកាយុរំ សព្ពកាមូបបន្នំ;

‘‘Idaṃ te raṭṭhaṃ sadhanaṃ sayoggaṃ, sakāyuraṃ sabbakāmūpapannaṃ;

ឥទំ តេ រជ្ជំ អនុសាស អម្ម, គច្ឆាមហំ យត្ថ បិយា បភាវតី’’តិ។

Idaṃ te rajjaṃ anusāsa amma, gacchāmahaṃ yattha piyā pabhāvatī’’ti.

តត្ថ សយោគ្គន្តិ ហត្ថិយោគ្គាទិសហិតំ។ សកាយុរន្តិ សបញ្ចរាជកកុធភណ្ឌំ។ អនុសាស, អម្មាតិ សោ កិរ បុរិសស្ស រជ្ជំ ទត្វា បុន គណ្ហនំ នាម ន យុត្តន្តិ បិតុ វា ភាតុ វា អនិយ្យាទេត្វា មាតុ និយ្យាទេន្តោ ឯវមាហ។

Tattha sayogganti hatthiyoggādisahitaṃ. Sakāyuranti sapañcarājakakudhabhaṇḍaṃ. Anusāsa, ammāti so kira purisassa rajjaṃ datvā puna gaṇhanaṃ nāma na yuttanti pitu vā bhātu vā aniyyādetvā mātu niyyādento evamāha.

សា តស្ស កថំ សុត្វា ‘‘តេន ហិ, តាត, អប្បមត្តោ ភវេយ្យាសិ, មាតុគាមោ នាម អបរិសុទ្ធហទយោ’’តិ វត្វា នានគ្គរសភោជនស្ស សុវណ្ណករោដិំ បូរេត្វា ‘‘ឥទំ អន្តរាមគ្គេ ភុញ្ជេយ្យាសី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេសិ។ សោ តំ អាទាយ មាតរំ វន្ទិត្វា តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ‘‘ជីវន្តោ បុន តុម្ហេ បស្សិស្សាមី’’តិ វត្វា សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា បញ្ចាវុធំ សន្នយ្ហិត្វា ភត្តករោដិយា សទ្ធិំ កហាបណសហស្សំ បសិព្ពកេ កត្វា កោកនុទញ្ច វីណំ អាទាយ នគរា និក្ខមិត្វា មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា មហព្ពលោ មហាថាមោ យាវ មជ្ឈន្ហិកា បណ្ណាស យោជនានិ គន្ត្វា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា សេសទិវសភាគេន បុន បណ្ណាស យោជនានិ គន្ត្វា ឯកាហេនេវ យោជនសតិកំ មគ្គំ ខេបេត្វា សាយន្ហសមយេ ន្ហត្វា សាគលនគរំ បាវិសិ។ តស្មិំ បវិដ្ឋមត្តេយេវ តស្ស តេជេន បភាវតី សយនបិដ្ឋេ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តី ឱតរិត្វា ភូមិយំ និបជ្ជិ។ ពោធិសត្តំ កិលន្តិន្ទ្រិយំ វីថិយា គច្ឆន្តំ អញ្ញតរា ឥត្ថី ទិស្វា បក្កោសាបេត្វា និសីទាបេត្វា បាទេ ធោវាបេត្វា សយនំ ទាបេសិ។ សោ កិលន្តកាយោ និបជ្ជិត្វា និទ្ទំ ឱក្កមិ។

Sā tassa kathaṃ sutvā ‘‘tena hi, tāta, appamatto bhaveyyāsi, mātugāmo nāma aparisuddhahadayo’’ti vatvā nānaggarasabhojanassa suvaṇṇakaroṭiṃ pūretvā ‘‘idaṃ antarāmagge bhuñjeyyāsī’’ti vatvā uyyojesi. So taṃ ādāya mātaraṃ vanditvā tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā ‘‘jīvanto puna tumhe passissāmī’’ti vatvā sirigabbhaṃ pavisitvā pañcāvudhaṃ sannayhitvā bhattakaroṭiyā saddhiṃ kahāpaṇasahassaṃ pasibbake katvā kokanudañca vīṇaṃ ādāya nagarā nikkhamitvā maggaṃ paṭipajjitvā mahabbalo mahāthāmo yāva majjhanhikā paṇṇāsa yojanāni gantvā bhattaṃ bhuñjitvā sesadivasabhāgena puna paṇṇāsa yojanāni gantvā ekāheneva yojanasatikaṃ maggaṃ khepetvā sāyanhasamaye nhatvā sāgalanagaraṃ pāvisi. Tasmiṃ paviṭṭhamatteyeva tassa tejena pabhāvatī sayanapiṭṭhe saṇṭhātuṃ asakkontī otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Bodhisattaṃ kilantindriyaṃ vīthiyā gacchantaṃ aññatarā itthī disvā pakkosāpetvā nisīdāpetvā pāde dhovāpetvā sayanaṃ dāpesi. So kilantakāyo nipajjitvā niddaṃ okkami.

អថ សា តស្មិំ និទ្ទមុបគតេ ភត្តំ សម្បាទេត្វា តំ បពោធេត្វា ភត្តំ ភោជេសិ។ សោ តុដ្ឋោ តស្សា សទ្ធិំ ភត្តករោដិយា កហាបណសហស្សំ អទាសិ។ សោ បញ្ចាវុធំ តត្ថេវ ឋបេត្វា ‘‘គន្តព្ពដ្ឋានំ មេ អត្ថី’’តិ វត្វា វីណំ អាទាយ ហត្ថិសាលំ គន្ត្វា ‘‘អជ្ជ មេ ឥធ វសិតុំ ទេថ, គន្ធព្ពំ វោ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា ហត្ថិគោបកេហិ អនុញ្ញាតោ ឯកមន្តេ និបជ្ជិត្វា ថោកំ និទ្ទាយិត្វា បដិប្បស្សទ្ធទរថោ ឧដ្ឋាយ វីណំ មុញ្ចិត្វា ‘‘សាគលនគរវាសិនោ ឥមំ សទ្ទំ សុណន្តូ’’តិ វីណំ វាទេន្តោ គាយិ។ បភាវតី ភូមិយំ និបន្នា តំ សទ្ទំ សុត្វាវ ‘‘អយំ ន អញ្ញស្ស វីណាសទ្ទោ, និស្សំសយំ កុសរាជា មមត្ថាយ អាគតោ’’តិ អញ្ញាសិ។ មទ្ទរាជាបិ តំ សទ្ទំ សុត្វា ‘‘អតិវិយ មធុរំ វាទេតិ, ស្វេ ឯតំ បក្កោសាបេត្វា មម គន្ធព្ពំ ការេស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ។

Atha sā tasmiṃ niddamupagate bhattaṃ sampādetvā taṃ pabodhetvā bhattaṃ bhojesi. So tuṭṭho tassā saddhiṃ bhattakaroṭiyā kahāpaṇasahassaṃ adāsi. So pañcāvudhaṃ tattheva ṭhapetvā ‘‘gantabbaṭṭhānaṃ me atthī’’ti vatvā vīṇaṃ ādāya hatthisālaṃ gantvā ‘‘ajja me idha vasituṃ detha, gandhabbaṃ vo karissāmī’’ti vatvā hatthigopakehi anuññāto ekamante nipajjitvā thokaṃ niddāyitvā paṭippassaddhadaratho uṭṭhāya vīṇaṃ muñcitvā ‘‘sāgalanagaravāsino imaṃ saddaṃ suṇantū’’ti vīṇaṃ vādento gāyi. Pabhāvatī bhūmiyaṃ nipannā taṃ saddaṃ sutvāva ‘‘ayaṃ na aññassa vīṇāsaddo, nissaṃsayaṃ kusarājā mamatthāya āgato’’ti aññāsi. Maddarājāpi taṃ saddaṃ sutvā ‘‘ativiya madhuraṃ vādeti, sve etaṃ pakkosāpetvā mama gandhabbaṃ kāressāmī’’ti cintesi.

ពោធិសត្តោ ‘‘ន សក្កា ឥធ វសមានេន បភាវតី ទដ្ឋុំ, អដ្ឋានមេត’’ន្តិ បាតោវ និក្ខមិត្វា សាយំ ភុត្តគេហេយេវ បាតរាសំ ភុញ្ជិត្វា វីណំ ឋបេត្វា រាជកុម្ភការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តស្ស អន្តេវាសិកភាវំ ឧបគន្ត្វា ឯកទិវសេនេវ ឃរំ មត្តិកាយ បូរេត្វា ‘‘ភាជនានិ ករោមិ អាចរិយា’’តិ វត្វា, ‘‘អាម, ការោហី’’តិ វុត្តេ ឯកំ មត្តិកាបិណ្ឌំ ចក្កេ ឋបេត្វា ចក្កំ អាវិញ្ឆិ, សកិំ អាវិទ្ធមេវ យាវ មជ្ឈន្ហិកាតិក្កមា ភមិយេវ។ សោ នានាវណ្ណានិ ខុទ្ទកមហន្តានិ ភាជនានិ កត្វា បភាវតិយា អត្ថាយ ភាជនំ ករោន្តោ នានារូបានិ សមុដ្ឋាបេសិ។ ពោធិសត្តានញ្ហិ អធិប្បាយោ នាម សមិជ្ឈតិ, ‘‘តានិ រូបានិ បភាវតីយេវ បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ។ សោ សព្ពភាជនានិ សុក្ខាបេត្វា បចិត្វា គេហំ បូរេសិ។ កុម្ភការោ នានាភាជនានិ គហេត្វា រាជកុលំ អគមាសិ។ រាជា ទិស្វា ‘‘កេនិមានិ កតានី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘មយា, ទេវា’’តិ។ ‘‘អហំ តយា កតានិ ជានាមិ, កថេហិ, កេន កតានី’’តិ? ‘‘អន្តេវាសិកេន មេ ទេវា’’តិ។ ‘‘ន តេ សោ អន្តេវាសី, អាចរិយោ តេ សោ, ត្វំ តស្ស សន្តិកេ សិប្បំ សិក្ខ, ឥតោ បដ្ឋាយ ច សោ មម ធីតានំ ភាជនានិ ករោតុ, ឥមញ្ចស្ស សហស្សំ ទេហី’’តិ សហស្សំ ទាបេត្វា ‘‘នានាវណ្ណានិ ឥមានិ ខុទ្ទកភាជនានិ មម ធីតានំ ទេហី’’តិ អាហ។

Bodhisatto ‘‘na sakkā idha vasamānena pabhāvatī daṭṭhuṃ, aṭṭhānameta’’nti pātova nikkhamitvā sāyaṃ bhuttageheyeva pātarāsaṃ bhuñjitvā vīṇaṃ ṭhapetvā rājakumbhakārassa santikaṃ gantvā tassa antevāsikabhāvaṃ upagantvā ekadivaseneva gharaṃ mattikāya pūretvā ‘‘bhājanāni karomi ācariyā’’ti vatvā, ‘‘āma, kārohī’’ti vutte ekaṃ mattikāpiṇḍaṃ cakke ṭhapetvā cakkaṃ āviñchi, sakiṃ āviddhameva yāva majjhanhikātikkamā bhamiyeva. So nānāvaṇṇāni khuddakamahantāni bhājanāni katvā pabhāvatiyā atthāya bhājanaṃ karonto nānārūpāni samuṭṭhāpesi. Bodhisattānañhi adhippāyo nāma samijjhati, ‘‘tāni rūpāni pabhāvatīyeva passatū’’ti adhiṭṭhāsi. So sabbabhājanāni sukkhāpetvā pacitvā gehaṃ pūresi. Kumbhakāro nānābhājanāni gahetvā rājakulaṃ agamāsi. Rājā disvā ‘‘kenimāni katānī’’ti pucchi. ‘‘Mayā, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ tayā katāni jānāmi, kathehi, kena katānī’’ti? ‘‘Antevāsikena me devā’’ti. ‘‘Na te so antevāsī, ācariyo te so, tvaṃ tassa santike sippaṃ sikkha, ito paṭṭhāya ca so mama dhītānaṃ bhājanāni karotu, imañcassa sahassaṃ dehī’’ti sahassaṃ dāpetvā ‘‘nānāvaṇṇāni imāni khuddakabhājanāni mama dhītānaṃ dehī’’ti āha.

សោ តានិ តាសំ សន្តិកំ នេត្វា ‘‘ឥមានិ វោ កីឡនត្ថាយ ខុទ្ទកភាជនានី’’តិ អាហ។ តា សព្ពា អាគមិំសុ។ កុម្ភការោ មហាសត្តេន បភាវតិយា អត្ថាយ កតភាជនមេវ តស្សា អទាសិ។ សា ច ភាជនំ គហេត្វា តត្ថ អត្តនោ ច មហាសត្តស្ស ច ខុជ្ជាយ ច រូបំ បស្សិត្វា ‘‘ឥទំ ន អញ្ញេន កតំ, កុសរាជេនេវ កត’’ន្តិ ញត្វា កុជ្ឈិត្វា ភូមិយំ ខិបិត្វា ‘‘ឥមិនា មយ្ហំ អត្ថោ នត្ថិ, ឥច្ឆន្តានំ ទេហី’’តិ អាហ។ អថស្សា ភគិនិយោ កុទ្ធភាវំ ញត្វា ‘‘ខុទ្ទកភាជនំ កុសរញ្ញា កតន្តិ មញ្ញសិ, ឥទំ តេន ន កតំ, កុម្ភការេនេវ កតំ, គណ្ហាហិ ន’’ន្តិ អវហសិំសុ។ សា តេន កតភាវំ តស្ស ច អាគតភាវំ តាសំ ន កថេសិ។ កុម្ភការោ សហស្សំ ពោធិសត្តស្ស ទត្វា ‘‘តាត, រាជា តេ តុដ្ឋោ, ឥតោ កិរ បដ្ឋាយ រាជធីតានំ ភាជនានិ ករេយ្យាសិ, អហំ តាសំ ហរិស្សាមី’’តិ អាហ។

So tāni tāsaṃ santikaṃ netvā ‘‘imāni vo kīḷanatthāya khuddakabhājanānī’’ti āha. Tā sabbā āgamiṃsu. Kumbhakāro mahāsattena pabhāvatiyā atthāya katabhājanameva tassā adāsi. Sā ca bhājanaṃ gahetvā tattha attano ca mahāsattassa ca khujjāya ca rūpaṃ passitvā ‘‘idaṃ na aññena kataṃ, kusarājeneva kata’’nti ñatvā kujjhitvā bhūmiyaṃ khipitvā ‘‘iminā mayhaṃ attho natthi, icchantānaṃ dehī’’ti āha. Athassā bhaginiyo kuddhabhāvaṃ ñatvā ‘‘khuddakabhājanaṃ kusaraññā katanti maññasi, idaṃ tena na kataṃ, kumbhakāreneva kataṃ, gaṇhāhi na’’nti avahasiṃsu. Sā tena katabhāvaṃ tassa ca āgatabhāvaṃ tāsaṃ na kathesi. Kumbhakāro sahassaṃ bodhisattassa datvā ‘‘tāta, rājā te tuṭṭho, ito kira paṭṭhāya rājadhītānaṃ bhājanāni kareyyāsi, ahaṃ tāsaṃ harissāmī’’ti āha.

សោ ‘‘ឥធាបិ វសន្តេន ន សក្កា បភាវតី ទដ្ឋុ’’ន្តិ តំ សហស្សំ តស្សេវ ទត្វា រាជុបដ្ឋាកស្ស នឡការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តស្ស អន្តេវាសិកោ ហុត្វា បភាវតិយា អត្ថាយ តាលវណ្ដំ កត្វា តត្ថេវ សេតច្ឆត្តញ្ច អាបានភូមិញ្ច វត្ថំ គហេត្វា ឋិតំ បភាវតិញ្ចាតិ នានារូបានិ ទស្សេសិ។ នឡការោ តញ្ច អញ្ញញ្ច តេន កតភណ្ឌកំ អាទាយ រាជកុលំ អគមាសិ។ រាជា ទិស្វា ‘‘កេនិមានិ កតានី’’តិ បុច្ឆិត្វា បុរិមនយេនេវ សហស្សំ ទត្វា ‘‘ឥមានិ នឡការភណ្ឌានិ មម ធីតានំ ទេហី’’តិ អាហ។ សោបិ ពោធិសត្តេន បភាវតិយា អត្ថាយ កតំ តាលវណ្ដំ តស្សាយេវ អទាសិ។ តត្របិ រូបានិ អញ្ញោ ជនោ ន បស្សតិ, បភាវតី បន ទិស្វា កុសរញ្ញា កតភាវំ ញត្វា ‘‘គណ្ហិតុកាមា គណ្ហន្តូ’’តិ កុទ្ធា ភូមិយំ ខិបិ ។ អថ នំ សេសា អវហសិំសុ។ នឡការោ សហស្សំ អាហរិត្វា ពោធិសត្តស្ស ទត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ។

So ‘‘idhāpi vasantena na sakkā pabhāvatī daṭṭhu’’nti taṃ sahassaṃ tasseva datvā rājupaṭṭhākassa naḷakārassa santikaṃ gantvā tassa antevāsiko hutvā pabhāvatiyā atthāya tālavaṇṭaṃ katvā tattheva setacchattañca āpānabhūmiñca vatthaṃ gahetvā ṭhitaṃ pabhāvatiñcāti nānārūpāni dassesi. Naḷakāro tañca aññañca tena katabhaṇḍakaṃ ādāya rājakulaṃ agamāsi. Rājā disvā ‘‘kenimāni katānī’’ti pucchitvā purimanayeneva sahassaṃ datvā ‘‘imāni naḷakārabhaṇḍāni mama dhītānaṃ dehī’’ti āha. Sopi bodhisattena pabhāvatiyā atthāya kataṃ tālavaṇṭaṃ tassāyeva adāsi. Tatrapi rūpāni añño jano na passati, pabhāvatī pana disvā kusaraññā katabhāvaṃ ñatvā ‘‘gaṇhitukāmā gaṇhantū’’ti kuddhā bhūmiyaṃ khipi . Atha naṃ sesā avahasiṃsu. Naḷakāro sahassaṃ āharitvā bodhisattassa datvā taṃ pavattiṃ ārocesi.

សោ ‘‘ឥទម្បិ មយ្ហំ អវសនដ្ឋាន’’ន្តិ សហស្សំ តស្សេវ ទត្វា រាជមាលាការស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អន្តេវាសិកភាវំ ឧបគន្ត្វា នានាវិធំ មាលាវិកតិំ គន្ថិត្វា បភាវតិយា អត្ថាយ នានារូបវិចិត្រំ ឯកំ ចុម្ពដកំ អកាសិ។ មាលាការោ តំ សព្ពំ អាទាយ រាជកុលំ អគមាសិ។ រាជា ទិស្វា ‘‘កេនិមានិ គន្ថិតានី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘មយា, ទេវា’’តិ។ ‘‘អហំ តយា គន្ថិតានិ ជានាមិ, កថេហិ, កេន គន្ថិតានី’’តិ? ‘‘អន្តេវាសិកេន មេ , ទេវា’’តិ។ ‘‘ន សោ អន្តេវាសី, អាចរិយោ តេ សោ, ត្វំ តស្ស សន្តិកេ សិប្បំ សិក្ខ, ឥតោ បដ្ឋាយ ច សោ មម ធីតានំ បុប្ផានិ គន្ថតុ, ឥមញ្ចស្ស សហស្សំ ទេហី’’តិ សហស្សំ ទត្វា ‘‘ឥមានិ បុប្ផានិ មម ធីតានំ ទេហី’’តិ អាហ។ សោបិ ពោធិសត្តេន បភាវតិយា អត្ថាយ កតំ ចុម្ពដកំ តស្សាយេវ អទាសិ។ សា តត្ថ អត្តនោ ច រញ្ញោ ច រូបេហិ សទ្ធិំ នានារូបានិ ទិស្វា តេន កតភាវំ ញត្វា កុជ្ឈិត្វា ភូមិយំ ខិបិ។ សេសា ភគិនិយោ តំ តថេវ អវហសិំសុ។ មាលាការោបិ សហស្សំ អាហរិត្វា ពោធិសត្តស្ស ទត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ។

So ‘‘idampi mayhaṃ avasanaṭṭhāna’’nti sahassaṃ tasseva datvā rājamālākārassa santikaṃ gantvā antevāsikabhāvaṃ upagantvā nānāvidhaṃ mālāvikatiṃ ganthitvā pabhāvatiyā atthāya nānārūpavicitraṃ ekaṃ cumbaṭakaṃ akāsi. Mālākāro taṃ sabbaṃ ādāya rājakulaṃ agamāsi. Rājā disvā ‘‘kenimāni ganthitānī’’ti pucchi. ‘‘Mayā, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ tayā ganthitāni jānāmi, kathehi, kena ganthitānī’’ti? ‘‘Antevāsikena me , devā’’ti. ‘‘Na so antevāsī, ācariyo te so, tvaṃ tassa santike sippaṃ sikkha, ito paṭṭhāya ca so mama dhītānaṃ pupphāni ganthatu, imañcassa sahassaṃ dehī’’ti sahassaṃ datvā ‘‘imāni pupphāni mama dhītānaṃ dehī’’ti āha. Sopi bodhisattena pabhāvatiyā atthāya kataṃ cumbaṭakaṃ tassāyeva adāsi. Sā tattha attano ca rañño ca rūpehi saddhiṃ nānārūpāni disvā tena katabhāvaṃ ñatvā kujjhitvā bhūmiyaṃ khipi. Sesā bhaginiyo taṃ tatheva avahasiṃsu. Mālākāropi sahassaṃ āharitvā bodhisattassa datvā taṃ pavattiṃ ārocesi.

សោ ‘‘ឥទម្បិ មយ្ហំ អវសនដ្ឋាន’’ន្តិ សហស្សំ តស្សេវ ទត្វា រញ្ញោ សូទស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អន្តេវាសិកភាវំ ឧបគច្ឆិ។ អថេកទិវសំ សូទោ រញ្ញោ ភោជនវិកតិំ ហរន្តោ អត្តនោ អត្ថាយ បចិតុំ ពោធិសត្តស្ស អដ្ឋិមំសំ អទាសិ។ សោ តំ តថា សម្បាទេសិ, យថាស្ស គន្ធោ សកលនគរំ អវត្ថរិ។ រាជា តំ ឃាយិត្វា ‘‘កិំ តេ មហានសេ អញ្ញម្បិ មំសំ បចសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘នត្ថិ, ទេវ, អបិច ខោ បន មេ អន្តេវាសិកស្ស អដ្ឋិមំសំ បចនត្ថាយ ទិន្នំ, តស្សេវ សោ គន្ធោ ភវិស្សតី’’តិ។ រាជា អាហរាបេត្វា តតោ ថោកំ ជិវ្ហគ្គេ ឋបេសិ, តាវទេវ សត្ត រសហរណិសហស្សានិ ខោភេន្តំ ផរិ។ រាជា រសតណ្ហាយ ពជ្ឈិត្វា សហស្សំ ទត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ តវ អន្តេវាសិនា មម ច ធីតានញ្ច មេ ភត្តំ បចាបេត្វា ត្វំ មយ្ហំ អាហរ, សោ មេ ធីតានំ ហរតូ’’តិ អាហ។ សូទោ គន្ត្វា តស្ស អារោចេសិ។ សោ តំ សុត្វា ‘‘ឥទានិ មេ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, ឥទានិ បនាហំ បភាវតិំ ទដ្ឋុំ លភិស្សាមី’’តិ តុដ្ឋោ តំ សហស្សំ តស្សេវ ទត្វា បុនទិវសេ ភត្តំ សម្បាទេត្វា រញ្ញោ ភត្តភាជនានិ បេសេត្វា រាជធីតានំ ភត្តកាជំ សយំ គហេត្វា បភាវតិយា វសនបាសាទំ អភិរុហិ។ សា តំ ភត្តកាជំ អាទាយ បាសាទំ អភិរុហន្តំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ អត្តនោ អននុច្ឆវិកំ ទាសកម្មករេហិ កត្តព្ពំ ករោតិ។ សចេ បនាហំ កតិបាហំ តុណ្ហី ភវិស្សាមិ, ‘ឥទានិ មំ ឯសា រោចតី’តិ សញ្ញី ហុត្វា កត្ថចិ អគន្ត្វា មំ ឱលោកេន្តោ ឥធេវ វសិស្សតិ, ឥទានេវ តំ អក្កោសិត្វា បរិភាសិត្វា មុហុត្តម្បិ ឥធ វសិតុំ អទត្វា បលាបេស្សាមី’’តិ។ សា ទ្វារំ អឌ្ឍវិវដំ កត្វា ឯកំ ហត្ថំ កវាដេ លគ្គេត្វា ឯកេន ហត្ថេន អគ្គឡំ ឧប្បីឡេត្វា ទុតិយំ គាថមាហ –

So ‘‘idampi mayhaṃ avasanaṭṭhāna’’nti sahassaṃ tasseva datvā rañño sūdassa santikaṃ gantvā antevāsikabhāvaṃ upagacchi. Athekadivasaṃ sūdo rañño bhojanavikatiṃ haranto attano atthāya pacituṃ bodhisattassa aṭṭhimaṃsaṃ adāsi. So taṃ tathā sampādesi, yathāssa gandho sakalanagaraṃ avatthari. Rājā taṃ ghāyitvā ‘‘kiṃ te mahānase aññampi maṃsaṃ pacasī’’ti pucchi. ‘‘Natthi, deva, apica kho pana me antevāsikassa aṭṭhimaṃsaṃ pacanatthāya dinnaṃ, tasseva so gandho bhavissatī’’ti. Rājā āharāpetvā tato thokaṃ jivhagge ṭhapesi, tāvadeva satta rasaharaṇisahassāni khobhentaṃ phari. Rājā rasataṇhāya bajjhitvā sahassaṃ datvā ‘‘ito paṭṭhāya tava antevāsinā mama ca dhītānañca me bhattaṃ pacāpetvā tvaṃ mayhaṃ āhara, so me dhītānaṃ haratū’’ti āha. Sūdo gantvā tassa ārocesi. So taṃ sutvā ‘‘idāni me manoratho matthakaṃ patto, idāni panāhaṃ pabhāvatiṃ daṭṭhuṃ labhissāmī’’ti tuṭṭho taṃ sahassaṃ tasseva datvā punadivase bhattaṃ sampādetvā rañño bhattabhājanāni pesetvā rājadhītānaṃ bhattakājaṃ sayaṃ gahetvā pabhāvatiyā vasanapāsādaṃ abhiruhi. Sā taṃ bhattakājaṃ ādāya pāsādaṃ abhiruhantaṃ disvā cintesi – ‘‘ayaṃ attano ananucchavikaṃ dāsakammakarehi kattabbaṃ karoti. Sace panāhaṃ katipāhaṃ tuṇhī bhavissāmi, ‘idāni maṃ esā rocatī’ti saññī hutvā katthaci agantvā maṃ olokento idheva vasissati, idāneva taṃ akkositvā paribhāsitvā muhuttampi idha vasituṃ adatvā palāpessāmī’’ti. Sā dvāraṃ aḍḍhavivaṭaṃ katvā ekaṃ hatthaṃ kavāṭe laggetvā ekena hatthena aggaḷaṃ uppīḷetvā dutiyaṃ gāthamāha –

២.

‘‘អនុជ្ជុភូតេន ហរំ មហន្តំ, ទិវា ច រត្តោ ច និសីថកាលេ;

‘‘Anujjubhūtena haraṃ mahantaṃ, divā ca ratto ca nisīthakāle;

បដិគច្ឆ ត្វំ ខិប្បំ កុសាវតិំ កុស, និច្ឆាមិ ទុព្ពណ្ណមហំ វសន្ត’’ន្តិ។

Paṭigaccha tvaṃ khippaṃ kusāvatiṃ kusa, nicchāmi dubbaṇṇamahaṃ vasanta’’nti.

តស្សត្ថោ – មហារាជ, ត្វំ ភត្តការកោ ហុត្វា ឧជុកេន ចិត្តេន យោបិ តេ សីសំ ភិន្ទេយ្យ, តស្សបេតំ កម្មំ ន ករោសិ, អនុជុភូតេន បន ចិត្តេន មមត្ថាយ ឯតំ មហន្តំ កាជំ ហរន្តោ ទិវា ច រត្តោ ច និសីថកាលេ ច មហន្តំ ទុក្ខំ អនុភវិស្សសិ, កិំ តេ តេន អនុភូតេន ទុក្ខេន, ត្វំ អត្តនោ នគរំ កុសាវតិមេវ បដិគច្ឆ, អញ្ញំ អត្តនា សទិសិំ អតិរសកបូវសណ្ឋានមុខិំ យក្ខិនិំ អគ្គមហេសិំ កត្វា រជ្ជំ ការេហីតិ។ និច្ឆាមិ ទុព្ពណ្ណមហំ វសន្តន្តិ អហំ បន តំ ទុព្ពណ្ណំ ទុស្សណ្ឋិតំ ឥធ វសន្តំ ន ឥច្ឆាមីតិ។

Tassattho – mahārāja, tvaṃ bhattakārako hutvā ujukena cittena yopi te sīsaṃ bhindeyya, tassapetaṃ kammaṃ na karosi, anujubhūtena pana cittena mamatthāya etaṃ mahantaṃ kājaṃ haranto divā ca ratto ca nisīthakāle ca mahantaṃ dukkhaṃ anubhavissasi, kiṃ te tena anubhūtena dukkhena, tvaṃ attano nagaraṃ kusāvatimeva paṭigaccha, aññaṃ attanā sadisiṃ atirasakapūvasaṇṭhānamukhiṃ yakkhiniṃ aggamahesiṃ katvā rajjaṃ kārehīti. Nicchāmi dubbaṇṇamahaṃ vasantanti ahaṃ pana taṃ dubbaṇṇaṃ dussaṇṭhitaṃ idha vasantaṃ na icchāmīti.

សោ ‘‘បភាវតិយា មេ សន្តិកា កថា លទ្ធា’’តិ តុដ្ឋចិត្តោ តិស្សោ គាថា អភាសិ –

So ‘‘pabhāvatiyā me santikā kathā laddhā’’ti tuṭṭhacitto tisso gāthā abhāsi –

៣.

‘‘នាហំ គមិស្សាមិ ឥតោ កុសាវតិំ, បភាវតី វណ្ណបលោភិតោ តវ;

‘‘Nāhaṃ gamissāmi ito kusāvatiṃ, pabhāvatī vaṇṇapalobhito tava;

រមាមិ មទ្ទស្ស និកេតរម្មេ, ហិត្វាន រដ្ឋំ តវ ទស្សនេ រតោ។

Ramāmi maddassa niketaramme, hitvāna raṭṭhaṃ tava dassane rato.

៤.

‘‘បភាវតី វណ្ណបលោភិតោ តវ, សម្មូឡ្ហរូបោ វិចរាមិ មេទិនិំ;

‘‘Pabhāvatī vaṇṇapalobhito tava, sammūḷharūpo vicarāmi mediniṃ;

ទិសំ ន ជានាមិ កុតោម្ហិ អាគតោ, តយម្ហិ មត្តោ មិគមន្ទលោចនេ។

Disaṃ na jānāmi kutomhi āgato, tayamhi matto migamandalocane.

៥.

‘‘សុវណ្ណចីរវសនេ, ជាតរូបសុមេខលេ;

‘‘Suvaṇṇacīravasane, jātarūpasumekhale;

សុស្សោណិ តវ កាមា ហិ, នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោ’’តិ។

Sussoṇi tava kāmā hi, nāhaṃ rajjena matthiko’’ti.

តត្ថ រមាមីតិ អភិរមាមិ ន ឧក្កណ្ឋាមិ។ សម្មូឡ្ហរូបោតិ កិលេសសម្មូឡ្ហោ ហុត្វា។ តយម្ហិ មត្តោតិ តយិ មត្តោម្ហិ, តយា វា មត្តោម្ហិ។ សុវណ្ណចីរវសនេតិ សុវណ្ណខចិតវត្ថវសនេ។ នាហំ រជ្ជេន មត្ថិកោតិ ន អហំ រជ្ជេន អត្ថិកោ។

Tattha ramāmīti abhiramāmi na ukkaṇṭhāmi. Sammūḷharūpoti kilesasammūḷho hutvā. Tayamhi mattoti tayi mattomhi, tayā vā mattomhi. Suvaṇṇacīravasaneti suvaṇṇakhacitavatthavasane. Nāhaṃ rajjena matthikoti na ahaṃ rajjena atthiko.

ឯវំ វុត្តេ សា ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ឯតំ ‘វិប្បដិសារី ភវិស្សតី’តិ បរិភាសាមិ, អយំ បន រជ្ជិត្វាវ កថេតិ, សចេ ខោ បន មំ ‘អហំ កុសរាជា’តិ វត្វា ហត្ថេ គណ្ហេយ្យ, កោ តំ និវារេយ្យ, កោចិ នោ ឥមំ កថំ សុណេយ្យា’’តិ ទ្វារំ ថកេត្វា សូចិំ ទត្វា អន្តោ អដ្ឋាសិ។ សោបិ ភត្តកាជំ អាហរិត្វា ភត្តំ វឌ្ឍេត្វា រាជធីតរោ ភោជេសិ។ បភាវតី ‘‘គច្ឆ កុសរាជេន បក្កភត្តំ អាហរា’’តិ ខុជ្ជំ បេសេសិ។ សា អាហរិត្វា ‘‘ភុញ្ជាហី’’តិ អាហ។ នាហំ តេន បក្កភត្តំ ភុញ្ជាមិ, ត្វំ ភុញ្ជិត្វា អត្តនោ លទ្ធនិវាបំ គហេត្វា ភត្តំ បចិត្វា អាហរ, កុសរញ្ញោ អាគតភាវញ្ច មា កស្សចិ អារោចេសីតិ។ ខុជ្ជា តតោ បដ្ឋាយ តស្សា កោដ្ឋាសំ អាហរិត្វា សយំ ភុញ្ជតិ, អត្តនោ កោដ្ឋាសំ តស្សា ឧបនេតិ។ កុសរាជាបិ តតោ បដ្ឋាយ តំ បស្សិតុំ អលភន្តោ ចិន្តេសិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ បភាវតិយា មយិ សិនេហោ, ឧទាហុ នត្ថិ, វីមំសិស្សាមិ ន’’ន្តិ។ សោ បន រាជធីតរោ ភោជេត្វា ភត្តកាជំ អាទាយ និក្ខន្តោ តស្សា គព្ភទ្វារេ បាសាទតលំ បាទេន បហរិត្វា ភាជនានិ ឃដ្ដេត្វា និត្ថុនិត្វា វិសញ្ញី ហុត្វា វិយ អវកុជ្ជោ បតិ។ សា តស្ស និត្ថុនិតសទ្ទេន ទ្វារំ វិវរិត្វា តំ ភត្តកាជេន ឱត្ថតំ ទិស្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ សកលជម្ពុទីបេ អគ្គរាជា មំ និស្សាយ រត្តិន្ទិវំ ទុក្ខំ អនុភោតិ, សុខុមាលតាយ ភត្តកាជេន អវត្ថតោ បតតិ, ជីវតិ នុ ខោ, នោ វា’’តិ។ សា គព្ភតោ និក្ខមិត្វា តស្ស នាសវាតំ ឧបធារេតុំ គីវំ បសារេត្វា មុខំ ឱលោកេសិ។ សោ មុខបូរំ ខេឡំ គហេត្វា តស្សា សរីរេ បាតេសិ។ សា តំ បរិភាសិត្វា គព្ភំ បវិសិត្វា ទ្វារំ អឌ្ឍវិវដំ ថកេត្វា ឋិតា គាថមាហ –

Evaṃ vutte sā cintesi – ‘‘ahaṃ etaṃ ‘vippaṭisārī bhavissatī’ti paribhāsāmi, ayaṃ pana rajjitvāva katheti, sace kho pana maṃ ‘ahaṃ kusarājā’ti vatvā hatthe gaṇheyya, ko taṃ nivāreyya, koci no imaṃ kathaṃ suṇeyyā’’ti dvāraṃ thaketvā sūciṃ datvā anto aṭṭhāsi. Sopi bhattakājaṃ āharitvā bhattaṃ vaḍḍhetvā rājadhītaro bhojesi. Pabhāvatī ‘‘gaccha kusarājena pakkabhattaṃ āharā’’ti khujjaṃ pesesi. Sā āharitvā ‘‘bhuñjāhī’’ti āha. Nāhaṃ tena pakkabhattaṃ bhuñjāmi, tvaṃ bhuñjitvā attano laddhanivāpaṃ gahetvā bhattaṃ pacitvā āhara, kusarañño āgatabhāvañca mā kassaci ārocesīti. Khujjā tato paṭṭhāya tassā koṭṭhāsaṃ āharitvā sayaṃ bhuñjati, attano koṭṭhāsaṃ tassā upaneti. Kusarājāpi tato paṭṭhāya taṃ passituṃ alabhanto cintesi – ‘‘atthi nu kho pabhāvatiyā mayi sineho, udāhu natthi, vīmaṃsissāmi na’’nti. So pana rājadhītaro bhojetvā bhattakājaṃ ādāya nikkhanto tassā gabbhadvāre pāsādatalaṃ pādena paharitvā bhājanāni ghaṭṭetvā nitthunitvā visaññī hutvā viya avakujjo pati. Sā tassa nitthunitasaddena dvāraṃ vivaritvā taṃ bhattakājena otthataṃ disvā cintesi – ‘‘ayaṃ sakalajambudīpe aggarājā maṃ nissāya rattindivaṃ dukkhaṃ anubhoti, sukhumālatāya bhattakājena avatthato patati, jīvati nu kho, no vā’’ti. Sā gabbhato nikkhamitvā tassa nāsavātaṃ upadhāretuṃ gīvaṃ pasāretvā mukhaṃ olokesi. So mukhapūraṃ kheḷaṃ gahetvā tassā sarīre pātesi. Sā taṃ paribhāsitvā gabbhaṃ pavisitvā dvāraṃ aḍḍhavivaṭaṃ thaketvā ṭhitā gāthamāha –

៦.

‘‘អព្ភូតិ តស្ស ភោ ហោតិ, យោ អនិច្ឆន្តមិច្ឆតិ;

‘‘Abbhūti tassa bho hoti, yo anicchantamicchati;

អកាមំ រាជ កាមេសិ, អកន្តំ កន្តុមិច្ឆសី’’តិ។

Akāmaṃ rāja kāmesi, akantaṃ kantumicchasī’’ti.

តត្ថ អព្ភូតីតិ អភូតិ, អវុឌ្ឍីតិ អត្ថោ។

Tattha abbhūtīti abhūti, avuḍḍhīti attho.

សោ បន បដិពទ្ធចិត្តតាយ អក្កោសិយមានោបិ បរិភាសិយមានោបិ វិប្បដិសារំ អនុប្បាទេត្វាវ អនន្តរំ គាថមាហ –

So pana paṭibaddhacittatāya akkosiyamānopi paribhāsiyamānopi vippaṭisāraṃ anuppādetvāva anantaraṃ gāthamāha –

៧.

‘‘អកាមំ វា សកាមំ វា, យោ នរោ លភតេ បិយំ;

‘‘Akāmaṃ vā sakāmaṃ vā, yo naro labhate piyaṃ;

លាភមេត្ថ បសំសាម, អលាភោ តត្ថ បាបកោ’’តិ។

Lābhamettha pasaṃsāma, alābho tattha pāpako’’ti.

សាបិ តស្មិំ ឯវំ កថេន្តេបិ អនោសក្កិត្វា ថទ្ធតរវចនំ វត្វា បលាបេតុកាមា ឥតរំ គាថមាហ –

Sāpi tasmiṃ evaṃ kathentepi anosakkitvā thaddhataravacanaṃ vatvā palāpetukāmā itaraṃ gāthamāha –

៨.

‘‘បាសាណសារំ ខណសិ, កណិការស្ស ទារុនា;

‘‘Pāsāṇasāraṃ khaṇasi, kaṇikārassa dārunā;

វាតំ ជាលេន ពាធេសិ, យោ អនិច្ឆន្តមិច្ឆសី’’តិ។

Vātaṃ jālena bādhesi, yo anicchantamicchasī’’ti.

តត្ថ កណិការស្ស ទារុនាតិ កណិការកដ្ឋេន។ ពាធេសីតិ ពន្ធសីតិ។

Tattha kaṇikārassa dārunāti kaṇikārakaṭṭhena. Bādhesīti bandhasīti.

តំ សុត្វា រាជា តិស្សោ គាថាយោ អភាសិ –

Taṃ sutvā rājā tisso gāthāyo abhāsi –

៩.

‘‘បាសាណោ នូន តេ ហទយេ, ឱហិតោ មុទុលក្ខណេ;

‘‘Pāsāṇo nūna te hadaye, ohito mudulakkhaṇe;

យោ តេ សាតំ ន វិន្ទាមិ, តិរោជនបទាគតោ។

Yo te sātaṃ na vindāmi, tirojanapadāgato.

១០.

10.

‘‘យទា មំ ភកុដិំ កត្វា, រាជបុត្តី ឧទិក្ខតិ;

‘‘Yadā maṃ bhakuṭiṃ katvā, rājaputtī udikkhati;

អាឡារិកោ តទា ហោមិ, រញ្ញោ មទ្ទស្សន្តេបុរេ។

Āḷāriko tadā homi, rañño maddassantepure.

១១.

11.

‘‘យទា ឧម្ហយមានា មំ, រាជបុត្តី ឧទិក្ខតិ;

‘‘Yadā umhayamānā maṃ, rājaputtī udikkhati;

នាឡារិកោ តទា ហោមិ, រាជា ហោមិ តទា កុសោ’’តិ។

Nāḷāriko tadā homi, rājā homi tadā kuso’’ti.

តត្ថ មុទុលក្ខណេតិ មុទុនា ឥត្ថិលក្ខណេន សមន្នាគតេ។ យោតិ យោ អហំ តិរោរដ្ឋា អាគតោ តវ សន្តិកេ វសន្តោ បដិសន្ថារមត្តម្បិ សាតំ ន លភាមិ, សោ ឯវំ មញ្ញាមិ, មយិ សិនេហុប្បត្តិនិវារណាយ នូន តវ ហទយេ បាសាណោ ឋបិតោ។ ភកុដិំ កត្វាតិ កោធវសេន វលិវិសមំ នលាដំ កត្វា។ អាឡារិកោតិ ភត្តការកោ។ តស្មិំ ខណេ អហំ មទ្ទរញ្ញោ អន្តេបុរេ ភត្តការកទាសោ វិយ ហោមីតិ វទតិ។ ឧម្ហយមានាតិ បហដ្ឋាការំ ទស្សេត្វា ហសមានា។ រាជា ហោមីតិ តស្មិំ ខណេ អហំ កុសាវតីនគរេ រជ្ជំ ការេន្តោ រាជា វិយ ហោមិ, កស្មាសិ ឯវំ ផរុសា, ឥតោ បដ្ឋាយ មា ឯវរូបំ ករិ, ភទ្ទេតិ។

Tattha mudulakkhaṇeti mudunā itthilakkhaṇena samannāgate. Yoti yo ahaṃ tiroraṭṭhā āgato tava santike vasanto paṭisanthāramattampi sātaṃ na labhāmi, so evaṃ maññāmi, mayi sinehuppattinivāraṇāya nūna tava hadaye pāsāṇo ṭhapito. Bhakuṭiṃ katvāti kodhavasena valivisamaṃ nalāṭaṃ katvā. Āḷārikoti bhattakārako. Tasmiṃ khaṇe ahaṃ maddarañño antepure bhattakārakadāso viya homīti vadati. Umhayamānāti pahaṭṭhākāraṃ dassetvā hasamānā. Rājā homīti tasmiṃ khaṇe ahaṃ kusāvatīnagare rajjaṃ kārento rājā viya homi, kasmāsi evaṃ pharusā, ito paṭṭhāya mā evarūpaṃ kari, bhaddeti.

សា តស្ស វចនំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ អតិវិយ អល្លីយិត្វា កថេតិ, មុសាវាទំ កត្វា ឧបាយេន នំ ឥតោ បលាបេស្សាមី’’តិ គាថមាហ –

Sā tassa vacanaṃ sutvā cintesi – ‘‘ayaṃ ativiya allīyitvā katheti, musāvādaṃ katvā upāyena naṃ ito palāpessāmī’’ti gāthamāha –

១២.

12.

‘‘សចេ ហិ វចនំ សច្ចំ, នេមិត្តានំ ភវិស្សតិ;

‘‘Sace hi vacanaṃ saccaṃ, nemittānaṃ bhavissati;

នេវ មេ ត្វំ បតី អស្ស, កាមំ ឆិន្ទន្តុ សត្តធា’’តិ។

Neva me tvaṃ patī assa, kāmaṃ chindantu sattadhā’’ti.

តស្សត្ថោ – មហារាជ, មយា ‘‘អយំ កុសរាជា មយ្ហំ បតិ ភវិស្សតិ, ន ភវិស្សតី’’តិ ពហូ និមិត្តបាឋកា បុច្ឆិតា, តេ ‘‘កាមំ កិរ មំ សត្តធា ឆិន្ទន្តុ, នេវ មេ ត្វំ បតិ ភវិស្សសី’’តិ វទិំសូតិ។

Tassattho – mahārāja, mayā ‘‘ayaṃ kusarājā mayhaṃ pati bhavissati, na bhavissatī’’ti bahū nimittapāṭhakā pucchitā, te ‘‘kāmaṃ kira maṃ sattadhā chindantu, neva me tvaṃ pati bhavissasī’’ti vadiṃsūti.

តំ សុត្វា រាជា តំ បដិពាហន្តោ ‘‘ភទ្ទេ, មយាបិ អត្តនោ រដ្ឋេ នេមិត្តកា បុច្ឆិតា, តេ ‘អញ្ញត្រ សីហស្សរកុសរាជតោ តវ បតិ នាម អញ្ញោ នត្ថី’តិ ព្យាករិំសុ, អហម្បិ អត្តនោ ញាណពលនិមិត្តេន ឯវមេវ កថេសិ’’ន្តិ វត្វា អនន្តរំ គាថមាហ –

Taṃ sutvā rājā taṃ paṭibāhanto ‘‘bhadde, mayāpi attano raṭṭhe nemittakā pucchitā, te ‘aññatra sīhassarakusarājato tava pati nāma añño natthī’ti byākariṃsu, ahampi attano ñāṇabalanimittena evameva kathesi’’nti vatvā anantaraṃ gāthamāha –

១៣.

13.

‘‘សចេ ហិ វចនំ សច្ចំ, អញ្ញេសំ យទិ វា មម;

‘‘Sace hi vacanaṃ saccaṃ, aññesaṃ yadi vā mama;

នេវ តុយ្ហំ បតី អត្ថិ, អញ្ញោ សីហស្សរា កុសា’’តិ។

Neva tuyhaṃ patī atthi, añño sīhassarā kusā’’ti.

តស្សត្ថោ – យទិ ហិ អញ្ញេសំ នេមិត្តានំ វចនំ សច្ចំ, យទិ វា មម វចនំ សច្ចំ, តវ អញ្ញោ បតិ នាម នត្ថីតិ។

Tassattho – yadi hi aññesaṃ nemittānaṃ vacanaṃ saccaṃ, yadi vā mama vacanaṃ saccaṃ, tava añño pati nāma natthīti.

សា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘ន សក្កា ឥមំ លជ្ជាបេតុំ វា បលាបេតុំ វា, កិំ មេ ឥមិនា’’តិ ទ្វារំ បិធាយ អត្តានំ ន ទស្សេសិ។ សោបិ កាជំ គហេត្វា ឱតរិ, តតោ បដ្ឋាយ តំ ទដ្ឋុំ ន លភតិ, ភត្តការកកម្មំ ករោន្តោ អតិវិយ កិលមតិ , ភុត្តបាតរាសោ ទារូនិ ផាលេតិ, ភាជនានិ ធោវតិ, កាជេន ឧទកំ អាហរតិ, សយន្តោ អម្ពណបិដ្ឋេ សយតិ, បាតោ វុដ្ឋាយ យាគុអាទីនិ បចតិ ហរតិ ភោជេតិ, នន្ទិរាគំ និស្សាយ អតិទុក្ខំ អនុភោតិ។ សោ ឯកទិវសំ ភត្តគេហទ្វារេន គច្ឆន្តិំ ខុជ្ជំ ទិស្វា បក្កោសិ។ សា បភាវតិយា ភយេន តស្ស សន្តិកំ គន្តុំ អវិសហន្តី តុរិតតុរិតា វិយ គច្ឆតិ។ អថ នំ វេគេន ឧបគន្ត្វា ‘‘ខុជ្ជេ’’តិ អាហ។

Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘na sakkā imaṃ lajjāpetuṃ vā palāpetuṃ vā, kiṃ me iminā’’ti dvāraṃ pidhāya attānaṃ na dassesi. Sopi kājaṃ gahetvā otari, tato paṭṭhāya taṃ daṭṭhuṃ na labhati, bhattakārakakammaṃ karonto ativiya kilamati , bhuttapātarāso dārūni phāleti, bhājanāni dhovati, kājena udakaṃ āharati, sayanto ambaṇapiṭṭhe sayati, pāto vuṭṭhāya yāguādīni pacati harati bhojeti, nandirāgaṃ nissāya atidukkhaṃ anubhoti. So ekadivasaṃ bhattagehadvārena gacchantiṃ khujjaṃ disvā pakkosi. Sā pabhāvatiyā bhayena tassa santikaṃ gantuṃ avisahantī turitaturitā viya gacchati. Atha naṃ vegena upagantvā ‘‘khujje’’ti āha.

សា និវត្តិត្វា ឋិតា ‘‘កោ ឯសោ’’តិ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ សទ្ទំ ន សុណាមី’’តិ អាហ។ អថ នំ ‘‘ខុជ្ជេ ត្វម្បិ សាមិនីបិ តេ ឧភោបិ អតិវិយ ថទ្ធា, ឯត្តកំ កាលំ តុម្ហាកំ សន្តិកេ វសន្តោ អារោគ្យសាសនមត្តម្បិ ន លភាមិ, ទេយ្យធម្មំ បន កិំ ទស្សថ, តិដ្ឋតុ តាវេតំ, អបិ មេ បភាវតិំ មុទុកំ កត្វា ទស្សេតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ អាហ ។ សា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ។ អថ នំ ‘‘សចេ មេ តំ ទស្សេតុំ សក្ខិស្សសិ, ខុជ្ជភាវំ តេ ឧជុកំ កត្វា គីវេយ្យកំ ទស្សាមី’’តិ បលោភេន្តោ បញ្ច គាថាយោ អភាសិ –

Sā nivattitvā ṭhitā ‘‘ko eso’’ti vatvā ‘‘tumhākaṃ saddaṃ na suṇāmī’’ti āha. Atha naṃ ‘‘khujje tvampi sāminīpi te ubhopi ativiya thaddhā, ettakaṃ kālaṃ tumhākaṃ santike vasanto ārogyasāsanamattampi na labhāmi, deyyadhammaṃ pana kiṃ dassatha, tiṭṭhatu tāvetaṃ, api me pabhāvatiṃ mudukaṃ katvā dassetuṃ sakkhissasī’’ti āha . Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Atha naṃ ‘‘sace me taṃ dassetuṃ sakkhissasi, khujjabhāvaṃ te ujukaṃ katvā gīveyyakaṃ dassāmī’’ti palobhento pañca gāthāyo abhāsi –

១៤.

14.

‘‘នេក្ខំ គីវំ តេ ការេស្សំ, បត្វា ខុជ្ជេ កុសាវតិំ;

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

សចេ មំ នាគនាសូរូ, ឱលោកេយ្យ បភាវតី។

Sace maṃ nāganāsūrū, olokeyya pabhāvatī.

១៥.

15.

‘‘នេក្ខំ គីវំ តេ ការេស្សំ, បត្វា ខុជ្ជេ កុសាវតិំ;

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

សចេ មំ នាគនាសូរូ, អាលបេយ្យ បភាវតី។

Sace maṃ nāganāsūrū, ālapeyya pabhāvatī.

១៦.

16.

‘‘នេក្ខំ គីវំ តេ ការេស្សំ, បត្វា ខុជ្ជេ កុសាវតិំ;

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

សចេ មំ នាគនាសូរូ, ឧម្ហាយេយ្យ បភាវតី។

Sace maṃ nāganāsūrū, umhāyeyya pabhāvatī.

១៧.

17.

‘‘នេក្ខំ គីវំ តេ ការេស្សំ, បត្វា ខុជ្ជេ កុសាវតិំ;

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

សចេ មំ នាគនាសូរូ, បម្ហាយេយ្យ បភាវតី។

Sace maṃ nāganāsūrū, pamhāyeyya pabhāvatī.

១៨.

18.

‘‘នេក្ខំ គីវំ តេ ការេស្សំ, បត្វា ខុជ្ជេ កុសាវតិំ;

‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te kāressaṃ, patvā khujje kusāvatiṃ;

សចេ មំ នាគនាសូរូ, បាណីហិ ឧបសម្ផុសេ’’តិ។

Sace maṃ nāganāsūrū, pāṇīhi upasamphuse’’ti.

តត្ថ នេក្ខំ គីវំ តេតិ តវ គីវេយ្យំ សព្ពសុវណ្ណមយមេវ ការេស្សាមីតិ អត្ថោ។ ‘‘នេក្ខំ គីវំ តេ ករិស្សាមី’’តិបិ បាឋោ, តវ គីវាយ នេក្ខមយំ បិឡន្ធនំ បិឡន្ធេស្សាមីតិ អត្ថោ។ ឱលោកេយ្យាតិ សចេ តវ វចនេន មំ បភាវតី ឱលោកេយ្យ, សចេ មំ តាយ ឱលោកាបេតុំ សក្ខិស្សសីតិ អត្ថោ។ ‘‘អាលបេយ្យា’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ ឯត្ថ បន ឧម្ហាយេយ្យាតិ មន្ទហសិតវសេន បរិហាសេយ្យ។ បម្ហាយេយ្យាតិ មហាហសិតវសេន បរិហាសេយ្យ។

Tattha nekkhaṃ gīvaṃ teti tava gīveyyaṃ sabbasuvaṇṇamayameva kāressāmīti attho. ‘‘Nekkhaṃ gīvaṃ te karissāmī’’tipi pāṭho, tava gīvāya nekkhamayaṃ piḷandhanaṃ piḷandhessāmīti attho. Olokeyyāti sace tava vacanena maṃ pabhāvatī olokeyya, sace maṃ tāya olokāpetuṃ sakkhissasīti attho. ‘‘Ālapeyyā’’tiādīsupi eseva nayo. Ettha pana umhāyeyyāti mandahasitavasena parihāseyya. Pamhāyeyyāti mahāhasitavasena parihāseyya.

សា តស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘គច្ឆថ តុម្ហេ, ទេវ, កតិបាហច្ចយេន នំ តុម្ហាកំ វសេ ករិស្សាមិ, បស្សថ មេ បរក្កម’’ន្តិ វត្វា តំ ករណីយំ តីរេត្វា បភាវតិយា សន្តិកំ គន្ត្វា តស្សា វសនគព្ភំ សោធេន្តី វិយ បហរណយោគ្គំ លេឌ្ឌុខណ្ឌម្បិ អសេសេត្វា អន្តមសោ បាទុកាបិ នីហរិត្វា សកលគព្ភំ សម្មជ្ជិត្វា គព្ភទ្វារេ ឧម្មារំ អន្តរំ កត្វា ឧច្ចាសនំ បញ្ញបេត្វា បភាវតិយា ឯកំ នីចបីឋកំ អត្ថរិត្វា ‘‘ឯហិ, អម្ម, សីសេ តេ ឩកា វិចិនិស្សាមី’’តិ តំ តត្ថ បីឋកេ និសីទាបេត្វា អត្តនោ ឩរុអន្តរេ តស្សា សីសំ ឋបេត្វា ថោកំ កណ្ឌុយិត្វា ‘‘អហោ ឥមិស្សា សីសេ ពហូ ឩកា’’តិ សកសីសតោ ឩកា គហេត្វា តស្សា ហត្ថេ ឋបេត្វា ‘‘បស្ស កិត្តកា តេ សីសេ ឩកា’’តិ បិយកថំ កថេត្វា មហាសត្តស្ស គុណំ កថេន្តី គាថមាហ –

Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘gacchatha tumhe, deva, katipāhaccayena naṃ tumhākaṃ vase karissāmi, passatha me parakkama’’nti vatvā taṃ karaṇīyaṃ tīretvā pabhāvatiyā santikaṃ gantvā tassā vasanagabbhaṃ sodhentī viya paharaṇayoggaṃ leḍḍukhaṇḍampi asesetvā antamaso pādukāpi nīharitvā sakalagabbhaṃ sammajjitvā gabbhadvāre ummāraṃ antaraṃ katvā uccāsanaṃ paññapetvā pabhāvatiyā ekaṃ nīcapīṭhakaṃ attharitvā ‘‘ehi, amma, sīse te ūkā vicinissāmī’’ti taṃ tattha pīṭhake nisīdāpetvā attano ūruantare tassā sīsaṃ ṭhapetvā thokaṃ kaṇḍuyitvā ‘‘aho imissā sīse bahū ūkā’’ti sakasīsato ūkā gahetvā tassā hatthe ṭhapetvā ‘‘passa kittakā te sīse ūkā’’ti piyakathaṃ kathetvā mahāsattassa guṇaṃ kathentī gāthamāha –

១៩.

19.

‘‘ន ហិ នូនាយំ រាជបុត្តី, កុសេ សាតម្បិ វិន្ទតិ;

‘‘Na hi nūnāyaṃ rājaputtī, kuse sātampi vindati;

អាឡារិកេ ភតេ បោសេ, វេតនេន អនត្ថិកេ’’តិ។

Āḷārike bhate pose, vetanena anatthike’’ti.

តស្សត្ថោ – ឯកំសេន អយំ រាជបុត្តី បុព្ពេ កុសាវតីនគរេ កុសនរិន្ទស្ស សន្តិកេ មាលាគន្ធវិលេបនវត្ថាលង្ការវសេន អប្បមត្តកម្បិ សាតំ ន វិន្ទតិ ន លភតិ, តម្ពូលមត្តម្បិ ឯតេន ឯតិស្សា ទិន្នបុព្ពំ ន ភវិស្សតិ។ កិំការណា? ឥត្ថិយោ នាម ឯកទិវសម្បិ អង្កំ អវត្ថរិត្វា និបន្នសាមិកម្ហិ ហទយំ ភិន្ទិតុំ ន សក្កោន្តិ, អយំ បន អាឡារិកេ ភតេ បោសេ អាឡារិកត្តញ្ច ភតកត្តញ្ច ឧបគតេ ឯតស្មិំ បុរិសេ មូលេនបិ អនត្ថិកេ កេវលំ តំយេវ និស្សាយ រជ្ជំ បហាយ អាគន្ត្វា ឯវំ ទុក្ខំ អនុភវន្តេ បដិសន្ថារមត្តម្បិ ន ករោតិ, សចេបិ តេ, អម្ម, តស្មិំ សិនេហោ នត្ថិ, សកលជម្ពុទីបេ អគ្គរាជា មំ និស្សាយ កិលមតីតិ តស្ស កិញ្ចិទេវ ទាតុំ អរហសីតិ។

Tassattho – ekaṃsena ayaṃ rājaputtī pubbe kusāvatīnagare kusanarindassa santike mālāgandhavilepanavatthālaṅkāravasena appamattakampi sātaṃ na vindati na labhati, tambūlamattampi etena etissā dinnapubbaṃ na bhavissati. Kiṃkāraṇā? Itthiyo nāma ekadivasampi aṅkaṃ avattharitvā nipannasāmikamhi hadayaṃ bhindituṃ na sakkonti, ayaṃ pana āḷārike bhate pose āḷārikattañca bhatakattañca upagate etasmiṃ purise mūlenapi anatthike kevalaṃ taṃyeva nissāya rajjaṃ pahāya āgantvā evaṃ dukkhaṃ anubhavante paṭisanthāramattampi na karoti, sacepi te, amma, tasmiṃ sineho natthi, sakalajambudīpe aggarājā maṃ nissāya kilamatīti tassa kiñcideva dātuṃ arahasīti.

សា តំ សុត្វា ខុជ្ជាយ កុជ្ឈិ។ អថ នំ ខុជ្ជា គីវាយំ គហេត្វា អន្តោគព្ភេ ខិបិត្វា សយំ ពហិ ហុត្វា ទ្វារំ បិធាយ អាវិញ្ឆនរជ្ជុម្ហិ ឱលម្ពន្តី អដ្ឋាសិ។ បភាវតី តំ គហេតុំ អសក្កោន្តី ទ្វារមូលេ ឋត្វា អក្កោសន្តី ឥតរំ គាថមាហ –

Sā taṃ sutvā khujjāya kujjhi. Atha naṃ khujjā gīvāyaṃ gahetvā antogabbhe khipitvā sayaṃ bahi hutvā dvāraṃ pidhāya āviñchanarajjumhi olambantī aṭṭhāsi. Pabhāvatī taṃ gahetuṃ asakkontī dvāramūle ṭhatvā akkosantī itaraṃ gāthamāha –

២០.

20.

‘‘ន ហិ នូនាយំ សា ខុជ្ជា, លភតិ ជិវ្ហាយ ឆេទនំ;

‘‘Na hi nūnāyaṃ sā khujjā, labhati jivhāya chedanaṃ;

សុនិសិតេន សត្ថេន, ឯវំ ទុព្ភាសិតំ ភណ’’ន្តិ។

Sunisitena satthena, evaṃ dubbhāsitaṃ bhaṇa’’nti.

តត្ថ សុនិសិតេនាតិ សុដ្ឋុ និសិតេន តិខិណសត្ថេន។ ឯវំ ទុព្ភាសិតន្តិ ឯវំ អសោតព្ពយុត្តកំ ទុព្ភាសិតំ ភណន្តី។

Tattha sunisitenāti suṭṭhu nisitena tikhiṇasatthena. Evaṃ dubbhāsitanti evaṃ asotabbayuttakaṃ dubbhāsitaṃ bhaṇantī.

អថ ខុជ្ជា អាវិញ្ចនរជ្ជុំ គហេត្វា ឋិតាវ ‘‘និប្បញ្ញេ ទុព្ពិនីតេ តវ រូបំ កិំ ករិស្សតិ, កិំ មយំ តវ រូបំ ខាទិត្វា យាបេស្សាមា’’តិ វត្វា តេរសហិ គាថាហិ ពោធិសត្តស្ស គុណំ បកាសេន្តី ខុជ្ជាគជ្ជិតំ នាម គជ្ជិ –

Atha khujjā āviñcanarajjuṃ gahetvā ṭhitāva ‘‘nippaññe dubbinīte tava rūpaṃ kiṃ karissati, kiṃ mayaṃ tava rūpaṃ khāditvā yāpessāmā’’ti vatvā terasahi gāthāhi bodhisattassa guṇaṃ pakāsentī khujjāgajjitaṃ nāma gajji –

២១.

21.