| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
कुसलकम्मपथकथा
Kusalakammapathakathā
पाणातिपातादीहि पन विरतियो अनभिज्झाअब्यापादसम्मादिट्ठियो चाति इमे दस कुसलकम्मपथा नाम। तत्थ पाणातिपातादयो वुत्तत्था एव। पाणातिपातादीहि एताय विरमन्ति, सयं वा विरमति, विरमणमत्तमेव वा एतन्ति विरति। या पाणातिपाता विरमन्तस्स ‘‘या तस्मिं समये पाणातिपाता आरति विरती’’ति (ध॰ स॰ २९९-३०१) एवं वुत्ता कुसलचित्तसम्पयुत्ता विरति, सा पभेदतो तिविधा होति – सम्पत्तविरति, समादानविरति, समुच्छेदविरतीति।
Pāṇātipātādīhi pana viratiyo anabhijjhāabyāpādasammādiṭṭhiyo cāti ime dasa kusalakammapathā nāma. Tattha pāṇātipātādayo vuttatthā eva. Pāṇātipātādīhi etāya viramanti, sayaṃ vā viramati, viramaṇamattameva vā etanti virati. Yā pāṇātipātā viramantassa ‘‘yā tasmiṃ samaye pāṇātipātā ārati viratī’’ti (dha. sa. 299-301) evaṃ vuttā kusalacittasampayuttā virati, sā pabhedato tividhā hoti – sampattavirati, samādānavirati, samucchedaviratīti.
तत्थ असमादिन्नसिक्खापदानं अत्तनो जातिवयबाहुसच्चादीनि पच्चवेक्खित्वा ‘अयुत्तं अम्हाकं एवरूपं पापं कातु’न्ति सम्पत्तं वत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति ‘सम्पत्तविरती’ति वेदितब्बा – सीहळदीपे चक्कनउपासकस्स विय। तस्स किर दहरकालेयेव मातुया रोगो उप्पज्जि। वेज्जेन च ‘अल्लससमंसं लद्धुं वट्टती’ति वुत्तं। ततो चक्कनस्स भाता ‘गच्छ, तात, खेत्तं आहिण्डाही’ति चक्कनं पेसेसि। सो तत्थ गतो। तस्मिञ्च समये एको ससो तरुणसस्सं खादितुं आगतो होति। सो तं दिस्वाव वेगेन धावन्तो वल्लिया बद्धो ‘किरि किरी’ति सद्दमकासि। चक्कनो तेन सद्देन गन्त्वा तं गहेत्वा चिन्तेसि – ‘मातु भेसज्जं करोमी’ति। पुन चिन्तेसि – ‘न मेतं पतिरूपं य्वाहं मातु जीवितकारणा परं जीविता वोरोपेय्य’न्ति। अथ नं ‘गच्छ, अरञ्ञे ससेहि सद्धिं तिणोदकं परिभुञ्जा’ति मुञ्चि। भातरा च ‘किं तात ससो लद्धो’ति पुच्छितो तं पवत्तिं आचिक्खि। ततो नं भाता परिभासि। सो मातुसन्तिकं गन्त्वा ‘यतो अहं जातो नाभिजानामि सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेता’ति सच्चं वत्वा अट्ठासि। तावदेवस्स माता अरोगा अहोसि।
Tattha asamādinnasikkhāpadānaṃ attano jātivayabāhusaccādīni paccavekkhitvā ‘ayuttaṃ amhākaṃ evarūpaṃ pāpaṃ kātu’nti sampattaṃ vatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati ‘sampattaviratī’ti veditabbā – sīhaḷadīpe cakkanaupāsakassa viya. Tassa kira daharakāleyeva mātuyā rogo uppajji. Vejjena ca ‘allasasamaṃsaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’ti vuttaṃ. Tato cakkanassa bhātā ‘gaccha, tāta, khettaṃ āhiṇḍāhī’ti cakkanaṃ pesesi. So tattha gato. Tasmiñca samaye eko saso taruṇasassaṃ khādituṃ āgato hoti. So taṃ disvāva vegena dhāvanto valliyā baddho ‘kiri kirī’ti saddamakāsi. Cakkano tena saddena gantvā taṃ gahetvā cintesi – ‘mātu bhesajjaṃ karomī’ti. Puna cintesi – ‘na metaṃ patirūpaṃ yvāhaṃ mātu jīvitakāraṇā paraṃ jīvitā voropeyya’nti. Atha naṃ ‘gaccha, araññe sasehi saddhiṃ tiṇodakaṃ paribhuñjā’ti muñci. Bhātarā ca ‘kiṃ tāta saso laddho’ti pucchito taṃ pavattiṃ ācikkhi. Tato naṃ bhātā paribhāsi. So mātusantikaṃ gantvā ‘yato ahaṃ jāto nābhijānāmi sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropetā’ti saccaṃ vatvā aṭṭhāsi. Tāvadevassa mātā arogā ahosi.
समादिन्नसिक्खापदानं पन सिक्खापदसमादाने च ततुत्तरिञ्च अत्तनो जीवितम्पि परिच्चजित्वा वत्थुं अवीतिक्कमन्तानं उप्पज्जमाना विरति ‘समादानविरती’ति वेदितब्बा। उत्तरवड्ढमानपब्बतवासीउपासकस्स विय। सो किर अम्बरियविहारवासिनो पिङ्गलबुद्धरक्खितत्थेरस्स सन्तिके सिक्खापदानि गहेत्वा खेत्तं कसति। अथस्स गोणो नट्ठो। सो तं गवेसन्तो उत्तरवड्ढमानपब्बतं आरुहि। तत्र नं महासप्पो अग्गहेसि। सो चिन्तेसि – ‘इमायस्स तिखिणवासिया सीसं छिन्दामी’ति। पुन चिन्तेसि – ‘न मेतं पतिरूपं य्वाहं भावनीयस्स गरुनो सन्तिके सिक्खापदानि गहेत्वा भिन्देय्य’न्ति एवं यावततियं चिन्तेत्वा ‘जीवितं परिच्चजामि, न सिक्खापद’न्ति अंसे ठपितं तिखिणदण्डवासिं अरञ्ञे छड्डेसि। तावदेव नं महावाळो मुञ्चित्वा अगमासीति।
Samādinnasikkhāpadānaṃ pana sikkhāpadasamādāne ca tatuttariñca attano jīvitampi pariccajitvā vatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati ‘samādānaviratī’ti veditabbā. Uttaravaḍḍhamānapabbatavāsīupāsakassa viya. So kira ambariyavihāravāsino piṅgalabuddharakkhitattherassa santike sikkhāpadāni gahetvā khettaṃ kasati. Athassa goṇo naṭṭho. So taṃ gavesanto uttaravaḍḍhamānapabbataṃ āruhi. Tatra naṃ mahāsappo aggahesi. So cintesi – ‘imāyassa tikhiṇavāsiyā sīsaṃ chindāmī’ti. Puna cintesi – ‘na metaṃ patirūpaṃ yvāhaṃ bhāvanīyassa garuno santike sikkhāpadāni gahetvā bhindeyya’nti evaṃ yāvatatiyaṃ cintetvā ‘jīvitaṃ pariccajāmi, na sikkhāpada’nti aṃse ṭhapitaṃ tikhiṇadaṇḍavāsiṃ araññe chaḍḍesi. Tāvadeva naṃ mahāvāḷo muñcitvā agamāsīti.
अरियमग्गसम्पयुत्ता पन विरति ‘समुच्छेदविरती’ति वेदितब्बा, यस्सा उप्पत्तितो पभुति ‘पाणं घातेस्सामी’ति अरियपुग्गलानं चित्तम्पि नुप्पज्जतीति।
Ariyamaggasampayuttā pana virati ‘samucchedaviratī’ti veditabbā, yassā uppattito pabhuti ‘pāṇaṃ ghātessāmī’ti ariyapuggalānaṃ cittampi nuppajjatīti.
इदानि यथा अकुसलानं एवं इमेसम्पि कुसलकम्मपथानं धम्मतो कोट्ठासतो आरम्मणतो वेदनातो मूलतोति पञ्चहाकारेहि विनिच्छयो वेदितब्बो –
Idāni yathā akusalānaṃ evaṃ imesampi kusalakammapathānaṃ dhammato koṭṭhāsato ārammaṇato vedanāto mūlatoti pañcahākārehi vinicchayo veditabbo –
तत्थ ‘धम्मतो’ति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त चेतनापि वट्टन्ति, विरतियोपि; अन्ते तयो चेतनासम्पयुत्ताव।
Tattha ‘dhammato’ti etesu hi paṭipāṭiyā satta cetanāpi vaṭṭanti, viratiyopi; ante tayo cetanāsampayuttāva.
‘कोट्ठासतो’ति पटिपाटिया सत्त कम्मपथा एव, नो मूलानि। अन्ते तयो कम्मपथा चेव मूलानि च। अनभिज्झा हि मूलं पत्वा ‘अलोभो कुसलमूलं’ होति। अब्यापादो ‘अदोसो कुसलमूलं’, सम्मादिट्ठि ‘अमोहो कुसलमूलं’।
‘Koṭṭhāsato’ti paṭipāṭiyā satta kammapathā eva, no mūlāni. Ante tayo kammapathā ceva mūlāni ca. Anabhijjhā hi mūlaṃ patvā ‘alobho kusalamūlaṃ’ hoti. Abyāpādo ‘adoso kusalamūlaṃ’, sammādiṭṭhi ‘amoho kusalamūlaṃ’.
‘आरम्मणतो’ति पाणातिपातादीनं आरम्मणानेव एतेसं आरम्मणानि। वीतिक्कमितब्बतोयेव हि वेरमणी नाम होति। यथा पन निब्बानारम्मणो अरियमग्गो किलेसे पजहति, एवं जीवितिन्द्रियादिआरम्मणापेते कम्मपथा पाणातिपातादीनि दुस्सील्यानि पजहन्तीति वेदितब्बा।
‘Ārammaṇato’ti pāṇātipātādīnaṃ ārammaṇāneva etesaṃ ārammaṇāni. Vītikkamitabbatoyeva hi veramaṇī nāma hoti. Yathā pana nibbānārammaṇo ariyamaggo kilese pajahati, evaṃ jīvitindriyādiārammaṇāpete kammapathā pāṇātipātādīni dussīlyāni pajahantīti veditabbā.
‘वेदनातो’ति सब्बे सुखवेदना वा होन्ति मज्झत्तवेदना वा। कुसलं पत्वा हि दुक्खवेदना नाम नत्थि।
‘Vedanāto’ti sabbe sukhavedanā vā honti majjhattavedanā vā. Kusalaṃ patvā hi dukkhavedanā nāma natthi.
‘मूलतो’ति पटिपाटिया सत्त कम्मपथा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स अलोभअदोसअमोहवसेन तिमूला होन्ति; ञाणविप्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स द्विमूला। अनभिज्झा ञाणसम्पयुत्तचित्तेन विरमन्तस्स द्विमूला होति; ञाणविप्पयुत्तचित्तेन एकमूला। अलोभो पन अत्तनाव अत्तनो मूलं न होति। अब्यापादेपि एसेव नयो। सम्मादिट्ठि अलोभादोसवसेन द्विमूलाव होति। इमे दस कुसलकम्मपथा नाम।
‘Mūlato’ti paṭipāṭiyā satta kammapathā ñāṇasampayuttacittena viramantassa alobhaadosaamohavasena timūlā honti; ñāṇavippayuttacittena viramantassa dvimūlā. Anabhijjhā ñāṇasampayuttacittena viramantassa dvimūlā hoti; ñāṇavippayuttacittena ekamūlā. Alobho pana attanāva attano mūlaṃ na hoti. Abyāpādepi eseva nayo. Sammādiṭṭhi alobhādosavasena dvimūlāva hoti. Ime dasa kusalakammapathā nāma.
